¹5,6 (29,30), 2009
ÁÎÀÆß, ÄÁÕÑ (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð õàìòðàí àæèëëàõ ñàíàìæ áè÷èãò ãàðûí ¿ñýã çóðëàà Áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí êîíâåíöèéí “Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí õºòºëáºð”-èéã õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð õàìòðàí àæèëëàõ òóõàé ñàíàìæ áè÷èãò ÁÎÀÆ-ûí ñàéä Ë.Ãàíñ¿õ, Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí çàõèðàë Á.×èìýä-Î÷èð íàð 2009 îíû ãóðàâäóãààð ñàðûí 12-íä ãàðûí ¿ñýã çóðëàà. Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð, Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí õîîðîíä áàéãóóëñàí õàìòðàí àæèëëàõ òóõàé õýëýëöýýðèéí õ¿ðýýíä Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàã (ÒÕÃÍ)-èéí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõýä çîðèëãîîð ýíýõ¿¿ õî¸ð äàõü øàòíû ñàíàìæ áè÷ãèéã ¿éëäñýí þì. Òóñ ñàíàìæ áè÷ãèéí õ¿ðýýíä ÄÁÕÑ (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð ÒÕÃÍ-èéí õîëáîãäîõ õóóëü ýðõç¿éí îð÷èíã ñàéæðóóëàõ, îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãàà, òýð äóíäàà õèë äàìíàñàí ÒÕÃÍ-óóäûí àñóóäëûã àíõààðàí àæèëëàíà. ̺í ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãààã ñàéæðóóëàõ àæëóóäûã çîõèîí áàéãóóëæ, ÒÕÃÍ-èéí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã ñàéæðóóëàõàä äýìæèí àæèëëàõ þì. Õàðèí ÁÎÀÆß-íû ç¿ãýýñ ýíýõ¿¿ ñàíàìæ áè÷ãèéí õ¿ðýýíä äàðààõ àæëóóäûã õèéæ ã¿éöýòãýõýýð çààæýý. ¯¿íä:
Õýíòèé àéìàãò øèíý ñàëáàðàà íýýëýý
2-ð í¿¿ðò
Îíîí-Áàëæèéí ñàâ ãàçàð Ìýäýýëýë, ñóðòàë÷èëãààíû òºâòýé áîëëîî 3-ð í¿¿ðò
Òàõèéí ãóðàâ äàõü ïîïóëÿöè àìæèëòòàé íóòàãøèæ áàéíà 6-ð í¿¿ðò
“¯¿ðýã íóóð”-ûíõàí øèëäýã íü áàéëàà
7-ð í¿¿ðò
1.ÒÕÃÍ-èéí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àñóóäëûã ¯íäýñíèé õºãæëèéí õºòºëáºð, òºëºâëºãººíä òóñãóóëàõ, ýíý àñóóäëààð õàíäèâëàã÷ íàðòàé õàìòðàí àæèëëàõ çîðèëãîîð áóñàä ÿàì, àãåíòëàãòàé õàìòðàí àæèëëàíà. 2.ÒÕÃÍ-èéí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõòýé õîëáîîòîé õóóëü ýðõ ç¿é, çîõèîí áàéãóóëàëòòûí øààðäëàãàòàé çîõèöóóëàëòûã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëíý. 3.ÒÕÃÍ-èéí õ¿ðýýíä áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí õàìãààëàãäñàí ýñýõ
Àðãàëü õîíèíä àþóë çàíàëõèéëñýýð... Óëñûí õèëýýð øàðõàäñàí àðãàëü îðæ èðýõ ÿâäàë ìýð ñýð ãàðñààð áàéíà. Óâñ àéìãèéí Áºõìºðºí ñóìûí Ãóðâàí æèãýðòýé áàãèéí àðãàëèéí òàðõàö íóòàãò áàéãàëü õàìãààëëûí ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã “Öàãààí-Îâîî” íºõºðëºëèéí Àöàò õàð îð÷èìä ºâºëæèæ áàéãàà ãèø¿¿ä òýð îð÷ìûíõîî àí àìüòàíä áàéíãûí àæèãëàëò õèéæ áàéãàà þì. Òýä àæèãëàëòûíõàà ÿâöàä óëñûí õèëýýð øàðõàäñàí àðãàëü îðæ èðýýä óäàëã¿é ¿õñýíèéã èëð¿¿ëæýý. ¯¿íèé äàðààõàí áàñ íýãýí àðãàëü õºë人 áóóäóóëæ
ÕªÒª×
îðæ èðñýíèéã íºõºðëºëèéí ãèø¿¿ä õàìãààëàëòäàà àâ÷, ýì÷èëæýý. Òýäíèé ÿðüæ áàéãààãààð øàðõàäñàí àðãàëü õèëýýð îðæ èðýõ ÿâäàë óðüä íü ìýð ñýð ãàð÷ áàéñàí ãýíý. Òèéìýýñ ¿¿íèéã òàñëàí çîãñîîõûí òóëä Òóâà óëñòàé õàìòàðñàí óóëçàëò çîõèîí áàéãóóëàõ ñàíàëûã íºõºðëºëèéí ãèø¿¿ä òàâüæ áàéíà. ̺í Òóâà óëñûí õèë õàìãààëëûí àæèëòíóóä, ìàë÷èí èðãýäýä àðãàëü õàìãààëàõûã ñóðòàë÷èëàõ õýðýãòýé ãýæ òýä ¿çýæ áàéãàà þì. Á.Áàÿðìàà
© Ronald Petocz / WWF-Canon
òàëààðõ ä¿í øèíæèëãýý (Gap Analysis), ãàçàð íóòãèéã øèíýýð ÒÕÃÍ-èéí ñ¿ëæýýíä õàìðóóëàõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëíà. 4.ÒÕÃÍ-èéí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð ÄÁÕÑ (WWF)-ãèéí àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà áóñàä àðãà õýìæýýíä äýìæëýã ¿ç¿¿ëíý. 5.ÒÕÃÍ-èéí õàìãààëàëòûí ìåíåæìåíòèéã ñàéæðóóëàõàä ÷èãëýñýí òºñºë õºòºëáºðèéí ñàíàëûã ÄÁÕÑ (WWF)-ãààñ ÁÎÀÆß-ä òàâüñàí òîõèîëäîëä äýìæëýã ¿ç¿¿ëíý.
“Áàéãàëüä ýýëòýé ñóðãóóëü - Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîë - Õàìòûí àæèëëàãàà” ñýäýâò íýãäñýí óóëçàëò áîëëîî 8-11-ð í¿¿ðò
Õîðãîëûí çóóõ ýêîëîãèéí à÷ õîëáîãäîëòîé 12-ð í¿¿ðò
Õóëãàéí àíãèéí ìýäýýëëèéã íýã ñàÿàð ¿íýëëýý Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí Òîíõèë ñóìàíä õóëãàéí àí÷èä 12 áºõºí àãíàñàí õýðãèéã öàã àëäàëã¿é õóóëèéí áàéãóóëëàãà áîëîí “Èðâýñ-3” áàãò øóóðõàé ìýäýãäñýí íýãýí èðãýíèéã Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðààñ íýã ñàÿ òºãðºãººð øàãíàæ, óðàìøóóëëàà. Àþóëã¿é áàéäëûã íü õàíãàõ ¿¿äíýýñ øàãíàëûí ýçíèé íýðèéã íóóöàëæ áàéíà. Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí Òîíõèë ñóìûí Òàì÷ áàãèéí íóòàã, Ãÿëãàðûí äàëàí íýðòýé ãàçàðò çóðãààí áºõºíã õóëãàéãààð àãíàñàí õýðýãò ãóðâàí õ¿íèéã ñýæèãòíýýð òàòñàí þì. Òýäíèé õî¸ð íü çóðãààí áºõºíã àãíàñàí ãýäãýý ýõíèé ìýä¿¿ëãýýð õ¿ëýýñýí áîë ãóðàâ äàõü íü òýäíýýñ áºõºíãèéí çóðãààí õîñ ýâýð õóäàëäàæ àâñàí õýðýãò ñýæèãëýãäýæ áàéãàà.
Õàðèí äýýðõ õýðýãòýé õóãàöààíû õóâüä îéðîëöîî ãàðñàí Øàðãà, Äàðâè ñóìäûí çààãò äîëîîí áºõºí õºíººñºí õýðãèéí ýçýí õîëáîãäîã÷ íü õàðààõàí òîãòîîãäîîã¿é áàéãàà áèëýý. Ýíý õýðãèéí ãàçðààñ îëäñîí ýä ìºðèéí áàðèìòûã Óëààíáààòàð ðóó øèíæèëãýýíä ÿâóóëæ, äýýðõ õýðýãòýé õîëáîîòîé ýñýõèéã íàðèéâ÷ëàí øàëãàñàí þì. Ìîíãîë áºõºí Àìüòíû àéìãèéí òóõàé õóóëüä çààñàí íýí õîâîð àìüòíû æàãñààëòàä á¿ðòãýãäñýí áà ýêîëîãè ýäèéí çàñãèéí ¿íýëãýý íü õî¸ð ñàÿ òºãðºã. ªºðººð õýëáýë,13 áºõºíãèéí ¿íýëãýý íèéòäýý 26 ñàÿ òºãðºã áîëîõ þì. Áºõºíã õóóëü áóñààð àãíàñàí òîõèîëäîëä ýêîëîãèéí ¿íýëãýýã õî¸ð äàõèí ºñãºæ òºë¿¿ëäýã. Òýãýõýýð äýýðõ õýðãèéí ýçýä óëñàä 48 ñàÿ òºãðºãèéí õîõèðîëûã ó÷ðóóëààä áàéãàà ãýñýí ¿ã þì.
Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF) 1961 îíä Øâåéöàðèéí Õîëáîîíû óëñûí õóóëü ¸ñíû äàãóó àíõ á¿ðòãýãäñýí, 5 ñàÿ ãàðóé ãèø¿¿í äýìæèã÷òýé, äýëõèéí 100 ãàðóé îðîíä áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã, îëîí óëñûí àøãèéí áóñ òîìîîõîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà þì. Æèëä äóíäæààð 273 ñàÿ îð÷èì àì.äîëëàðòàé òýíöýõ õºðºíãèéã äýëõèéí ºíöºã áóëàí á¿ðò 1,200 ãàðóé áàéãàëü õàìãààëàõ òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä çàðöóóëæ áàéíà.
2
¹5,6 (29,30), 2009
ÕÝÍÒÈÉ ÀÉÌÀÃÒ ØÈÍÝ ÑÀËÁÀÐÀÀ ÍÝÝËÝÝ Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð ç¿¿í á¿ñèéí ñàëáàðàà Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóìàíä áàéãóóëëàà. Øèíý ñàëáàð ºíãºðñºí õî¸ðäóãààð ñàðààñ àæëàà ýõýëëýý. Ýíý á¿ñ íóòàãò ýõíèé ýýëæèíä ßïîíû ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ ñàíãààñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ, Àçèéí õºãæëèéí áàíêíû äýìæëýãòýéãýýð Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð, ÄÁÕÑ (WWF)ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðààñ õàìòðàí “Íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí
áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíòèéã äýìæèõ çàìààð ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ òºñºë” õýðýãæ¿¿ëýõ þì. Ç¿¿í á¿ñèéí ñàëáàðò çîõèöóóëàã÷ ×.×èíáàò, çàõèðãààíû àæèëòàí Ï.Äàâààöýöýã, áàéãàëü îð÷èí, áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìýíò õàðèóöñàí ìýðãýæèëòýí Á.Íàðàíöàöðàëò, íóòãèéí èðãýäèéí õºãæèë, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ àæèë õàðèóöñàí ìýðãýæèëòýí Á.Ãàíõóÿã, áîëîâñðîë, ìýäýýëýë, ñóðòàë÷èëãàà õàðèóöñàí àæèëòàí Ã.Áîëîðòóÿà, æîëîî÷
Óâñàä áàéãàëü õàìãààëàõ õîëáîî áàéãóóëíà Óâñ àéìãèéí Åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèóäûí áàéãàëü õàìãààëàõ êëóáóóäûí áàãø, ñóðàã÷äûí 2008 îíä õèéñýí àæëûã ä¿ãíýæ, òàíèëöàõ õóðàë òóñ àéìãèéí Óëààíãîì ñóìàíä ºíãºðñºí äºðºâä¿ãýýð ñàðûí 19-íä áîëëîî. Õýð çýðýã øèíýëýã, á¿òýýë÷, îëîí íèéòèéã õàìàðñàí îíîâ÷òîé àæèë çîõèîí áàéãóóëñíààð íü òýäíèé àæëûã ä¿ãíýæ, øàëãàðóóëñàí þì. Ýäãýýð øàëãóóðûã õàìãèéí ñàéí áèåë¿¿ëñýí, Ñàãèë ñóìûí äóíä ñóðãóóëèéí Á.Áàÿðõ¿¿ áàãøòàé “Ã¿åì” êëóá øàëãàðóóëàëòàä íýãä¿ãýýð áàéð ýçëýâ. Óäààõ áàéðàíä Òàðèàëàí, Áºõìºðºí ñóìûí Áàéãàëü õàìãààëàõ êëóáûí áàãø ñóðàã÷èä, ãóðàâäóãààð áàéðàíä àéìãèéí òºâèéí “Øèíý èðýýä¿é”, “Ýðäýì îðãèë” öîãöîëáîð ñóðãóóëèéí áàãø ñóðàã÷èä îðæ, áóñäûãàà õîøóó÷èëëàà. Õýäèéãýýð îðîí íóòàãò áàéãàëü õàìãààëàõ êëóáóóä àæèëëàæ áàéãàà ÷ îëîí íèéòèéã õàìàðñàí, áóñäàä ìýäëýã îëãîõ, ìýäýýëýë äàìæóóëàõ àæëóóäûã çîõèîí áàéãóóëàõ íºõöºë, áîëîìæ á¿ðäýõã¿é áàéãààã óóëçàëòàä îðîëöîã÷èä òýìäýãëýæ áàéâ. Òèéìýýñ öààøèä
Áàéãàëü õàìãààëàõ õîëáîî áàéãóóëæ äóó õîîëîé, õ¿÷, õºäºëìºðºº íýãòãýí àæèëëàõ øèéäýëä òýä õ¿ðñýí þì. Åðºíõèé áîëîâñðîëûí äóíä ñóðãóóëèéí õè÷ýýëèéí õºòºëáºðò ýêîëîãèéí õè÷ýýëèéã çààâàë ñóäëàõ õè÷ýýë áîëãîí îðóóëæ áàéñàí ÷, 2004 îíä á¿ð ìºñºí õàññàí þì. Ýíý íü äóíä ñóðãóóëèéí ñóðàã÷äàä ýêîëîãèéí áîëîâñðîë äóòàãäàõ íýã øàëòãààí áîëñîîð áàéãàà. Òèéìýýñ ñóðàã÷äàä õè÷ýýëýýñ ãàäóóð ýíý òºðëèéí áîëîâñðîë îëãîõ ñóðãàëòûã äóíä ñóðãóóëèéí áàãø íàð ñàíàà÷èëñàí íü “Áàéãàëü õàìãààëàõ êëóá” þì. Áàéãàëü õàìãààëëûí ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã áàéãóóëëàãà, òºñºë õºòºëáºð¿¿ä õàìòðàí ýäãýýð êëóáûí ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõ çîðèëãîîð îëîí àæèë õèéæ áàéíà. ¯¿íèé íýã íü Óâñ àéìãèéí Óëààíãîì õîòîä áîëñîí äýýðõ ñóðãàëò áàéëàà. Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Ñàí /WWF/-èéí Ìîíãîë äàõü Õºòºëáºðèéí ãàçàð Óâñ àéìàã äàõü ñàëáàðûí պ人ãèéí õºãæëèéí àñóóäàë õàðèóöñàí àæèëòàí Á. Áàÿðìàà
Ä.Áàò-Ýðäýíý, çàõèðãààíû òóñëàõ àæèëòàí Á.Ìàéöýöýã, Õ.Áàÿðñàéõàí íàð àæèëëàæ áàéíà. Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë, Íîðîâëèí, Áàÿí-Àäàðãà, Áèíäýð, Áàòøèðýýò, ªìíºäýëãýð, Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-Óóë ñóìûã òºñºëä õàìðóóëàõ þì. Òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä ñàâ íóòãèéí áàéãàëü îð÷èí, áàéãàëèéí íººöèéí òóëãàìäñàí àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõýä ÄÁÕÑ-ãààñ òîäîðõîé õýìæýýíèé õºðºí㺠îðóóëàëò õèéíý.
Îé, õýýðèéí ò¿éìýðòýé, õîâîð, õîâîðäîæ áóé àìüòíû õóëãàéí àí, óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, áàéãàëü îð÷íû õóóëèéí õýðýãæèëò, ýðõ ç¿éí îð÷èí ñóë, ýêîëîãèéí áîëîâñðîëûí òºâøèí õàíãàëòã¿é áàéãààã íóòãèéí èðãýäèéí îðîëöîîòîéãîîð áóóðóóëàõ ¿éë àæèëëàãààã ºðí¿¿ëæ, ñóäàëãàà, øèíæèëãýý õèéæ, áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éëñèéã áèä äýìæèæ àæèëëàõ þì. ×.×èíáàò
Øâåäèéí ýðõýìñýã õààí Ìîíãîë èðãýäýä áàòëàìæ èëãýýëýý Øâåäèéí ýðõýìñýã õààí XVI Êàðë Ãóñòàô ìàíàé óëñàä áàòëàìæ èëãýýëýý. Øâåäèéí Âàíò óëñûí ºðãºìæèò êîíñóë Ë.Áîëäõóÿã áàòëàìæèéã Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí çàõèðàë Á.×èìýäÎ÷èð, òóñ ãàçðûí óóë óóðõàé, õîðò áîäèñûí àñóóäàë õàðèóöñàí àæèëòàí àñàí äîêòîð Ç¿¿í ãàð ãàð òàëààñ òàëààñ Îëà Îëà Æåíåðñòåí, Æåíåðñòåí, Á.×èìýä-Î÷èð, Á.×èìýä-Î÷èð, Ç¿¿í Ë.Äîëãîðìàà íàðò Ë.Äîëãîðìàà, Ë.Áîëäõóÿã Ë.Áîëäõóÿã Ë.Äîëãîðìàà, Óëààíáààòàð çî÷èä áàéñíààñ ÷ èë¿¿ ¿ð ä¿íä õ¿ð÷, Ìîíãîëûí áóóäëûí òàíõèìä ãàðäóóëëàà. Ýíýõ¿¿ àðä ò¿ìýíä ýåðýãýýð íºëººëæ ÷àäñàí áàòëàìæèéí àíõíû ýçýä íü èéíõ¿¿ àæëóóäûã õèéæ ã¿éöýòãýñýýð èðñýí. Ìîíãîë èðãýä áîëîîä áàéíà. XVI Êàðë Òýðáýýð îëîí íèéòýä óõóóëàí Ãóñòàô Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ òàíèóëàõ àæëóóäààðàà Ìîíãîëûí ýìçýã ñàíãèéí Øâåä óëñ äàõü ñàëáàðûí òýðã¿¿í áàéãàëü, àðä ò¿ìýí, çýðëýã àìüòäûã õîðò àæýý. Øâåä óëñ íü Ìîíãîë îðíû áàéãàëü áîäèñûí õºíººëººñ àâðàí õàìãààëàõàä õàìãààëëûí òºäèéã¿é áóñàä ñàëáàðò ÷ ãàðàìãàé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñíèéã íü ¿íýëæ òîìîîõîí õºðºí㺠îðóóëàã÷ îðíû íýãä ýíýõ¿¿ áàòëàìæèéã ãàðäóóëæ áàéãààäàà ç¿é ¸ñîîð òîîöîãääîã. Á.×èìýä-Î÷èðò áàÿðòàé áàéíà” ãýñýí áàéíà. Äýëõèéí ãàðäóóëñàí áàòëàìæèä: áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí “Á.×èìýä-Î÷èð íü ººðèéí õè÷ýýíã¿é Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí ç¿òãýë, Ìîíãîë îðíû áàéãàëü îð÷íû çàõèðàë Á.×èìýä-Î÷èð íü Äýëõèéí òàëààðõ ã¿í ã¿íçãèé ìýäëýãýýðýý áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí ñàëáàð Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí Ìîíãîë óëñàä àíõ ¿¿ñãýí áàéãóóëàãäñàí Ìîíãîë äàõü ñàëáàðûã óëñ îðíûõîî öàãààñ áóþó 1992 îíîîñ ýõëýí òóñ áàéãàëü õàìãààëëûí òýðã¿¿í çýðãèéí áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãààð àæèëëàæ áàéãóóëëàãûí ÷èíýýíä àâ÷ ÿâàà þì. áàéãàà. Ò¿¿íèéã áàéãàëü õàìãààëàõ Òýðáýýð Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éëñýä ººðèéí àìüäðàëàà çîðèóëñàí ñàíãèéí Øâåä áîëîí Ìîíãîë óëñ äàõü öººí õ¿íèé íýã õýìýýí ¿íýëýõ õ¿ì¿¿ñ ÷ ñàëáàðóóäûí õàìòûí àæèëëàãààã õîðèîä áèé. æèëèéí òóðøèä õàäãàëàí ¿ëäýýñýí Äîêòîð Ë.Äîëãîðìàà íü Äýëõèéí óäèðàõ óð ÷àäâàðûã íü ç¿é ¸ñîîð ¿íýëæ áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíä óóë óóðõàé, ýíýõ¿¿ áàòëàìæèéã ãàðäóóëæ áàéãààäàà õîðò áîäèñûí àñóóäàë õàðèóöñàí áàÿðòàé áàéíà” ãýæýý. àæèëòíààð îëîí æèë àæèëëàñàí áºãººä Ë.Äîëãîðìààä ãàðäóóëñàí óðüä íü Áàéãàëü îð÷íû ÿàìàíä ìºí òóñ áàòëàìæèä: ÷èãëýëýýð àæèëëàæ áàéñàí òóðøëàãàòàé “Ë.Äîëãîðìàà íü ã¿í ã¿íçãèé ìýäëýã, ìýðãýæèëòíèé íýã áèëýý. õè÷ýýíã¿é ç¿òãýëýýðýý áèä á¿õíèé õ¿ëýýæ
3
¹5,6 (29,30), 2009
ßàãààä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð ãýæ?
“ßàãààä?”. Ýíý àñóóëòûã çºâõºí õ¿¿õä¿¿ä òàâüäàã ãýæ ¿¿? ¯ã¿é ýý! Ýíý àñóóëòûã òîì÷óóä, á¿ð öààøèëáàë øèéäâýð ãàðãàõ òºâøíèéõºí ÷ òàâüæ áàéãàà ãýäýãò ýðãýëçýõã¿é áàéíà. ßàãààä Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF) Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûã îíöãîéëîí ¿çýõ áîëîâ? ßàãààä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð “Íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíòèéã äýìæèõ çàìààð ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ” òºñºë õýðýãæèõ òàëáàð áîëîâ? ßàãààä Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóìä øèíý ñàëáàðàà òºâëºð¿¿ëýâ? ãýæ ñîíèðõîõ õ¿í îëîí áàéíà. Ýäãýýð àñóóëòàä õàðèóëàõààñ ò¿äãýëçýí ýíãèéí òàíèëöóóëãààñ ýõýëüå. ÄÁÕÑ (WWF)-ãààñ XXI çóóíä õàìãààëàõ íýí øààðäëàãàòàé 35 ýêî á¿ñ íóòãèéã òîäîðõîéëñíû äîòîð Àìàð /Õåéëîí ìºðíèé àé ñàâ áàãòàæ áàéãàà þì. Àìóð ìºðíèé ýõ íü Ìîíãîë îðíû Èõ Õýíòèéí íóðóóíû Õýíòèé õàí óóëààñ ýõ àâàí óðñäàã Îíîí ãîë áèëýý. Îíîí ãîë ìàíàé îðíû Õýíòèé, Äîðíîä àéìàã, ÎÕÓ-ûí ×èòà ìóæèéí íóòãààð 808 êì óðñààä Èíãýäýé ãîëòîé íèéëýí Øèëêà ãîë áîëíî. Ýíý íü öààø 500 êì óðñàæ, Õÿíãàíû íóðóóíààñ ýõ àâñàí Ýðã¿íý ãîëòîé íèéëýí Àìàð ìºðíèéã ¿¿ñãýäýã óðò çàìíàëòàé þì. Îíîí ãîëûí íèéò àé ñàâ 96 000 êì2 áàéäàã áîë ¿¿íèé 30,3 õóâü áîëîõ 29 ìÿíãà 70êì2 ãàçàð íóòàã Ìîíãîëä áàéíà. “Îíîí Õàòàí ýýæèé” ãýæ äóóíä ìºíõºðñºí ýíý ãîë Ìîíãîë ýõ íóòãààðàà åð人 298 êì óðñäàã ÷ Äýëõèéä àëäàðòàé, àé ñàâûíõàà õýìæýýãýýð 11
ä¿ãýýðò æàãñäàã Àìàð ìºðíèé ýõ áîëäîã. Èéìýýñ Àìàð ìºðíèé ñàâ ãàçðûí òóõàé ÿðèãäàõàä ýõ íü àíõààðàëä ºðòºõ íü ç¿é ¸ñíû õýðýã áèëýý. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ýêîëîãèéí äîðîéòîë, óñíû áîõèðäîë íü Àìàð ìºðíèé õóâü çàÿàíä, óã àé ñàâä îðøèí ñóóã÷ 70 ñàÿ õ¿íèé àìüæèðãààíä ñºð㺺ð íºëººëºõ ó÷ðààñ ýíý àñóóäàëä îíöãîé àíõààðàõ øààðäëàãàòàéã ÄÁÕÑ óðüä÷èëàí õàðæ, õîëáîãäîõ àðãà õýìæýýã òºëºâëºæ áàéãàà íü ñàéøààëòàé. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò õî¸ð àéìãèéí çóðãààí ñóìûí íèéò 4917 ºðõèéí 17841 õ¿í àìüäàð÷ áàéãààãèéí 50 õóâü íü ñóìûí òºâä àìüäàðäàã. Íèéò ºðõèéí 1424 íü áóþó 30 õóâü íü ÿäóó, íýí ÿäóó ò¿âøèíä àæ òºðæ áàéãàà þì. Ýäãýýð èðãýäèéã ÿäóóðëààñ ãàðãàõûí òóëä òóñ ñàâ ãàçðûí áàéãàëèéí ººðèé㺺 òýòãýõ äààöûí õýìæýýíä òîõèðóóëàí íººö áàÿëãààñ íü çîõèñòîé õýðýãëýõ, ¿¿íèé òóëä õàìãààëàõ, ýíý õýìæýýãýýð àìüäðàë íü òîãòâîðòîé äýýøëýõ ìåíåæìåíò ÷óõàë. Àìüæèðãààíû õ¿ðýëöýý ìóóãààñ èðãýä îé ìîä, àí àìüòàí, óðãàìàë íîãîî, æèìñ æèìñãýíý, óñ áóëàã ðóóãàà àëñûí õàðààã¿éãýýð äîâòîëæ, áàéãàëèéí àÿñààð äîðîéòîæ áàéãàà óíàãàí òºðõ, ýìçýã ýêîñèñòåìèéã áîãèíî õóãàöààíä öºëìºæ áàéãàà õýðýã. Ýíý áàéäàë äààìæèðâàë Àìàð ìºðíèé ýêî á¿ñ íóòàãò ñºð㺺ð íºëººëíº. Èéìýýñ íóòãèéí èðãýäèéí èäýâõòýé îðîëöîîíä òóëãóóðëàí áàéãàëü îð÷èí, áàéãàëèéí íººöºº îí óäààí æèë õàìãààëàõ, óõàìñàðò õýðýãëýýã òºëºâø¿¿ëýõ, õàìñàí àìüäðàõóéã íºõöºëä¿¿ëýõèéí òóëä òîãòâîðòîé ¿éë
Îíîí-Áàëæèéí ñàâ ãàçàð Ìýäýýëýë, ñóðòàë÷èëãààíû òºâòýé áîëëîî Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóìûí òºâä Îíîí-Áàëæèéí ñàâ ãàçðûí Ìýäýýëýë, ñóðòàë÷èëãààíû òºâ íýýëòýý õèéëýý. Ýíýõ¿¿ Ìýäýýëýë, ñóðòàë÷èëãààíû òºâèéã “Íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíòèéã äýìæèõ çàìààð ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ” òºñëèéí õ¿ðýýíä íýýæ áàéãàà þì. Íýýëòèéí ¿éë àæèëëàãààíä ÁÎÀÆ-ûí ñàéä Ë.Ãàíñ¿õ, ÁÎÀÆß-íû ÒÕÃÍÓÃûí äàðãà, Òºñëèéí ¿íäýñíèé çàõèðàë À.Íàìõàé, ÄÁÕÑ (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí çàõèðàë Á.×èìýä-Î÷èð, Õýíòèé àéìãèéí Çàñàã äàðãà Ã.Ýðäýíýáààòàð, ÄÁÕÑ-ãèéí Àìàð ìºðíèé ýêî á¿ñ íóòãèéí õºòºëáºðèéí ìåíåæåð Á.Áàòõóÿã, òºñëèéí çîõèöóóëàã÷ Í.Öýíä, áîëîí òºñëèéí áóñàä ìýðãýæèëòí¿¿ä îðîëöñîí þì. ̺í ÎÁÁÖÃ-ûí Õàìãààëàëòûí çàõèðãààíû äàðãà Ï.Ãàíñ¿õ áîëîí ÎÁÁÖÃ-ûí áàéãàëü õàìãààëàã÷, òºñºëä õàìðàãäàõ 6 ñóìûí ÈÒÕÒ-èéí äàðãà, Çàñàã Äàðãà íàð îðîëöëîî. ÁÎÀÆ-ûí ñàéä Ë.Ãàíñ¿õ ýíý ¿åýð ìýíä÷èëãýý äýâø¿¿ëæ, òºñëèéí áàã ÎÁÁÖÃ-ûí Õàìãààëàëòûí
Çàõèðãààòàé íýãýí çîðèëãîòîé àæèëëàæ, áàéãàëü õàìãààëàã÷äûã ÷àäâàðæóóëàõàä àíõààðàõûã ¿¿ðýã áîëãîâ. ̺í Ñàâ ãàçðûí ñóìäûí óäèðäëàãàòàé íÿãò õàìòðàí àæèëëàõ õýðýãòýéã àíõààðóóëæ, òºñëèéí à÷ õîëáîãäëûã ºíäºð ¿íýëæ áàéãààãàà îíöëîí òýìäýãëýñýí þì. ÄÁÕÑ-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí çàõèðàë Á.×èìýä-Î÷èð òºñºë õýðýãæèõ îðîí íóòãèéí óäèðäëàãóóäàä õàíäàæ, “Òºñëèéí ¿éë àæèëëàãàà òà á¿õíèé àæèëëàõ ñîíãóóëèéí äºðâºí æèëèéí õóãàöààòàé äàâõöàæ áàéãàà íü òàéòàé áîëîìæ þì. Òèéìýýñ òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ õóãàöààíä íÿãò õàìòðàí àæèëëàÿ. Ýíý áîë ÄÁÕÑ-ãèéí ÀÕÁ-òàé õàìòðàí õýðýãæ¿¿ëýõ àíõíû òºñºë ó÷èð ñàéí áàã, ñàéí àæëûí ¿ð ä¿í õ¿ëýýæ áàéãààã á¿ãä óõàìñàðëàæ õàíäàõ íü ç¿éòýé” ãýâ. Òºñºëä õàìðàãäàõ ñóìäûí óäèðäëàãóóä òºñëèéí á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãààã äýìæèæ, ¿ð ä¿íòýé õàìòðàí àæèëëàíà ãýäãýý èëýðõèéëýâ. Ã.Áîëîðòóÿà
© Á.Ãàíõóÿã / WWF Ìongolia àæèëëàãàà ÿâóóëàõ çàìààð ýíý ñàâ ãàçàðò ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ çîðèëãîîð ßïîí óëñûí Çàñãèéí Ãàçðûí áóöàëòã¿é òóñëàìæèéí õ¿ðýýíä ÀÕÁ-ààð äàìæóóëàí Ìîíãîë óëñàä õýðýãæ¿¿ëýõ òºñëèéã ÄÁÕÑ (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð ãàðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ þì. Ýíý àæëûã ñàâ ãàçàðò íü çîõèöóóëàõ ¿¿ðãèéã Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóìä áàéãóóëàãäñàí Ç¿¿í á¿ñèéí ñàëáàð õ¿ëýýæ áàéãàà áèëýý. ÄÁÕÑ-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð Ç¿¿í á¿ñèéí ñàëáàðàà Äàäàë ñóìä áàéãóóëàõ áîëñîí
íü îëîí ó÷èð ç¿éòýé. Òóõàéëáàë Îíîí ãîë áîëîí ò¿¿íèé õàìãèéí òîì öóòãàë Áàëæ ãîëûí áýë÷èðò îðøäîã, Óëààí íîìä îðñîí Êðûëîâûí íàðñíû ¿íäñýí òàðõàö íóòàã áîëäîã, ñàâ ãàçðûí áàéãàëèéí íèéòëýã òºðõ áàéäëûã èëòãýäýã ãýõ çýðýã îëîí øàëòãààí áèé. Ýäãýýðýýñ ãàäíà ÎÁÁÖÃûí õàìãààëàëòûí çàõèðãàà, ñàâ ãàçðûí ÎÕÓ-òàé õèëëýõ á¿ñèéã õàìãààëäàã õèëèéí öýðãèéí îòðÿä òºâëºðäºã, àÿëàë æóóë÷ëàë ýð÷èìòýé õºãæèõ èðýýä¿éòýé, ìýäýýæ Ýçýí ×èíãèñ õààíû ºëãèé íóòàã ãýñýí òîäîòãîë íýìýãäýõ íü ëàâòàé. Á.Íàðàíöàöðàëò
Íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíòèéã äýìæèõ çàìààð ÿäóóðëûã áóóðóóðóóëàõ òºñºëä ÷àìã¿é õ¿÷ çàðöóóëíà “Íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíòèéã äýìæèõ çàìààð ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ” òºñëèéí íýýëò ýíý îíû õî¸ðäóãààð ñàðûí 6-íä Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóì äàõü Îíîí-Áàëæèéí ñàâ ãàçðûí Ìýäýýëëèéí òºâä áîëëîî. Òºñëèéã ßïîíû ßäóóðëûã Áóóðóóëàõ Ñàí /ßßÁÑ/ -ãèéí áóöàëòã¿é òóñëàìæààð Àçèéí Õºãæëèéí Áàíê /ÀÕÁ/-ààð äàìæóóëàí ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ, ÁÎÀÆß, Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàðòàé õàìòðàí Îíîí ãîëûí àé ñàâä îðøèõ Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë, Áàÿí-Àäðàãà, Áèíäýð, Áàòøèðýýò, Íîðîâëèí, Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-Óóë ñóìäàä äºðâºí æèëèéí õóãàöààíä õýðýãæ¿¿ëýõ þì. Òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä 2 ñàÿ àì.äîëëàð øààðäëàãàòàé ãýñýí òîîöîî ãàðààä áàéíà. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò áàéãàëèéí íººöèéí òîãòâîðòîé ìåíåæìåíòèéã
äýìæèõ çàìààð õºäººãèéí ÿäóóðëûã áóóðóóëàõàä õóâü íýìýð îðóóëàõ íü òºñëèéí ¿íäñýí çîðèëãî þì. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàð, ÎíîíÁàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàð, ò¿¿íèé îð÷íû á¿ñ áîëîí íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí áàéãóóëëàãóóä çýðýã äºðâºí òºâøèíä áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëæ, áàéãàëèéí íººöèéã ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõ çàìààð àìüæèðãààíû òºâøèíã äýýøë¿¿ëýõ áîëîëöîîã áîäèò àæèë õýðýã áîëãîõîä ¿éë àæèëëàãààãàà òºâëºð¿¿ëíý. Ò¿¿í÷ëýí Îíîí-Áàëæèéí ñàâ ãàçðûí Ìýäýýëýë-ñóðòàë÷èëãààíû òºâèéã Äàäàë ñóìûí òºâä áàéãóóëàí ¿éë àæèëëàãààãàà ýõëýýä áàéíà. Èíãýñíýýð íóòãèéí èðãýäèéí îðîëöîîíä òóëãóóðëàñàí áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíòèéã äýìæñýí ñóðãàëò, ìýäýýëýë òîãòìîëæèæ, òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí òºâøèí äýýøëýõ þì. Ï. Äàâààöýöýã
4
¹5,6 (29,30), 2009
Ãîâü-Àëòàéíõàí íîìûí äóó ñîíñîâ Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí Àëòàé õîòîä áàéãàëü õàìãààëàõ æóðìûí ýñðýã ãýìò õýðýã, ò¿¿íèéã èëð¿¿ëýõ, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ÷èãëýëýýð ºíãºðñºí îíû àðâàíõî¸ðäóãààð ñàðä Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðààñ Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðãèéí Öàãäààãèéí õýëòñèéí ÕÃÕÌ 1 ä¿ãýýð õýñãèéí äàðãà, öàãäààãèéí äýä õóðàíäàà Ì.Ýðäýíýáàÿðòàé õàìòðàí òàâàí ºäðèéí ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëëàà. Ñóðãàëòàä àéìãèéí öàãäààãèéí õýëòñèéí á¿õ ñóìûí õýñãèéí òºëººëºã÷, îôèöåð, öàãäàà, áàéãàëü õàìãààëàã÷, ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí óëñûí áàéöààã÷, “Èðâýñ” øóóðõàé áàãèéí àæèëòíóóä îðîëöîâ.
Äàðààõ òàâàí ñýäâèéí äàãóó ñóðãàëòûã çîõèîí áàéãóóëëàà. ¯¿íä:1.Áàéãàëü îð÷íû ºíººãèéí òºëºâ áàéäàë, äîðîéòîë áîëîí ýíý òºðëèéí ãýìò õýðãèéí ãàðàëò, øàëòãààí íºõöºë, õîð óðøèã, òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóëëàãóóäûí õàìòðàí àæèëëàõ øààðäëàãà, áóñàä ãýìò õýðãèéí ãàðàëòòàé õàðüöóóëñàí áàéäàë, ¿éë÷èëæ áàéãàà õóóëü òîãòîîìæèéí óÿëäàà õîëáîî, 2.Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 203 äóãààð ç¿éë àíãè áóþó “Àí àãíóóðûí õóóëü òîãòîîìæ çºð÷èõ” ãýñýí çààëòûã äýëãýð¿¿ëæ, ç¿éë òóñ á¿ðýýð íü çàäëàí õóóëèéí òàéëáàð õèéæ 2008 îíû íýãä¿ãýýð ñàðä øèíý÷ëýí íàéðóóëñàí õóóëèéí íýìýëò¿¿äèéã
òàíèëöóóëàõ, 3.Õóóëü áóñ àí àãíóóðûí ãýìò õýðýã, çºð÷ëèéã õýðõýí èëð¿¿ëýõ, ò¿¿íèéã òàñëàí çîãñîîõ, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãóóä, ýäãýýðèéã ïðàêòèêò õýðõýí õýðýãæ¿¿ëýõ. Öàãäàà, áàéãàëü îð÷íû áàéöààã÷ûí óÿëäàà õîëáîî, îð÷èí ¿åèéí äýâøèëòýò òºõººðºìæ JPS-èéã õýðõýí àøèãëàõ, õóâèéí áýëòãýëä àíõààðàõ, 4.Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 204 ä¿ãýýð ç¿éë / Ãàçðûí õýâëèéí õóóëü òîãòîîìæ çºð÷èõ/, Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 205,206,207,214,214 ä¿ãýýð ç¿éë / ãàçàð ãýìòýýõ, áàéãàëü îð÷èí áîõèðäóóëàõ, õèìèéí áîäèñ áîðäîîã àøèãëàõ, çºâøººðºëã¿é àøèãò ìàëòìàë õàéõ, îëáîðëîõ, õèìèéí õîðòîé
áîëîí àþóëòàé áîäèñûã àøèãëàõ, õàäãàëàõ, õóäàëäàõ õóäàëäàí àâàõ, òýýâýðëýõ/ çýðýã ç¿éë çààëòóóä, 5. Îëîí óëñûí áàéãàëü îð÷íû ýñðýã ãýìò õýðýãòýé òýìöäýã áàéãóóëëàãóóä àí àãíóóðûí õóóëü áóñ ¿éëäë¿¿äèéã õýðõýí èëð¿¿ëñýí òóõàé îð÷óóëãà õè÷ýýë çýðýã áàãòñàí þì. Öààøèä ýíý òºðëèéí ñóðãàëòûã öàãäàà,áàéãàëü õàìãààëàã÷, õèëèéí öýðýã áîëîí òºðèéí áóñàä áàéãóóëëàãóóäûí àæèëòíóóäûã îðîëöóóëàí çîõèîí áàéãóóëâàë ¿ð ä¿íòýé õýìýýí äýä õóðàíäàà Ì.Ýðäýíýáàÿð ä¿ãíýæ áàéíà.
Ñóðãàëòûí ¿åýð
Óóëûí òóóðàéòíû ºâºëæèëò çóíààñ ýõòýé Àÿëàë æóóë÷ëàë, ìýäýýëýë, ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãàà õàðèóöñàí ìýðãýæèëòýí Õ.Íàçã¿ë Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí èõýíõè íóòãààð ºíãºðñºí 2008 îíä çóíøëàãà òààðóó, ãàíòàé áàéñíààñ áîëîîä ýíý æèë íóòãèéí àðä èðãýäýýñ ãàäíà çýðëýã àìüòäûí ºâºëæèëò õ¿íäýðñýí þì. Íóòãèéí èõýíõ õýñãýýð öàñòàé, öàã àãààð õ¿éòýí áàéñíààñ àí àìüòàä ìàë÷äûí ºâºë溺íèé îéð îð÷èìä áººíººð îðæ èðæ áàéæýý. Èäýõ ºâñã¿éãýýñ áîëîîä àí àìüòäûí íýã õýñýã íü ºëáºð÷ ¿õñýí áîë íºãºº õýñýã íü ÷îíîíä áàðèóëñíààñ òîî òîëãîé íü íýëýýä õîðîãäñîí áàéíà. ͺ㺺 òàëààð àí àìüòíû áàéðøèë á¿õèé òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðóóäûí óóëûí áýë, ãîëûí ñàâ ãàçðààð èðãýä ìàëàà îëíîîð íü áýë÷ýýðë¿¿ëñíýýñ àí àìüòàä äàéæèæ, áýë÷ýýðã¿é áîëñîí áàéíà. ªíãºðñºí õî¸ðäóãààð ñàðûí áàéäëààð Äýë¿¿í ñóìûí Õºõ ñýðõèéí íóðóóíä òàâàí àðãàëü õîíü, äºðâºí ÿíãèð ÿìàà, Áóÿíò ñóìûí Ýçýðëýãèéí íóðóóíä íàéì, Áóãàò ñóìûí Òºìºðòºä ãóðàâ, Öýíãýë ñóìûí Ìóçäûáóëàêò õî¸ð àðãàëü õîíü ºëáºð÷ ¿õñýí áîë, 17 àðãàëü õîíü, 13 ÿíãèð ÿìàà, çóðãààí áóãà ÷îíîíä áàðèóëæ, íèéòäýý 59 óóëûí òóóðàéòàí àìüòàí õîðîãäñîí áàéâ. ̺í òóõàéí ñàðä àéìãèéí õºäºº àæ àõóéí ýäýëáýð ãàçðûí áýë÷ýýðèéí óðãàö 0.10.2 ö\ãà, ºíäºð óóëûí á¿ñýä 10-20 ñì õóíãàðëàñàí öàñòàé, óóëûí áýë, ãîëóóäûí ñàâ ãàçðààð 0-5 ñì öàñàí á¿ðõ¿¿ëòýé áàéñàí þì. Òóóðàéòàí àìüòíû ºâºëæèëò õ¿íäýðñýíòýé
õîëáîãäóóëàí ÁÎÀÆß, Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí Çàñàã äàðãûí Òàìãûí ãàçðààñ õºðºí㺠ãàðãàæ, Ìîíãîë Àëòàéí íóðóóíû Óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðóóäàä ºâñ, òýæýýë, õóæèð, äàâñ òàâüæ, áèîòåõíèêèéí àðãà õýìæýý àâñàí. Õýäèéãýýð óðèí äóëààí çóí öàã èðýâ÷ ìàë÷èí èðãýä áàéãàëü îð÷èíòîéãîî çºâ õàðüöàæ, çýðëýã àìüòíûã áýë÷ýýðã¿éäëýýñ õàìãààëàõ òàë äýýð îäîîíîîñ àíõààðàë òàâèõ íü ºâëèéí áýëòãýëä ÷àìã¿é õóâü íýìýð áîëîõ áèç ýý. Õýäèéãýýð áàéãàëü îð÷íû òóõàé áàãö õóóëèóä áîëîí á¿õ íèéòèéí ýêîëîãèéí áîëîâñðîë îëãîõ õºòºëáºðèéã àðä èðãýäýä òàíèóëàí ñóðòàë÷èëàõ àæèë õèéæ áàéãàà ÷ çàõ çýýëä øèëæèõ øèëæèëòèéí ¿åä õ¿ì¿¿ñò áàéãàëèà ãýñýí ñýòãýëãýý õàðààõàí òºëºâøèæ ÷àäàõã¿é áàéãààãààñ áîëæ õóóëü ä¿ðýì çºð÷èõ íü áóóðàõã¿é áàéíà. ¯¿íýýñ áîëæ òóñ àéìãèéí íóòàã äýâñãýðò Àëòàé òàâàí áîãäûí ÁÖÃ, Ñèéëõýìèéí íóðóóíû ÁÖÃ-ûí áàéãàëèéí õÿçãààðëàãäìàë íººö áàÿëàãèéã ¿íý òºëáºðã¿é, çîõèõ çºâøººðºëã¿éãýýð àâ÷ àøèãëàäàã íèéãìèéí ¿ðýëãýí õýâ øèíæ çîíõèëñîí õýâýýð áàéíà. Áàéãàëü îð÷íû çºð÷èë ãàðãàã÷èäòàé ìàíàé áàéãóóëëàãûí õàìò îëîí Ø¿¿õèéí áàéãóóëëàãààð õ¿ðòýë ìàðãààíàà øèéäâýðë¿¿ëýõ çàìààð òýìýæ áàéíà. Ýíý óäààä õýä, õýäýí õ¿íèé áàéãàëü îð÷íû ýñðýã ¿éëäñýí õýðýã çºð÷ëèéã ø¿¿õýýð øèéäâýðëýýä áàéíà.
Õàìãààëàëòûí çàõèðãààíûõàí íîìûí äóó ñîíñëîî “Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàã äàõü çýðëýã àìüòäûí ìîíèòîðèíã ñóäàëãààíû íýãäñýí àðãà ç¿é” ñýäýâò ñóðãàëò Óâñ àéìàãò ºíãºðñºí ãóðàâäóãààð ñàðûí 16-20-íä áîëëîî. Îäîîãîîð áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí òàëààðõ ìýäýýëëèéã õýðõýí öóãëóóëàõ, õýðõýí íýãòãýõ òàëààðõ íýãäñýí àðãà ç¿éã Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðûí ñ¿ëæýýíä íýâòð¿¿ëýýã¿é áàéíà. Òèéìýýñ ýíý óäààãèéí ñóðãàëò Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí Áèîëîãè, Ãàçàðç¿éí õ¿ðýýëýí áîëîí Øóâóó ñóäëàõ òºâººñ áîëîâñðóóëæ, áàòàëñàí Àìüòàí, óðãàìàë, íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí òàëààðõ àíõàí øàòíû ìýäýýëýë öóãëóóëàõ, õýðõýí íýãòãýæ, ä¿ãíýõ òàëààð õÿëáàðøóóëñàí àðãà ç¿éã Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàãò íýâòð¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí þì. Ìîíãîë-Àëòàéí íóðóó, Õàð-Óñ íóóð, Õºõ Ñýðõ, ̺íõõàéðõàí çýðýã Óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð, äàðõàí öààçàò ãàçðûí Õàìãààëàëòûí çàõèðãààíû äàðãà, ìýðãýæèëòýí, áàéãàëü õàìãààëàã÷ íàðûã óã ñóðãàëòàä õàìðóóëëàà. ¯ð ä¿íä íü Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðûí Õàìãààëàëòûí çàõèðãààíû ñóäàëãàà, øèíæèëãýý õàðèóöñàí ìýðýãæèëòí¿¿ä Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýí, Øóâóó ñóäëàõ òºâººñ áîëîâñðóóëñàí àìüòàí, óðãàìëûí á¿ëãýìäëèéí àíõàí øàòíû ìýäýýëýë öóãëóóëàõ, íýãòãýí ä¿ãíýõ õÿëáàðøóóëñàí àðãà ç¿éã ýçýìøèæ, öààøèä ÓÒÕÃÍ-èéí õ¿ðýýíä çýðëýã àìüòàí, óðãàìëûí ìîíèòîðèíã ñóäàëãààã íýãäñýí àðãà ç¿éãýýð ÿâóóëæ áàéõààð áîëëîî.
5
¹5,6 (29,30), 2009
Ýãýë æèðèéí èðãýäèéí èíäýð
Òîãîðóó òîîãîîðîî èðëýý
̯ÎÍÐ, “Àìüòäûí òóõàé ÿðèà” íýâòð¿¿ëãèéí ðåäàêöèä Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí “Àìüòäûí òóõàé ÿðèà” íýâòð¿¿ëýã ìàø ÷óõàë ñýäýâ õºíäñºí, öàã ¿åý îëñîí íýâòð¿¿ëýã áîëîâ÷ ãîëäóó õîâîð, õîâîðäñîí àìüòäûí òóõàé ãîëëîæ ÿðèàä áàéõ þì. Åð íü ìàíàé îðîíä ñóóðèí áà í¿¿äýëëýí èðäýã àìüòäààñ îäîîãîîð ýëáýã àìüòàí ãýæ áàðàã ¿ã¿é áîëñîí þì øèã ñàíàãäàõ þì. ßàãààä ãýâýë ìèíèé àæèãëàñíààð àìüòàä ýëáýã áàéõàä ìàõ÷èí àìüòäûí õîîë òýæýýë ýëáýã áàéñàí áîëîõîîð áàéãàëèéí çîõèëäëîãîîð áèå áèåíýý èäýæ, íºõºí ¿ðæýýä áîëîîä ë áàéæ. Ñ¿¿ëèéí õîðèîä æèëä, òóõàéëáàë çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò øèëæñýí ¿åýñ õîéø õàíãàéí áîä àìüòäûã ó÷èðã¿é èõ àëæ óñòãàñíààñ æèæèã ìàõ÷èí àìüòäûí õîîë òýæýýë õîâîðäñîíîîñ þó ë òààðàëäñàíàà áàðüæ èäýõ áîëæ. Õóëãàíà, îãîòîíî, çóðàì, áîëæìîð õ¿ðòýë á¿ðãýä, õàðöàãà, ºìõèé õ¿ðíèé õîîë áîëæ, ÿëàíãóÿà çóíû öàãò ¿ð òºë íü ìàõ÷èí àìüòäûí õîîë áîëñîîð ¿ðæèõýý áîëèëîî. Çýðëýã àðààòàí ìàõ÷èåí àìüòíû ò¿ãýýìýë õîîë òýæýýë áîëñîí òàðâàãà õîâîðäñîíîîð ÷îíî, ¿íýã þó ë áîë þó áàðüæ èäýõ áîëñîí. Õ¿ì¿¿ñ òèéì ÷ àìüòíû ìàõ, öóñ ýì÷èëãýýíä ñàéí ãýæ ìàø îëîí àìüòäûã õàâàð íàìðûí öàãò àíãóó÷ëàõ íü èõ áîëñîí íü çýðëýã àìüòäûí îðøèí òîãòíîõîä íýí èõ ãàé òàðüæ áàéíà. Àãíàõûã õîðèãëîíî ãýæ çààñàí õóóëü òîãòîîëóóä ÷àìëàõààðã¿é ãàðñààð áàéâ. Òýð íü àìüäðàë äýýð åðººñºº áèåëýæ áàéãàà þì àëãà. Èéìýýñ õè÷íýýí ñàéõàí ñîíñîãäîâ÷ ÿìàð ÷ íýìýð áîëîõã¿é, àëäãàà àëæ, èääýãýý èäýæ, óñòãàäãàà óñòãàæ, õ¿ì¿¿ñ äóð çîðãîîðîî àâèðëàæ áàéíà… Õàðèí áè íýã ë àìüòíû òóõàé ººðèéí àæèãëàëòûã òàíàé íýâòð¿¿ëýãò õ¿ðã¿¿ëüå. Íàìàéã áàãà áàéõàä õýýð òàëä òîãîðóóòàé òààðàõààðàà “òîãîðóó ñàéõàí, òîîäîã ìóóõàé, öàì õàðàé! öàì õàðàé!” ãýæ õàøãèðàõààð õîñ òîãðóóíóóä áèå áèåð¿¿ãýý õ¿ç¿¿ãýý ñóíãàí íàìáàòàé íü àðãàã¿é õýä õýäýí óäàà ìýõèéí ¸ñîëæ, õî¸ð õºë äýýðýý ýýëæëýí á¿æèã õèéäýã, á¿æèã÷èí øèã áàéäãèéã èõ ñîíèðõäîã áàéëàà. Ìàíàé îðíû õýýð òàëä õàâàðòàà í¿¿äýëëýí èðæ, õîñ õîñîîðîî òàðõàí èäýýøèëæ, õýäõýí ÷óëóó òîéðóóëààä äóíä íü ºíä㺺 õàéõðàìæã¿éõýí øèã ãàðãà÷èõäàã ýíý ãàíãàí, çýãçãýð, òîãîðóó õýìýýõ øóâóóä íàìàðûí íàìàðò äýãäýýõýéãýý äàãóóëàí õàðü õîëûã çîðèí îëíîîðîî çýëëýí, õ¿íèé ñýòãýëä õºíãºí ãóíèã òºð¿¿ëìýýð ãóðð, ãóðð ãýýä íèñýí îäîõ íü òýð ë îð÷èíã ýçã¿éð¿¿ëýí ýë õóëü áîëãî÷èõäîã. Èéì ë áîëîõîîð õ¿ì¿¿ñèéí ñýòãýëä ºâëèéí áýëòãýëèéã íü ñàíóóëäàã óâüäàñòàé þì øèã ñàíàãääàã. Îäîîãîîð òèéì ºâ÷èíä þìóó, òèéì þìàíä òîãîðóóíû ìàõ þìóó àëü íýã ýðõòýí ñàéí ãýñýí ¿ã ÿðèà ãàðààã¿é áîëîõîîð ÷ òýð ¿¿, òîãîðóó òºìºð äºðºº ñýòýðòýë õàðààäàã ãýñýí äîìîã ÿðèà òàðõìàë áàéäãààñ ÷ òýð ¿¿ àëæ óñòãàëã¿é òàéâàí, òîî òîëãîé íü òºäèéëºí öººðºõã¿é þì øèã ñàíàãääàã.
Õàðèí ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ìàë÷èä ãàí çóäàíä øàõàëäàí, áýë÷ýýð ñàéòàé íóòàã ðóó îëíîîðîî í¿¿äýëëýí èðæ, çóí íàìàðòàà íóòàãëàäàã ãàçðûã íü ìàë ýçëýýä, àìüäðàõ îð÷èí íü èõ øàõàãäàí áàéãàà íü àæèãëàãääàã. Áè øóâóó ñóäëàà÷ áèø ÷ ãýñýí ñîíèðõîí àæààä áàéõàä èõ ñîíèðõîëòîé, óõààëàã àìüòàí þì øèã ñàíàãääàã. Õàâðûí õàâàðò òºðæ ºññºí íóòàãòàà á¿ëýýðýý çààâàë ýðãýí èðæ áóóäàëëàäàã. Åð íü á¿ë á¿ëýýðýý íèéëæ, íàìàð õàâàð çýëëýí íèñäýã áîëîëòîé. Åðºíõèé人 àäèëõàí þì øèã ìºðò뺺 àæààä áàéõàä ãàäààä òºðõ áàéäàë, ààø àðàíøèí, ÿâäëààðàà ÿëãàãäàæ òàíèãääàã. ßã ë ìàë÷èí õ¿í ìàëàà ÿàæ ç¿ñýëæ òàíüæ áîëäîã øèã ÿëãàí òàíüæ áîëîõîîð áàéäàã. Õ¿ì¿¿ñòýé íýã èõ îéðòîõã¿é ìºðòºº áàðààäàìòãàé. Çàðèì ¿åä õ¿íýýñ àâðàë õ¿ñýýä áàéãàà ÷ þì øèã ñàíàãääàã. ßëàíãóÿà àíãààõàé íü òîìðîõ ¿åä ìàõ÷èí øóâóóä äàéð÷ áàðüäàã áîëîõîîð àéëûí îéð èðæ íèñýæ ÷àäàõã¿é àíãààõàéíóóäàà õýâò¿¿ëýí îðõèõ ÿâäàë ãàðäàã. Õîòíû íîõîéòîé èõ äàñàìòãàé. Îéð îéðõîí òîéð÷ íèñýæ äýâõöýí áàãà íîõîéãîîð èõ äàéæèí õèéäýã. ßìàð ÷ íîõîé òîãîðóóíû ¿ð òºë ð¿¿
Òºâ àéìãèéí Áàÿí÷àíäìàíü ñóìûí èðãýí Ä.Äàøðèí÷èí
äàéðäàãã¿é. Àíãààõàéãàà äýãäýýõýé áîëìîãö ººðºº ººðèé㺺 õîîëëîõ ÷àäâàð îëãîõ, íèñýæ ñóðàõ ÷àäâàðò ãîë÷ëîí ñóðãàäàã. Äýâõðýã, öàðöààã áýðòýýí äýãäýýõýéí¿¿äèéíõýý ºìíº õàÿõ þìóó, èäýæ áàéñàí þìàà äîð íü õàÿæ ºãºõ çýðãýýð õîîëëîõ àðãàä ñóðãàõààñ ãàäíà íèñãýæ ñóðãàõàä èõ àíõààðäàã. Ýõëýýä ìàø èõ õóðäòàé äàãóóëæ ã¿éí íýã íü àðä íü øàâõóóðäàí õººõ þìóó, îéð îéðõîí íèñãýæ áàéñíàà áàãà ãóó æàëãà äýýã¿¿ð õàðàéëãàí íèñãýõ, öààøëààä ààæèì ààæìààð äàãóóëàí ºíäðèé íü àâàõóóëæ õººðãºõ ìýòýýð ¿å øàòòàéãààð íèñãýæ ñóðãàäàã áàéíà. Ýíý íü àëñ äóëààí îðîíä í¿¿äýëëýõèéí áýëòãýë þì. Áèä ÿðèõäàà “øóâóó áóöëàà” ãýäýã. Ìèíèé õóâèéí áîäëîîð áîë íóòàã áóöàæ áàéãàà þì áèø, õàðèí ìàë÷íû îéëãîëòîîð áîë îòðîîð í¿¿í ºâëèéí òýñãýì õ¿éòýí óëèðëûã äóëààí îðîíä ºíãºðººæ áàéãàà õýðýã. Ó÷èð íü ÿìàð ÷ àìüòàí ººðèéíõºº ¿íäñýí íóòàãòàà ¿ð òºëºº ãàðãàæ, ò¿¿íýý ºñãºäºã áèç äýý. Õ¿í àéëä î÷èæ õ¿¿õäýý ãàðãàäàãã¿éòýé æèøèí îéëãîæ áîëíî. Òýãýýä ÷ Æàðãàëñàéõàíû Øóâóóä íóòàã áóöààã¿é ýý Íóòàã íü ìèíèé íóòãèéí íóóð Øóëãàíàí ãàíãàíàõ ¿ðñýý ãàçàð ¿ç¿¿ëýõýýð ÿâñàí þì ãýæ äóóëäàã íü ¿íýíä èõ îéðõîí ãýæ áîääîã.
Õàâàð èðýõèéã íü àæèãëààä áàéõàä ÿã ë ãýð îðíîî ñàíàñàí õ¿í øèã ó÷èðã¿é èõ áàÿðëàëäàæ äýâõöýí, ÷àíãà ÷àíãà äóãàð÷ øóóãèëäàí, îéð îéðõîí íèñýí áóóæ, ãàçàð íóòãàà ñîíèðõîæ áàéãàà íü ñýòãýë õºäºë캺ð áàéäàã. Ìàíàé çóñëàíãèéí îéð æèë á¿ðèéí õàâàð èðäýã òîãîðóóíóóä æèë æèëä íýìýãäñýýð ãó÷ ãàðñàí ãýæ áîääîã. Õàâðûí õàâàðò ãó÷ààä òîãîðóó èðæ áóóãààä òàðæ çóñäàã. Íàìðûí íàìàðò ìºí òèéì òîîíû òîãîðóó èðæ öóãëààä áàÿðòàé ãýæ áàéãàà þì øèã òîîíîí äýýã¿¿ð ýðãýëäýí ºìíèéã çîðèí íèñíý. Æèë æèëä ë íýìýãäýíý. Òàâü, æàð, çóó… ýíý òîî õàðèí àÿíû çàìäàà íýã õî¸ðîîðîî îñîëääîã áîëîëòîé. Çàðèì æèë ñîíäãîéð÷ èðäýã. Õàðèí òýð äàõèí õýçýý ÷ õîñëîëã¿é, ãàíöààðàà áàéäàã íü óéòãàðòàé, ºðºâä캺ð. ßìàð ÷ áàéñàí ýíý õàâàð òîãîðóóíóóä ºíãºðºã÷ íàìàð ÿâñàí òîîãîîðîî èðñýí. Õàðèí áýë÷ýýð äýýð íü îëîí õîíüòîé àéë áóó÷èõñàí áàéñàí áîëîõîîð ìàíàé òîîíîí äýýã¿¿ð õî¸ð ãóðâàí ºäºð ãóðð, ãóðð äóãàðàí õýä õýä ýðãýëäñýí íü íàìàéã íóòãèéã ìèíü ÿàãààä õ¿íä ºã÷èõ⺺ ãýæ çýìëýí ãîìäîëëîñîí áàéõ. Àðàé õîëõîí ãîëûí öààä òàëä èäýýøèëæ áàéõûã íü õàðààä á¿ðìºñºí àëãà áîë÷èõñîíã¿é äýý ãýæ ñýòãýë àìðàõ øèã áîëñîí ø¿¿. 2009.06.15
© Ronald Petocz / WWF-Canon
6
¹5,6 (29,30), 2009
Äýëõèé äýýð ¿ëäñýí öîðûí ãàíö ç¿éëèéí çýðëýã àäóó áîëîõ òàõèéí ãóðàâ äàõü ïîïóëÿöè Çàâõàí àéìãèéí ĺðâºëæèí ñóìûí íóòàãò àìæèëòòàé íóòàãøèæ áàéíà Ñàéí áàéöãààíà óó? Ýðõýì õ¿íäýò óíøèã÷èä àà! Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð õýìýýõ èõ àéëààð îâîãëîæ, òýäíèé òóñëàìæòàéãààð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé “Òàõü” òºñ뺺ñ “Ïàíäà ìýäýý” ñîíèíîîð òà á¿õýíòýé óóëçàæ áàéãààäàà òààòàé áàéíà. Ýðò öàãò Åâðàçè, Ìîíãîëûí ºðãºí óóäàì òàë õýýðò õàà ñàéã¿é òàðõàí àìüäàð÷ áàéñàí òàõü XX çóóíû ýõýí ãýõýä çºâõºí Ç¿¿í ãàðûí ãîâüä ¿ëäæýý. Òàõü áàéãàëèéí õàòóó øèð¿¿í íºõö뺺ñ èë¿¿òýéãýýð õ¿ì¿¿ñ áèäíèé áóðóó ¿éë àæèëëàãààíû íºëººãººð 1968 îíû ¿åä áàéãàëüä õàðàãäàõàà áîëüæ, á¿ðýí óñòñàí õýìýýí òýìäýãëýãäñýí áàéäàã. Òàõèéã ñîíèðõîí ñóäëàõ, Åâðîïûí àìüòíû õ¿ðýýëýíä õàäãàëàí, õàìãààëàõ çýðýã ÿíç á¿ðèéí çîðèëãîòîéãîîð òàõü áàðèõ ýêñïåäèöèéã õýä õýäýí óäàà çîõèîí áàéãóóëñàí íü ºíººãèéí áàéäëààð Ìîíãîë-áàéãàëüä ñýðãýýí íóòàãøóóëæ áóé òàõèéí ¿íäýñëýã÷, óäàìûã õàäãàëæ ¿ëäñýí áàéãàëü õàìãààëàõ òîìîîõîí àæèë áîëñîí áàéíà. Ìîíãîëä òàõü ñýðãýýí íóòàãøóóëàõ èõ ¿éëñ Òºâ àéìãèéí Àëòàíáóëàã, Àðãàëàíò, Áàÿíõàíãàé ñóìäûí õèëèéí çààãò îðøèõ Õóñòàéí íóðóóíä 1992 îíû 6 ñàðûí 5-íä 15 òàõü åâðîïûí àìüòíû õ¿ðýýëýíãýýñ àâ÷ðàí òàâüñàíààð ýõýëñýí ò¿¿õòýé. ¯¿íýýñ íýã õîíîãèéí äàðàà áóþó 6-ð ñàðûí 6-íä Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí Áóãàò ñóì, Ãîâèéí èõ äàðõàí öààçàò ãàçðûí “À” õýñýã, Òàõèéí òàëä ìºí òàõü òýýâýðëýí àâ÷èðñàí áèëýý. Ýíý ¿åýñ õîéø åâðîïûí àìüòíû õ¿ðýýëýíãýýñ õýä õýäýí óäàà òàõü òýýâýðëýñýí áà òýäãýýð òàõèóä Ìîíãîë îðíû ýðñ òýñ óóð àìüñãàëòàé áàéãàëèéí íºõöºëä àìæèëòòàé äàñàí çîõèöîæ, ¿ðæèæ òîî òîëãîé íýìýãäñýýð 2008 îíû
ýöñèéí áàéäëààð Õóñòàéí íóðóóíä 220 òîëãîé, Òàõèéí òàëä 136 òîëãîé õ¿ðòýë ºñºæ áàéãàà íü áàõàðõóóøòàé. 2004 îíû 9-ð ñàðûí 15 íä Ôðàíöûí “Òàõü” õàìãààëàõ íèéãýìëýã, ÄÁÕÑ (WWF)ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàðòàé õàìòðàí Çàâõàí àéìãèéí ĺðâºëæèí ñóìûí Îíö áàãèéí íóòàã, Õîìûí òàëä 12 òàõü òýýâýðëýí àâ÷èðñíààð Ìîíãîëä òàõü ñýðãýýí íóòàãøóóëæ áóé òºñºë íýãýýð íýìýãäýæ, ãóðàâäàõü ïîïóëÿöè áèé áîëñîí þì. ¯¿íèé äàðàà 2005 îíû 8-ð ñàðä 10 òàõü íýìæ òýýâýðëýñýíýýð íèéò 22 òàõüòàé áîëñîí. 2001 îíû 3-ð ñàðä Îíö áàãèéí àðä èðãýä, ĺðâºëæèí ñóìûí ÈÒÕ-ààð òàõü ñýðãýýí íóòàãøóóëàõ áîëîìæèò ãàçàð íóòãèéí òàëààð õýëýëöñýíèé ä¿íä òóñ ÈÒÕ-ûí 3-ð ñàðûí 6-íû ºäðèéí 13-ð òîãòîîëûã ¿íäýñëýí Çàâõàí àéìãèéí ĺðâºëæèí ñóìûí Îíö áàãèéí íóòàãò îðøèõ Ñýýðèéí íóðóóíû îð÷ìûí 25000 ãà òàëáàéã 30 æèëèéí õóãàöààãààð îðîí íóòãèéí õàìãààëàëòàíä àâ÷ òàõü ñýðãýýí íóòàãøóóëàõ çºâøººðºë á¿õèé ãýðýý áàéãóóëñàí áàéíà. Òàõèéí óóãóóë íóòàã - Ìîíãîëä òàõü ñýðãýýí íóòàãøóóëàõ ãóðàâ äàõü òºñºë Ñýýðèéí íóðóóíä õýðýãæñýýð áàéíà. Ñýýðèéí íóðóó íü çàñàã çàõèðãààíû íýãæèéí õóâüä Çàâõàí àéìãèéí ĺðâºëæèí ñóìûí Îíö áàãèéí íóòàã Õîìûí òàëä õàìðàãääàã þì. Ýíýõ¿¿ òºñºë íü îëîí íèéòèéí äóíä Ñýýðèéí íóðóó ãýäýã
ªíººãèéí áàéäëààð Ìîíãîë îðíû õýìæýýíä òàõü ñýðãýýí íóòàãøóóëæ áóé 3-í òºñëèéí õ¿ðýýíä íèéò 381 òàõü áàéãàëèéí íºõöºëä ñóë ÷ºëººòýé áýë÷ýýðëýí äàñàí çîõèöîæ áàéãàà íü øèíæëýõ óõààíä òºäèéã¿é áàéãàëü õàìãààëëûí àæèëä ¿ëýìæ èõ à÷ õîëáîãäîëòîé ¿éëñ áîëñîîð áàéíà.
Ôðàíöûí òàõü õàìãààëàõ íéèãýìëýã, Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-èéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí
ãàçàðòàé
óëñûí
ñàíãèéí
“Ìàâà”
õàìòðàí
Øâåéöàð
ñàíõ¿¿æèëòýýð
òàõü
ñýðãýýí íóòàãøóóëàõ òºñëèéã 2004 îíîîñ õîéø àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëñýýð áàéíà. íýðýýð áóñ, õàðèí Õîìûí òàëä òàõü ñýðãýýí íóòàãøóóëàõ òºñºë õýìýýí òàíèë áîëæýý. ̺í òàõü ñýðãýýí íóòàãøóóëàõ áîëîìæèò ãàçðûí õýýðèéí áîëîí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààíä ¿íäýñëýí Õîìûí òàë Õîâä àéìãèéí ÕàðÓñ íóóðûí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí îð÷íû á¿ñ áîëäîã. Õîìûí òàë íü áàðóóí Õîìûí òàëäàà òàõü àíõëàí èðýõ ¿åýð òàëäàà Õàð-Óñ Ìàë÷èä, íóòãèéí óóãóóë èðãýä îëîí íóóðûí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàðòàé æèë, ¿åýñ ¿åä óäàì äàìæóóëàí íóòàãëàæ, õèë çàëãàõ Õàð, ĺðãºí íóóð, õîéä áîëîí õàéðëàí õàìãààëæ èðñýí ãàçàð íóòàã, ç¿¿í òàëààðàà Òýýë, Çàâõàí ãîë, óðä áýë÷ýýðýýñ õîëäîí í¿¿íý ãýäýã òýäíèé òàëààðàà Ìîíãîë ýëñíèé ¿ðãýëæëýë õóâüä õýçýýíýýñ õýö¿¿ áàéñàí ÷ ººðèéí ýëñýí ìàíõäààð õ¿ðýýëýãäñýí áàéãàëèéí õ¿íëýã ÷àíàð, óóäàì óõààíààð òàõü “àðàë” þì. Ýíý íóòàã äýëõèéí õýìæýýíä ñýðãýýí íóòàãøóóëàõ àæëûã äýìæèæ øóâóóäàä ÷óõàë ãàçàð òºäèéã¿é ìîíãîë ãàçàð íóòãàà ÷ºëººëæ ºãñºí ýðõýì èðãýä, áºõºí, öàãààí çýýð, õàð ñ¿¿ëò çýýð, ìàë÷äûí áàéãàëü õàìãààëàõ èõ ¿éëñýä ÿíãèð ÿìàà, çýðëýã ãàõàé çýðýã õîâîð, îðóóëñàí õóâü íýìýðèéã ¿íýëæ áàðøã¿é õîâîðäîæ áóé òîì õºõòºí àìüòäûí áèëýý. òàðõàö íóòàã þì.
¯ðãýëæëýë íü 7-ð í¿¿ðò
7
¹5,6 (29,30), 2009 ¯ðãýëæëýë, ò¿ð¿¿÷ íü 8-ð í¿¿ðò ÒªÑËÈÉÍ ÝÐÕÝÌ ÇÎÐÈËÃÎ: ÎËÎÍ ÍÈÉÒÈÉÍ ÀÍÕÀÀÐÀË ÒÀÒÑÀÍ, ÑÎÄÎÍ Ç¯ÉË-ÒÀÕÈÉà ÑÝÐÃÝÝÍ ÍÓÒÀÃØÓÓËÀÕÛÍ ÇÝÐÝÃÖÝÝ ÁÈÎËÎÃÈÉÍ ÒªÐªË Ç¯ÉËÈÉà ÕÀÌÃÀÀËÀÕ, ÁÝË×ÝÝÐÈÉÃ ÍªÕªÍ ÑÝÐÃÝÝÕ, ÎÐÎÍ ÍÓÒÃÈÉÍ ÒÎÃÒÂÎÐÒÎÉ ÕªÃÆËÈÉà ÄÝÌÆÈÕÝÄ ×ÈÃËÝÑÝÍ ÁÀÉÃÀËÜ ÕÀÌÃÀÀËËÛÍ ÒªÑËÈÉà ÕÝÐÝÃƯ¯ËÝÕ.
Çàâõàí àéìãèéí ĺðâºëæèí ñóìûí Îíö áàã, Õîìûí òàëûí Ñýýðèéí íóðóóíä íóòàãøóóëæ áóé òàõèéí ñ¿ðýãò “Êàðìåí” íýðòýé ã¿¿ 2008 îíû 6-ñàðûí 03 íä óíàãàëàñíààð Ìîíãîëûí áàðóóí õÿçãààðûí ãàçàð øîðîîí äýýð àíõíû óíàãà (ýð óíàãà) ìýíäýëñýí þì. Ò¿¿íèéã “Òýíãýðèéí õ¿ëýã” õýìýýí íýðëýæýý.
“Òýíãýðèéí õ¿ëýã”
Ë.Íàíäèíöýöýã
“¯¿ðýã íóóð”-ûíõàí øèëäýã íü áàéëàà Óâñ àéìãèéí Ãóëçàò îðîí íóòãèéí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàã äàõü íºõºðëºë¿¿äèéí “Àìæèëò áèäíèé ãàðò” óðèàòàé óóëçàëò ºäºðëºã ºíãºðñºí íýãä¿ãýýð ñàðûí 4-íººñ 9-íä Áºõìºðºí ñóìàíä áîëëîî. Îëîëò àìæèëòàà ä¿ãíýæ, öààøèä õèéõ àæëàà òºëºâëºí, òóðøëàãà ñîëèëöîõ çîðèëãîîð 11 íºõºðëºëèéí 68 ãèø¿¿íýýñ ãàäíà, Áºõìºðºí ñóìûí óäèðäëàãóóä, áàéãàëü îð÷íû õýñãèéí àæèë÷äààñ á¿ðäñýí 76 õ¿í óóëçàëòàä îðîëöñîí þì. ͺõºðëºë¿¿äèéã áàéãóóëñíààñ õîéø õèéñýí àæëûã íü íèéòäýý çóðãààí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòýýð ä¿ãíýõýä Ñàãèë ñóìûí “¯¿ðýã íóóð” íºõºðëºë áóñäûãàà õîøóó÷èëëàà. Õàðèí õî¸ðäóãààð áàéðò Áºõìºðºí ñóìûí “Øàðõàðãàé”, ãóðàâäóãààð áàéðò “ßìààò” íºõºðëºë øàëãàðñàí þì. “¯¿ðýã íóóð” íºõºðëºëèéíõºí àìüæèðãààíû òºâøèí äîîãóóð íýã ºðõèéã ìàëæóóëàí, íºõºðëºë人 ýëñ¿¿ëæ àâ÷ýý. ¯¿ãýýð çîãñîõã¿é òýä íºõºðëºëèéíõºº øèíýõýí ãèø¿¿í ýíý ºðõºä íîîñ “àìèëóóëàõ” àðãà, óõààíûã çààæ ñóðãàñàí áàéíà. Õýäèéãýýð ìàë÷èä ìààíü áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éëñýä çîõèîí áàéãóóëàëòòàéãààð íýãäýýä óäààã¿é áàéãàà ÷ àí àìüòàíä àæèãëàëò, ñóäàëãàà õèéõ àðãàä ÷àìã¿é ñóðàëöæýý. Àí àìüòàíä äàâñ, õóæèð òàâüæ, ìîä, áóò, ÷àöàðãàíû ñóóëãàö, ñîíãèíû ¿ð, õàäëàíãèéí òàëáàéäàà îëîí íàñòûí ¿ð öàöàõ, ðàøààí óñàà òîðäîõ çýðýã îëîí àæëûã íºõºðëºë¿¿ä õèéæ áàéíà. Ãóëçàò îðîí íóòãèéí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéã öîãö
áàéäëààð íü õàäãàëàõûí òóëä íºõºðëºë¿¿ä ºíãºðñºí îíîîñ áàéãàëü õàìãààëëûí òºëºâëºëò áîëîâñðóóëàí àæèëëàæ áàéãàà. “Àìæèëò áèäíèé ãàðò” ºäºðëºãèéí ¿åýð íºõºðëºëèéí ãèø¿¿ä õèéñýí á¿òýýëýýðýý ¿çýñãýëýí ãàðãàæ áàãàã¿é îðëîãîòîé áàéëàà. Áºõìºðºí ñóìûí óäèðäëàãóóä ýíý ¿åýð íºõºðëºëèéí ãèø¿¿äòýé óóëçàæ, 2009 îíä ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõýý ìýäýãäýæ áàéâ. Îðîí íóòãèéí óäèðäëàõ áàéãóóëëàãààñ æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýëèéã äýìæèõ çîðèëãîîð ñóìóóäàä õºðºí㺠õóâààðèëæ áàéãàà áºãººä ýíý ÷èãëýëèéí áè÷èë òºñë¿¿äèéã øàëãàðóóëæ, äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ þì. Áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéã çºâõºí òºðèéí õÿíàëòààð áèø òóõàéí íóòàãò àìüäàð÷ áàéãàà ìàë÷èí èðãýäèéí, òýð äóíäàà íºõºðëºë¿¿äèéí õÿíàëòààð õàìãààëàõ íü ÷óõàë ó÷èð ýíý òàë äýýð íºõºðëºë¿¿äòýé õàìòàð÷ àæèëëàíà õýìýýí ñóìûí óäèðäëàãóóä àìëàëàà. Ò¿¿í÷ëýí Áºõìºðºí ñóìûí äóíä ñóðãóóëèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ãóðâàí êëóáûí äºðâºí áàãø, 56 ñóðàã÷ ºäºðëºãò îðîëöñîí þì. “Øàð õàðãàé”, “Öàãààí-Îâîî” íºõºðëºëèéí ãèø¿¿ä äîòóóð áàéðàíä àìüäàðäàã ñóðàã÷äûí ÷ºëººò öàãààð ýñãèé îéìñ, óãëààø, áýëýã äóðñãàëûí ç¿éëñ õèéõèéã çààæ, ñóðãàõààð áîëîâ. Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí Óâñ àéìàã äàõü ñàëáàðûí պ人ãèéí õºãæëèéí àñóóäàë õàðèóöñàí àæèëòàí Á.Áàÿðìàà
“Íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíòèéã õºãæ¿¿ëýõýä õàìòûí îðîëöîîíû àðãûã àøèãëàõ íü”, “Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàã äàõü áàéãàëü õàìãààëàõ æóðìûí ýñðýã çºð÷èë, ãýìò õýðãèéã á¿ðòãýõ, õÿíàõ ñèñòåì”, “Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàã äàõü çýðëýã àìüòäûí ìîíèòîðèíã ñóäàëãààíû íýãäñýí àðãà ç¿é” ñýäýâò ãóðâàí òºðëèéí ñóðãàëò Óâñ àéìãèéí òºâ Óëààíãîì õîòîä òàâàí ºäºð ¿ðãýëæèëëýý. Óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãóóäàä ñàíõ¿¿, ìàòåðèàëëàã õàíãàìæ äóòìàã áàéäàãòàé îëîí õ¿í ñàíàë íèéëäýã. Ãýõäýý ýäãýýðýýñ ÷ ÷óõàë íýã ç¿éë áîë îðîí íóòãèéí áàéãàëü õàìãààëàõ àæèëòíóóäûí ÷àäâàð, áîëîëöîîã íýìæ õºãæ¿¿ëýõ ÿâäàë þì. Àëòàé Ñî¸íû á¿ñ íóòàã äàõü Óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð (ÓÒÕÃ)-óóäûí Õàìãààëàëòûí çàõèðãààäûí àæèëòíóóä ýíý óäààãèéí ñóðãàëòààð ç¿ãýýð íýã íîìûí äóó ñîíñîîä ºíãºðñºíã¿é, ñóðñàí
ìýäñýíýý àìüäðàë äýýð õýðýãæ¿¿ëýõ àðãàä ñóðàëöàâ. Òóõàéëáàë, õÿíàëò øàëãàëò õàðèóöñàí ìýðãýæèëòí¿¿ä áàéãàëü îð÷íû çºð÷ëèéã èðãýäýä èë òîä áîëãîõ, çºð÷ëèéã á¿ðòãýõ, õÿíàõàä õÿëáàð áîëãîõ çîðèëãîîð çîõèîñîí “ÈÐÂÝÑ” ïðîãðàììûã àøèãëàæ ñóðëàà. Ñóðãàëòàä îðîëöñîí á¿õ áàéãàëü õàìãààëàã÷, ìýðãýæèëòýíä ÁÎÀÆß, Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí íýðèéí ºìíººñ áàéãàëü îð÷èí õàìãààëàëä àìæèëòòàé ñóðàëöàí ìýäëýã, ìýäýýëëýý äýýøë¿¿ëñýí õýìýýí ñåðòèôèêàò îëãîîä áàéíà. Óâñ íóóðûí àé ñàâ, Õàð-Óñ íóóð, Õºâñãºë, Îòãîíòýíãýð, Ìîíãîë Àëòàéí íóðóóíû Óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð, Øàðãà-Ìàíõàí, ̺íõõàéðõàíû áàéãàëèéí íººö ãàçàð, Õºõ Ñýðõèéí íóðóóíû áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí ìýðãýæèëòýí, áàéãàëü õàìãààëàã÷ çýðýã 100 ãàðóé õ¿í ñóðãàëòàä îðîëöëîî.
Óâñûí áàéãàëü õàìãààëàã÷äàä ñåðòèôèêàò îëãîëîî
8
¹5,6 (29,30), 2009
Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîë
“Áàéãàëüä ýýëòýé ñóðãóóëü - Òîãòâîðòîé ñýäýâò íýãäñýí Õ¿¿õäèéí ñýòãýëèéã íýã ÷ öýã, çóðààñ òàâèàã¿é öàâ öàãààí öààñòàé áèä ç¿éðëýäýã. Òýð “öààñàí” äýýð ÿìàð ºí㺠áóäãààð, þó çóðàõûã òîì÷óóä áèä ë ìýäíý. Öýâýðõýí, öàãààí ýíý “öààñ” îð÷ëîí åðòºíöèéí ºíãº, ä¿ðñèéã ÿã áàéãààãààð íü òóñãàæ àâäàã ó÷ðààñ òýð ø¿¿ äýý. Õîâä àéìãèéí ×àíäìàíü ñóìûí ñóðàã÷äûã ¿¿íèé íýã æèøýý ãýæ õýëæ áîëíî. Áàéãàëèéí ¿çýñãýëýí öîãöîëñîí Æàðãàëàíò õàéðõàíû íºìºðò îðøäîã ×àíäìàíü ñóìûí áàãà÷óóäûí “èìèæ” íü íîãîîí á¿÷. “Èìèæ” íü òýäíèéã íîãîîí äýëõèéäýý õàéðòàé, õàìãààëàõ ÷èí õ¿ñýë, ýðìýëçýëòýéã íü èëòãýõ. Ñóìûíõ íü òºâººð óðñäàã æèæèãõýí ãîëîî òýä àìü øèãýý õàéðëàõ. Áîõèð ñàâààð ãîëûí óñíààñ õóòãàæ àâàõ, äóðòàé ãàçðààðàà ãîëûã òýýâðèéí õýðýãñëýýð ãàòëàõ, ãîëûí îéð îð÷èìä õîã õàÿõ çýðãèéã áÿöõàí áàéãàëü õàìãààëàã÷ íàð òýâ÷äýãã¿é. Òîì÷óóäàä ýíý òàëààð áàéíãà ñàíóóëíà. Òîì÷óóä ÷ òýäíèé øààðäëàãûã òàëàðõàëòàéãààð õ¿ëýýæ àâíà. Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðààñ õýðýãæ¿¿ëæ áóé ¿ð ä¿íä ×àíäìàíèéí áàãà÷óóä èéíõ¿¿ ýõ îðîí÷ ¿çýëòýé, áàéãàëü îð÷èíä ýýëòýé õàìò îëîí áîëîí òºëºâøèæ áàéíà. Èéì ¿çýëòýé áàãà÷óóä ýõ îðîíä ìààíü îëîí áàéãàà, öààøèä ÷ õ¿ðýýãýý óëàì á¿ð òýëýõ áîëîìæòîéã äóóëãàõàä òààòàé áàéíà. Áàéãàëü îð÷íîî ñ¿éòãýõã¿éãýýð, ýäèéí çàñãèéí ýðñäýëä îðîõã¿éãýýð, õýí íýãíèé ýðõ àøãèéã ººð õýí íýãíèéõýýð õÿçãààðëàõã¿éãýýð òîãòâîðòîé õºãæèõ ¿çýë ñàíààã
Åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí ñóðàã÷äàä îéëãóóëàõ çîðèëãîîð òºñºë õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà õýä, õýäýí áàéãóóëëàãûí òºñºë õºòºëáºð¿¿ä ìàíàé óëñàä áèé. Òóõàéëáàë Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí “Íîãîîí ñóðãóóëü”, Øâåéöàðèéí õºãæëèéí àãåíòëàã (SDC)-èéí “Ýêî ñóðãóóëü”, Ãåðìàíû òåõíèêèéí õàìòûí àæèëëàãààíû íèéãýìëýã (GTZ)-èéí “Çàãâàð ñóðãóóëü” òºñë¿¿ä þì. Íýð íü ººð ÷ ãýñýí ¿éë àæèëëàãàà, ÷èãëýë íü àäèëõàí ýäãýýð òºñëèéã õîîðîíä íü óÿëäóóëâàë èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé ãýäýã äýýð òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷èä ñàíàë íèéëæýý. Ýíý ÷ ¿¿äíýýñ ÄÁÕÑ (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí ñàíàà÷ëàãààð ”Áàéãàëüä ýýëòýé ñóðãóóëü-Òîòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîë-Õàìòûí àæèëëàãàà” ñýäýâò íýãäñýí óóëçàëòûã 2009 îíû òàâäóãààð ñàðûí 4-5 ºäð¿¿äýä Òºâ àéìãèéí Æàðãàëàíò ñóìûí “Íóóö òîâ÷îî” àÿëàë, æóóë÷ëàëûí öîãöîëáîð ãàçàðò çîõèîí áàéãóóëëàà. Ýíýõ¿¿ íýãäñýí óóëçàëòûí ãîë çîðèëãî íü òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîë (ÒÕÁ)-ûí ÷èãëýëýýð ¿íäýñíèé áîëîí îðîí íóòàã, ñóðãàëòûí áàéãóóëëàãûí ò¿âøèíä õýðýãæ¿¿ëæ áóé õºòºëáºð, òºñëèéí ¿ð ä¿í, òóðøëàãà, ñóðãàìæèéã ä¿ãíýí õýëýëöýæ, ýíý òºðëèéí ¿éë àæèëëàãààíû ìåíåæìåíò, çîõèöóóëàëòûã òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí ¿çýë ñàíààíä íèéö¿¿ëýí ñàéæðóóëæ, ¿ð ºãººæèéã íýìýãä¿¿ëýõ ¿íäýñëýë, àðãà çàìûã òîäîðõîéëîõ ÿâäàë þì. Íýãäñýí óóëçàëòàíä ÁÑØÓß, ÁÕ, ÌÓÈÑ, ÌÓÁÈÑ, Íèéñëýëèéí áîëîí Ãîâü-Àëòàé, Áàÿíõîíãîð,
Õîâä àéìãèéí ×àíäìàíü ñóìûí ñóðãóóëüä
Õîâäûí Áîëîâñðîë, ñî¸ëûí ãàçàð, Íèéñëýëèéí áàéãàëü îð÷íû ãàçàð, ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí ̯Ê, Àçèéí ñàí, Ìîíãîëûí Áàéãàëü Îð÷íû Êîíñîðöèóì (ÌÁÎÊ) ÒÁÁ, Áàéãàëü Îð÷íû Ìýäýýëýë Ñóðãàëòûí Òºâ (ÁÎÌÑÒ) ÒÁÁ, ÍÁÎÀÆÀíû òºëººëºã÷èä áîëîí Øâåäèéí Ðàìáîëë Íàòóðà êîìïàíèé çºâëºõ¿¿ä, òºñºë õýðýãæèæ áóé Õîâä, Áàÿíõîíãîð, Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí áîëîí íèéñëýëèéí ÁÑÃ-ûí òºëººëºë, òºñºëä õàìðàãäñàí 24 åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí çàõèðàë, ñóðãàëòûí ìåíåæåð, áàãø, íèéãìèéí àæèëòàí íàð îðîëöëîî. Ýíýõ¿¿ õî¸ð ºäðèéí íýãäñýí óóëçàëòààð çîõèîí áàéãóóëàã÷ òàëóóä áîëîí òºñºëä õàìðàãäñàí ñóðãóóëèóä Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí ÷èãëýëýýð áàðèìòàëæ áóé áîäëîãî, õýðýãæ¿¿ëæ áóé ¿éë àæèëëàãààãàà òàíèóëæ òàëáàðëàñàí ìýäýýëë¿¿ä õèéæ, ñàíàë ñîëèëöñîíû çýðýãöýý îðîëöîã÷îä ººð õîîðîíäîî òºñëèéí õ¿ðýýíä õýðýãæ¿¿ëñýí ¿éë àæèëëàãàà, á¿òýýñýí ç¿éëýý ñóðòàë÷èëæ, õóðèìòëóóëñàí òóðøëàãà, îëîëò àìæèëòàà õóâààëöàõ, áèå áèåýñýý ñóðàëöàõ çîðèëãîîð ¿çýñãýëýí ãàðãàõ, äàäëàãà àæèë ã¿éöýòãýõ çýðýã íýãäñýí àðãà õýìæýýíä õàìðàãäàí èäýâõèòýé îðîëöëîî. Òºñºëä õàìðàãäñàí ñóðãóóëü á¿ðò òóõàéí ñóðãóóëü ººðèéí ¿éë àæèëëàãààíû áóñàä ñóðãóóëèàñ ÿëãàãäàõ îíöëîã, òóðøëàãà, îëîëò àìæèëò, ñóðãàìæ, áýðõøýýë, øèéäâýðëýõ ¸ñòîé àñóóäëóóäûã òàíèëöóóëàõ èëòãýë áýëòãýõ äààëãàâàð ºãñºí áà íèéò 22 èëòãýë¿¿äýýñ øèëäýãýýð øàëãàðñàí 3 èëòãýëèéã óóëçàëò äýýð òàâüæ õýëýëö¿¿ëýâ. Óóëçàëòûí åðºíõèé ÷èãë¿¿ëýã÷ Í.Íýðã¿é, ÁÑØÓß-íû ÅÁÃ-ûí àõëàõ ìýðãýæèëòýí, áàéãàëüä ýýëòýé ñóðãóóëèóä òîãòîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí ¿çýë ñàíààíä áàðèìæààëàí ¿éë àæèëëàãààãàà ºðãºæ¿¿ëýí ã¿íçãèéð¿¿ëýõýä àíõààðàõ ãîë ñàíààã òýìäýãëýæ, ò¿¿í äýýð íèéò îðîëöîã÷äûí ñàíàëûã òóñãàõ ¿íäñýí äýýð äàäëàãà àæëûí ¿åýð áàã õîîðîíäûí àæëûã õîëáîæ, íýãäñýí ä¿ãíýëò õèéõ çàìààð Áàéãàëüä ýýëòýé ñóðãóóëèóä Òîãòîðòîé õºãæëèéã äýìæèã÷ ñóðãóóëü áîëîí õºãæèõºä íýí
ò¿ð¿¿íä øààðäëàãàòàé çàðèì ãîë ÷èãëýë¿¿äèéã òîäîðõîéëæ ºãºâ. Óóëçàëòûí íýã ãîë ¿éë àæèëëàãàà íü òºñºëä õàìðàãäñàí ñóðãóóëü á¿ð òºñºë, õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä ñóðãóóëü äýýðýý çîõèîí ÿâóóëæ áóé ¿éë àæèëëàãààã õàðóóëñàí ¿çýñãýëýí ãàðãàñàí áºãººä ººðñäèéí îíöëîã, øèíý ñàíàà÷ëàãà, òºñëèéí ¿éë àæèëëàãààíû ÿâö, ¿ð ä¿íã õàðóóëñàí ôîòî çóðãèéí òàéëàí, õ¿ñíýãò, áàãø, ñóðàã÷äûí á¿òýýëèéí äýýæýýñ äýëãýí òàâüñàí áàéâ.
“Õ¯¯ÕÝÄ ÁÓÑÄÀÄ ÍªËªªËªÕ ÒÀË ÄÝÝÐÝÝ ÒÎÌ×ÓÓÄÀÀÑ È˯¯”
Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí ìýäýýëýë õàðèëöààíû õºòºëáºðèéí ìåíåæåð Ì.Õóëàí: “Ìàíàéõààñ õýãæ¿¿ëæ áàéãàà òºñºë “Öîîõîð èðâýñýíä ýýëòýé íóòàã” íýðòýé. Ýíý òºñëèéí Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîë ãýñýí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñãèéí õ¿ðýýíä Õîâä àéìãèéí Äàðâè, Ìàíõàí, Çýðýã, ×àíäìàíü ãýñýí äºðâºí ñóìûí ñóðãóóëü áîëîí Õîâä àéìãèéí Áîëîâñðîë, ñî¸ëûí ãàçàðòàé áèä õàìòàð÷ àæèëëàæ áàéãàà. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîë (ÒÕÁ)-ûí äýä á¿òöèéí õ¿ðýýíä áèä ¿íäñýí äºðâºí ¿ð ä¿íã õ¿ëýýæ áàéãàà. Íýãä¿ãýýðò, ÒÕÁ-ûí ¿çýë ñàíààã ÅÁÑ-èéí õºòºëáºðò áóóëãàõ. ¯¿íèé õ¿ðýýíä áèä ýíý æèë öóâðàë äºðâºí ñóðãàëòûã çîõèîí áàéãóóëñàí. Ìýäýýæ, ÒÕÁûã ÅÁÑ-èéí õºòºëáºðèéí òºâøèíä áóóëãàõûí òóëä áàãø íàðòàé íü õàìòðàí àæèëëàæ áàéíà. ªíãºðñºí õóãàöààíä ÿâóóëñàí ñóðãàëòààð áèä ÒÕÁ ãýæ þó âý, Òîãòâîðòîé õºãæèë ãýæ þó âý, äýëõèé íèéòèéí ÷èã õàíäëàãà ¯ðãýëæëýë 9-ð í¿¿ðò
9
¹5,6 (29,30), 2009
õºãæëèéí áîëîâñðîë - Õàìòûí àæèëëàãàà” óóëçàëò áîëëîî ¯ðãýëæëýë, ò¿ð¿¿÷ íü 8-ð í¿¿ðò
ÿìàð áàéíà âý, ýíý ¿çýë ñàíàà õè÷ýýëèéí òºâøèíä, õ¿íèé ýíãèéí àìüäðàëûí òºâøèíä õýðõýí áóóëãàõ ¸ñòîé âý ãýñýí ñýäâýýð ÿâóóëñàí. ̺í ÒÕÁ-ûí íýã õýñýã áîëîõ, îðîí íóòàãò òóëãàìäàæ áàéãàà áýðõøýýë, òýäãýýðèéã øèéäâýðëýõ àðãà çàìûí òàëààðõ àñóóäëóóäûã ñîíãîæ àâñàí. Æèøýýëáýë, õ¿íñíèé àþëã¿é áàéäàë, áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õàìãààëàõ, óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò çýðýã ñýäâèéã ñîíãîæ àâààä ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëæ áàéíà. Áèäíèé õ¿ëýýæ áàéãàà õî¸ð äàõü ¿ð ä¿í áîë ÒÕÁ, áàéãàëü îð÷íû áîëîâñðîë, ýêîëîãèéí áîëîâñðîëûí ÷èãëýëýýð ÿâóóëæ áàéãàà áóñàä òºñºë õºòºëáºð¿¿äòýé ¿éë àæèëëàãààãàà óÿëäóóëæ, õàìòäàà òºëºâëºæ, õàìòäàà ¿éë àæèëëàãààãàà õýðýãæ¿¿ëýõ, õàìòäàà íýã ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ. Òèéìýýñ ýíý óóëçàëòûã çîõèîí áàéãóóëæ áàéíà. Äýýð äóðüäñàí ñóðãàëòóóäûã áàãø íàðò áèä ãàðûí àâëàãà õýëáýðýýð òàðààæ áàéãàà. ¯¿íèéãýý àøèãëààä áàãø íàð öààøèä õè÷ýýëèéíõýý õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëàõ,ò¿¿íèéãýý òóðøèõ, òóðøèëò äýýðýý ¿íäýñëýýä íèéëæ ä¿ãíýõ þì. ÒÕÁ-ûí ãîë çàð÷èì íü îðîëöîîí äýýð ¿íäýñëýõ ¸ñòîé, õî¸ðäóãààðò õàìòûí á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà áàéõ ¸ñòîé. Òýð óòãààðàà ìàíàé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí øèíý÷ëýãäñýí õºòºëáºðèéí ãîë òóëãóóð ¿çýë ñàíàà íü ñóðãóóëü òºâò ñóðãàëò ãýäýã ç¿éëèéí òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõ ÿâäàë þì. Çààâàë áàéãàëèéí óõààíû áàãø ÒÕÁ-ûí àñóóäëûã àâ÷ ÿâàõ ¸ñòîé ãýñýí õóó÷èí ñýòãýëãýýã õàëàõ, ººðººð õýëáýë, ÒÕÁ-ûã õ¿í áîëãîíû îðîëöîî, á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãààãààð á¿òýýõ ¸ñòîé ãýäýã óòãààðàà áèä íý ñóðãóóëü òºâò ñóðãàëòûã äýìæèæ àæèëëàæ áàéíà. ̺í ÄÁÕÑ (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí Áàéãàëü õàìãààëëûí õºòºëáºð ãýæ áèé. Ýíý õºòºëáºð äýýð ÒÕÁ-ûí ¿çýë ñàíàà, çàð÷èì òóëãóóðëàñàí áàéõ ¸ñòîé ãýäýã óòãààð íü áèä äàðààãèéí ¿ð ä¿íãýý õ¿ëýýæ áàéãàà. Ìàíàé “Öîîõîð èðâýñýíä ýýëòýé íóòàã” òºñºë õýðýãæýýä íýã æèë áîëæ áàéíà. ¯¿íýýñ ºìíº áèä “Íîãîîí ñóðãóóëü” íýðòýé òºñëèéã 20042007 îíä ãóðâàí æèëèéí õóãàöààòàé õýðýãæ¿¿ëñýí. ªºðººð õýëáýë, ͯÁûí Áîëîâñðîë, ñî¸ëûí áàéãóóëàãààñ çàðëàñàí ÒÕÁ-ûí àðâàí æèë äºíãºæ ýõýëæ áàéõ ¿å áóþó, äýëõèé íèéòèéí ÷èã õàíäëàãà ÿã ýíý ð¿¿ ÷èãëýæ
áàéõ ¿åä áèä àíõ óäàà ýíý òºñëèéã ýõ îðîíäîî õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí ò¿¿õòýé. Ýõëýýä áàéãàëü îð÷èí, ýêîëîãèéí áîëîâñðîë ãýñýí ºíö㺺ñ õàðæ áàéãààä äàðàà íü äýëõèéí íèéòèéí ÷èã õàíäëàãûã äàãààä ÒÕÁ ãýäýã ÷èãëýë ð¿¿ îðæ áàéíà. Òèéìýýñ òºñºë ìààíü ¿íäýñíèé õýìæýýíä õýðýãæñýí. ÒÕÁ-ûí áàãø íàðûí ñ¿ëæýý, ¿íäýñíèé ñ¿ëæýýã áèé áîëãîñîí. ̺í Õàð-Óñ íóóðûí îð÷ìûí ñóðãóëèóäèéã çàãâàð ñóðãóóëü áîëãîæ ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëñàí. Áàãø íàðûí ñóðãàëòûã äàãàõ ãàðûí àâëàãóóä ìàø ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. Áàñ áèä óäèðäàõ àæèëòàíä çîðèóëæ ÒÕÁ-ûí òóõàé ãàðûí àâëàãà áîëîâñðóóëñàí. Öààøèä áàãø, ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷ íàðòàà öóâðàë ãàðûí àâëàãûã ýíý ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã áóñàä òºñºë õºòºëáºðòýé õàìòàð÷ ãàðãàõ òàëààð òºëºâëºæ, ÿðèëöàæ áàéíà. Ìºí “Íîãîîí ñóðãóóëü” íýðòýé áàãø íàðûí àðãà ç¿éã äýìæñýí óëèðàë òóòìûí ñýòã¿¿ëèéã áèä ýðõëýí ãàðãàäàã. ¯¿íèéãýý áóñàä òºñºë õºòºëáºðòýé óÿëäóóëæ, ÷àíàðæóóëàõ, õýâëýëòèéí òîî, ò¿ãýýëòýý ñàéæðóóëàõààð òºëºâëºæ áàéãàà. “Íîãîîí ñóðãóóëü” òºñºë õýðýãæèõýýñ ºìíº áèä áàãø, ñóðàã÷äûí ìýäëýã, õàíäëàãûí òºâøèí ÿìàð áàéíà âý ãýäýãò ñóäàëãàà õèéñýí. Õ¿¿õäèéí ñýòãýëãýý äºíãºæ á¿ðýëäýæ ýõýëæ áàéäàã ó÷ðààñ øèíý, ñîðãîã ç¿éëèéã õ¿ëýýæ àâàõäàà ìàø ñàéí áàéäàã íü òºñºë õýðýãæèõ ÿâöàä àæèãëàãäàæ áàéíà. Íàñàíä õ¿ðñýí õ¿íä íýã ç¿éë õýëýõ, õ¿¿õäýä õýëýõ õî¸ð îãò ººð áàéäàã. Õ¿¿õä¿¿ä áóñäàä íºëººëºõ, áóñäûí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ òàë äýýð, îðîí íóòãèéíõàà çàñàã çàõèðãààíû óäèðäëàãà, ººðñäèéí ýöýã ýõ, íàéç íºõºä ýðãýí òîéðíûõîî á¿õ õ¿íèéã îðîëöóóëàõ òàë äýýð ìàø èäýâõèòýé áàéãàà õàíäëàãà àæèãëàãäàæ áàéíà. Òýð òàë äýýðýý õ¿¿õýä íàñàíä õ¿ðýã÷äýýñ õàìààã¿é èë¿¿ þì. -ªºð íýðòýé ÷, íýã çîðèëãîòîé òºñë¿¿äèéã õîîðîíä íü óÿëäóóëñíààð ÿìàð, ÿìàð ÷óõàë ¿ð ä¿í ãàðíà ãýæ òîîöîîëæ áàéãàà âý? -Áèä áóñàä õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýã÷ íàðòàé íèéëæ, ººðñ人 òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãóóäàä õàíäàí ýíý óóëçàëòûã ñàíàà÷èëæ, çîõèîí áàéãóóëæ áàéãàà íü òîì àëõàì ãýæ áèä ¿çýæ áàéãàà. Ãýõäýý ýäãýýð òºñºë öààøèä ¿ð ä¿íãèéíõýý òºâøèíä á¿õíèéã ÿâ, öàâ íèéë¿¿ëæ
óÿëäóóëíà ãýâýë õýö¿¿ ë äýý. ¯¿íä îëîí øàëòãààí áèé. Ãýõäýý ¿éë àæèëëàãààíû òºâøèíä áèäýíä õàìòàð÷ àæèëëàõ áîëîëöîî èõ áàéíà. Æèøýýëáýë, íààä çàõ íü ýíý óóëçàëòààñ áèä áàéãàëüä ýýëòýé ñóðãóóëèäûã ÒÕÁ-ûã äýìæèõ ñóðãóóëü áîëãîõ àðãà çàìûã òîäîðõîéëîõ, ýíý ñóðãóóëèéã öààøèä áîäëîãûí òºâøèíä àâ÷ ÿâàõ, ÿìàð äýìæëýã õýðýãòýé âý ãýäãèéã ãàðãàæ èðíý ãýæ îéëãîæ áàéíà. Òýãýõýýð õî¸ð ÿàì áîëîí áóñàä õàìòðàã÷ íàðûí ç¿ãýýñ ¿¿íèéã íýã îéëãîëòòîé áîëãîîä òîãòâîðòîé àâ÷ ÿâàõ àñóóäàë íýëýýí ñàéí ÷èãëýëòýé áîëîõ áàéõ ãýñýí áîäîëòîé áàéãàà.
“ÑÓÐÀÃ×ÈÄ ÌÀÀÍÜ ßÌÀÐ × ÑÝÄÂÈÉà ÁÀÉÃÀËÜ ÎÐ×ÈÍ ÐÓÓ ÕÀÍÄÓÓË×ÈÕÄÀÔ
×àíäìàíü ñóìûí 11 æèëèéí ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí ìåíåæåð Ë.Ãýðýë÷èìýã: “ÄÁÕÑ (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðààñ õýðýãæ¿¿ëæ áóé õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä ìàíàé ñóìûí áàãø íàðò õýä, õýäýí ñóðãàëòûã çîõèîí áàéãóóëñàí. Ñóðãóóëü äýýð î÷èæ á¿õ áàãøèéã ñóðãàëòàä õàìðóóëñíààðàà äàâóó þì. Áàãø íàð ìýäýýëëèéã äàìæóóëæ áèø, øóóä àâàõ áîëîìæ îëãîæ áàéãàà ãýäýã óòãààðàà”. -Òºñºë õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñíýýñ
õîéø õ¿¿õä¿¿äèéí ñýòãýõ¿éä ººð÷ëºëò ãàð÷ áàéãàà íü àæèãëàãäàæ áàéíà óó? -Òèéì ýý. Áîëæ ºãâºë á¿õèé ë ñýäâèéã áàéãàëü îð÷èíòîé õîëáî÷èõîîä áàéäàã áîë÷èõñîí (èíýýâ). Íýã æèøýý õýëüå ë äýý. Ìîíãîë õýëíèé õè÷ýýë äýýð “Çàì” ãýñýí ñýäâýýð çîõèîí áè÷ëýã õèéõ äààëãàâàð ºãñºí þì. Ãýòýë çàì äýýð õ¿ì¿¿ñ õîã õàÿñàí òóõàé, òýýâðèéí õýðýãñë¿¿ä çàìûã õýðõýí ýâäýæ áàéãàà òóõàé ãýýä äàíäàà ë áàéãàëü îð÷èí òàëààñ íü áè÷ñýí áàéñàí. Ýíý áîë ýíãèéí íýã æèøýý. Áàéãàëü äýëõèéãýý õàìãààëáàë ýð¿¿ë ñàðóóë àìüäàðíà, ºâäºõã¿é, çîâîõã¿é ãýæ áàãø íàð íü îéëãóóëæ áàéãààã õ¿¿õä¿¿ä èõ ñàéí òóñãàæ àâ÷ áàéíà. Ìàíàé ñóðãóóëèéí ãóðàâäóãààð àíãèéí ñóðàã÷èä ñóðãóóëü äýýðýý ººðñäèéí ñàíàà÷ëàãààð áàéãàëüä ýýëòýé õàìò îëîí áîëíî ãýýä àíãèàðàà íîãîîí á¿÷ ç¿¿äýã áîëöãîîñîí. Ì à í à é ñóìûíõíûã óñààð õàíàäàã ãàíö áóëàã áèé. Òýä ýíý áóëàã äýýðýý î÷îîä õ¿ì¿¿ñèéí øàíàãà, ñàâûã øàëãàæ ¿çäýã þì. Áîõèð áàéâàë “¯¿íèéãýý óãààæ èð” ãýýä ë øààðäëàãà òàâüäàã þì. Ç à ë ó ó ÷ ó ó ä ç à ð è ì ä à à ìîòîöèêë óíàæ î÷îîä áóëãààñ óñ àâäàã. Òýãýõýýð íü õ¿¿õä¿¿ä òýäýíä “Òà ãîëûí ýíý, ýíý õýñãýýð áèòãèé ìîòîöèêëòîé ÿâààðàé” ãýíý. Ìàøèí ìîòîöèêëèéí òîîñ, òîñ, øîðîî ãîîæîîä áóëãèéí óñ ðóó îð÷èõäîã ó÷ðààñ øààðäëàãà òàâüæ áàéãàà íü òýð ø¿¿ äýý. Òîì÷óóä ÷ ¿¿íèéã ñàéõàí õ¿ëýýæ àâäàã ãýñýí. Çàðèì íü “ßàñàí ñàéí õ¿¿õýä âý, áàÿðëàëàà” ãýäýã ãýñýí. Õàðèí çàðèì íü äóóã¿é ë õàæóóãààð íü ãàðààä ÿâ÷èõäàã ãýíý ëýý. Õ¿¿õýä èíãýæ øààðäëàãà òàâèõàà𠺺人ñ íü çàãíàæ, äóðã¿éëõäýã õ¿í áàéäàãã¿é þì. Ìàíàé ñóìûí èõýíõ àéë ñàð øèíèéí áàÿðûí ºìíºõºí ãîëûí ìºñºí äýýð î÷èæ õèâñ, äýâñãýðýý ¯ðãýëæëýë 10-ð í¿¿ðò
10 ¯ðãýëæëýë, ò¿ð¿¿÷ íü 8,9-ð í¿¿ðò öýâýðëäýã þì. Ýíý æèëèéí ñàð øèíèéí áàÿðûí ºìíºõºí ìàíàé åñä¿ãýýð àíãèéí ñóðàã÷ íàð ãîëûí ìºñ, ãóäàìæ òàëáàéä õèâñ, äýâñãýðýý öýâýðëýõã¿é, õîã õàÿãäëàà èë õàÿõã¿é áàéõ óðèàëãà ãàðãààä ãóäàìæààð ä¿¿ðýí çàðëàë íàà÷èõñàí áàéñàí. ¯¿íýýñ õîéø àéëóóä ãîëûí ìºñºí äýýð äýâñãýðýý öýâýðëýõýý áîëü÷èõñîí. Áàñ äºðºâä¿ãýýð àíãèéíõàí ãÿëãàð óóòíààñ òàòãàëçàæ, õ¿¿õýä áîëãîí äààâóóí óóò î¸æ, ò¿¿íèéãýý õýðýãëýäýã áîëñîí áàéíà ëýý.
“ÁÈÄÝÍÄ ÎÉËÃÎËÖËÛÍ ÁÎËÎÂÑÐÎË ÕÝÐÝÃÒÝÉ”
ÁÑØÓß-íû äýðãýäýõ Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí áàãèéí àõëàã÷ Á.Áóðìàà: “ÒÕÁ-ûí ñýäýâ íýëýýä äýýð ¿åýñ ýõýëñýí. 1992 îíä äýëõèéí á¿õ îðíû óäèðäàã÷ îðîëöñîí çºâëºëãººíººð õºãæëèéí àñóóäàë, áàéãàëü îð÷íû õàìãààëàë õî¸ðûã öóãò íü àâ÷ ¿çýõ ¸ñòîé ãýæ ¿çñýí. Èéíõ¿¿ áàéãàëü îð÷íû áîëîâñðîëûí àñóóäàë ÿðèãäàæ ýõýëñýí. Ìàíàé óëñûí åðºíõèé ñàéä áàéñàí Áÿìáàñ¿ðýí ãóàé òýð óóëçàëòàä îðîëöîæ, íóòàãòàà èðýýä ýíý ÷èãëýëýýð ìàø èõ àæèë õèéñýí. ¯¿í äýýð ¿íäýñëýæ áàéãàëüä ýýëòýé ñóðãóóëü, áàéãàëü îð÷íû áîëîâñðîëûí àñóóäàë áîë íýëýýä ÿðèãäàæ áàéñàí. Äàðàà íü 2002 îíä ÒÕÁ-ûí àñóóäëóóä ãàð÷ èðñýí. Òýð ¿åä ìàíàé Åðºíõèéëºã÷ Í.Ýíõáàÿð åðºíõèé ñàéä áàéñàí ø¿¿ äýý. Òýðýýð òîãòâîðòîé õºãæëèéí òàëààð ìàø ºðãºí àðãà õýìæýý çîõèîí áàéãóóëñàí. Àéìãóóäàä ñóäàëãààíû áàéãóóëëàãà áàéãóóëñàí, áàñ ÒÕÁûí àñóóäëààð îëîí óëñûí õóðàë õèéæ áàéñàí. Õàðèí ÁÑØÓß á¿ð 1998 îíîîñ
¹5,6 (29,30), 2009 ýõëýýä áîëîâñðîëûí ñòðàòåãè áîäëîãî äîòðîî ýíý ñàíààã ñóóëãàæ èðñýí. Ñàÿõàí Ãåðìàíä ÒÕÁ-ûí äýëõèéí áàãà õóðàë áîëëîî. 20042015 îíûã ÒÕÁ-ûí 10 æèë áîëãîí çàðëàñàí. Ýíý 10 æèëä äýëõèé íèéò þó õèéñýí, äàðààãèéí 10 æèëä þó õèéõ âý ãýñýí ñýäâýýð äýëõèéí áàãà õóðëûí ¿åýð ÿðèëöñàí þì. Ìîíãîë÷óóä áèä ýíý õóãàöààíä èõ ç¿éë õèé÷èõýýä áàéíà. Òèéì ÷ ó÷ðààñ áàéãàëüä ýýëòýé ñóðãóóëèóä ìààíü ÿìàð òóðøëàãà õóðèìòëóóëñàí áý, ÒÕÁ-ûã äýìæèõ ñóðãóóëü áîëîõûí òóëä áèä ÿìàð øèíý ç¿éë õèéõ ¸ñòîé âý ãýäãýý áèä ºíººäºð ÿðüæ áàéíà. Òîãòâîðòîé õºãæèë ãýäýã áîë õºãæëèéí ìàø íàðèéí, õèéñâýð òºâøíèé ¿çýë áàðèìòëàë. Õàðèí ÿàæ òîãòâîðòîé áèø õºãæèë áèé áîëäîã âý ãýõýýð, õ¿ì¿¿ñ àëèâàà àñóóäàëä ñèñòåìèéí ¿¿äíýýñ õàíääàãã¿é, íýã õýñýã íü ìºí㺠îëîõ ãýýä áèçíåñ õèéäýã, íºãºº õýñýã íü àìüäðàëàà ñàéæðóóëàõ áààõàí õýðýãöýý ãàðäàã, áàñ íýã õýñýã íü áàéãàëèà õàìãààëíà ãýýä áàò çîãñ÷èõäîãîîñ ¿¿äýëòýé. Èéì áàéæ áîëîõã¿é. Ýíý ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí àñóóäàë, ýêî ñèñòåìýý õàäãàëàõ çýðãèéã óÿëäàà õîëáîîòîéãîîð àâ÷ ¿çýõèéí òóëä õ¿íèé ñýòãýë ç¿é ººð÷ëºãäºõ ¸ñòîé. Ñèñòåìýýð ñýòãýäýã áàéæ, õàðèëöàí áèå áèåíýý õ¿ëýýí çºâøººðäºã áàéÿ. Áèäýíä îéëãîëöëûí áîëîâñðîë ãýäýã ç¿éë ìàø ÷óõàë áàéíà. Áàéãàëü àõóéä ºíººäºð ìàø èõ ñ¿éðýëòýé, íèéãýì àõóéä áèä çºð÷èëòýé áàéíà ø¿¿ äýý. Ýíý áîë áèäýíä àñóóäëûã øèéäâýðëýõ áîëîâñðîë áàéõã¿éã õàðóóëæ áàéãàà õýðýã. Ýíý áîëîâñðîëûã áèä õ¿¿õýä çàëóó÷óóääàà ýçýìø¿¿ëýõèéí òóëä èõ àæèëëàõ ¸ñòîé.
“ßÀÌÍÛ Ç¯ÃÝÝÑ ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒÀÀ È˯¯ ÑÀÉÆÐÓÓËÍÀ”
ÁÑØÓß-íû Åðºíõèé áîëîâñðîëûí ãàçðûí ìýðãýæèëòýí Í.Íýðã¿é: “ÁÑØÓß-íû ¿íäñýí ÷èã ¿¿ðýã áîë áîëîâñðîëûí õºãæëèéí àñóóäëóóäààð áîäëîãî òîäîðõîéëæ, òîìîîõîí òºëºâëºãºº, ñòðàòåãèéí òºëºâëºëò¿¿äèéã ãàðãàæ, ò¿¿íèéãýý
õýðýãæ¿¿ëýõ ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëæ, áóñàä òóñëàìæèéã ¿ç¿¿ëýõ ¸ñòîé. Áàéãàëü îð÷íû ÷èãëýëýýð õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷ ãóðâàí áàéãóóëëàãà, òºñºëä õàìðàãäàæ áàéãàà õîðü ãàðóé ñóðãóóëèéí óäèðäëàãà ýíä õ¿ðýëöýæ èðñýí áàéíà. Áàãø, ñóðãóóëèóäûí ç¿ãýýñ ÁÑØÓß-íä òàâüæ áàéãàà ñàíàë íü íýãäñýí çîõèöóóëàëòààð õàíãàõ àñóóäàë òàâüæ áàéíà. Ìýäýýæ, ýíý ñóðãàëòûí ¿ð ä¿íä õýä, õýäýí ñóáüåêòýä õàíäñàí çºâëºìæ¿¿ä ãàðàõ áàéõ. Õºòºëáºð, òºñë¿¿äèéíõíèé õ¿ðýýíä, îðîí íóòãèéíõàí, ÿàìíû ç¿ãýýñ èéì, èéì àæèë õèéõ ¸ñòîé ãýõ ìýò. ªºðººð õýëáýë, òºñºëä îðîëöîæ áàéãàà ãîë ñóáüåêòóóä, õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà ÒÁÁ-óóä, õîëáîãäîõ ÿàìíûõàí, ñóðãóóëèóäûí õàðèëöààã çîõèöóóëñàí îéëãîëöëûí áàðèìò áè÷èã ãàðãàõ áàéõ. Ýñâýë ýíä áàéãàà çàðèì òºëººë뺺ñ ìàíàé ìàñòåð òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëýõ çºâëºëäºõ óóëçàëòûí á¿ðýëäýõ¿¿íä îðæ àæèëëàõûã ÷ ¿ã¿éñãýõã¿é. ßìàð ÷ áàéñàí çîõèöóóëàëò íü èë¿¿ ñàéæðàõ áàéõ àà”.
Óóëçàëò ãýðýë çóðàãò... Òºñºëä õàìðàãäñàí ñóðãóóëü á¿ðò òóõàéí ñóðãóóëü ººðèéí ¿éë àæèëëàãààíû áóñàä ñóðãóóëèàñ ÿëãàãäàõ îíöëîã, òóðøëàãà, îëîëò àìæèëò, ñóðãàìæ, áýðõøýýë, øèéäâýðëýõ ¸ñòîé àñóóäëóóäûã òàíèëöóóëàõ èëòãýë áýëòãýõ äààëãàâàð ºãñºí áà íèéò 22 èëòãýë¿¿äýýñ øèëäýãýýð øàëãàðñàí 3 èëòãýëèéã óóëçàëò äýýð òàâüæ õýëýëö¿¿ëæ áàéõ ¿åýð...
Ýíý æèëýýñ áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí òîãòîëöîîíä øèëæèæ áàéãààòàé õîëáîîòîéãîîð ÁÑØÓßíààñ 12 æèëèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëæ áàéíà. Ýíý õºòºëáºð¿¿äýä ÒÕÁ-ûí ¿çýë ñàíààã õýðõýí ñóóëãàõ âý ãýäýã ÷èãëýëèéã ºãñºí áàéãàà. Ýíä îëîí ñóäëàà÷ ýðäýìòýä àæèëëàæ áàéãàà. ÒÕÁ-ûí èíäèêàòîð, ÒÕÁ-ûí öîãö ÷àäàìæ ãýýä óðüä ºìíº íü áèäíèé ñîíñ÷ áàéãààã¿é òèéì ç¿éë¿¿äèéã ñóäàëãààíû òºâøèíä áèä õèéæ áàéíà.
Óóëçàëòàä îðîëöîãñîä
11
¹5,6 (29,30), 2009
Óóëçàëò ãýðýë çóðàãò... ¯ðãýëæëýë, ò¿ð¿¿÷ íü 10-ð í¿¿ðò
Äàäëàãà àæëûí ¿åýð...
Áýë÷ýýðèéã çîõèñòîé àøèãëàõ æóðìûí ñàíàë ãàðãàâ Õàð-Óñ íóóð îð÷ìûí ÓÒÕÃÍ-èéí Õàìãààëàëòûí çàõèðãààíû ìýðãýæèëòýí Ä.Ýðäýíý÷èìýã
Çàãâàð ñóðãóóëèéí á¿ëýã
Ýêî-ñóðãóóëèéí á¿ëýã
Íîãîîí ñóðãóóëèéí á¿ëýã Óóëçàëòûí íýã ãîë ¿éë àæèëëàãàà íü òºñºëä õàìðàãäñàí ñóðãóóëü á¿ð òºñºë, õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä ñóðãóóëü äýýðýý çîõèîí ÿâóóëæ áóé ¿éë àæèëëàãààã õàðóóëñàí ¿çýñãýëýí ãàðãàñàí áºãººä ººðñäèéí îíöëîã, øèíý ñàíàà÷ëàãà, òºñëèéí ¿éë àæèëëàãààíû ÿâö, ¿ð ä¿íã õàðóóëñàí ôîòî çóðãèéí òàéëàí, õ¿ñíýãò, áàãø, ñóðàã÷äûí á¿òýýëèéí äýýæýýñ äýëãýí òàâüñàí áàéâ.
Áýë÷ýýð íóòãèéã çºâ çîõèñòîé àøèãëàõ íóòãèéí èðãýäèéí ñàíàà÷ëàãûã ¿íäýñëýí Õàð-Óñ íóóð îð÷ìûí õàìãààëàëòûí çàõèðãààíû õÿçãààðëàëòûí á¿ñèéí áýë÷ýýðèéã ÷ºëººëºõ æóðìûí ñàíàëûã ãàðãàõ íýãäñýí ñóðãàëò, ñåìèíàð áîëëîî. Óóëçàëòààñ ãàðñàí ñàíàëûã àéìãèéí Çàñàã äàðãàä óëàìæëàí øèéäâýðë¿¿ëýõ, çàõèðàìæèéí õýðýãæèëòýä õÿíàëò òàâèõàä õàìòàð÷ àæèëëàõ øèéäâýð ãàðãàõ íü ñóðãàëòûí ãîë çîðèëãî áàéâ. Ñóðãàëòàä Õîâä àéìãèéí Çàñàã äàðãûí îðëîã÷ í.Öýíä-Àþóø, Áóÿíò, ×àíäìàíü, Ìàíõàí ñóìûí óäèðäëàãóóä áîëîí áàéãàëü îð÷èí, ãàçðûí àñóóäàë ýðõýëñýí àæèëòíóóä, ìàë÷äûí òºëººëºë îðîëöîâ. Ñóðãàëòûí ¿åýð “Áýë÷ýýðèéã çîõèñòîé àøèãëàõ òóðøëàãà”, ”Áýë÷ýýð íóòãèéí ºíººãèéí áàéäàë, õîéøèä ãàð÷ áîëîõ ¿ð ä¿í”, “Áýë÷ýýðèéí ìîíèòîðèíã òàëáàé áàéãóóëàõ”, “Ãàçðûí òóõàé õóóëèéí õýðýãæèëò”, “×àíäìàíü, Ìàíõàí, Áóÿíò ñóìûí áýë÷ýýð íóòãèéí ºíººãèéí áàéäàë”, “Áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéí ýðñäýë” çýðýã ñýäýâò èëòãýë¿¿äèéã ìýðãýæèëòí¿¿ä òàâüñàí þì. ¯ð ä¿íä íü Öàãààí ãîëûí àðëóóäûã æèë á¿ðèéí äºðºâä¿ãýýð ñàðûí 15-íààñ àðâàííýãä¿ãýýð ñàðûí 20-í õ¿ðòýë ÷ºëººëºõ, íóóðûí óñûã áîõèðäëîîñ õàìãààëàõ, øóâóó, àí àìüòíûã íóòàãëàõ áîëîëöîîãîîð
õàíãàõ æóðìûí ñàíàëóóä ãàð÷ áàéâ. ̺í áàéãàëü õàìãààëàõ íºõºðëºëèéã äýìæèõ çàìààð áýë÷ýýð àøèãëàëò, ìàëûí ¿¿ëäýð, óãñààã ñàéæðóóëàõ, Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ, ìàë÷èä ººðèéí õýðýãëýýíèé õàäëàíã õÿçãààðëàëòûí á¿ñýýñ àõóéí çîðèóëàëòààð áýëòãýõ çýðýã æóðìûí ñàíàëóóäûã ìºí ãàðãàñàí þì. Óëìààð áýë÷ýýðèéã çºâ çîõèñòîé àøèãëàõ òàë äýýð òàëóóäûí õ¿ëýýõ ¿¿ðýã, õàðèóöëàãà, õýðýãæ¿¿ëýõ òàëóóä áîëîí ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð ÿðèëöàæ, òîõèðîëöñîí. Áýë÷ýýðèéã çºâ çîõèîñòîé àøèãëàõ æóðàì ãàðãàæ, àéìãèéí Çàñàã äàðãààð áàòëóóëñíààð Õàð-Óñ íóóðûí Áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí õèë äîòîð íóòàãëàäàã ìàë÷äûí áýë÷ýýð àøèãëàëòûí ìåíåæìåíò, áàéãàëüòàé õàðèëöàõ õàíäëàãûã ººð÷ëºí ñàéæðóóëàõ, èðýýä¿é õîé÷ ¿åäýý áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéã õàìãààëàí ¿ëäýýõ, áîëçîøã¿é íºëººëëèéã áàãàñãàõ, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òàë äýýð ýåðýã ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ þì. ̺í Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí áîëîí Ãàçðûí òóõàé õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ, óñíû øóâóó îëíîîð öóãëàäàã, óñ íàìãàðõàã ãàçðûã õàìãààëàõ çýðýã îëîí õàðèëöààã çîõèöóóëàõ þì.
Áàéãàëü îð÷èíä “äàéñàãíàã÷” Õîâä Õîâä àéìãèéí àéìãèéí Ìàíõàí Ìàíõàí ñóìûí ñóìûí ñóðãóóëü ñóðãóóëü
Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò 2000 îíîîñ õîéø íèéòäýý 89 ò¿éìýð ãàð÷, 1,6 òýðáóì òºãðºãèéí ýêîëîãèéí õîõèðîë ó÷ðóóëñàí áàéíà. Ýäãýýð ò¿éìðèéí 49,4 õóâèéíõ íü ãàðñàí øàëòãààí, áóðóóòàé ýçýí íü òîãòîîãäîîã¿é àæýý. Õàðèí 16,8 õóâü íü ÎÕÓ-ààñ îðæ èðæýý. Áóñàä íü àéëûí ¿íñ, òàìõèíààñ ¿¿äýëòýé. ̺í ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õóóðàéøèëò èõòýé áàéãàà íü ò¿éìýð ãàðàõ øàëòãààí áîëñîîð áàéíà. Ǻâõºí Äàäàë ñóìàíä ë ãýõýä 2007, 2008 îíä ãàðñàí ò¿éìðèéí óëìààñ íèéò íóòãèéí 85 õóâü íü øàòñàí áàéíà.
Îé õýýðèéí ò¿éìðýýñ øàëòãààëàí òàòìûí îéí óðãàìëûí ç¿éëèéí á¿ðýëäýõ¿¿í ººð÷ëºãäºõ, õîëèìîã îéí òàëáàéä øàòñàí, ¿íäñýýðýý áóëãàð÷ óíàñàí ìîä îëøèð÷ýý, áýë÷ýýðèéí äîðîéòîë, óñ áóëãèéí øèðãýëò íýìýãäýõ õàíäëàãàòàé áàéãàà þì. Ãàëûí àþóëààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, øóóðõàé ìýäýýëýõ òàëààð ñóðãàëò ÿâóóëàõ, äàäëàãàæóóëàõ, ÎÕÓ-ààñ îðæ èðæ áîëçîøã¿é ò¿éìðýýñ ñýðãèéëýõ, öóðàì òàâèõ àæëûã ýð÷èìæ¿¿ëæ, òîãòìîë çîõèîí áàéãóóëàõ íýí øààðäëàãàòàé áàéíà. Á.Íàðàíöàöðàëò
© Á.Áàòõóÿã / WWF Ìongolia
12
¹5,6 (29,30), 2009
Ýðýëõýã “Õàðààöàé”-íóóä Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóìàíä ýêî êëóá áàéãóóëàõ óóëçàëò ºíãºðñºí òàâäóãààð ñàðûí 6-íä Îíîí-Áàëæèéí ñàâ ãàçðûí Ìýäýýëýë, ñóðòàë÷èëãààíû òºâä áîëëîî. Òºðºëõ Äàäàë ñóìûíõàà áàéãàëü îð÷íûã òàíèí ìýäýõ, íººö áàÿëãèéã íü õàéðëàí õàìãààëæ, çºâ çîõèñòîé àøèãëàõàä ñóðàëöàõ, áàéãàëü îð÷íû áîëîâñðîë, ìýäëýã ÷àäâàðàà äýýøë¿¿ëýõ, ºñâºð íàñíààñàà ýêîëîãèéí ¸ñ ç¿éòýé
èðãýí áîëîí òºëºâø¿¿ëýõýýð õ¿¿õäèéí ýêî êëóáûã èéíõ¿¿ áàéãóóëæ áàéãàà þì. Øèíýýð ìýíäýëñýí ýêî êëóáûí íýð íü “Õàðààöàé”. Õ¿ì¿¿ñòýé îéð, äîòíî àìüäàðäàã, ýõ äýëõèéã ãèéã¿¿ëýã÷ íàðûã õàìãààëàí ñóìíû ºìí¿¿ð îðñîí çîðèãòîé àìüòíû äîìãèéã áýëýãäýí ýíý íýðèéã ñîíãîæýý. Áÿöõàí áàéãàëü õàìãààëàã÷ íàð ÷ ÿã ë äîìãèéí õàðààöàé øèã, á¿õ áîëîìæ, õ¿÷ýý äàé÷èëæ àæèëëàíà ãýñýí. “Õàðààöàé øèã ä¿¿ëæ, õàéðòàé ýõ îðíîî õàìãààëöãààÿ” óðèàòàé ýêî êëóáûã áàãø Ã.Íàðàíöýöýã, Îþóíöýöýã íàð óäèðäàõ þì. “Õàðààöàéíóóäûí” õàìãèéí ò¿ð¿¿íä õèéõ àæëûí òºëºâëºãººíä ñóðãóóëèéíõàà àëü íýã àíãèéã ñîíãîí àâ÷ òîõèæóóëàõ, ñóðãóóëü äîòîð á¿ëãèéíõýý ñàìáàðûã áàéðëóóëàõ, á¿ëãèéíõýý ëîãî, òóã, òàíèëöóóëãà õèéõ çýðýã áàãòæýý. Ìºí ¿¿ðãýâ÷òýé àÿëàë çîõèîí áàéãóóëàõààð òºëºâëºæ áàéíà.
“Õàðààöàé”-íóóä
Áàëæ ãîëûí ñàâä ãîëûí õàëèó áàéãààã íîòîëëîî Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóìûí íóòàã, Áàÿí-Îâîîíû àðä Áàëæ, Òýíãýëýã ãîëûí áýë÷èðò íîõîéä áàðèóëæ ¿õñýí ãîëûí õàëèó áàéõûã ìàë÷èí Á.Áàòöîãò îëæýý. Òýðýýð ýíý îíû ãóðàâäóãààð ñàðûí 24íèé 17:00 öàãò ãýðýýñýý 200 ìåòð çàéä íîõîé íü îëîí õýðýýíýýñ ÿìàð íýãýí ç¿éë õàðàìëàí òýìöýëäýõèéã õàðààä î÷òîë ¿ë ìýäýãäýõ àìüòàí ¿õñýí áàéâ. Ýíý òóõàéãàà òýðýýð Õèéëèéí öýðãèéí ... äóãààð àíãèéí øòàáûí äàðãà, äýä õóðàíäàà Æ.Æàìñðàíäîðæ, ÄÁÕÑ (WWF)-ãèéí Ç¿¿í á¿ñèéí ñàëáàðûí çîõèöóóëàã÷ ×.×èíáàò íàðò ìýäýýëñíýýð
¿õñýí àìüòíûã òîäîðõîéëæ õýìæèëò õèéâ. Ãîëûí õàëèó íü Ìîíãîë îðíîîñ Çýðëýã àìüòàí áà óðãàìëûí àéìãèéí õîâîðäñîí ç¿éëèéã îëîí óëñûí õýìæýýíä õóäàëäààëàõ òóõàé êîíâåíöè /CITES/-èéí íýãä¿ãýýð õàâñðàëòàä îðäîã 14 ç¿éëèéí õºõòºí àìüòíû íýã þì. Áàÿí-Îâîîíû àð, ßðãàéòûí áàðóóí àð õýñýãò õèéñýí ñóäàëãààãààð ãîëûí õàëèó îëäñîí ãàçðààñ 300ì çàéä Áàëæèéí ãîë áàéõ áà ýíý îð÷èìä ºíäºð ýðýã, ºòãºí øóãóéòàé òîõîé ¿¿ññýí, õàðçàëæ ýõýëñýí áàéíà. Óðüä íü 2008 îíä Ìîíãîë-
Ãåðìàíû õàìòàðñàí áèîëîãèéí ýêñïåäèöèéí ñóäàëãààíû ¿åýð ìºí ýíý îð÷ìîîñ ãîëûí õàëèóíû ìºð, áààñûã îëñîí ãýäýã. Ñóäàëãààíû ýõíèé ¿åä ÷èéðëýñýí ìºð, áààñ, õîîëíû ¿ëäýãäýë èëðýýã¿é áºãººä ÷îíûí ìºð ýëáýã òîõèîëäîæ áàéæýý. Äàðààãèéí óäààä ãîëûí õàðçàëñàí òîõîéä ñîíãîñîí õýñýãò õàëèóíû óë ìºð, çàìûã èëð¿¿ëýõ àæëûã õèéõ, íóòãèéí èðãýäòýé õàìòðàí àæèãëàëò ÿâóóëàõààð øèéäâýðëýýä áàéíà. Á.Íàðàíöàöðàëò Îëäñîí ãîëûí õàëèó
Áàéãàëüäàà õàéðòàé áàãà÷óóä Óâñ àéìãèéí Áºõìºðºí ñóìûí áàéãàëü õàìãààëàõ ãóðâàí êëóáýýñ òóñ á¿ð íýã øèëäýã ñóðàã÷èéã Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðààñ øàãíàæ, óðàìøóóëëàà. Ýäãýýð ãóðâàí êëóá íèéòäýý òàâàí áàãø, 56 ñóðàã÷ ãèø¿¿íòýé. Òýä ºíãºðñºí îíä íèéòèéã õàìàðñàí îëîí àæëûã õèéæýý. Áàéãàëü îð÷íû õóóëü, òîãòîîìæèéã ñóðòàë÷èëàõ òýìöýýí, óðàëäààí çîõèîí áàéãóóëæ, áàéãàëü îð÷íû õýñãèéí àæèë÷èä, ýöýã ýõ÷¿¿äèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëñýí áàéíà. Àìüäàð÷ áàéãàà îð÷èíòîéãîî çîõèöîæ, áàéãàëèà àðãàäàæ àìüäðàõûí à÷ òóñûã ñóìûí èðãýä, áàãà÷óóäàä îéëãóóëàõûí òóëä èäýâõèòýé àæèëëàæ
áàéíà. Êëóáûí áàãø ñóðàã÷èä ºíãºðñºí õè÷ýýëèéí æèëä ñóðãóóëèéíõàà íîãîîíû òàëáàéä òºðºë á¿ðèéí íîãîî òàðüæ, õóðààãààä ñóðãóóëèéí äîòóóð áàéðàíä òóøààæýý. Ìºí “Öýöãèéí áàÿð”,”Óðãàöûí áàÿð”, “Ýêî àÿëàë”, “Öýâýð îð÷èí - íýã ñàðûí àÿí” áîëîí àëáàí áàéãóóëëàãà, ãýð õîðîîëëûí äóíä Áàéãàëü îð÷íû õóóëèéã ñóðòàë÷ëàõ “Äýâæýý” òýìöýýí ãýýä òýäíèé çîõèîí áàéãóóëñàí ¿éë àæèëëàãààã íýðëýýä áàéâàë íýëýýä óðò æàãñààëò ãàðàõ àæ. Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí Óâñ àéìàã äàõü ñàëáàðûí պ人ãèéí õºãæëèéí àñóóäàë õàðèóöñàí àæèëòàí Á.Áàÿðìàà
Õîðãîëûí çóóõ ýêîëîãèéí à÷ õîëáîãäîëòîé Áºõºíãèéí òàðõàö íóòàã, òîî òîëãîéä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé íóòàã áîëîõ Õ¿éñ, Øàðãûí ãîâü, Äàðâèéí íóðóó îð÷ìûí ìàë÷èí ºðõ¿¿ä ò¿ëøèíäýý çàã, õàðãàíà, øàâàã áîëîí ò¿¿íòýé òºñòýé óðãàìëóóäûã èõýýð õýðýãëýäýã. Õ¿éñ, Øàðãûí ãîâü áóþó áºõºí àìüäàðäàã íóòãèéí Õºõìîðüò, Øàðãà, Òºãðºã, Äàðâè ãýñýí äºðâºí ñóìûí òºâèéí îðøèí ñóóã÷èä ò¿ëøíèéõýý õýðýãöýýã ìîäëîã, áóòëàã óðãàìëààð (àðãàë ò¿¿æ õýðýãëýõ áîëîâ÷ ýíý íü çîíõèëîõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõã¿é áàéíà) õàíãàñààð áàéíà. ̺í Õàëèóí ñóìûí Îëîí áóëàã áàãèéí òºâ, ò¿¿íèé îð÷ìîîð æèëèéí ãóðâàí óëèðàëä áàéíãà íóòàãëàäàã ìàë÷èä ò¿ëøèíäýý çàãèéã èõýýð õýðýãëýäýã. Ìîäëîã, áóòëàã óðãàìëûã áàéãàëü äýýð íü ¿ëäýýæ, áàéãàëèàñ àâäàã õýðýãëýýã áàãàñãàõ íü ãîâèéí ýêîñèñòåìèéí õàìãààëàëä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Ýíý áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ õàìãèéí çºâ øèéäýë íü îäîîãîîð ýäãýýð íóòãóóäàä õîðãîëûí çóóõûã äýëãýð¿¿ëýõ ÿâäàë þì. Òèéìýýñ áàéãàëü õàìãààëëûí à÷ òóñòàé õîðãîëûí çóóõ õèéõ àðãà, òåõíîëîãèéã ýçýìø¿¿ëýõ ñóðãàëòûã Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí Äàðâè ñóìàíä ºíãºðñºí íýãä¿ãýýð ñàðûí 14-18íä çîõèîí áàéãóóëàâ. Õîðãîëûí çóóõ õèéõèéã òýäýíä Õîâä
Õîðãîëûí çóóõ àéìãèéí ×àíäìàíü ñóìûí “Ãàëûí äºë” íºõºðëºëèéí àõëàã÷ Í.Ñýð-Îä çààæ ñóðãàëàà. Ñóðãàëòàä îðîëöñîí íàéìàí õ¿í òóñ á¿ð íýã çóóõ õèéñýí þì. Î.̺íõòîãòîõ Ä.Áàéãàëüìàà