36

¹ 12 (36) 2011

ÄÁÕÑ-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàðò øàãíàëûí õóð áóóëàà Í.ÝÍÕÁÀßÐ Ìîíãîëä áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã îëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà áèé. Ýäãýýðèéí äîòðîîñ õàìðàõ õ¿ðýý, õèéæ áàéãàà ¿ð ä¿íòýé àæëààðàà ãîö ÿëãàðäàã áàéãóóëëàãà áîë Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð õýìýýí æèðèéí èðãýäýýñ ýõëýýä òºð çàñãèéí óäèðäëàãà õ¿ëýýí çºâøººðäºã áèëýý.¯¿íèé íîòîëãîî áîëñîí ¿éë ÿâäàë áîëæ òóñ áàéãóóëëàãûí õàìò îëíû õºäºëìºðèéã òºð çàñàã ¿íýëëýý. Ìîíãîë óëñûí Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéäûí òóøààëààð Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûã ÿàìíû “Õ¿íäýò ºðãºìæëºë”-ººð øàãíàëàà. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä òóñ áàéãóóëàãûí íýð õ¿íä áàéíãà ºñ÷ Ìîíãîëä áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã òýðã¿¿ëýõ áàéãóóëëàãûí íýã áîëñíûã ÿàìíû ñàéä îíöëîí õýëæ áàéâ. ̺í ýíý ºäºð òóñ áàéãóóëëàãûí Çàõèðãàà, Ñàíõ¿¿ãèéí àñóóäàë ýð-

ÝÍÝ ÄÓÃÀÀÐÒ Á.Ëõàãâàñ¿ðýí: Íàãîÿãèéí ãýðýý ò¿¿õýí à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîí

III í¿¿ðò

õýëñýí çàõèðàë Ì.Ýíõòóÿà, Ç¿éëèéí õºòºëáºðèéí ìåíåæåð ¨.Îíîí, Ç¿¿í á¿ñèéí õºòºëáºðèéí çîõèöóóëàã÷ Á.Áàòõóÿã, õºòºëáºðèéí ìåíåæåð Ì.Õóëàí, Ãàçàð ç¿éí ìýäýýëëèéí ñèñòåìèéí ìýðãýæèëòýí Ä.Ñàíæìÿ-

òàâ, õºòºëáºðèéí àæèëòàí Á.̺íõ÷óëóóí, Áºõºíãèéí ìåíåæåð Á.×èìýääîðæ,Àëòàé Ñî¸íû á¿ñèéí çàõèðàë Ä.Öýâýýíðàâäàí, “Èðâýñ-3” áàãèéí àõëàã÷ Ø.Ãàíòóëãà íàðûã “Áàéãàëü îð÷íû òýðã¿¿íèé àæèëòàí” öîë òýìä-

ãýýð øàãíàëàà. Ò¿¿í÷ëýí Óñíû àñóóäàë õàðèóöñàí àæèëòàí Á.Îþóíìºíõ,Õºòºëáºðèéí ãàçðûí æîëîî÷ Æ.Á¿ðãýä,Áºõºí õàìãààëàã÷ Á.Æàìö,Ö.Áóÿíáàò íàðûã ÿàìíû æóóõ áè÷ãýýð øàãíàñàí áàéíà.

Áàéãàëü õàìãààëàõ àðèóí ¿éëñèéí òºëºº áàíê ñàíõ¿¿, àÿëàë æóóë÷ëàë, áàéãàëü îð÷íû ñàëáàðûíõàí íýãäëýý

Áýë÷ýýðèéí òóõàé õóóëèéã ýõëýýä ìàë÷äààðàà õýëýëö¿¿ëýõ íü ç¿éòýé ãýâ

ÕàñÁàíê, Íîìàäèê ƺíèñ áîëîí Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð õàìòðàí áàéãàëü îð÷íû õàìòûí ñàí áàéãóóëæ (2010.10.18) ãàðûí ¿ñýã

ÓÈÕ äàõü ÌÀÍ-ûí á¿ëãèéí õóðàëäààíààð çºâõºí Áýë÷ýýðèéí òóõàé õóóëèéí òºñëèéã àâ÷ õýëýëöëýý. Ýíý àñóóäëûí òàëààð á¿ëãèéí äàðãà Ä.Ë¿íäýýæàíöàí ìýäýýëýë õèéñýí þì. Òýðýýð “Íýð á¿õèé ãèø¿¿ä ñàíàà÷ëàí Áýë÷ýýðèéí òóõàé õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàí ÓÈÕ-ä ºðãºí áàðüñíûã á¿ëãèéí õóðàëäààíààð àâ÷ õýëýëöëýý. Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä áýë÷ýýðýýñ áóñàä ãàçðûã Ìîíãîë Óëñûí èðãýíä ºì÷ë¿¿ëæ áîëîõ òóõàé çààëò áèé. Áýë÷ýýðèéí òóõàé õóóëèéã áàòëàõ øààðäëàãà áàéãàà òàëààð îëîí æèë ÿðüæ, áàñ îëîí òºñºë õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëñýí òóë òºñºë ñàíàà÷ëàã÷äûí õóâüä îëîí òàëààñ íü àñóóäëûã õàðæ, çîõèöóóëàõûã îðîëäñîí òºñºë îðóóëæ èðñýí áàéíà. Á¿ëãèéí ãèø¿¿ä ýíý àñóóäëûã òóéëûí õÿíóóð, íóõàöòàé õàíäàõ àñóóäàë ãýæ ¿çñýí. 1.5 ñàÿ õàâòãàé äºðâºëæèí êì ãàçðûí 1.1 ñàÿ íü áóþó 70 ãàðóé õóâü íü áýë÷ýýðò õàìààðíà. Ýäãýýðèéã çîõèöóóëíà ãýäýã àìàðã¿é. Àéìàã á¿ð ººðèéí îíöëîãòîé ãàçàð íóòàãòàé. Íèéò 330 ãàðóé ñóìûí õî¸ðîîñ ãóðâàí áàã íü áàéíãûí í¿¿äýë õèéõýýñ àðãàã¿é áàéäàëä áàéíà. Ýíý á¿õíèéã Áýë÷ýýðèéí òóõàé õóóëèàð çîõèöóóëàõ ãýæ îðîëäîæ áàéíà. Ãýñýí ÷ Áýë÷ýýðèéí òóõàé õóóëèéã ãàðãàíà ãýäýã àìàðã¿é áàéíà. Ìàíàé ãèø¿¿ä òàë òàëààñ íü ÿðèàä Áýë÷ýýðèéí òóõàé õóóëèéí òºñëèéí ãîë ¿çýë áàðèìòëàë, çààëòóóäûã óëñûí õýìæýýíä ìàë÷äààðàà õýëýëö¿¿ëýõ íü ç¿éòýé õýìýýí ¿çýæ, õîéøëóóëàõ ñàíàë ãàðãàñàí. Ãîë íü îäîîõîíäîî Áýë÷ýýðèéí òóõàé õóóëèéí òºñëèéã õýëýëöýõ íºõöºë õàðààõàí á¿ðäýýã¿é áàéíà” ãýæ ÿðüñàí þì.

çóðëàà. Õàìòðàã÷ òàëóóä òîäîðõîé õýìæýýíèé ìºíãèéã ÕàñÁàíêèíä äàíñ íýýæ õàäãàëàõ áºãººä õ¿¿ã íü äýëõèéä äàíñòàé Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò õóóëü áóñ àãíóóðòàé òýìöýõ, íóòãèéí èðãýäèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíàà÷ëàãûã

äýìæèõýä çîðèóëíà. ÕàñÁàíê ìºí òóí óäàõã¿é Íîãîîí Òºëáºðèéí Êàðòûã çàõ çýýëä íýâòð¿¿ëýõ áºãººä ýíýõ¿¿ êàðò íü ººðºº áàéãàëü îð÷èíä ýýëòýé ìàòåðèàëààð õèéãäñýí áºãººä äàíñ íü îíëàéí

áîëñíîîð öààñíû õýðýãëýýã áóóðóóëæ áàéãààãèéí çýðýãöýý êàðòààð õèéãäñýí íèéò õóäàëäàí àâàëòûí 0.3% íü Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)èéí áàéãàëü îð÷íû òºñë¿¿äèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõýä çàðöóóëàãäàõ þì.

Õóëñíû áààâãàéí õóâöàñ ºìñºæ áàìáaðóóøíóóäûã àð÷èëäàã ãýíý

VI í¿¿ðò

Ìîíãîë÷óóä 10.000 ãà ãàçàð ò¿ðýýñýëæ öàãààí áóäàà òàðèíà

XII í¿¿ðò

Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF) 1961 îíä Øâåéöàðèéí Õîëáîîíû óëñûí õóóëü ¸ñíû äàãóó àíõ á¿ðòãýãäñýí, 5 ñàÿ ãàðóé ãèø¿¿í äýìæèã÷òýé, äýëõèéí 100 ãàðóé îðîíä áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã, îëîí óëñûí àøãèéí áóñ òîìîîõîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà þì. Æèëä äóíäæààð 273 ñàÿ îð÷èì àì.äîëëàðòàé òýíöýõ õºðºíãèéã äýëõèéí ºíöºã áóëàí á¿ðò 1,200 ãàðóé áàéãàëü õàìãààëàõ òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä çàðöóóëæ áàéíà.

2

¹ 12 (36) 2011

Êîïåíãàãåíààñ èë¿¿ àìæèëòàä õ¿ðñýí ÊÀÍÊÓÍÛ ÓÓËÇÀËÒ Í¯Á-ààñ çîõèîí áàéãóóëñàí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí àñóóäëûã õýëýëöýõ äýýä õýìæýýíèé óóëçàëòààð 194 îðíû òºëººëºã÷èä òîõèðîëöîîíä õ¿ð÷, Êàíêóíû õýëýëöýýðèéã àìæèëòòàé áàòàëëàà. Îëîí óëñûí àíõààðëûí òºâä áàéñàí ýíý óóëçàëòàä 30 øàõàì îðíû òºð, çàñãèéí óäèðäàã÷èä, 130 ãàðóé îðíû ñàéä, äýä ñàéä íàð, ìºí îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäûí óäèðäëàãà îðîëöñîí þì. ªíäºð õýìæýýíèé óóëçàëòûí íýýëòýä ͯÁ-ûí Åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Áàí Ãè Ì¿í, Ìåêñèêèéí Åðºíõèéëºã÷ Ô.Êàëäåðîí íàð ¿ã õýëæ äýëõèéí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò óëàì á¿ð ýð÷èìòýé ÿâàãäàæ, áàéãàëèéí ãàìøèãò ¿çýãäýë óëñ îðíóóäûí íèéãýì, ýäèéí çàñàãò íîöòîé õîð óðøèã ó÷ðóóëæ áóéã õýëæ óëñ òºðèéí çîðèãòîé àëõàì õèéæ, Êàíêóíû óóëçàëòààñ òîäîðõîé øèéäâýð ãàðãàõûã óðèàëñàí þì. Ñ¿¿ëèéí ºäðèéí õóðàëäààí äîëîîí öàã ¿ðãýëæèëñíèé ýöýñò òºëººëºã÷èä óãààðûí õèéã áàãàñãàõ, õîðò õàÿãäëûã öýãëýõýä çîðèóëñàí õºðºí㺠îðóóëàëòûã íýìýãä¿¿ëýõ çààëòûã ãýðýýíä òóñãàâ. ̺í óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòººñ áîëæ õîõèðäîã, áàéãàëèéí ãàìøèãò èõýýð íýðâýãääýã îðíóóäàä ñàíõ¿¿ãèéí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ íü ÷óõàë ãýäýã äýýð òºëººëºã÷äèéí

àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéä Ë.Ãàíñ¿õ îðîëöîæ Ìîíãîë îðîíä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò áàéãàëü îð÷èí, ýêîñèñòåì, íèéãýì ýäèéí çàñàãò õ¿÷òýé íºëººëæ, ãàí, çóä, öºëæèëò óëàì ýð÷èìæèí, óëñ îðíû òîãòâîðòîé õºãæèëä èõýýõýí õîõèðîë ó÷ðóóëæ áàéãààã òýìäýãëýýä, óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí óëìààñ ó÷èð÷ áóé ñààä áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëàõàä íü õºãæèæ áóé îðíóóäàä øààðäëàãàòàé áàéãàà òåõíèê

ñàéä íàðòàé óóëçàæ õî¸ð òàëûí õàìòûí àæèëëàãàà áîëîí òóñ Áàãà õóðëààð õýëýëöýæ áóé àñóóäëóóäûí òàëààð ñàíàë ñîëèëöñîí áàéíà.

îëîíõè íü ñàíàë íýãäýæ áàéëàà. ÌÎÍÃÎË ÓËÑ ÊÀÍÊÓÍÛ ÓÓËÇÀËÒÀÄ ÎÐÎËÖËÎÎ ªíäºð õýìæýýíèé óóëçàëòàä Ìîíãîë Óëñûí Áàéãàëü îð÷èí,

òåõíîëîãè, õºðºí㺠ñàíõ¿¿ãèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä Êàíêóíû Áàãà õóðàë ÷óõàë ¿¿ðýãòýéã îíöëîí õýëëýý. Òóñ óóëçàëòûí ¿åýð Ë.Ãàíñ¿õ ñàéä Áóòàíû Âàíò Óëñ, ÁÍÕÀÓ, ÁÍÑÓ, ÁÍÒÓ-ûí

ÕÓÐËÛÍ ¯ÅÝÐ ÞÓ ÁÎËΠÝíý áàãà õóðëûí ¿åýð ÎÕÓ äóóëèàíòàé ìýäýãäýë õèéñýí áèëýý. ÎÕÓ-ûí òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿í Àëåêñàíäð Áåðäèòñêèéí ìýäýãäñýíýýð Êèîòîãèéí ãýðýýã 2012 îíîîñ õîéø ÎÕÓ ñóíãàõã¿é ãýñýí þì. Ýíý íü öàã óóðûí ººð÷ëºëòòýé õèéõ îëîí óëñûí ÷óõàë õýëýëöýýðò õÿìðàë àâ÷èð÷ áàéíà. Õàðèí îäîî îëîí óëñûí

õàìòûí íèéãýìëýã áà ÎÕÓ õî¸ðò íóóæ õààõ ç¿éë àëãà áîëîâ. ÎÕÓ ººðèé㺺 äýëõèéí öàã óóðûí ººð÷ëºëòºä ãîë äîíîð ãýæ òîäîðõîéëîîä ¿¿íèéõýý òºëºº íºõâºð õ¿ñ÷ áàéíà. Êèîòîãèéí ïðîòîêîëûã àðâàíõî¸ðäóãààð ñàðûí 10-íä ñóíãàõààñ òàòãàëçñíààð Îðîñ Òîêèîã äóóðàéâ. ªìíº íü ßïîí òýðõ¿¿ ¸ñ ç¿éí õóó÷èðñàí áàðèìòûã ñóíãàõã¿é ãýýä öàã óóðûí ººð÷ëºëòèéí øèíý ãýðýý áàéãóóëàõûí òºëºº áàéãààãàà õýëñýí þì. Ýíý õóðëûí ¿åýð ÀÍÓ-ûí òàëààð õ¿÷òýé ø¿¿ìæ ºðíºâ. Ýíýòõýãèéí ñàéä Æàéðàì Ðàìåøèéí

õýëñíýýð, ÀÍÓ çºâõºí «òåõíîëîãèéí ìîòîð» áîëîí «óóð àìüñãàëûí» ñàíõ¿¿ãèéí íººöèéí äîíîð áîëñîí òºäèéã¿é, õóðèìòëóóëñàí õàÿãäëûí õýìæýýãýýðýý òýðã¿¿ëæ áàéãàà àæ. Òóñ óëñ Êèîòîãèéí ïðîòîêîëä íýãäýýã¿é áºãººä 1960-2005 îí õ¿ðòýëõ õóãàöààíä ÿëãàðñàí õ¿ëýìæèéí õèéí íèéò õàÿãäëûí 26 õóâü íü ÀÍÓ-ûíõ àæýý. «ÀÍÓ-ûí á¿ðýí ä¿¿ðýí, èäýâõòýé îðîëöîîã¿éãýýð ñàéí õýëýëöýý áàéãóóëàãäàíà ãýäýã òóí ýðãýëçýýòýé. ÀÍÓ-ûã óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòòýé õîëáîîòîé àñóóäàëä òàòàí îðîëöóóëàõ õýðýãòýé» ãýæ Ðàìåø õýëñýí áàéíà. Õàÿãäëàà áàãàñãàõ òàëààð ÀÍÓ-ûí òàâüñàí çîðèëãîä «òóí ñýòãýë äóíäóóð» áàéãààãàà òýðýýð èëýðõèéëñýí áàéíà. ͯÁ-ûí öàã óóðûí ººð÷ëºëòèéí Çàñãèéí ãàçðûí êîìèññûí (IPCC) ä¿ãíýëòýýð çàëãàìæëàã÷ ãýðýýã áàéãóóëàõã¿é áîë äýëõèéã ñ¿éðëèéí ¿ð äàãàâàð õ¿ëýýæ áàéãàà àæýý. Íýð õ¿íä á¿õèé îëîí áàéãóóëëàãûí ä¿ãíýëòýýð äóëààðëûí ãîë áóðóóòàí íü õ¿í ººðºº áîëæ áàéíà. Ýíý îíîë ø¿¿ìæëýëòýé ó÷èðäàã. ªíãºðñºí æèëèéí àðâàííýãä¿ãýýð ñàðä ¿ë ìýäýãäýõ õàêåðóóä Ç¿¿í Àíãëèéí èõ ñóðãóóëèéí ñàéòàä íýâòðýí îëîí ÿíçûí áàðèìòûã èë áîëãîí íèéòýëñíýýñ äàÿàð÷ëàëûí äóëààðàë íü õîîñîí äîìîã ãýæ ¿çýæ áîëîõîîð áàéñàí áèëýý. Õàðèí IPCC ¿¿íèéã ýðñ ¿ã¿éñãýñýí áàéâ. Èéíõ¿¿ õýäèéãýýð ñàíàë ø¿¿ìæëýë õ¿÷òýé ºðíºæ õýðõýõ ýñýõ íü ýõýíäýý òóí á¿ðõýã áàéñàí Êàíêóíû óóëçàëò ñàíààíä îðîìã¿é àìæèëòàä õ¿ð÷ ÷àäëàà. ßìàð ÷ ãýñýí Êîïåíãàãåíû óóëçàëòààñ õàìààã¿é èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé áîëëîî ãýæ àæèãëàã÷èä ÿðüæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí îé ìîäûã õàìãààëàõ, õîðò õàÿãäëûã áàãàñãàõ òºñë¿¿äèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ “Íîãîîí ñàí” áàéãóóëæ, åðºíõèé çîõèöóóëàã÷ààð Äýëõèéí áàíêèéã òîìèëæýý. Êàíêóíû ãýðýýíèé çàðèì íýã çààëòûã Áîëèâè óëñûí òºëººëºã÷èä ýñýðã¿¿öñýíèéã Êóáà äýìæèæ áàéñíûã ýñ òîîöâîë ýíý óóëçàëò áèå áèåíýý õ¿íäýòãýñýí, ¿ð ä¿íòýé áîëëîî ãýäýãò îëîíõè íü ñàíàë íýãäëýý.

ÓÈÕ óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéã ýíý óäàà áàòàëñàíã¿é Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ¿íäýñíèé õºòºëáºð áàòëàõ òóõàé ÓÈÕ-ûí òîãòîîëûí òºñëèéí àíõíû õýëýëö¿¿ëãèéã Áàéãàëü îð÷èí, õ¿íñ, õºäºº àæ àõóéí áàéíãûí õîðîîíû õóðàëäààíààð õèéëýý.Ãèø¿¿ä ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéí íýð õýð çºâ çîõèñòîé áàéãàà òàëàà𠺺ðñäèéí áàéð ñóóðèà èëýðõèéëöãýýæ, òîäîðõîé ñàíàë õýëýâ. Òóõàéëáàë, Ä.Áàòáàÿð, Ï.Àëòàíãýðýë íàðûí ãèø¿¿ä “Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ýñðýã òýìöýõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð”, Ã.Áàÿðñàéõàí ãèø¿¿í “Íîãîîí ýäèéí çàñàã ðóó øèëæèõ

¿íäýñíèé õºòºëáºð”, Í.Ãàíáÿìáà ãèø¿¿í “Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ñºðºã íºëººëëèéã áàãàñãàõ “ õºòºëáºð ãýñýí íýðòýé áàéõ íü îíîâ÷òîé ãýæ õýëæ áàéëàà. Õàðèí Ë.Ãàíñ¿õ ñàéä,òýìöýõ ãýäýã ¿ã äýëõèé íèéòèéí æèøèãò çîõèöîõã¿é. Õàðèí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéã áóóðóóëàõ, äàñàí çîõèöîõ ãýñýí ñàíàà áàéæ áîëîõ þì ãýëýý. Èíãýýä “Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòòýé òýìöýõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð” ãýæ ººð÷ëºõ çàð÷ìûí çºð¿¿òýé ñàíàëûí òîìü¸îëëîîð ñàíàë õóðààëò ÿâóóëàõàä óã ñàíàë ãèø¿¿äèéí äýìæëýã

àâñàíã¿é. Ýíý ¿åýð Ð.Áóä ãèø¿¿í õóðàëäààíûã õàÿæ ãàðñàí.Òýðýýð óñûã íü øàõààã¿é õºòºëáºðèéã çààâàë õýëýëö¿¿ëýõ ãýýä ç¿òã¿¿ëýýä áàéõ þì. ÓÈÕ-ààñ ÷àíàðòàé õºòºëáºð ãàðàõ ¸ñòîé. Ýíý õºòºëáºðò ÿìàð ÷ õýðýãã¿é çààëò îëîí îðñîí áàéíà. Ýíý àñóóäëûã õîéøëóóëìààð áàéíà. Ýíèéã ÷èíü àðä ò¿ìýí óíøèíà ø¿¿ äýý. Àðä ò¿ìýíä òóñòàé þì õèéõ õýðýãòýé. Õºòºëáºðèéã õýëýëöýõ ýñýõèéã øèéäýæ áàéõàä çàðèì çààëòûã ººð÷ëºõ øààðäëàãàòàéã õýëæ áàéñàí. Þó ÷ ººð÷ëºã人ã¿é õýâýýðýý áàéíà ãýæ õýëñýí þì.

3

¹ 12 (36) 2011

ëýýð óã ãýðýýã áàòàëñàí þì. Ýíý òàëààð ºìíº íü ÿðèãäàæ áàéãààã¿é áîëîõîîð Íàãîÿãèéí ãýðýý ãàðñíààðàà áàñ íýã ò¿¿õýí à÷ õîëáîãäîëòîé þì.

-Òàíàé áàéãóóëëàãûí õóâüä ýíý óóëçàëòàä ÿìàð çîðèëò òàâüæ îðîëöîâ?

-Ìàíàé áàéãóóëëàãà Ìîíãîë îðíû òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí îðõèãäëûí ¿íýëãýý ãýæ õèéñýí. Ò¿¿íèéõýý ¿ð ä¿íã òàíèëöóóëàõ íü áèäíèé ãîë çîðèëãî áàéñàí ë äàà. Áèä Ìîíãîë áî-

áàéãàà íü ÿìàð õ¿÷èí ç¿éë áàéíà âý? Ýõíèé ýýëæèíä ¿¿íèéã ë çîãñîîõ õýðýãòýé ãýæ ÿðèãäñàí ç¿éë¿¿ä áàéãàà þó?

-Õ¿í õýðýãëýýíèé á¿õ ç¿éëýý áàéãàëèàñ àâäàã. Áèä áàéãàëèéí áàÿëãàà ç¿é çîõèñòîé àøèãëàæ áàéíà óó ãýäýã ÷óõàë àñóóäàë þì. ÕÕ çóóí áîë ¿éëäâýðæèëòèéí çóóí áàéñàí. Õàðèí ýíý çóóíûã êîìïüþòåðûí çóóí ãýæ áàéíà. Äýëõèéí äóëààðëûí øàëòãààíû 90 õóâü íü õ¿íèé áóðóóòàé ¿éë àæèëëàãààíààñ áîëæ áàéíà

ãàæ ìàø óõààëãààð õýðýãëýõ ¸ñòîé þì. Îé ìîäûã á¿ãäèéã íü îãòëîîä õàÿ÷èõ þì áîë ¿ðæèõã¿é. Òèéì ó÷ðààñ îéãîî íºõºí ñýðãýýõ õýðýãòýé. Ìîä òàðèõ õýðýãòýé. ¯¿íèéã ë ÿðèàä áàéãàà þì.

-Òàíàé áàéãóóëëàãûí áàéãàëü õàìãààëëûí òàëààð òºëºâëºæ áàéãàà äàðààãèéí àæèë þó âý?

-”Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí” áîë òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà. Òèéì áîëîõîî𠺺ðñ人 ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýðýý áîñãîíî.

Á.Ëõàãâàñ¿ðýí: Íàãîÿãèéí ãýðýý ò¿¿õýí à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîí Õ¿í òºðºëõòºí ºíººã õ¿ðòýë á¿õíèéã àâòîìàò÷èëàõ èõ ¿éëñèéí àÿíä ìîðäîæ îëîí äýâøèëòýò òåõíîëîãèéã á¿òýýæ ÷àäñàí ÷ áàéãàëèéí ýä ýñèéã òºñººëºõèéí àðãàã¿é èõ õýìæýýãýýð ìºõººæýý. Òèéìýýñ ýíý àñóóäëààð ßïîíû Íàãîÿ õîòîä Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õàìãààëàõ ͯÁ-ûí êîíâåíöèä íýãäñýí 193 ãèø¿¿í îðíû òºëººëºã÷èä äýýä õýìæýýíèé óóëçàëò õèéñýí þì. Ýíý òàëààð Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí Áàéãàëü õàìãààëàõ àñóóäàë õàðèóöñàí çàõèðàë Á.Ëõàãâàñ¿ðýí “Uptown” ñýòã¿¿ëä ÿðèëöëàãà ºãñíèéã íèéòýëæ áàéíà.

-Îëîí îðíû òºëººëºã÷ îðîëöñîí Íàãîÿãèéí äýýä õýìæýýíèé óóëçàëò äýýð áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéã õàìãààëàõàä ñàíàà íýãäýí ãàðãàñàí øèéäâýð¿¿ä öººíã¿é áàéãàà áîëîâ óó?

-Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëëûí ò¿¿õýíä ºíäºð à÷ õîëáîãäîëòîé óóëçàëò áîëñîí. Ýíý õóðëààð õºãæèæ áóé îðíóóä äàëàé áîëîí õóóðàé ãàçðûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé á¿ñ¿¿äýý öààøèä

ÿàæ õàìãààëæ, õºãæèíã¿é îðíóóä ýíý òàë äýýð ÿìàð òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ ¸ñòîé, ºíãºðñºí àðâàí æèëä ÿìàð àæèë àìæóóëàâ ãýýä îëîí àñóóäàë õýëýëöñýí. Åð íü 100 æèëèéí ºìíºõòýé õàðüöóóëàõàä

áèîëîãèéí îëîí òºðºë ç¿éë õýä äàõèí õóðäàöòàé óñòàæ áàéãàà ó÷ðààñ ͯÁ-ààñ 2010 îíûã òýäãýýðèéã õàìãààëàõ æèë áîëãîñîí. ̺í äýëõèéí õóóðàé ãàçðûí 12.5 õóâèéã õàìàð÷ áàéãàà òóñãàé õàìãààëàëòòàé á¿ñ¿¿äèéã 2020 îí ãýõýä 17 õóâüä õ¿ðãýõ, íýã õóâü áàéãàà äàëàéí á¿ñèéã àðâàí õóâü áîëãîõ, áàñ Íàãîÿãèéí ïðîòîêîëûã á¿õ ãèø¿¿í îðíóóä áàòàëñàí ãýõ ìýò ÷óõàë øèéäâýð¿¿ä ýíý õóðëààñ ãàðëàà. Óëñ îð-

íóóäàä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé ãàäíûí êîìïàíèóä áîëîí èðãýä áàéãàëèéí áàÿëãèéã àäèë õýìæýýãýýð àøèãëàæ, àøãèéã òýãø õóâààæ áàéÿ ãýäýã ¿íäýñëý-

ëîí ãàäààä ìýðãýæèëòí¿¿äèéí îëîí æèëèéí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã ýìõýòãýñýí íîì ãàðãàñàí áàéãàà. Ìàíàé çàñãèéí ãàçàð Ðèîãèéí óóëçàëò äýýð Ìîíãîë îðíû 14.5 õóâèéã õàìàð÷ áàéãàà òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéã 2015 îí ãýõýä 30 õóâüä õ¿ðãýíý ãýñýí òîì àìëàëò ºãñºí. Èíãýõäýý àëü ãàçðóóäûã íýìæ, ÿìàð òºðºë ç¿éë¿¿äèéã ò¿ëõ¿¿ õàìãààëàõ ¸ñòîé âý ãýñýí àñóóäëûã õºíäñºí çºâëºìæ ìàÿãèéí íîì ãàðãàñàí þì. ¯¿íèéãýý áèä îëîí íèéòýä ìàø àìæèëòòàé òàíèëöóóëààä èðëýý. Áàéãàëü îð÷íû ÿàìòàé õàìòðàí çîõèîí áàéãóóëñàí òàíèëöóóëàõ óóëçàëò äýýð ãàäààäûí 80 îð÷èì õ¿í èðæ îðîëöñîí áºãººä áèäíèé àæëûã èõ à÷ õîëáîãäîëòîé, ñîíèðõîëòîé áîëëîî ãýñýí ä¿ãíýëò ºãñºí.

-Òýãâýë ìàíàé îðîíä áàéãàëü õàìãààëàõààð õèéãäýæ áàéãàà àæëóóäàä ãàäíûí äýìæëýã õýðýãòýé þó? Óã óóëçàëò äýýð áàñ çàðèì îðîíä ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ òàëààð õýëýëöñýí áàéãàà ø¿¿ äýý?

-ßïîíû Çàñãèéí ãàçàð ýíý óóëçàëòûã çîõèîí áàéãóóëñàí. ̺í äýëõèéí õºãæèíã¿é îðíóóäûí íýã ãýäãèéíõýý õóâüä 2015 îí õ¿ðòýë áóñàä îðíóóäàä áàéãàëèà õàìãààëàõàä íü 2 òýðáóì äîëëàðûí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëíý ãýæ àìëàñàí áàéãàà. Æèøýýëáýë, Àôðèê, Ç¿¿í ºìíºä Àçè, ªìíºä Àìåðèêèéí îðíóóä áàéíà. Ò¿ð¿¿íèé ÿðüñàí ÷óõàë øèéäâýð¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä õºãæèæ áóé îðíóóäàä ìýäýýæ õºðºí㺠õýðýãòýé. Òýð õºðºíãèéã ýäãýýð óëñóóäàä ãàðãàæ ºãºõ òàë äýýð ßïîíû çàñãèéí ãàçàð ñàíàë òàâüñíààð õºãæèíã¿é îðíóóä äýìæèæ, ìàø ÷óõàë øèéäâýð ãàðãàëàà. Áàéãàëü õàìãààëàõ õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõýä õè÷íýýí õýìæýýíèé ìºí㺠ñàíõ¿¿ øààðäëàãàòàéã 2020 îí õ¿ðòýë íàðèéí òîîöîæ ãàðãààä, õààíààñ ìºí㺠áîñãîõ âý ãýäãýý õýëýëöýõýýð òîõèðîëöñîí þì. Ìàíàé çàñãèéí ãàçàðò ÷ ãýñýí áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéã õàìãààëàõàä äýìæëýã õýðýãòýé. Òèéìýýñ áèä îäîîíîîñ áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíä çàðöóóëàãäàõ õºðºí㺠ìºí㺺 õýðõýí áèé áîëãîõ òàëààð òºëºâëºõ íü çºâ àëõàì áîëíî.

-Åð íü õ¿í òºðºëõòíèé ¿éë àæèëëàãààíààñ áàéãàëüä õàìãèéí èõ õîð óðøèã ó÷ðóóëæ

ãýäýã íü áàòëàãäñàí ø¿¿ äýý. ¯éëäâýðëýëèéí çîðèëãîîð äýëõèéí óóøèã áîëñîí Àôðèê, ªìíºä Àìåðèê, Ñèáèð, Åâðîïûí îé ìîäûã îãòëîõ íü ñ¿¿ëèéí çóóí æèëèéí äîòîð õýä äàõèí èõýñ÷, áàéãàëèéí ººðºº íºõºí òºëæèõ ÷àäàâõèéã íü àëäàãäóóëæ áàéíà. Ìîä îãòëîëòûã äàãààä õºðñ ñó-

Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õàìãààëàõ êîíâåíöîîñ ãàðñàí øèéäâýð¿¿äýä òóñ íýìýð áîëîõ íü ìàíàé áàéãóóëëàãûí ãîë ¿¿ðýã þì. ¯¿íýýñ ãàäíà 2015 îí ãýõýä Ìîíãîëûí ãàçàð íóòãèéí 30 õóâèéã òóñãàé õàìãààëàëòòàé áîëãîõîîð çîðèëò òàâüñàí áàéãàà. Ýíý çîðèëòûã äýìæèæ àæèëëàíà.

ëàðíà, ãîëûí ýõ òàòàðíà. Äýýð íü ºâñ óðãàìàë, óðñãàë óñíû áàëàíñ àëäàãäàíà. Õºðñ íü òîãòâîðã¿é áîëæ, ñàëõè øóóðãà èõòýé ãàçàð öºëæèëò ìàø ò¿ðãýí ÿâàãääàã. Óëñ îðîí áîëãîíä áàéñàí õîâîð òºðºë ç¿éë¿¿äèéã øóóä àëæ óñòãààã¿é ÷ àìüäðàõ îð÷íûã íü ñ¿éòãýñíýýð ìºõººä áàéãàà þì. Îäîî ýíý ë õàìãèéí ÷óõàë ãýõ õ¿÷èí ç¿éë áàðàã áàéõã¿é. Á¿ãäýýðýý íèéëýýä öîãö àñóóäàë áîëîîä áàéíà.

-Íàãîÿãèéí ïðîòîêîë äýýð õ¿í òºðºëõòíèé îðøèí òîãòíîõ õàìãèéí ÷óõàë ¿íäýñ áîëñîí óðãàìàë àìüòäûã õàìãààëíà ãýñýí áàéñàí. Ãýõäýý òóñãàé õàìãààëàëòàä àâíà ãýñýí õýðíýý áàñ ç¿é çîõèñòîé õýðýãëýíý ãýýä áàéãàà íü îéëãîìæã¿é ñàíàãäñàí?

-Ìîíãîë÷óóä áèä ìàõ èäýõ íü ãàðöààã¿é. Ãýõäýý áèä òàâàí õîøóó ìàëàà ºñ㺺ä ìàõíûõàà õýðýãöýýã õàíãàäàã õýðíýý òàðâàãàíû ìàõàíä îëîí õ¿ì¿¿ñ äóðëàöãààäàã. Òàðâàãàíû òèéì þì íü èéì þìàíä ñàéí ãýýä ë ýì÷èëãýýíèé çîðèëãîîð áàéãàëèéí íºõºí ºñºëòèéã íü õàíãàõã¿éãýýð ìàø èõ àãíàæ áàéíà. Òýãýõýýð áèä áàéãàëèéí áàÿëãèéã öààøäàà òîãòâîðòîé ºñºëòèéã íü õàí-

Ãýõäýý Çàñãèéí ãàçðààñ ñàíõ¿¿æèëò àâàõã¿éãýý𠺺ðñ人 õºðºí㺠áîñãîæ, òºñºë õºòºëáºð õýëáýðýýð òóõàéí íóòàãò ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëíà äàà.

-ͯÁ ýõ äýëõèéãýý àâðàõ àÿíä äàðóé ìîðäîõûã óðèàëñàí áàéãàà ø¿¿ äýý. Ýíýõ¿¿ óðèàëãûã äàãààä îëîí àæèë óíäðàí ãàðàõ áàéõ ãýæ áîäîæ áàéíà?

-ßàãààä ýõ äýëõèéãýý àâðàõ äýýðýý òóë÷èõààä áàéíà âý ãýäãýý áèä ñàéí îéëãîõ õýðýãòýé. Õ¿íýýð áîë ºâ÷èí òóññàí ýñâýë ¿ãýýã¿é ÿäóó õ¿íèéã ë àâàðäàã ø¿¿ äýý. Òýãýõýýð äýëõèé ìààíü òèéì ë õýìæýýíä õ¿ð÷èõýýä áàéãàà ãýñýí ¿ã þì. ªºðººð õýëáýë, áèîëîãèéí òºðºë ç¿éë¿¿ä õóðäàöòàé óñòàæ, äýëõèéí äóëààðàë íýìýãäýæ, õîéä ìºñºí äàëàé õàéëæ, óóð àìüñãàëûí áàëàíñò ººð÷ëºëò îðæ, åð íü õ¿í ººðºº îðøèí òîãòíîõ óó ¿ã¿é þó ãýäýã äýýð òóë÷èõààä áàéíà. Äýëõèéãýý àâàð÷ áàéæ ë áèä îðøèí òîãòíîíî ø¿¿ äýý. Òýãæ ÷àäàõã¿é áîë áèäíèé ¿ð õîé÷ ººð ãàðàã äýýð àìüäðàõ øààðäëàãà ãàðàõ ÷ þì áèë¿¿. Òèéìýýñ ͯÁ-ààñ óðèàëààã¿é áàéñàí ÷ óëñ îðîí áîëãîí ýõ äýëõèéãýý àâðàõûí òºëºº íýãäýõ õýðýãòýé.

4

¹ 12 (36) 2011

Èðâýñíèé “ìºðººð” ÿâñàí òýìäýãëýë Ìîíãîë-Îðîñûí õàìòàðñàí èðâýñ ñóäëàõ äºðºâ äýõ ýêñïåäèöè ÎÕÓ-ûí Àëòàéí á¿ãä íàéðàìäàõ óëñûí íóòàãò àæèëëàëàà. Õàìòàðñàí ýêñïåäèöè õî¸ð óëñûí íóòàãò ýýëæëýí ñóäàëãàà õèéæ áàéãàà þì. Àíõíûõ íü 2010 îíû 2-ð ñàðä Öàãààí øóâóóò óóëûí Òóâàãèéí Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñûí íóòàãò õàìðàãäàõ õýñýãò ÿâàãäñàí áºãººä óäààõü ýêñïåäèö¿¿ä óã óóëûí Ìîíãîë,Îðîñûí õýñýãò ýýëæëýí àæèëëàâ. Õàðèí òàâ äàõü ýêñïåäèöèéã Ñèéëõýìèéí òóñãàé õàìãààëàëòàé íóòãèéí “Á” õýñýãò áóþó Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí íóòàãò õèéõýýð òàëóóä òîõèðîëöëîî. Õàìòàðñàí ýêñïåäèöèéí õ¿ðýýíä Ìîíãîë, Îðîñûí õèë îð÷ìûí èðâýñíèé áàéðøèë, òîî òîëãîé, áèîëîãè, ýêîëîãèéí áóñàä àñóóäëûã ñóäàëæ, öààøëààä äýëõèé äàõèíàà õîâîðäñîí ýíý àìüòíûã õàìãààëàõàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýæ áàéíà. ĺðºâ äýõ ýêñïåäèöèéí õýýðèéí ñóäàëãààíû àæèë 2010 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 16-26-íä Àðãóò ãîëûí õºíäèéä ÿâàãäëàà.Ýíý ãîë Àëòàéí ÁÍÓ-ûí õàìãèéí ºíäºð Áåëîóõà óóëûí àðààñ ýõ àâ÷ õîéä ç¿ãò óðññààð Êàòóíü ãîëä öóòãàäàã àæ. Áèäíèé ñóäàëãàà õèéñýí òýð íóòàã áîë ìàøèí ÿâàõ áîëîëöîîã¿é, õ¿í ñóóðüøèæ àìüäàðäàãã¿é, îíãîí çýë¿¿ä íóòàã þì. Àðãóò ãîë õî¸ð òàëààñàà ºíäºð óóëààð øàõàãäàí òîãò-

ñîí íàðèéí õºíäèé㺺ð óðñäàã òóë ãîëûí ýðýã íü çàðèì õýñýãòýý õàíàí õÿñàà ¿¿ñãýíý. Ýðýã äàãóó îé ìîä ¿ðãýëæëýõ õýñýã ÷ áèé. ªíäºð óëñûí õîîðîíäóóð óðñäàã ýíý ãîëûí óñ ìàø öýíãýã çàðèì õýñýãòýý ¸ðîîë íü ¿ë ¿çýãäýí íîãîîíîîð ýðãýëäýíý. Áèäíèéã àæèëëàõ ¿åä õî¸ð õîíîîä ë öàñ îðæ áàéâ.Óóëñûí îðîéí ìàíàí òàòðàõ íü òóí õîâîð. Öàñ îðæ áàéãàà íü àìüòíû óë ìºð ìºøãºõºä òààëàìæòàé áàéëàà.

ßíãèð ÿìàà õóóëü áóñààð àãíàñíûã “Èðâýñ-3”-èéíõàí èëð¿¿ëýâ Õóóëü áóñ àãíóóð, áàéãàëü îð÷íû ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ “Èðâýñ-3” øóóðõàé áàãèéíõàí 2010.10.12-íîîñ 10-ð ñàðûí 24-íû õîîðîíä Õîâä, Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí íóòàã Ãîâèéí Èõ Äàðõàí ãàçðûí À. Á á¿ñ, Õîâä àéìãèéí Áóëãàí, ¯åí÷, Àëòàé, Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí Òîíõèë, Áóãàò, Àëòàé, Öîãò, Áèãýð, Öýýë ñóìäûí íóòãààð õóóëü áóñ àãíóóð, àãíóóðûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé õóóëü áóñ õóäàëäàà, ãàð àðãààð àëò îëáîðëîëò /íèíæà/ ìîäëîã óðãàìàë, çàãíû õóóëü áóñ àøèãëàëòàä õÿíàëò, øàëãàëò, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ñóðòàë÷èëãààíû àæèë õèéëýý. Áàãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä Áàéãàëü îð÷íû õÿíàëòûí óëñûí àõëàõ áàéöààã÷ Ø.Ãàíòóëãà, Áàéãàëü îð÷íû õÿíàëòûí áàéöààã÷ Á.Áàòñàéõàí, Ì.Ãàíòóëãà, Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí öàãäààãèéí õýëòñèéí áàéöààã÷ äýñëýã÷ À.Äàâààíÿì íàð àæèëëàñàí áàéíà. Øàëãàëòûí ÿâöàä îëîí çºð÷èë èëýð÷ýý. ¯¿íä: 1.Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí Àëòàé ñóìûí èðãýí Í.Ï¿ðâýý ÿíãèð ÿìàà íýãèéã õóóëü áóñààð àãíàñíûã ¿éëäýë äýýð íü èëð¿¿ëýâ.Ìàøèíäàà àâ÷ ÿâñàí ÿíãèðûí ìàõ, àøèãëàñàí Òîçü-8 êàëèáðü áóó, Ëîñü ìàðêèéí áóó, õî¸ð øèðõýã õóòãà íèéò 18 øèðõýã ñóìûã ýä ìºðèéí áàðèìò áîëãîí õóðààæ ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýí øàëãàæ áàéíà. Àí àìüòíû ýêîëîãè, ýäèéí çàñãèéí ¿íýëãýýíèé äàãóó ÿíãèð õóóëü áóñààð àãíàñàí Ï¿ðýâò 4 ñàÿ òºãðºãèéí íºõºí òºëáºð òàâüæýý.

2.Õóóëü áóñààð ãàð àðãààð àëò îëáîðëîæ áàéñàí Õîâä, Ãîâü-Àëòàé, Áàÿíõîíãîð, ªâºðõàíãàé, ªìíºãîâü àéìãèéí õàðúÿàò 84 íèíæà íàðûí õóóëü áóñ ¿éëäëèéã òàñëàí çîãñîîæ òîíîã òºõººðºìæèéã íü õóðààí àâ÷ òàðààõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàâ.

3.ßìàð ÷ çºâøººðºëã¿éãýýð çàã, ìîäëîã óðãàìàë ò¿¿æ áàéñàí 48 ¿éëäëèéã òàñëàí çîãñîîæ 14 ìàøèí çàã õóðààí àâ÷ õóóëèéí äàãóó øèéäâýðëýâ.

4.¯íýìëýõ áè÷èã áàðèìòã¿é àâ÷ ÿâñàí 14 áóóã õóðààæ öàãäààãèéí áàéãóóëëàãàä õ¿ëýýëãýí ºã÷ýý.

5.Õîâä, Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí íóòàã äýâñãýð Ãîâèéí Èõ Äàðõàí ãàçðûí À. Á á¿ñýä ÿâñàí114 òýýâðèéí õýðýãñëèéã øàëãàæ áè÷èã áàðèìòã¿é 18 æîëîî÷èä õóóëèéí äàãóó àðãà õýìæýý àâ÷ àæèëëàâ. Ò¿¿í÷ëýí î÷ñîí á¿õ ñóìäûí Çàñàã äàðãà, Èðãýäèéí õóðëûí äàðãà, Áàéãàëü îð÷íû õÿíàëòûí óëñûí áàéöààã÷, Öàãäààãèéí õýñãèéí òºëººëºã÷ áîëîí õîëáîãäîõ õ¿ì¿¿ñ, èðãýäòýé óóëçàæ õóóëü áóñ àãíóóð, ãàð àðãààð àëò îëáîðëîëò, çàã ìîäëîã óðãàìëûí àøèãëàëòûí òàëààð ñàíàë áîäëîî ñîëèëöîæ õîëáîãäîõ õ¿ì¿¿ñò äààëãàâàð ºã÷ àæèëëàñàí áàéíà. Èðâýñ-3 áàãèéí àõëàã÷ Ø.ÃÀÍÒÓËÃÀ

6 õ¿íòýé ìàíàé áàã Èíåíãåíü õýìýýõ æèæèãõýí òîñãîíîîñ ãóðâàí ìîðèíä à÷ààãàà à÷ààä ºã뺺 ýðòëýí õºäºëæ íýã êì ãàðóé ÿâñíû ýöýñò Êàòóíü ãîëûã áèðâààçààð ãàòëàí ãàðëàà. Ýõíèé ºäºð 25, äàðààãèéí ºäºð 15 êì ÿâãàí ÿâñààð àæèëëàõ ãàçàðòàà õ¿ðëýý. Áèäíèé àæëûí òàëáàðò 18 øèðõýã àâòîìàò çóðãèéí àïïàðàò ñàðûí ºìíº áàéðëóóëñàí òóë ¿¿íèéã øàëãàíà, áàñ èðâýñíèé àìüäðàëûí óë ìºð äàãàæ ñóäàë-

ãàà õèéõ áèäíèé ¿íäñýí àæèë áàéñàí áèëýý. Àâòîìàò çóðãèéí àïïàðàòàä ìàø îëîí àìüòàí çóðãàà “àâàõóóëæýý”. Àí àìüòíààð íýí áàÿëàã íóòàã þì áàéíà. ßíãèð ÿìààíû çóðàã àâààã¿é àïïàðàò àëãà. Òýð ÷ á¿¿ õýë áèäíèé ìàéõíû ýðãýí òîéðîí ýíä òýíä ÿíãèð ñ¿ëæèëäýíý. Áàðèìæààãààð 3500 îð÷èì ÿíãèðòàé þì áàéíà. ßíãèðûí äàðàà îðîõ ýëáýã àí áîë õàëèóí áóãà. Õýäýí çóóí áóãà áàéäàã ãýíý. Áèäýíä ÷ áóãà, ñîãîî õà-

ðàãäàæ áàéëàà. ̺í îé òàéãûí àìüäðàëòàé õ¿äýð îëîí óäàà çóðãàà äàðóóëæýý.Òýäãýýðýýñ ãàäíà ¿íýã îëîí áàéíà. Öàñíû ìàðãààø ìºð íü ñ¿ëæèëäýíý. Àïïàðàò á¿ðò ¿íýãíèé çóðàã äàðàãäñàí áàéâ.×îíûí çóðàã õî¸ð ÷ óäàà äàðàãäñàí áàéñàí áºãººä áèä ÷ àæëûíõàà ÿâöàä ÷îíîòîé òààðàëäàæ, ìºðèéã íü îëæ õàðñàí áèëýý. Öààøëààä îéí áóëãà, ÷àíäàãà, äàãóóðûí ÿòóó, íîõîé çýýõ ÷ áàéíà. Áèäíèé áàñ íýã çîðèëãî áîë èðâýñ ñóäëàõ ÿâäàë áàéëàà. Õàðàìñàëòàé íü, òýíä èðâýñ àëãà.Èðâýñíèé áóìáàà, ìºð, ¿íýðò õàÿã, ñàìàðäàñ ãýõ÷ëýí ò¿¿íèé àìüäðàëûí óë ìºðòýé òààðñàíã¿é. Õàðèí èðâýñíèé îðîíä øèë¿¿ñíèé çóðàã îëîíòîî äàðàãäæýý. Ýíý íóòàãò èðâýñòýé ãýæ áè÷ñýí ýðäýì øèíæèëãýýíèé ºã¿¿ëýë áàéäàã òóë òýð äàãóó àæèëëàñàí áîëíî. Õàðèí ýíý íóòàãò èðâýñ áàéõã¿éã áèä òîãòîîëîî. Ýíý ÷ áàñ ë áîäèò ¿ð ä¿í þì. Èðâýñ ñóäëàëä àíõëàí îðîëöîæ áàéãàà îðîñ àíäóóä ìààíü èðýõ òàâäóãààð ñàðä ìàíàé íóòàãò èðæ, èðâýñ áóìáààãàà ÿàæ õèéäýã, ÿìàðõóó ä¿ð òºðõòýé, ÿìàð ãàçàð áàéäàã, ¿íýðòýé õàÿãèéã õààíà, ÿàæ ¿ëäýýäýã, ñàìàðäàñíû ä¿ð òºðõ çýðãèéã íàðèéâ÷ëàí ¿çýõýýð áîëëîî. Î.̪ÍÕÒÎÃÒÎÕ

Áóìáàò, Æàðãàëàíò õàéðõàí óóëûí ìàë÷èä ò¿¿õèé ýäýý ÀÍÓ-ä ãàðãàíà Áóìáàò õàéðõàí, Æàðãàëàíò õàéðõàí óóëûã òîéðîí àìüäàðäàã 56 ºðõèéí ìàë÷èí ýìýãòýé÷¿¿ä 150ãð òýìýýíèé íîîñûã 200 ìåòðèéí óðòòàé ýýð÷ ÀÍÓ-ûí çàõ çýýëä 5000 òºãðºãººð õóäàëäàõ áîëîìæòîé áîëëîî. Áàéãàëü õàìãààëàõ èðãýäèéí íºõºðëºëèéí çîõèîí áàéãóóëàëòòàé àæèëëàõààð ñàíàà øóëóóäñàí ìàë÷èí ýìýãòýé÷¿¿äýä ÄÁÕÑ, “Èðâýñ èíòåðïðàéç” õºòºëáºðòýé õàìòðàí ìàëûí ò¿¿õèé ýä áîëîâñðóóëàõ ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëñàí àæ. Ñóðãàëòàä õàìðàãäñàí ýìýãòýé÷¿¿ä àìæèëòòàé ñàéí ñóðàëöñàí áºãººä èðýõ òàâäóãààð ñàðä òýìýýíèé íîîñîí óòàñ ýýð÷ “Èðâýñ” õàìãààëàõ ñàíãààð äàìæóóëàí ÀÍÓ-ûí çàõ çýýëä èéíõ¿¿ íèéë¿¿ëýõýýð áîëîâ. ªºðººð õýëáýë, òýä èðýõ æèëèéí õàâàð òîðîìíû íîîñîî ÷åíæ¿¿äýä ºãºëã¿é, ººðñ人 óòñàà ýýð÷ áîëîâñðóóëàí çàõ çýýëä ãàðãàæ ãóðàâ äàõèí àøèãòàé áîðëóóëàõ íü ýý.¯¿íýýñ ãàäíà øèíýýð áàéãóóëàãäñàí íºõºðëºë¿¿ä ººðñäèéí äîòðîîñ èäýâõòýí áàéãàëü õàìãààëàã÷àà òîäðóóëæ äýýðõ õî¸ð óóëàíä àìüäàðäàã öîîõîð èðâýñ áîëîîä èäýø òýæýýë íü áîëñîí çýðëýã àìüòäûã àæèãëàõ, òîîëîõ àðãà ç¿éä ñóðàëöàõààð áîëæýý.

Íóòãàà ãýñýí èðãýäèéí õàëóóí ñýòãýëä “Äàëàíãèéí ÷àöàðãàíà” òºñºë àìæèëòòàé õýðýãæñýýð ªíãºðñºí îíä Õàð-Óñ íóóðûí Öàãààí ãîëûí áýë÷ýýð àøèãëàã÷äûí çºâëºëººñ çîõèîí áàéãóóëñàí “Áýë÷ýýð íóòãàà õàéðëàõûí ó÷èð” öàñíû áàÿðûí ¿åýð óã íóòàãò àìüäàðäàã Õîâä àéìãèéí 4 ñóìûí ìàë÷èä, èðãýäèéí çîõèîí áàéãóóëñàí òýìöýýí óðàëäààí, Öàãààí ãîëûí àðëûí áýë÷ýýðèéã òîäîðõîé õóãàöààíä ÷ºëººëºí çîõèñòîé àøèãëàñàí àìæèëòààðàà Ìàíõàí ñóìûí “”Áàÿíãîë” áàã òýðã¿¿ëæ áàéãàëü õàìãààëàõ æèæèã òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõ íýã ñàÿ òºãðºãèéí ýðõýýð øàãíàãäñàí áè-

ëýý.Òóñ áàãèéí èðãýä ýíý ýðõèéíõýý äàãóó íóòãèéíõàà “Äàëàíãèéí õàð ÷àöàðãà” õýìýýõ ãàçðûí 1 ãà îð÷èì õýñãèéã õàìãààëàëòàä àâ÷ òîðëîæýý. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä óã ãàçðûí áàéãàëü ñýðãýæ ÷àöàðãàíû ìîäíû óðãàö ñàéæðàí àéë ºðõ á¿ð 10-20 êã æèìñ ò¿¿æ õ¿íñýíäýý õýðýãëýæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ àìæèëòàíäàà óðàìøñàí ñóìûí óäèðäëàãà, íóòãèéí àðä èðãýä öààøèä íèéò òàëáàé áîëîõ 20 ãàðóé ãà ãàçðûã õàìãààëæ òîðëîõîîð çîðüæ áàéíà. Çàñãèéí ãàçðààñ æèë á¿ð ìîä òàðèõòàé

õîëáîãäóóëàí ìàø èõ õºðºíãèéã çàðæ áàéãàà. ¯¿íýýñ ÷óõàë íü áàéãàëèéí çýðëýã ìîä áóòûã õýâýýð íü àâ÷ ¿ëäýõ, õàìãààëàõ, àðâèæóóëàõ ÿâäàë áºãººä ýíý òàëààð òóõàéí îðîí íóòãèéí àðä èðãýä, óäèðäëàãà, áàéãàëü îð÷íû òºðèéí áàéãóóëëàãà áîäóóøòàé. Ýíýõ¿¿ òºñëèéã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëñýí Ìàíõàí ñóìûí Áàÿíãîë áàãèéí èðãýä, áýë÷ýýð àøèãëàã÷äûí çºâëºëèéí õýñãèéí àõëàã÷ Áàòõ¿¿ íàðò öààøäûí àæèë ¿éëñýä íü óëàì èõ àìæèëòûã õ¿ñ÷ áàéíà.

5

¹ 12 (36) 2011

“ÕÀÉËÀÕ ÌªÑ ÕÀËÓÓÍ ÑÝÄÝ” îëíû òàëàðõëûã õ¿ëýýëýý Äýëõèé íèéòýýð áàéãàëü îð÷èí, ýêîëîãèéí àñóóäàëä àíõààðëàà õàíäóóëàõ áîëñîí áèëýý. Ó÷èð íü, õ¿í òºðºëõòºíèé õºãæëèéí ¿íäýñ íü áàéãàëèéí íººö áàÿëàã áºãººä ¿ñðýíã¿é õºãæëèéí óëìààñ ýíýõ¿¿ íººö áàÿëàã óëàì á¿ð õîìñäñîîð áàéíà. Èéì ó÷ðààñ ͯÁ-ààñ 2010 îíûã “Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ÎÓ-ûí æèë”, Õîâä àéìãèéí ÈÒÕ-ààñ “Áàéãàëü îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæèë” áîëãîí çàðëàæýý. Ýíý õ¿ðýýíä ÄÁÕÑ-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí Àëòàé Ñî¸íû á¿ñèéí ñàëáàð àðä èðãýä, îëîí íèéò, õ¿¿õýä çàëóóñò ÷èãëýñýí “Ýõ äýëõèé – áèäíèé ãýð” ºäºðëºãèéã Õîâä õîòîä 2010 îíû 10 ñàðûí 15-íä çîõèîí áàéãóóëëàà. ªäºðëºãèéí ãîë çîðèëãî íü

õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíààñ ¿¿äýëòýéãýýð äýëõèéí áàéãàëü öàã óóð õýðõýí ººð÷ëºãäºæ áàéãàà, áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë, òýäãýýðèéí àìüäðàõ îð÷èí áîëñîí ýêîñèñòåìèéí ººð÷ëºëò íü ÿìàð ¿ð äàãàâàð àâ÷èð÷ áàéãàà, õ¿í áàéãàëèéí óÿëäàà õîëáîî, ºíººãèéí áîäèò áàéäëûã îëîí íèéòýä, òýð äóíäàà õ¿¿õýä áàãà÷óóä, îþóòàí çàëóóñò îéëãóóëæ òàíèóëàõ, òýäíèéã áàéãàëü õàìãààëàëä óðèàëàí äóóäàõ, ººð÷ëºëòèéã ººðñ人ñ íü ýõë¿¿ëýõ ñýäýë òýì¿¿ëýë òºð¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí áàéëàà. ªäºðëºãèéã àéì-

ãèéí ÁÎÀÆÃ, Õîâä, Áóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí çºâëºë, Íîðâåãèéí òóñëàìæèéí áàéãóóëëàãà, ÕÓÍÓÒÕÃÍ-èéí õàìãààëàëòûí çàõèðãàà, Õîâä èõ ñóðãóóëèéí ÁÓÔ-èéí îþóòíóóäòàé õàìòðàí àìæèëòòàé çîõèîí áàéãóóëñàí þì.Çîõèîí áàéãóóëàã÷èä Æàðãàëàíò ñóìûí ÅÁÑ-èóäûí áàãø íàð, ñóðàã÷èä, Õîâä àéìàã äàõü èõ äýýä ñóðãóóëèéí îþóòàí çàëóóñûã îíöãîéëîí óðüæ, íèéò 1200 îð÷èì õ¿¿õýä çàëóóñ, àðä èðãýä îðîëöñîí áàéíà. ªäºðëºãèéí õ¿ðýýíä õ¿í òºðºëõòºíèé àìüäðàëûí õýâ ìàÿã áàéãàëü äýëõèé, àìüä áîëîí àìüã¿é áàéãàëüä õýðõýí íºëººëæ áàéãààã îëîí òºðëèéí ñîíèðõîëòîé àðãà õýìæýýãýýð äàìæóóëàí îéëãóóëæ ìýäð¿¿ëýõýýñ ãàäíà áàéãàëü õàìãààëëûã äýìæèæ áàéãàà îðîëöîã÷äîä ººðèéí ñýòãýãäýë, óðèàëãàà áóñàäòàéãàà õóâààëöàõ áîëîìæèéã îëãîæ ãàðûí ¿ñýã çóðóóëàõ àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëëàà. ¯¿íèéã “Óñã¿é áîë àìüäðàë ¿ã¿é”, “Õîãã¿é öýâýð îð÷èíã áèä äýìæèæ áàéíà”, “Ýõ íóòãàà õàéðëàõ ñýòãýë áèäýíä áèé”

ãýñýí óðèàí äîð ÿâóóëñíààñ íèéò 600 ãàðóé õ¿í äýìæèæ ãàðûí ¿ñãýý çóðæ, ñýòãýãäëýý áè÷ñýí áàéíà. ̺í öàðäìàë òàëáàéí áîëîí öààñàí äýýðõ óðàí çóðãèéí óðàëäààí, òàíèí ìýäýõ¿éí “ÀÕÀ”

çýðýã óðàëäààíààñ ãàäíà ºäºðëºãèéí ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé ìýäýýëýë á¿õèé ñàìáàð, ¿ç¿¿ëýíã áàéðëóóëæ îëîí íèéòýä ÓÖÓÎØÒ-èéí èíæåíåð, ÕîÈÑèéí îþóòíóóä îéëãîìæòîéãîîð

Èäýâõòýí áàéãàëü õàìãààëàã÷èä çýðëýã àí àìüòäûí ìîíèòîðèíã ñóäàëãààíû íýãäñýí àðãà ç¿éòýé áîëëîî “Çýðëýã àí àìüòäûí ìîíèòîðèíã ñóäàëãààíû íýãäñýí àðãà ç¿é” ñýäýâò ñóðãàëò áîëëîî. Ñóðãàëòûã Àëòàé Ñî¸íû òºñºë áîëîí ÄÁÕÑ(WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðààñ çîõèîí ÿâóóëñàí þì.Ýíý óäààãèéí ñóðãàëòàä òºñºë õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà 6 ñóìûí áàéãàëü õàìãààëàõ èðãýäèéí íºõºðëºëèéí èäýâõòýí áàéãàëü õàìãààëàã÷èä, òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí áàéãàëü õàìãààëàã÷èä çýðýã íèéò 31 áàéãàëü õàìãààëàã÷ îðîëöëîî. Ñóðãàëòûã Àëòàé Ñî¸íû òºñëèéí Áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí õàìãààëàë õàðèóöñàí àæèëòàí Ö.̺íõáàò óäèðäàí ÿâóóëàâ. Ýíýõ¿¿ ñóðãàëò íü “Çýðëýã àí àìüòäûí ìîíèòîðèíã ñóäàëãààíû åðºíõèé çàð÷èì, ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã çýðëýã àí àìüòäûí ìåíåæìåíòýä àøèãëàõ íü” ñýäâèéí õ¿ðýýíä ÿâàãäñàí áºãººä óóëûí òóðóóòàí, îéí òóðóóòàí, øóâóóíû òàëààðõ ìýäýýëýë öóãëóóëàõ àðãà ç¿é áîëîí áýë÷ýýðèéí ÷àíàðûã òîäîðõîéëîõ àðãà ç¿éí ñóðãàëò õèéñýí áàéíà. ͺõºðëºë¿¿äèéí èäýâõòýí áàéãàëü õàìãààëàã÷èä õàðèóöàí õàìãààëæ áóé íóòàã äýâñãýðòýý àæèãëàëò ÿâóóëàõ çàìíàëàà (òðàíñåêò) òîãòîîæ, ñóäàëãàà ìîíèòîðèíãèéí íýãäñýí àðãà ç¿éòýéãýýð ÿâàãäàæ “Áèîñàí” ïðîãðàììä ñàð á¿ð á¿ðòãýõ áîëñíîîðîî à÷ õîëáîãäîëòîé ñóðãàëò áîëëîî õýìýýí îðîëöîã÷èä ñýòãýë õàíãàëóóí ÿðüæ áàéëàà.

òàéëáàðëàæ ºã뺺. Õ¿í òºðºëõòºíèé íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ÿâöàä áàéãàëü äýëõèé õýðõýí ººð÷ëºãäºæ ç¿é òîãòîë íü àëäàãäàæ áàéãàà, èíãýñíýýð ÿìàð ñºðºã íºëºº ¿¿ñýæ áàéãàà, óëìààð ýíý íü õ¿íä õýðõýí íºëººëæ áàéãààã õàðóóëàõ çîðèëãîîð íýãýí øèíýëýã, ñîíèðõîëòîé àæëûã ÄÁÕÑ-ãèéíõàí õèéñýí þì. Ýíý áîë ÕîÈÑ-èéí çóðàã äèçàéíû 4-ð äàìæààíû îþóòàí Ò.ĺë㺺í, Ä.Õèëèéí÷óëóóí íàðòàé õàìòðàí õèéñýí “ÕÀÉËÀÕ ÌªÑ - ÕÀËÓÓÍ ÑÝÄÝ” á¿òýýë áàéëàà. Õ¿í òºðºëõòºí äýëõèéí äóëààðàëä àíõààðëàà õàíäóóëæ áîäèòîé ç¿éë õèéõã¿é áîë àìüä áàéãàëèéí á¿ðäýë áîëñîí áèîëîãèéí òºðºë ç¿éë óñòàõ, õ¿í òºðºëõòºí ººðºº ÷ óñòàõ àþóëä

Óâñ àéìàãò “Íýýëòòýé õààëãàíû ºäºð” áîëëîî Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí 2008 îíû 13-ð òîãòîîëûã õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûí õ¿ðýýíä “Íýýëòòýé õààëãàíû ºäºð”-èéã 2010 îíû 10-ð ñàðûí 20-íû ºäºð çîõèîí áàéãóóëëàà.Ýíý àðãà õýìæýýã æèë áîëãîí õèéæ áàéãàà þì. Íýýëòòýé õààëãàíû ºäðººð Óâñ àéìãèéí òºâ Óëààíãîìä íèéò 30 áàéãóóëëàãà àæëàà ñóðòàë÷èëæ íýã ºäðèéí òóðø àæèëëàëàà. Óâñ íóóðûí àé ñàâûí óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí õàìãààëàëòûí çàõèðãàà áàéãóóëëàãûíõàà 2010 îíä õèéñýí àæëûí òóõàé áîëîí áàéãóóëëàãûíõàà òàíèëöóóëãûã õèéëýý. Íèéò äàâõàðäñàí òîîãîîð 500 ãàðóé õ¿íä áàéãóóëëàãûí òàíèëöóóëãà, Ýêî ãýðèéí òàíèëöóóëãà, “Óâñ íóóð” ñîíèí òàðààæ áàéãàëü îð÷èí, òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí òóõàé ìýäýýëýë ºãºâ. ̺í àðä èðãýäèéí äóíä ñàíàë õ¿ñýëòèéí õàéðöàã àæèëëóóëæ ñàíàë õ¿ñýëòèéã òóõàé á¿ðò øèéäâýðëýæ áàéëàà.

îðîõ þì ãýäãèéã ¿¿ãýýð õàðóóëàõûã çîðüñîí þì. ªäºðëºãèéí øèãòãýý áîëñîí áàñ íýã ñîíèðõîëòîé ç¿éë áîë çîõèîë÷ Á.Ãàëààðèäèéí “Øàð òýíãèñèéí òàð÷ëààí” æ¿æãèéí õýñãýýñ “Àëòàí ãàäàñ” îäîíò ÕÄÒ-ûí æ¿æèã÷èä òîãëîñîí ÿâäàë áàéëàà. ¯çñýí õ¿¿õýä á¿ð “Èéì áîë÷èõâîë ÿàíà “ õýìýýí øèâíýëäýæ íàñàíä õ¿ðýã÷èä õàðèí “Ýý, èéì þì áîëîõ ìàãàäëàëòàé ø¿¿. Îäîîíîîñ ë áèä õè÷ýýõ õýðýãòýé” ãýöãýýæ áàéâ. Ìîä, íîãîîí óðãàìàë óñ ÷èéãèéí ýõ ¿¿ñâýð áîëæ áèäýíä óóõ óñ, àãààð áýëýãëýäýã. Ìîíãîë îðíû íèéò íóòãèéí 70 ãàðóé õóâü íü ýä¿ãýý öºëæèëòºä ºðòººä áàéíà. Èéìä Ìîíãîë óëñûí Åðºíõèéëºã÷ Ö.Ýëáýãäîðæ “Ìîíãîëîî íîãîîðóóëúÿ” õýìýýí àðä îëîíäîî óðèàëñàí áºãººä ¿¿íèéã Õîâäûíõîí èõýýõýí äýìæèæ áàéãàà. Ýíý ¿éëñýä õóâü íýìðýý îðóóëæ ººðèéí õºðºí㺺ð 270 ãàðóé æèìñíèé ìîä òàðüñàí àõìàä íàñòàí Ñ.Ñîâä ãóàéã óðüæ îðîëöóóëàí çàëóóñò õàíäàæ ñýòãýëèéí ¿ãèéã íü õýë¿¿ëëýý. Õîâä ÈÑ-èéí îþóòíóóä íýí õîâîð àìüòäûí áàã ºìñºæ ºäºðëºãò îðîëöîã÷äûí äóíäóóð ÿâæ òýäãýýð àìüòäûí òàëààð ìýäýýëýë ºãñºí íü ºäºðëºãèéã óëàì ñîíèðõîëòîé áîëãîñîí þì. ªäºðëºãèéí ¿åýð “øèëäýã îðîëöîîòîé” àíãè, ñóðãóóëèéã øàëãàðóóëæ äóðñãàëûí ç¿éëýýð øàãíàëàà.

ͺõºðëºë¿¿ä äóíäûí ñàíäàà 400.000 òºãðºãèéí àøèã îðóóëæýý Óâñ àéìãèéí Ñàãèë ñóìûí áàéãàëü õàìãààëàõ èðãýäèéí “Àðãàëò õàðèã”, “¯¿ðýã íóóð” íºõºðëºë¿¿ä õàìòðàí Öàãààí ãîëä àíãèéí îòîã ãàðãàæýý. Ýäãýýð íºõºðëºë¿¿ä 2007 îíä áàéãóóëàãäñàí áºãººä áàéãàëèéí íººöèéí òîãòâîðòîé ìåíåæìåíòèéã õýðýãæ¿¿ëæ óóëûí òóðóóòíû ìîíèòîðèíã ñóäàëãàà òîãòìîë õèéæ, õîâîð àí àìüòäûí õàìãààëàëò áîëîí áèîòåõíèêèéí àðãà õýìæýý àâàõ çýðãýýð àæèëëàæ èðñýí áàéíà. Óëìààð òóñãàé çºâøººðëèéí àí õèéõ “Ìîíòóð” ÕÕÊ-òàé ãýðýý áàéãóóëàí àíãèéí îòîã ãàðãàæ 2010 îíû 10ð ñàðûí 16-íä óãàëçûí àí õèéëãýæýý. ͺõºðëºë¿¿ä àíãèéí îòãèéã áèå äààí çîõèîí áàéãóóëñàí áºãººä äóíäûí ñàíäàà 400.000 òºãðºãèéí àøèã îðóóëñàí áàéíà. Ýíý íü íóòãèéí èðãýä áàéãàëèéí íººö áàÿëãàà õàìãààëàí áàéãàëèéí íººöèéí òîãòâîðòîé ìåíåæìåíòûí ¿çýë áàðèìòëàëûã õýðýãæ¿¿ëñíèé ¿ð ä¿í þì.

6

¹ 12 (36) 2011

Õóëñíû áààâãàéí õóâöàñ ºìñºæ áàìáaðóóøíóóäûã àð÷èëäàã ãýíý Õóëñíû áààâãàé áàìáàðóóøàà òýâðýýä ÿã ë õ¿í øèã ÿâæ áàéíà. Ñàéí àæâàë áèø þìàà.Òîì áààâãàé íü õóâöàñ ºìññºí àìüòàí õàìãààëàõ õ¿ðýýëýíãèéí àæèëòàí àæýý. Òýä áàìáàðóóøûã áàéãàëüä áóöààí òàâüæ áàéãàà íü ýíý þì. Áàìáàðóóøíóóä çýðëýã áàéãàëüä àìüäðàõûí òóëä õ¿íòýé “îéðòîæ” áîëîõã¿é, òýäíèé òàëààð “ìýäýæ” áîëäîãã¿é þì áàéíà. Õýðâýý õ¿íèéã õàðààä ººðò íü ýåëäýã õàíäàæ áàéãààã ìýäýð÷èõâýë áàìáàðóóøàíä ìóó àæ. ßàãààä ãýâýë,¿¿íýýñ áîëæ õ¿íýýñ çóãòàõ çºí ìýäðýìæýý àëäàæ óëìààð õóëãàéí àí÷äàä õºíãºí îëç áîëäîã þì áàéíà. Òèéìýýñ áàìáàðóóøíóóäûã 纺õ人 àæèë÷èä çààâàë Õóëñíû áààâãàéíû ä¿ðñòýé õóâöàñ ºìñäºã. Ýä¿ãýý Õÿòàäûí Ñû÷óàíü äàõü ñóäàëãàà, øèíæèëãýýíèé òºâä õóëñíû

áààâãàéã õàìãààëàõ àæèë õèéãäñýýð. Õóëñíû áààâãàé áîë íýí õîâîðäñîí àìüòàí. Äýëõèéä íèéòäýý 1600 ãàðóé áààâãàé áàéäãèéí èõýíõ íü Õÿòàäûí òºâ õýñýãò àìüäàðäàã.120 íü àìüòíû õ¿ðýýëýí áîëîí ñóäàëãààíû òºâä áàéäàã.Ýíý àìüòàí õóëñ, ºâñ, óðãàìàë, çàðèì òîõèîëäîëä ìàõààð õîîëëîäîã. Õàðèí àìüòíû õ¿ðýýëýíãèéí òýæýýìýë áààâãàé æèìñ, çºãèéí áàë, çàãàñààð õîîëëîäîã áàéíà. Óã íü Ëóó Õÿòàäûí áýëýã òýìäýã áàéäàã áîë ñ¿¿ëèéí ¿åä Ïàíäà àëáàí áóñààð áýëýã òýìäýã íü áîëîîä áàéíà.Èéíõ¿¿ õóëñíû áààâãàéí õóâöàñ ºìñºæ áàìáàðóóøíóóäûã àð÷ëàõ íü òýäíèéã àìüäðàõàä õýðýã áîëæ áàéíà ãýæ õ¿ðýýëýíãèéíõýí ¿çäýã àæýý.

Òýñðýõ áºìáºã èëð¿¿ëýõýä õàðõûã àøèãëàæ áàéíà

Øèíý òºðëèéí ã¿ðâýë ãýäãèéã ìýäýëã¿é õîîë áîëãîæ áàéæýý Âüåòíàìûí çîîãèéí ãàçðóóäûí öýñýíä áàéäàã õàìãèéí àìòòàé ãýãääýã ã¿ðâýëòýé õîîë ýðäýìòäèéí õóâüä öîî øèíý íýýëò áîëæýý.Õàìãèéí èõ çàõèàëãàòàé áàéäàã ýíý õîîëûã ýðòíýýñ õèéäýã áàéñàí ÷ óðüä ºìíº øèíæëýõ óõààíä á¿ðòãýãäýæ áàéãààã¿é ã¿ðâýëýýð õèéäýã áàéñíûã ñàÿõàí ìýäñýí þì áàéíà. Õà÷èðõàëòàé íü, ýíý ã¿ðâýë á¿ãä ýìýã÷èí áàéñàí áºãººä ººðºº ¿ðæèõ ÷àäâàðòàé áàéñàí ãýíý. Ýíýõ¿¿ ã¿ðâýëýýð õèéñýí õîîëûã Âüåòíàìûí Áà Ðèà-Âóíã Òàó ìóæèéí çîîãèéí ãàçàðò çàðæ áàéñàí àæ. Äîêòîð Âàí Òðè ýõëýýä íýýëòýíäýý èòãýëã¿é áàéñàí áàéíà. Òýãýýä ã¿ðâýëèéí çóðãèéã Àìåðèêèéí Âèëëàíîâàãèéí èõ ñóðãóóëèéí ýðäýìòýíä ÿâóóëààä ººðèéí ÷èõýíäýý ÷ èòãýõã¿é õàðèó ñîíñ÷ýý.Èõ ñóðãóóëèéí ýðäýìòýä òýð äàðóé Âüåòíàìûã çîðüñîí àæ.”Íýí øèíý òºðëèéí ã¿ðâýë áàéëàà. Èéì ç¿éëýýð õîîë õèéãýýä èäýæ áàéæýý” õýìýýí äîêòîð Ëè Ãðèñìåð ÿðüæýý. Ýíý àæëûí õ¿ðýýíä 60 îð÷èì ã¿ðâýëèéã àâ÷èð÷, ñóäàëãàà õèéæýý.

Àìüòàí äýýð òóðøèëò ÿâóóëàõàà áîëüæýý Àëèâàà òóðøèëò, íýýëòèéí õàìãèéí ýõíèé õîõèðîã÷ íü õàðõ, òóóëàé, ñàðìàã÷èí çýðýã àìüòàí áîëäîã æàìòàé. Äýëõèé äýýð æèë á¿ð 2.8 ñàÿ àìüòàíä òóðøèëò ÿâóóëäàã áºãººä 1.2 ñàÿ íü çîëèîñ áîëîí õîðâîîã îðõèäîã ãýñýí áàðèìò áèé. Òýãâýë äýëõèéä àëäàðòàé “Procter & Gamble”, “Unilever”, “L’Oreal” çýðýã êîìïàíè àìüòíû ýðõèéã õàìãààëàõ ¿¿äíýýñ àìüòàí äýýð òóðøèëò ÿâóóëàõàà áîëüñíîî àëáàí ¸ñîîð ìýäýýëæýý.Òýä øèíý á¿òýýãäýõ¿¿í òóðøèõäàà àìüòäûí îðîíä ºíäºð òåõíîëîãèéí êîìïüþòåð õýðýãëýäýã áîëîõ àæýý. Òýð äóíäàà õ¿íèé àðüñûã õèéìëýýð óðãóóëàõ,ãîî ñàéõíû á¿òýýãäýõ¿¿íèéã òóðøèõ àæ. “Procter&Gamble”, “L’Oreal” êîìïàíè ýíýõ¿¿ òåõíîëîãèéã õýðýãëýæ ýõýëñýí íü àìæèëòòàé áàéãàà ãýíý. “ªíººäºð áèä òåõíèê, òåõíîëîãèéí ºíººäºð õºãæëèéí ýðèí çóóíä àìüäàð÷ áàéíà. Ýíý íü íýã òàëààð ñ¿éðýë äàãóóëæ áàéãàà áîëîâ÷ íºãºº òàëààð òóðøèëò,ñóäàëãààíä çààâàë àìüä áèå îðãàíèçì àøèãëàõ øààðäëàãàã¿é áîëæ áàéãàà þì” õýìýýí îíöëîí òýìäýãëýæýý.

Ãàçàð äîð áóëñàí òýñðýõ áºìáºãèéã èëð¿¿ëýõ íü àþóëòàé àæèë. Òóñãàé áýëòãýãäñýí õ¿ì¿¿ñèéí õèéäýã ýë àæëûã æèðèéí õàðõ ò¿âýãã¿é ã¿éöýòãýäýã àæ. Òàíçàíè, Ìîçàìáèê çýðýã Àôðèêèéí îðíóóäûí öýðýã, àðìèä òóñëàõ çîðèëãîîð ãîëëàíä ìýðãýæèëòí¿¿ä õàðõûã òóñãàéëàí ñóðãàæ, ìèíà èëð¿¿ëýõýä àøèãëàõ àðãà îëæýý. Õàðõíû ¿íýðëýõ ÷àäâàð íîõîéíûõîîñ ÷ èë¿¿ áºãººä òýäãýýð áÿöõàí àìüòíûã ñóðãàõàä ÿìàð íýãýí õ¿íäðýë áàéõã¿é ãýíý. Òýä òóí óõààëàã ó÷ðààñ ýõëýýä òîäîðõîé ÷èãëýëèéí äàãóó ÿâóóëæ ñóðãàäàã. ¯¿íèé äàðàà òýñðýõ áºìáºãèéã ¿íýðýýð íü ÿëãàõ äàñãàë õèéëãýñíýýð “òóñãàé ñàëààíû öýðã¿¿ä” äààëãàâàð áèåë¿¿ëýõýä áýëýí áîëäîã þì

Õóìñíààñ áàãà õýìæýýòýé õàìåëåîí îëæýý ªí㺺 ãàéõàëòàé ñàéí õóâèðãàæ ÷àääàã àìüòàí áîë õàìåëåîí.Òèéìäýý ÷ îëíû àíõààðëûã èõ òàòäàã áèëýý. Òýãâýë õóìñíû òîëèîíîîñ ÷ æèæèã õàìåëåîí áàéäàã òóõàé áàðóóíû õýâëýëä ìýäýýëæýý. Ìàäàãàñêàðûí “Àìáåð óóë” íýðòýé öýöýðëýãò õ¿ðýýëýíãýýñ îëñîí óã õàìåëåîíûã àíõ ãýðýë çóðàã÷èí Áþððàðä Ëóêàñ îëñîí áºãººä òýðýýð àõûí õàìò òóñ öýöýðëýãò õ¿ðýýëýíä õîîëëîæ áàéõäàà àíõ õàðæ, çóðãèéã íü äàðñàí áàéíà. Ýíý òóõàéãàà òýðýýð “Íàâ÷èí äýýð ÿâæ áàéãààã íü áè îëæ õàðñàí þì. Òýãýýä õàìåëåîí ººðèé㺺 àþóëä ºðòñºí ãýæ áîäâîë ¿õñýí ä¿ð ýñãýäýã òóë èõ áîëãîîìæòîéãîîð àâ÷ àõûíõàà õóìñàí äýýð òàâüæ áàéãààä çóðãèéã íü àâñàí. Ýðäýìòýä ýíý ç¿éëèéã äýëõèéí õàìãèéí æèæèã õàìåëåîí ãýñýí. Áèäíèé îëñîí íü íàñ áèå ã¿éöñýí þì áèëýý. Òýãýõýýð çóëçàãà íü ÿìàð áîë ãýäýã íü àíõààðàë òàòàæ áàéíà” ãýæýý. Ìàäàãàñêàðò ñîíèðõîë òàòàì îëîí àìüòàí áàéäàã áºãººä ñ¿¿ëèéí íýã ñàðûí äîòîð ýðäýìòýä ºìíº íü øèíæëýõ óõààíä á¿ðòãýãäýýã¿é áàéñàí ãóðâàí àìüòàí, õî¸ð óðãàìëûã íýýñýí áàéíà.

áàéíà. Àìåðèêèéí öýðãèéí õîøóó÷ Æîíí Ðèíêâèñò ”Òýäíèé ¿íýðëýõ ÷àäâàð ¿íýõýýð ãàéõàëòàé. Áàñ èõ íîìõîí, íàéðñàã. Íîõîéíîîñ õàìààã¿é èë¿¿ þì áèëýý. Åð íü îéðûí èðýýä¿éä õàðõûã äàéí áàéëäààíòàé ãàçàðò òýñðýõ áºìáºã èëð¿¿ëýõ çîðèëãîîð àøèãëàõ íü õàìãèéí îíîâ÷òîé ñîíãîëò áîëîõ áàéõ” õýìýýí ÿðüæýý.Õîðâàòûí ýðäýìòýä ºìíº íü òýñðýõ áºìáºã èëð¿¿ëýõýä çºãèéí ÷àäâàðûã àøèãëàæ áàéñàí þì.

Õÿòàäóóä óíäíû öýâýð óñààð ãà÷èãäààä áàéíà Õÿòàäûí ýðõ áàðèã÷èä óñíû õîìñäëûí àñóóäàëä îíöãîé àíõààðàë õàíäóóëàõ áîëæýý.Áàðóóíû õýâëýëä áè÷èæ áàéãààãààð áîë òýä óñíû íººöèéí ìåíåæìåíòèéã õýðõýí ñàéæðóóëàõ òàë äýýð íýëýýä àæèë õèéõýýð òºëºâëºñºí àæ. Õýðâýý îéðûí õóãàöààíä äîðâèòîé àæèë õèéõã¿é áîë òóñ óëñûí õ¿í àì óíäûí öýâýð óñíû õîìñäîëä á¿ðýí îðîõ àþóë áàéãàà ãýíý. Õÿòàäûí Çÿíüñè ìóæèä ºíãºðñºí àðàâäóãààð ñàðààñ õîéø ãàí ãà÷èã áîëñíîîñ îäîîãèéí áàéäëààð 250 ìÿíãàí õ¿í óíäíû öýâýð óñààð ãà÷èãäààä áàéíà. Òóñ ìóæèä í¿¿ðëýñýí ãàìøãèéí óëìààñ íóóð, öººðºì øèðãýæ,

Àìåðèêèéí 10 õ¿í òóòìûí íýã íü áÿñààíààñ àéæ áàéíà Õîðòîí øàâæíû íýã òºðºë áîëîõ îðíû áÿñàà ÀÍÓûí õàà ñàéã¿é í¿¿äýëëýí èðæ àþóë ó÷ðóóëàõàä õ¿ðýýä áàéãàà àæýý. Õîðòîí øàâüæ óñòãàã÷èä áÿñààíû í¿¿äëèéã õàëäâàðò ºâ÷èí í¿¿ðëýñýíòýé àäèëòãàí ¿çýæ áàéíà.Öóñ ñîðîã÷ áÿñàà õîò ñóóðèí ãàçðààñ ãàäíà õºäºº õýýð àìüäðàõ õ¿ì¿¿ñèéí îðîí áàéðíààñ ÷ îëäîõ áîëæýý. Õ¿ì¿¿ñ õýðýãëýñýí òàâèëãàà õîãîí äýýð õàÿäàã. Ãýòýë äàðààãèéí ºäºð íü íºãºº òàâèëãà õºðø àéëûí òîì ºðººíä áàéõ æèøýýòýé. Èéì ìàÿãààð áÿñàà õàà ñàéã¿é òàðæ áàéãàà ãýíý. Ñýæèã õ¿ðìýýð öóñ ñîðîã÷ áÿñàà èéíõ¿¿ àìåðèêóóäûã òàéâàí àìüäðàõàä ñààä áîëæ ýõýëæýý. Õîðòîí øàâæ óñòãàã÷äûí õèéõ àæèë ºäðººñ ºäºðò íýìýãäñýýð áàéíà.”Íýã æèëèéí ºìíº áèä ñàðä 2-3 óäàà äóóäëàãà àâäàã áàéñàí.Îäîî ºäºðò 2-3 óäàà äóóäëàãà àâäàã áîëæýý.Îäîî áÿñààã õàà ñàéã¿é îëîõ áîëñîí. Òýä íèéòèéí áàéðíààñ ýõëýýä äýýä çýðýãëýëèéí çî÷èä áóóäëûí ºðººíººñ ÷ îëäîõ áîëñîí” ãýæ ìýðãýæèëòí¿¿ä õýëæ áàéíà. ÀÍÓ-ä òàðõààä áàéãàà õîðëîí ñ¿éòãýã÷ áÿñàà íýã æèëèéí òóðø ÿìàð ÷ õîîë óíäã¿é àìüäðàõ ÷àäâàðòàé þì áàéíà.

óñ õàäãàëàõ òóñãàé òºõººðºìæ äýõ óñíû íººö áàãàñ÷ýý. Ìºí ¿¿íòýé àäèë áàéäàë ºíãºðñºí îíû àðàâäóãààð ñàðä ãàð÷ áàéæýý. Ìóæèéí çàñàã çàõèðãààíû áàéãàëèéí ãàìøèãòàé òýìöýõ àñóóäàë õàðèóöñàí õýñãèéíõýí îíöëîõäîî “Ñ¿¿ëèéí õýäýí ñàðä óíäíû öýâýð óñíû íººö ºìíºõ æèëèéíõòýé õàðüöóóëàõàä 1.26 òýðáóì øîî ìåòðýýð õîðîãäñîí.Áèä óã àñóóäëûã øèéäâýðëýõýýð íýëýýä õ¿÷èí ÷àðìàéëò ãàðãàæ áàéãàà. Áàéãàëèéí ãàìøèãò õàìãèéí èõýýð íýðâýãäñýí ä¿¿ðã¿¿äýä óñ íèéë¿¿ëýõ òóñãàé áàã ãàðãàí àæèëëóóëæ áàéíà” ãýâ. Ýðõ áàðèã÷èä ýíý òàë äýýð õàðèóöëàãàòàé àæèëëàõûã îðîí íóòãèéí óäèðäëàãàä ¿¿ðýã áîëãîñîí áàéíà.

7

¹ 12 (36) 2011

Îëñîí äýýð ÿâäàã çààí ¿çýã÷äèéã àëìàéðóóëæ áàéíà Òàéëàíäûí Áàíãêîê õîòûí “Safari world” àìüòíû õ¿ðýýëýíãèéíõýí ñ¿¿ëèéí ¿åä àìæèëò àðâèíòàé áàéíà. Ó÷èð íü, ¿çýã÷èä òóñ õ¿ðýýëýíãèéí “Îëñîí äýýð ÿâàã÷ çààí” ¿ç¿¿ëáýðèéã èõýä ñîíèðõîõ áîëñîí þì. “Èéì òîì àìüòàí íàðèéõàí óòñàí äýýð ÿâæ ÷àäàõ áîëîâ óó, óíà÷èõã¿é áàéãàà” õýìýýí ¿çýã÷èä ñýòãýë ò¿ãøèíý. ªíäºðò áýõýëñýí íàðèéõàí îëñîí äýýã¿¿ð ÿâæ ¿çýã÷äèéã àëìàéðóóëäàã çààí èéíõ¿¿ õ¿ì¿¿ñèéã ò¿ãøýýæýý.Àâàðãà áèåòýé çààí 15 ìåòð óðò òºìºð óòñàí äýýð òýíöâýðýý òóí ñàéí îëæýý. Òóñ õ¿ðýýëýíãèéíõýí ºíãºðñºí çóíû òóðø çààíóóäàà èéì ¿ç¿¿ëáýðò ñóðãàñàí àæýý.”Çààí õºëáºìáºã,ñàãñ òîãëîæ, ìîòîöèêëü óíàõûã õàðæ áàéëàà. Õàðèí èéì ¿ç¿¿ëáýð õèéæ áàéãààã õàðàõ íü á¿¿ õýë ñîíñîæ ÷ áàéñàíã¿é. ¯íýõýýð ãàéõàëòàé þì.Çààí èõ ÷àäâàðëàã àìüòàí áàéíà” õýìýýí íýðò ãýðýë çóðàã÷èí Áðîíåê Êàìèíñêèé ÿðüæýý. Îëñîí äýýð ÿâàã÷ çààíû ¿ç¿¿ëáýð æóóë÷äûã èõýä òàòàæ áàéãàà ÷ àìüòíû ýðõ õàìãààëàã÷äûí õ¿÷òýé ýñýðã¿¿öýëòýé òóëãàðààä áàéãàà þì.

Àãààð áîõèðäóóëäàãã¿é àâòîáóñûã ñîíãîâ

Ìåêñèêèéí íèéñëýë Ìåõèêî õîòûí çàõèðãàà áàéãàëèéí õèéãýýð (CNG) àæèëëàäàã 30 øèíý “Õüþíäàé” ôèðìèéí àâòîáóñûã íèéòèéí òýýâðèéí øóãàìàíäàà íýâòð¿¿ëñíýý çàðëàëàà. Òóñ õîòûí íèéòèéí òýýâðèéí ïàðê øèíý÷ëýëòèéí õ¿ðýýíä àíõ óäàà õèéãäñýí “Eco City Bus Vanguard” õýìýýõ øèíý àâòîáóñíóóä Ëàòèí Àìåðèêèéí áóñàä îðîíä ¿ëãýð äóóðèàë áîëîõ áîëíî ãýæ õîòûí çàõèðãàà ¿çýæ áàéãàà þì. Ñîëîíãîñûí “Õüþíäàé” ôèðìèéí 290 ì/õ¿÷òýé, 91 õ¿íèé ñóóäàëòàé, 11 ìåòð óðò àâòîáó-

Êèðèáàòèéí Åðºíõèéëºã÷ èðãýäýý í¿¿õýä áýëýí áàéõûã óðèàëàâ ªäºð èðýõ òóñàì óñàíä æèâýõ ìàãàäëàë íü íýìýãäýæ áàéãàà Êèðèáàòè óëñûí åðºíõèéëºã÷ èðãýäýý í¿¿í øèëæèõýä áýëòãýõèéã óðèàëëàà. Òóñ óëñûí òýðã¿¿í Àíîòå Òîíã äóëààðëûí óëìààñ äàëàéí òºâøèí íýìýãäýæ áóé íºõöºëä óëñ îðîí íü óñàíä æèâýõ àþóë áàéãàà òóë Çàñãèéí ãàçàð èðãýäýý í¿¿ëãýõ àñóóäëûã òºëºâëºõ ¸ñòîé õýìýýí ¿çýæ áàéãàà àæýý. Õàðèí òýðýýð õààø íü í¿¿ëãýõèéã òîäîðõîé õýëýýã¿é áàéíà. Áðèòàíèéí êîëîíè áàéñàí ýíý óëñûí íóòàã äýâñãýðò ýä¿ãýý 100 ìÿíãà îð÷èì õ¿í àìüäàð÷ áàéíà. Êèðèáàòè óëñ íü ø¿ðýí àðëóóäààñ á¿ðýëääýã áºãººä òýäíèé èõýíõ íü äàëàéí òºâøíººñ õýäõýí ìåòðèéí ºíäºðò áàéäàã. Àðëûí çàðèì íóòàãò “òà ÷óëóó øèäýýä àðëûã íýâò öîîëíî” ãýæ ÿðüäàã íü ìàø îíîâ÷òîé çºâ õýëëýã þì õýìýýí Òîí㠺㿿ëýâ. Öàã óóð÷èä îéðûí æèë¿¿äýä äàëàéí òºâøèí 1,1 ìåòðýýð ºðãºãäºíº ãýñýí ä¿ãíýëòèéã ºíãºðñºí æèëä õèéæ áàéëàà. Èéì òîõèîëäîëä îéðûí 30 æèëèéí äîòîð Êèðèáàòè áîëîí äàëàéí àðëûí îëîí îðîí óñàíä æèâýí àëãà áîëîõ þì.Òîíã ººðèéí óëñûí ýêîëîãèéí áàéäëûí òàëààð Êèðèáàòèéí íèéñëýë ªìíºä Òàðàâàä áîëñîí öàã óóðûí ººð÷ëºëòèéí àñóóäëààðõ áàãà õóðàë äýýð èëòãýñýí áàéíà.Ýíý õóðàëä óñàíä æèâæ áóé îðíîîñ ãàäíà Õÿòàä, ßïîí, ÀÍÓ-ûí òºëººëºã÷èä îðîëöæýý.Õ¿ëýìæèéí õèéí àñàð èõ õàÿãäëûã ãàðãàäàã îðíóóä Êèðèáàòèä î÷èí öàã óóðûí ººð÷ëºëò þóíä õ¿ðýãäãèéã í¿äýýðýý õàðàõ ¸ñòîé ãýæ Òîíã ñàíàë áîëãîëîî. Êèðèáàòèéí øàøíû ¿íäýñíèé çºâëºë ìýäýãäýõäýý öàã óóðûí ººð÷ëºëòººñ áîëæ îðîí ãýðýý îðõèæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñò îëîí óëñûí õàìòûí íèéãýìëýã õàëàìæ òàâèõ ¸ñòîé ãýñýí áàéíà.

ñûã Ìåõèêî õîòûí äàëàéí òºâøíººñ äýýø 2240 ìåòðèéí ºíäºðò îðøäîã ãàçàð ç¿éí áàéðëàëä òîõèðóóëàí ¿éëäâýðëýæýý.Åâðî 5 ñòàíäàðòûã õàíãàñàí õºäºëã¿¿ðòýé øèíý CNG àâòîáóñ íü äèçåëü àâòîáóñòàé õàðüöóóëáàë õîðò õèéí ÿëãàðóóëàëòûã 100%, ¿¿íèé äîòîð í¿¿ðñ õ¿÷ëèéí äàí èñëèéã 99.98%, àçîòûí èñëèéã 50%, í¿¿ðñòºðºã÷èéã 11.5% áàãà ÿëãàðóóëäàã áàéíà. Äýëõèéí õàìãèéí èõ àãààðûí áîõèðäîëòòîé õîòûí íýã áàéñàí Ìåõèêî õîò ñ¿¿ëèéí õýäýí æèëèéí äîòîð Çàñãèéí ãàçðààñ ÿâóóëñàí àâòîìàøèí, íèéòèéí òýýâðèéã øèíý÷ëýõ áîäëîãûí à÷ààð àãààðûí áîõèðäëûã 1990 îíîîñ õîéø 95% áóóðóóëæ ÷àäñàí áàéíà. 1991 îíä òóñ õîòûí àãààðûí áîõèðäîë õàìãèéí äýýä õýìæýýíäýý õ¿ð÷, æèëä 100 ìÿíãàí õ¿¿õýä íàñ áàðæ, 250 ìÿíãàí õ¿í í¿äíèé ºâ÷íººð ºâ÷èëæ, äóíäàæ íàñëàëò 10 õ¿ðòýë æèëýýð áóóð÷ áàéæýý. Íèéòèéí òýýâðèéí ïàðêèéã øèíý÷ëýõýä ýõíèé ýýëæèíä 101 ñàÿ ïåñîãèéí (8.2 ñàÿ àì.äîëëàð) õºðºí㺠îðóóëàëò õèéæýý.

Õî¸ð íàñòàé îõèí àâàðãà ìîãîé “óíàäàã” Ìîãîé öóãëóóëäàã ýðèéí õî¸ð íàñòàé îõèí áèðìèéí àâàðãà ìîãîé “óíàäàã” áàéíà. Ðàìàëëà õîòûí Æàìàë Àìâàñè ãýäýã 35 íàñòàé ýð îëîí ìîãîéòîé áºãººä ò¿¿íèé öóãëóóëãàä îäîî õýä õýäýí àâàðãà ìîãîé áàéäàã àæ. «Ìîãîé ìàíàé ãýð á¿ëèéí íýã õýñýã áîëñîí. ªã뺺 áîëîí ¿äýø á¿ð òýäíèéãýý õîîëëîäîã» ãýæ Àìâàñè õýëæýý. Òýðýýð õ¿¿õýä áàéõààñàà ë àí õèéæ, øóâóó çýðýã àìüòàí òýæýýäýã áàéæýý. Ò¿¿íèé öóãëóóëãàä îäîî 40 ãàðóé òºðºë ç¿éëèéí àìüòàí áàéãàà áºãººä 10 îð÷èì íü õîðòîé ìîãîé àæ. ªíãºðñºí õóãàöààíä Àìâàñè îëîí óäàà ìîãîéä õàòãóóëñàí ÷ , øàðõàà ººðºº ýì÷èëäýã áîëæýý. Íýã óäàà òýðýýð ìîãîéä õàòãóóëñàí 10 íàñòàé õ¿¿ã ýì÷èëñýí áàéíà. Ìîãîéòîé õîëáîîòîé àñóóäàë ãàðâàë íóòãèéíõàí ýíý ýðèéã äóóäàõ áîëæýý. Ýíý ãýð á¿ëèéí ºðõèéí òýðã¿¿í áàéõã¿é ¿åä 13 íàñòàé õ¿¿ íü àðûí àëáûã íü õàðèóöàí ãóðâàí ìåòð óðò àâàðãà ìîãîéíóóäûã íü òýæýýäýã áàéíà. ¯¿íýýñ ãàäíà ò¿¿íèé õî¸ð íàñòàé îõèí íü ìîãîéíîîñ àéäàãã¿é áºãººä ÿã ë ìîðü øèã “óíàäàã” àæ. Àìâàñè ìîãîéíóóäàà õîîëëîõûí òóëä òàõèà, ãàëóó, òóóëàé òýæýýäýã áàéíà.

Óñòàæ ¿ã¿é áîëñîí ãýãäýæ áàéñàí ààëçûã îëæýý Èõ Áðèòàíèä óñòàæ ¿ã¿é áîëñîí ãýãäýæ áàéñàí Ðîññåðûí ñàê ààëç àðâàí æèëèéí äàðàà äàõèí ãàð÷ èðñýí íü îëíû àíõààðëûã èõ òàòëàà. Ýíý ààëçíû çóðãèéã ×èïïåíõàì Ôåíä íýãýí èðãýí àâñàí áàéíà. ×èéãëýã îð÷èíä àìüäàðäàã ýíýõ¿¿ öàéâàð áîð ààëçûã àíõ 1950-ààä îíû ¿åä “íýýæ” áàéñàí ÷ ãàçàð òàðèàëàíãèéí ñàëáàðò ãàðñàí øèíý àðãà áàðèëààñ áîëæ óñòñàí ãýæ ýðäýìòýä ¿çýæ áàéñàí þì. Õàéãóóëûí ¿ð ä¿íä àðâàí øèðõýã Ðîññåðûí ñàê ààëçûã îëñîí àæýý.

Äàëàéãààñ øèíý àìüä áèåò îëæýý ÀÍÓ-ûí ýðäýìòýä Èíäîíåç,Ôèëèïèíèéí äàëàéí óñíààñ ºìíº íü øèíæëýõ óõààíä õàðàãäàæ, ¿çýãäýýã¿é áàéñàí ìºëõºº àìüä áèåòûã îëæýý. Òýä ìºëõºº àìüä áèåòûã “Òåîòõèäîäðèóñ” ãýæ íýðëýñýí áàéíà. Êàëèôîðíè ìóæèéí Ñêðèïñ áîëîí Âóäñ-Õîëå íèéãýìëýãèéí ãèø¿¿ä Èíäîíåçèéí Ñóëàâåñèéí òýíãèñèéí ã¿íýýñ ýíýõ¿¿ åñºí ñì óðòòàé àìüä áèåòèéã 6200 ìåòðèéí ã¿íä íýâòðýí îðîõ ÷àäâàðòàé ðîáîòûí òóñëàìæòàéãààð îëæýý. Ýíý ìºëõºº áèåò æèæèã àìüä áèåòýýð õîîëëîäîã áºãººä èõ áèåýñýý ãàð÷ èðñýí îëîí çóóí íàðèéí ¿ñíèé òóñëàìæòàéãààð ñýëäýã þì áàéíà. Ñîíèðõîëòîé íü,ò¿¿íèé áèåèéí ¿ñ çàðèìäàà àëãà áîëîîä ãýíýò ãàð÷ èðäýã áàéíà. Àìüä áèåòèéí òîëãîéíîîñ ãàðàõ àðâàí øèðõýã íàðèéí “ãàð” íü ýíý àìüòíûã òóí õà÷èðõàëòàé õàðóóëíà. Ò¿¿íèé” ãàð” õîîë îëæ èäýõýä õýðýãòýé ìýò áîëîâ÷ àìüñãàëàõ ýðõòíèé ýñâýë ººð ýðõòíèé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã áàéæ áîëíî ãýäãèéã ýðäýìòýä õýëæ áàéãàà àæýý. Ñóäàëãààíû áàãèéíõàí øèíý àìüä áèåòèéí íýýëòäýý óðàìøèí äàëàéí ã¿íä áóé áóñàä àìüä áèåòèéã ñóäëàõààð çýõýæ áàéíà. Áèîëîãè÷ Êàðåí Îñáîðí”Áè èõ ãàéõñàí, áàñ áèøèðñýí. Ýíý àìüòàí 100-200 ìåòðèéí ã¿íä àìüäàðäàã. Áèä ¿¿íèéã ìàø ñàéí ñóäëàõ õýðýãòýé” ãýæ ÿðüæýý.

Èæèë õ¿éñòýí òàñóóäûã ñàëãàíà Ãåðìàíû Ìþíñòåð õîòûí àìüòíû õ¿ðýýëýí èæèë õ¿éñòýí õî¸ð òàñûã ñàëãàæ òóñàä íü áàéëãàõààð øèéäñýí òóõàé èä øóóãèæ áàéíà. Àìüòíû õ¿ðýýëýíãèéí àæèëòíóóä 14 íàñòàé ýð øóâóóäàä ¿ð óäìàà ¿ëäýýõ áîëîìæ îëãîõûí

òóëä èéì øèéäâýð ãàðãàëàà ãýæ ÿðüæ áàéãàà àæýý. Ýíý òîì øóâóóäûí íýãèéã îéðûí ¿åä ×åõèéí àìüòíû õ¿ðýýëýíä àâàà÷èõ ãýíý.Òýíä òýäíèéã ýì òàñ øóâóó õ¿ëýýæ áàéãàà àæýý. Àìüòíû õ¿ðýýëýíãèéí àæèëòíû ÿðèàãààð ãåè øóâóóä ñ¿¿ëèéí õýäýí ñàðûí òóðø ¿¿ðýý áàðèõ ãýæ îðîëäñîí íü á¿òýëã¿éòñýí áàéíà. “Òýäíèéã áóñàä ìàõ÷èí øóâóóä äýýðýëõýí ¿¿ð çàñàõ ìàòåðèàëóóäûã íü õóëãàéëæ áàéëàà” ãýæ àæèëòàí Äèðê Âèþýðñ õýëýâ.

8

¹ 12 (36) 2011

Ìóæààíû àæèë õèéæ àìüæèðãààãàà äýýøë¿¿ëíý պ人 îðîí íóòàãò ÿäóóðàë ºäºð èðýõ òóñàì íýìýãäýæ áàéãàà áèëýý. ¯¿íèéã áàãà ÷ ãýñýí øèéäýõ çîðèëãîîð áàðèëãûí ìóæààíû ìýðãýæèë îëãîõ 14 õîíîãèéí ñóðãàëòûã 10-ð ñàðûí 25-íààñ 11-ð ñàðûí 08-íä Äàäàë ñóìàíä çîõèîí áàéãóóëàâ. Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí 7 ñóìûí àæèëã¿é 21 èðãýí îðîëöñîí áºãººä ìýðãýæèë ýçýìøèí àæèë ýðõýëæ àìüäðàëàà äýýøë¿¿ëýõ õ¿ñýëòýé, ìóæààíû àæèë õèéõ ÷àäâàðòàé ãýñýí ¿ç¿¿ëýëòèéí äàãóó òýäíèéã ñîíãîñîí àæýý.Óã ñóðãàëòûã ØÓÒÈÑ-èéí Îé ìîä ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãààíû õ¿ðýýëýíãèéí

áàãø Ö.Ýíõçàÿà,À.Ãàíáàãàíà íàð óäèðäàí ÿâóóëæýý.Ñóðãàëò îíîë ïðàêòèê õîñîëæ ÿâàãäñàí áºãººä îíîëîîð îëæ àâñàí ìýäëýãýý ºäºðò íü äàäëàãààð áàòàëãààæóóëæ áàéñàí þì. Ñóðãàëòûí äàäëàãûí àæëààð Îíîí-Áàëæèéí ìýäýýëëèéí òºâèéí äóëààëãà, äîòîðëîãîîã õèéæ ã¿éöýòãýñýí áàéíà. Ñóðãàëòàä õàìðàãñàäûí 80 îð÷èì õóâü íü ÿìàð íýãýí áàéäëààð ìîäîîð þì õèéäýã, ºìíº íü ä¿íçýí áàéøèí áàðüæ áàéñàí áàéíà.Ñóðãàëòàä îðîëöñîí õ¿ì¿¿ñ ìîäîîð áàéøèí áàðüæ, ÿíç á¿ðèéí ýäëýë õèéæ àìüæèðãààãàà äýýøë¿¿ëýõ

áîëîìæòîé áîëñîíäîî ñýòãýë èõýä õàíãàëóóí áàéãààãàà èëýðõèéëæ áàéëàà. Òýäíèé 25% íü ñèéëáýð õèéäýã õ¿ì¿¿ñ áàéâ. Ýäãýýð õ¿ì¿¿ñ íèéëæ ñèéëáýð õèéí çàõ çýýëä áîðëóóëàõ àíõíû òºëºâëºãººãºº áîëîâñðóóëñàí íü ñóðãàëòûí áàñ íýã äàâóó òàë áàéëàà. Ñóðãàëòàä îðîëöîã÷èä

áàðèëãûí ìóæààíû ÷àäàìæèéí ãýð÷èëãýýòýé òºãññºí áºãººä òîäîðõîé õóãàöààíä äàäëàãæ-

ÎÉ ÕÝÝÐÈÉÍ Ò¯ÉÌÐÝÝÑ ÓÐÜÄ×ÈËÀÍ ÑÝÐÃÈÉËÝÕ ÖÓÐÀÌ ÒÀÂÜËÀÀ

Õýíòèé àéìãèéí ÎÁÃ-ûí ãàìøãààñ õàìãààëàõ óëñûí õÿíàëòûí áàéöààã÷ øàäàð àõìàä Í.Íàöàãäîðæ òýðã¿¿òýé

àëáàí õààã÷èä Áèíäýð ñóìûí Õºìºëèéí ãîëûí õèëèéí çàñòàâààñ Äàäàë ñóìûí Õýðèéí ãîëûí õèëèéí çàñòàâ õ¿ðòýë õèëèéí äàãóó íèéò 140 êì ãàçàðò îé, õýýðèéí ò¿éìðýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ õàìãààëàëòûí öóðàì òàâèõ àæëûã 21 õîíîãèéí äîòîð õèéæ ã¿éöýòãýëýý. Öóðàì òàâèõ ÿâöàä öàã àãààðûí / öàñ îðñîí/ áàéäëààñ øàëòãààëàí àæèë 4 õîíîã õîéøëîãäîæ áàéñàí. ÎÕÓ-ûí õèëä îéðõîí öóðàì

Õàðóóë, õÿíàëòûí áàéðòàé áîëîâ Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä Õýíòèé àéìãèéí Áàòøèðýýò ñóìûí íóòàã Ãóòàéí äàâàà áîëîí îéð îð÷èíä íü õóóëü áóñ óóë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà ýð÷èìæèæ áàéãàà áèëýý. ¯¿íýýñ áîëæ áàéãàëü îð÷èí, ÿëàíãóÿà Îíîí ãîëä ñºð㺺ð íºëººëºõ íºõöºë á¿ðäýýä áàéãàà þì.Ýíý áàéäëûã òàñëàí çîãñîîõ, óëìààð õóëãàéí àí,çàãàñ÷ëàë, çºâøººðºëã¿é àÿëàë æóóë÷ëàëä õÿíàëò òàâèõ àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõ çîðèëãîîð ÄÁÕÑ-èéí Ìîíãîë äàõü Õºòºëáºðèéí ãàçðààñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ Îíîí áàãèéí íóòàã Õàäàãòûí ºâºðò õàðóóë õÿíàëòûí áàéðûã àøèãëàëòàä îðóóëëàà.Óã õàðóóëûí áàéðûã Îíîí áàãèéí “Îíîí õàðóóë” íºõºðëºëèéí õàìò îëîí “ñàéí” ¿íýëãýýòýéãýýð ñóìûí êîìèññò õ¿ëýýëãýí ºãñºí áàéíà. Èéíõ¿¿ õàðóóëûí áàéðòàé áîëñîí íü áàéãàëü îð÷èíä òàâèõ õÿíàëòûã ñàéæðóóëàõàä ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëíý õýìýýí íóòãèéí èðãýä àì ñàéòàé áàéíà. ß.ÍÀÐÀÍÃÝÐÝË

òàâüæ áàéãààã àëáàí õààã÷ íàðò ºäºð á¿ð àíõààðóóëæ íººöºíä 3-4 ¿ëýýã÷ àïïàðàò áýëäýæ øààðäëàãà ãàðñàí ¿åä àøèãëàæ áàéëàà.Öàãààí ÷óëóóò, Áºõºí, Àãàö, Õýðèéí ãîëûí çàñòàâûí äàðãà íàðòàé õîëáîîòîé àæèëëàæ ãàçàð îðíû àëü õýñãýýð öóðàì òàâèõûã õàðèëöàí çºâëºëäºæ àæèëëàñàí. Ìºí ººðñäèéí õàðèóöñàí ãàçàðò öóðàìíààñ ãàë àëäàõã¿é áàéõ, îé õýýðèéí ò¿éìðýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ñàíàìæ, çºâëºãºº ºã÷ áàéëàà.Õàìãààëàëòûí öóðàìûã 70100 ìåòðèéí ºðãºíòýé㺺ð òàâüñàí. Öóðàì òàâèõòàé õîëáîãäîæ ãàðàõ çàðäëûã Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü Õºòºëáºðèéí ãàçàð ñàíõ¿¿æ¿¿ëëýý. Í.ÍÀÖÀÃÄÎÐÆ

Ìåíåæìåíò òºëºâëºãººíèé õýëýëö¿¿ëýã áîëîâ Îíîí Áàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàð áîëîí îð÷íû á¿ñ (Õýíòèé àéìãèéí Áèíäýð, Áàÿí-Àäðàãà, Äàäàë, Íîðîâëèí, Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-Óóë ñóì), Õàí-Õýíòèéí äàðõàí öààçàò ãàçðûí îð÷íû á¿ñ (Õýíòèé àéìãèéí ªìíºäýëãýð, Áàòøèðýýò ñóì)-èéí ìåíåæìåíò òºëºâëºãººã îðîëöîã÷ òàëóóäààð õýëýëöýõ óóëçàëòûã 2010 îíû 11 ñàðûí 30-íä, Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººíä òàëóóäûí ñàíàëûã òóñãàõ àíõàí øàòíû õýëýëö¿¿ëãèéã 2010 îíû 12 ñàðûí 1-íä Õýíòèé àéìãèéí Áèíäýð ñóìàíä çîõèîí áàéãóóëëàà.

ÌÝÄÝÝ, ÌÝÄÝÝËÝË

Ñóðãàëòààð îëæ àâñàí ìýäëýãýý õýðýãëýý áîëãîõ õýðýãòýé “Íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíòýýð ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ” òºñëèéí õ¿ðýýíä Õýíòèé àéìãèéí ªìíºäýëãýð, Áàòøèðýýò, Áàÿí-Àäàðãà, Áèíäýð, Äàäàë, Íîðîâëèí,Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-Óóë ñóìàíä òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí ñóðãàëò ÿâóóëëàà.Ñóðãàëòûã ÄÁÕÑ-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí áîëîâñðîë õàðèóöñàí àæèëòàí Ã.Ñýëýíãý, ÌÓÈÑ-èéí Ìýðãýæëèéí Äèäàêòèêèéí Ñóðãàëò Ñóäàëãààíû Òºâèéí àðãà ç¿é÷ Á.Áàòöýöýã, Õýíòèé àéìãèéí ÁÑÃ-í áàéãàëèéí óõààíû ìýðãýæèëòýí Ã.Àìãàëàíáààòàð, Äîðíîä àéìãèéí ÁÑÃ-ûí áàéãàëèéí óõààíû ìýðãýæèëòýí Õ.Áàÿñãàëàí íàð îðîëöñîí þì. Äýýðõè äîëîîí ñóìûí åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëü (ÅÁÑ)-èéí áàãø íàðò õè÷ýýë ñóðãàëòààð äàìæóóëàí ñóðàëöàã÷äàä îðîí íóòãèéíõàà áàéãàëèéí òýíöâýðò áàéäëûã õàäãàëàí õàìãààëàõ, áàéãàëèéí íººöèéã íü çºâ çîõèñòîé àøèãëàõ çàìàà𠺺ðñäèéí àìüæèðãààãàà ñàéæðóóëàõàä ÷èãëýñýí òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîë (ÒÕÁ)-ûã ýçýìø¿¿ëýõýä õè÷ýýëèéí àãóóëãà, àðãà ç¿éäýý ÿìàð øèíý÷ëýë¿¿äèéã õýðõýí õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð îíîë, àðãà ç¿éí äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí íýã ºäðèéí ñóðãàëòûã ñóðãóóëü òóñ á¿ð äýýð çîõèîí áàéãóóëëàà. Ñóðãàëòàä áàãø, ñóðãàëòûí ìåíåæåð, çàõèðàë çýðýã íèéò 265 õ¿í îðîëöîâ.Ýíý óäààãèéí ñóðãàëòààð îëæ àâñàí ìýäëýãýý õýðýãëýý áîëãîõ, ìºí äàðààãèéí ñóðãàëòûí óÿëäàà õîëáîîã õàíãàõ õýðýãòýéã ñóðãàã÷ áàãø íàð îíöîëñîí þì.

ͺõºðëºëèéí óóëçàëò çîõèîí áàéãóóëëàà

“ͺõºðëºëèéí ºð㺺”-òýé áîëëîî Õýíòèé àéìãèéí Áèíäýð ñóìûí “ßðãóé” íºõºðëºë 2009 îíä áàéãóóëàãäæýý. 7 ºðõèéí 12 ãèø¿¿íòýé. 2010 îíä îé çîõèîí áàéãóóëàëòàà õèéëãýí, îéí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººíèé òºñºë áîëîâñðóóëààä áàéíà.”ßðãóé íºõºðëºë” ñóìàíäàà àíõíû íºõºðëºëèéí ºð㺺 áàéãóóëæ, óã ºð㺺í人 õàìòûí îðîëöîîíû àðãà ç¿éí ñóðãàëòûã 2010.12.11íä õèéëýý. Ñóðãàëòûã òºñëèéí ñóìûí çîõèöóóëàã÷ Ä.Ø¿ðýíöýöýã, íºõºðëºëèéí ñóðãàã÷ áàãø Õ.Ãàí÷èìýã, Îéí àíãèéí òåõíèê÷ Ã.Äàâààæàðãàë íàð çîõèîí áàéãóóëëàà. Ñóðãàëòàä òóñ íºõºðëºëèéí äîëîîí ãèø¿¿í îðîëöñîí áàéíà. “ßðãóé íºõºðëºë” ñóìûí çàñàã äàðãàòàé õàìòðàí àæèëëàõ ãýðýý áàéãóóëæ ãýð÷èëãýý àâñàí áºãººä ãèø¿¿ä íü òºñ뺺ñ çîõèîí áàéãóóëæ áàéãàà ñóðãàëòàä îðîëöîæ áàéãàëü õàìãààëàõ, ç¿é çîõèñòîé àøèãëàí îðëîãîî íýìýãä¿¿ëæ, àìüäðàëàà äýýøë¿¿ëýõ òàëààð èäýâõèòýé àæèëëàæ áàéíà. Ä.دÐÝÍÖÝÖÝÃ

ñàíû äàðàà øàëãàëò ºã÷ ìýðãýæëèéí ¿íýìëýõ àâàõ þì áàéíà. Ï. ÄÀÂÀÀÖÝÖÝÃ

Óóëçàëòàä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò õàìààðàõ 7 ñóìûí Çàñàã äàðãà, ÈÒÕ, Îð÷íû á¿ñèéí çºâëºë, ÎÃÑÃÇ, Õýíòèé, Äîðíîä àéìãèéí ÁÎÀÆÃ, Îíîí Áàëæèéí ÁÖÃ, Õàí Õýíòèé ÄÖÃûí õàìãààëàëòûí çàõèðãàà, ñóìûí áîëîí ñóì äóíäûí îéí àíãè, ÁÎÓÁ, áàéãàëü õàìãààëàã÷, áàéãàëü õàìãààëàõ èðãýäèéí íºõºðëºë, òóñ ñàâ ãàçàðò ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã ÒÁÁóóäûí òºëººëëèéã õàìàðñàí íèéò 95 õ¿í îðîëöîâ. Óóëçàëòûí ¿åýð Îíîí Áàëæèéí ÁÖÃ, 7 ñóìûí îð÷íû á¿ñèéí ìåíåæìåíò òºëºâëºãººíèé òºñëèéã òàíèëöóóëæ, ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ ÷èãëýëýýð íýãäñýí ä¿ãíýëò ãàðãàëàà. Õýëýëö¿¿ëãýýñ ãàðñàí ñàíàëóóäûã íýãòãýí òóñãààä 2010 îíû 12 ñàðä áàãòààí õîëáîãäîõ òàëóóäààð áàòëóóëàõààð ñàíàë íýãäëýý.

Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóìûí Áàëæ áàãèéí “Áàÿíöàãààí”, “Ãàëòòàéí ãîë” íºõºðëºë, Áèíäýð ñóìûí “Ñýð¿¿í áàÿëàã” çýðýã íºõºðëºë¿¿äòýé õàìòàð÷ óóëçàëò çîõèîí áàéãóóëëàà.Óóëçàëòûã ͯÁ, ÕÕÀÀ-í áàéãóóëëàãà ÕÎÎÌ-èéí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ òºñëèéí Õýíòèé àéìãèéí çîõèöóóëàã÷ Í.Ýíõòàéâàí, ÍÈÒÁÍÌßÁ òºñëèéí Äàäàë ñóìûí çîõèöóóëàã÷ Ä.Îþóíãýðýë, Áèíäýð ñóìûí çîõèöóóëàã÷ Ø¿ðýíöýöýã íàð óäèðäàí ÿâóóëñàí þì. Ýíýõ¿¿ óóëçàëòàä íºõºðëºëèéí 40 ãàðóé õ¿í îðîëöîæ ñàíàë áîäîë,õ¿ðñýí àìæèëòàà õàðèëöàí ñîëèëöæýý. Óóëçàëòààð õàìòûí îðîëöîîíû àðãóóäàä ñóðàëöàõààñ ãàäíà áàéãàëèéí íººöèéí ¿íýëãýýã á¿õ ãèø¿¿ä õàìòðàí õèéæ ñóðñàí áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí”Íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíòýýð ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ” òºñëèéí ¿éë àæèëëàãààíû õýðýãæèëòèéí òàëààð íýãäñýí îéëãîëòòîé áîëñîí áàéíà.

9

¹ 12 (36) 2011

Ýêî êëóáûí ñóðàã÷èä îëíû òàëàðõëûã õ¿ëýýëýý Õýíòèé àéìãèéí ªìíºäýëãýð ñóìûí ÅÁÑ-èéí ýêî êëóáûí ñóðàã÷èä ñóðãóóëèéíõàà íèéò àíãèóäûí äóíä (2010 îíû 10.112.1) “Îð÷èí öýâýð áîë îé óõààí ñàðóóë” ñýäýâò àÿí çîõèîëîî. Áàéãàëèà õàéðëàõ ,õàìãààëàõ õ¿ñýë ñîíèðõëûã òºð¿¿ëýõ, öýâýð òîõèëîã îð÷èíä áèå äààí ÷ºëººòýé ñýòãýõ ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð óã àÿíûã çîõèîí áàéãóóëæýý. Ýíý àæëûí õ¿ðýýíä, áàéãàëü õàìãààëàõ ýðòíèé óëàìæëàëûã ìýä¿¿ëýõ òàíèóëàõ ¿íäñýí äýýð ¿¿íòýé õîëáîîòîé ìàòåðèàë öóãëóóëàõ,ãÿëãàð óóò,

õóâàíöàð ñàâûã ò¿¿æ òóøààõ àæëûã áàéãàëü õàìãààëàã÷ Ñ.Øèæèðáààòàðòàé õàìòðàí çîõèîí áàéãóóëæ 120 êã ãÿëãàð óóò, õóâàíöàð ñàâ ò¿¿æ öýâýðëý-

Îðõîí ãîëûí áîõèðäëûã áóóðóóëíà Îðõîí ãîëûí àé ñàâä áàãòàõ Àð Óëààí ÷óëóóò, Øèéðòèéí ãîëûí ººð÷èëñºí ãîëüäðîëûã ñýðãýýæ ñýòýðñýí äàëàíã çàñâàðëàõààð áîëëîî. “Àëòàí äîðíîä ìîíãîë”, “Ìîíãîë ãàçàð” ÕÕÊ-èé áàéãàëü îð÷èíä ó÷ðóóëñàí ýêîëîãèéí õîõèðëûã ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãààð òîîöóóëæ, íºõºí òºëáºð, íºõºí ñýðãýýëòòýé õîëáîîòîé çàðäëûã äýýðõ àæ àõóéí íýãæ¿¿äýýñ ãàðãóóëíà. ̺í Îðõîí ãîëûí äàãóó àìüäàð÷ áàéãàà èðãýäèéí ýð¿¿ë ìýíä, àõóé àìüäðàëä íîöòîé íºëººëæ áîëçîøã¿é áàéãàà ó÷èð ãîëûí óðñàö á¿ðýëäýõ ýõ, ãîëûí õºíäèé, àé ñàâ ãàçàðò îëãîñîí àøèãò ìàëòìàëûí õàéãóóëûí áîëîí àøèãëàëòûí òóñãàé çºâøººðëèéã

õóóëüä íèéö¿¿ëýí øèéäâýðëýõýýð áîëëîî. Ãîë ìºðíèé áîõèðäëûã õÿíàõ, áîõèðäîëòûí ýõ ¿¿ñâýðèéã òîãòîîäîã ÿâóóëûí ëàáîðàòîðèéí áàãàæ, òîíîã òºõººðºìæ õóäàëäàí àâàõàä øààðäëàãàòàé õºðºíãèéã ýõíèé ýýëæèíä Çàñãèéí ãàçðûí íººö õºðºíãºíººñ ãàðãàæ, ëàáîðàòîðèéã áýõæ¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé õºðºíãèéã 2011 îíû òºñâèéí áàãöààñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõýýð áîëîâ. ªâºðõàíãàé, Àðõàíãàé àéìàãò àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîæ áàéãàà àæ àõóéí íýãæ¿¿äýä Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí åðºíõèé ãàçàð ºíãºðñºí äîëäóãààð ñàðä íýãäñýí ¿çëýã õèéõýä Îðõîí ãîë èõ õýìæýýíèé áîõèðäîëòîé óðñàæ áàéãàà íü èëýð÷ýý. “Àëòàí äîðíîä ìîíãîë”, “Ìîíãîë ãàçàð” ÕÕÊ-èóä Îðõîí ãîëûí óðñàöûã á¿ðä¿¿ëæ òýæýýäýã ªëèéí, Øèéðòèéí, Óëààí ÷óëóóò, ªëçèéò òýýëèéí ãîëûí õºíäèéä àøèãò ìàëòìàëûí àøèãëàëòûí òóñãàé çºâøººðºë ýçýìøèæ, àëò îëáîðëîæ áàéãàà þì.

Õ¿íñíèé íîãîî, æèìñ òàðüæ ñóðàâ æýý. Ò¿¿í÷ëýí “Öýíãýã óñíû õààí òóë çàãàñ” ãàð çóðãèéí óðàëäààí, ýññå áè÷ëýãèéí óðàëäààí, áàéãàëü õàìãààëàõ ñýäâèéí äîð ýìáëåì ëîãî õèéõ óðàëäààí çîõèîëîî. Èéì àæëààðàà îëíû òàëàðõëûã õ¿ëýýñýí ýêî ê ë ó á û í ñóðàã÷èä îéðûí õóãàöààíä “Àìüòàäàà õàìãààëöãààÿ” àÿí çîõèîí áàéãóóëàõààð òºëºâëºñºí áàéíà.

Ìàë÷äûí àìüæèðãààã äýìæñýí òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýýð áîëîâ ÀÍÓ-ûí Âàøèíãòîí õîòíîî Äýëõèéí áàíêíû պ人 àæ àõóé, õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûí õºòºëáºðèéí Óäèðäàõ Ǻâëºë õóðàëäàæ, õºãæèæ áóé 20 îðíîîñ èð¿¿ëñýí òºñëèéã õýëýëöýýä, ãóðâàí îðíû òºñëèéã äýìæñýíèé íýã íü Ìîíãîë Óëñ áîëîâ.Òóñ çºâëºë Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ ñàíàë áîëãîñîí “Ìàë àæ àõóéä ñóóðèëñàí öîãö àìüæèðãààã äýìæèõ õºòºëáºð”-èéã õýëýëöýí äýìæýýä 12.5 ñàÿ àì.äîëëàðûí ñàíõ¿¿æèëòûã îëãîõîîð øèéäâýðëýëýý.Ìàíàé óëñûí ñàíàë áîëãîñîí ýíýõ¿¿ õºòºëáºðèéã õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýõ çàìààð ÿäóó èðãýäèéí àìüæèðãààã äýýøë¿¿ëæ, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ îíîâ÷òîé çîðèëòîî äýâø¿¿ëæ ÷àäæýý ãýæ Äýëõèéí áàíêíû Òåõíèêèéí Ǻâëºëèéí Õîðîî ä¿ãíýæýý. ̺í Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ 2009-2016 îíä õýðýãæ¿¿ëýõýýð áàòàëñàí ”Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿íäýñíèé õºòºëáºð” íü õîîë òýæýýëèéí äóòàãäëûã íºõºõ, àþóëã¿é õ¿íñèéã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëòûã õàíãàõàä ÷èãëýñýí ñàéí õºòºëáºð áîëñíûã øèíæýý÷èä îíöîëæýý.

Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçàðò õýðýãæèæ áàéãàà “Íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíòýýð ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ” òºñëèéí õ¿ðýýíä èðãýäýä òºìñ õ¿íñíèé íîãîî, æèìñ æèìñãýíý òàðèàëàõ çàìààð áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéã àøèãëàõ, òîãòâîðòîé àìüæèðãààíû àðãà çàìóóäûã õýâø¿¿ëýõýýð çîðüæ áàéãàà. ªìíºõ ñóðãàëòóóäûí ¿ð ä¿íä îëæ àâñàí óðãàöàà õàäãàëàõ, áîëîâñðóóëæ õýðýãëýõ, òàðèàëàíãèéíõàà òàëáàéã ºâºëæèëòºä õýðõýí áýëòãýõ çýðýã àæëóóä èä õèéãäýæ áàéãàà ¿åä ãóðàâ äàõü øàòíû ñóðãàëò ÿâàãäàâ. Ñóðãàëòàä Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë, Íîðîâëèí, Áàÿí-Àäàðãà, Áèíäýð, Áàòøèðýýò, ªìíºäýëãýð, Äîðíîä àéìãèéí Áàÿí-Óóë ñóìäààñ íèéò 165 õ¿í îðîëöñîí áàéíà. Ñóðãàëò óðãàöàà õýðõýí õàäãàëæ áîëîâñðóóëàí äàðàà æèëèéí óðãàö õ¿ðòýë õýðýãëýõ áîëîìæ, ÿëàíãóÿà íîãîî õàäãàëàõ àðãà áóþó í¿õýí çîîðü, õàøààí äîòîðõè áàãà îâðûí çîîðü çýðãèéã õýðõýí áàðüæ áàéãóóëàí àøèãëàõûã çààâ.̺í æèìñ æèìñãýíèé ìîä ñººã, òàðèà íîãîîíûõîî òàëáàéã ºâºëæèëòºä õýðõýí áýëòãýõ çýðãèéã ãîëäóó äàäëàãûí õýëáýðýýð áîëîí DVD êèíî àøèãëàæ ¿ç¿¿ëëýý.Íàìðûí ìîä ñººã òàðèõ àðãà òåõíîëîãè çýðãèéã òàíõèì áîëîîä òàëáàéä çààæ ñóì á¿ðò 12 öàã, íèéò 84 öàãèéí ñóðãàëòûã áàòëàãäñàí õºòºëáºðèéí äàãóó ÿâóóëëàà. Ýíý óäààãèéí ñóðãàëòàä õàìðàãäñàí á¿õ ñóðàëöàã÷ íàðò áîëîí ñóìäûí çîõèöóóëàã÷ íàðò ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà, DVD êèíî çýðãèéã ºãºâ. Ñóðãàëòàä îðîëöîã÷èä ñóðãàëòààñ ìýäëýã îëæ àâñíààñ ãàäíà áèå áèåíèéõýý àæëûí îëîëò òóðøëàãààñ õàðèëöàí ÿðèëöàæ îëîëò, äóòàãäëàà ìýäýð÷, öààøèä õýðõýí àæèëëàõ òàëààð ÿðèëöñàí áàéíà. ßìàð ÷ ãýñýí ººðñäèéíõºº õýðýãöýýã õàíãàõóéö õ¿íñíèé íîãîî, æèìñ òàðèàä áàéõ áîëîìæ,ìýäëýãòýé áîëñíîî îðîëöîã÷èä ñàíàë íýãòýé õýëæ áàéëàà.

16 òºðëèéí àæèë õèéõýýð òºëºâëºãººí人 òóñãàæýý

Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóìûí ýìýãòýé÷¿¿ä Îíîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ýìýãòýé÷¿¿äèéí ÷óóëãà óóëçàëòààñ ãàðãàñàí óðèàëãûí äàãóó æèëèéí àæëûí òºëºâëºãººãºº õèéõ çîðèëãîîð 2010 îíû 11 ñàðûí 23-íä óóëçàëò, ÿðèëöëàãà çîõèîí áàéãóóëàâ. Ýíý óóëçàëòàä ñóìûí òºâ áîëîí õºäººãèéí ýìýãòýé÷¿¿äèéã òºëººëæ 30 ãàðóé á¿ñã¿é îðîëöëîî. Óóëçàëòààð ñóìûí ýìýãòýé÷¿¿äèéí çºâëºëèéí ¿éë àæèëëàãààã ýð÷èìæ¿¿ëýõ àðãà çàìóóäûã òîäîðõîéëæýý. ̺í àæëûí òºëºâëºãººí人 16 òºðëèéí àæèë õèéõýýð òóñãàí áîëîâñðóóëæ áàòàëñàí áàéíà.Ò¿¿í÷ëýí Ýìýãòýé÷¿¿äèéí çºâëºëèéí òýðã¿¿ëýã÷äèéí òîîã 16 áîëãîëîî. Ñóìûí ýìýãòýé÷¿¿äèéí çºâëºë ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýðòýé áîëîõ çîðèëãîîð ãèø¿¿ä ñàð á¿ð 100 òºãðºãèéí õàíäèâ ºãºõººð áîëñîí àæ. Óóëçàëòààð, ýìýãòýé÷¿¿äèéã íàðèéí ìýðãýæëèéí ýì÷èéí ¿çëýãò õàìðóóëàõ, á¿ñã¿é÷¿¿ä òýìöýýí çîõèîí áàéãóóëàõ, ñóðãàëò ëåêö õèéõ çàìààð òýäíèé ìýäëýã áîëîâñðîëûã àõèóëàõ, ¿íäýñíèé õóâöàñíû óðàëäààí çàðëàæ ä¿ãíýõ çýðýã àæëûã óëàìæëàë áîëãîí ÷àíàð ñàéòàé çîõèîí áàéãóóëàõààð øèéäâýðëýæýý.

10

¹ 12 (36) 2011

ÌÎÍÃÎËÄ ÞÓ ÁÎËÎÂ

Áàéãàëü îð÷èíä ñºðºã íºëºº ó÷ðóóëâàë Àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ ãýðýýã öóöàëíà “Áè÷èë óóðõàéãààñ àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ æóðàì”-ûã õýðýãæ¿¿ëýõ ýðõ ç¿éí ¿íäýñ áîëîí áîäëîãûí îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõèéã Ýðäýñ áàÿëàã, ýð÷èì õ¿÷íèé ÿàìàíä, æóðìûí õýðýãæèëòýä õÿíàëò òàâüæ àæèëëàõûã Çàñãèéí ãàçðààñ ÌÕÅÃ-ò äààëãàëàà. ̺í ýíý æóðìûã íóòàã äýâñãýðòýý õýðýãæ¿¿ëýõèéã àéìàã, íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãà íàðò ¿¿ðýã áîëãîâ. Ýíý æóðàì íü Áè÷èë óóðõàéãààñ óñ, öàöðàã èäýâõò ýëåìåíò àãóóëñàí õ¿äýð, ãàçðûí òîñ, áàéãàëèéí õèéãýýñ áóñàä òºðëèéí àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîæ áàéãàà ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ áºãººä 11 á¿ëýã, 36 ç¿éëòýé þì. Ò¿¿í÷ëýí èðãýä áè÷èë óóðõàé ýðõëýõèéí òóëä õýðõýí çîõèîí áàéãóóëàëòàä îðîõ, îëáîðëîëò ÿâóóëàõ ãýðýý áàéãóóëàõ ºðãºäëèéã õýíä ãàðãàõ, îëáîðëîëò ÿâóóëàõ òàëáàéí õýìæýý, õÿçãààð ñóì, ä¿¿ðýãò ÿìàð áàéõ, ¿íäñýí îðäûí õ¿äðèéã õààíà áàÿæóóëàõ, áîëîâñðóóëñàí àëòûã õýðõýí õóäàëäàæ áîðëóóëàõ, áè÷èë óóðõàé ýðõëýõýä þóã õîðèãëîõ, òºðèéí çàõèðãààíû áîëîí îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà ÿìàð ýðõ, ¿¿ðýãòýé áàéõûã çîõèöóóëàõ àæ. ̺í ñóì, ä¿¿ðãèéí õýìæýýíä áè÷èë

óóðõàéí çîðèóëàëòààð íºõºðëºëä ýçýìø¿¿ëýõ òàëáàéí õýìæýý òàâàí ãåêòàðààñ èõã¿é áàéõ, íºõºðëºë íü 5-ààñ öººíã¿é ãèø¿¿íòýé áàéõ áºãººä ººð íºõºðëºëèéí ãèø¿¿í áàéõûã æóðìàíä õîðèãëîæýý. ͺõºðëºë íü Áè÷èë óóðõàéãààð àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ ãýðýý áàéãóóëàõ òóõàé ºðãºäºë人 íºõºðëºëèéí íýð, àõëàã÷ áóþó ýðõ á¿õèé òºëººëºã÷ áîëîí ãèø¿¿äèéí íýð, õàÿã, òàëáàéí áàéðøëûí çóðàã, îëáîðëîõ àøèãò ìàëòìàëûí òºðëèéã çààâàë òóñãàõààñ ãàäíà èðãýíèé ¿íýìëýõ, ãèø¿¿äèéí õàìòðàí àæèëëàõ ãýðýý, àëáàí òàòâàð òºëºã÷èéí ãýð÷èëãýý, ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí äààòãàëûí äýâòðèéí õóóëáàð çýðãèéã á¿ðä¿¿ëæ

ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãàäàà õàíäàõ àæ. Ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãà ºðãºäëèéã õ¿ëýýí àâñíààñ õîéø àæëûí 10 õîíîãò áàãòààí ñóäëàæ, øààðäëàãà õàíãàñàí ãýæ ¿çâýë ãýðýý áàéãóóëàõààð æóðàìä òóñãàæýý. Õàðèí ͺõºðëºëèéí ¿éë àæèëëàãààíààñ áîëæ áàéãàëü îð÷èíä ñºðºã íºëººëºë ó÷èðñíûã ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãà òîãòîîâîë Àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ ãýðýýã öóöëàíà. ̺í íºõºí ñýðãýýëò õèéãýýã¿é íºõºðëºë áîëîí òóñ íºõºðëºëèéí ãèø¿¿äèéí øèíýýð áàéãóóëñàí íºõºðëºëòýé Àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ ãýðýý äàõèí áàéãóóëàõã¿é áàéõààð òóñãàñàí þì áàéíà.

غíèéí öàãààð ¿íýã¿é öàõèëãààí õýðýãëýæ áàéãàëü îð÷íîî õàìãààëàõ ñàíàë ãàðãàâ ÓÈÕ-ûí ÷óóëãàíû íýãäñýí õóðàëäààíààð Ò¿ëø ýð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàðûí òàëààð àâàõ àðãà õýìæýýíèé òóõàé ÓÈÕ-ûí òîãòîîëûí òºñëèéã õýëýëöýí àíõíû õýëýëö¿¿ëãýýð áàòàëëàà. Óã òîãòîîëûí òºñëèéã Ýäèéí çàñãèéí áàéíãûí õîðîîíû õóðàëäààíààð õýëýëöýæ ãèø¿¿äèéí îëîíõè òîãòîîëûí òºñºëä àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãóóäàä ÷àäëûí òàðèô íýâòð¿¿ëýõ, ýð÷èì õ¿÷íèé êîìïàíèóäûã çàõ çýýëèéí çàð÷èìä øèëæ¿¿ëæ ýõëýõ õóãàöààã 2014 îíîîñ áîëãîõ, àéìãóóäûí òºâ, Õºòºë òîñãîíû äóëààíû ñòàíö, øóãàì ñ¿ëæýýíèé ¿éë àæèëëàãààã òýðã¿¿í ýýëæèíä ñàéæðóóëàõ çýðýã ººð÷ëºëò¿¿äèéã òóñãàõ ñàíàëóóäûã äýìæñýí. Òýãâýë áàéíãûí õîðîîíû ãèø¿¿äèéí äýìæèí íýãäñýí õóðàëäààíä îðóóëæ èðñýí äýýðõ ñàíàëóóä ºíººäºð îëîíõèéí äýìæëýã àâëàà. ̺í Ýäèéí çàñãèéí áàéíãûí õîðîîãîîð äýìæèãäýýã¿é ñàíàëûã

÷ ãèø¿¿ä õýëëýý. Ë.Ãàíòºìºð ãèø¿¿í Óëààíáààòàð õîòûí ãýð õîðîîëëûí öàõèëãààí øóãàì ñ¿ëæýýã á¿ðýí øèíý÷èëæ, ºâëèéí óëèðàëä øºíèéí öàãààð ¿íý òàðèôûã “0” òºãðºãò øèëæ¿¿ëýõ òàëààð áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ ñàíàë ãàðãàñíûã Ýäèéí çàñãèéí áàéíãûí õîðîîíû ãèø¿¿ä äýìæýýã¿é àæ. Òèé-

ìýýñ òýðýýð õîòûã óòààíû àþóëààñ çàéëóóëàõ ãàíö àðãà áîë ãýð õîðîîëëûí öàõèëãààí õýðýãëýã÷äèéã äýýðõ áàéäëààð äýìæèõ ãýäãèéã òàéëáàðëààä ãèø¿¿äýýñ äýìæëýã õ¿ñýâ. Èéíõ¿¿ äýýðõ ñàíàëûã ãèø¿¿äèéí îëîíõèîð äýìæèãäñýí áºãººä òîãòîîëûí òºñëèéã àíõíû õýëýëö¿¿ëãýýð áàòëàõ òóõàé Áàéíãûí õîðîîíû ñàíàëûã äýìæèí òîãòîîë áàòëàãäëàà. Ýíý òîãòîîë áàòëàãäñàíààð ºðõèéí íýã ñàðûí 150 êâò öàõèëãààíû ¿íèéã îäîîãèéí õàíøààð õýâýýð òîîöîæ òºëáºð òîîöîõ áîë ò¿¿íýýñ èë¿¿ ãàðñàí òîõèîëäîëä òºëáºðèéã çàõ çýýëèéí ¿íýýð òîîöîõ þì.

Àãààðûí áîõèðäëûã áóóðóóëàõûí òóëä òàòâàð íîãäóóëíà Çàñãèéí ãàçðûí õóðàëäààíààð Àãààðûí áîõèðäëûí òºëáºðèéí õóâü õýìæýýã òîãòîîõ òóõàé àñóóäëûã àâ÷ õýëýëöýýä, ò¿¿õèé í¿¿ðñíèé íýã êã òóòàìä íýã òºãðºãèéí òàòâàð íîãäóóëàõ øèéäâýð ãàðãàñàí áàéíà. ̺í èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí ¿éëäâýðëýñýí áîëîí èìïîðòîëñîí îðãàíèê óóñãàã÷èéí àãààðûí áîõèðäëûí òºëáºðèéã àãààð áîõèðäóóëàõ õîð õºíººëèéí õ¿÷èí ÷àäëààñ íü õàìààð÷ Îðãàíèê óóñãàã÷èéí ãóðâàí çýðýãëýëä õóâààí êèëîãðàìì òóòàìä 10-30 òºãðºã áàéõààð òîãòæýý. Îðãàíèê óóñãàã÷ ãýäýãò áàðèëãûí ¿éë àæèëëàãààíä õýðýã-

ëýäýã áóäàã, ëàê, øèíãýð¿¿ëýã÷ çýðýã áîäèñ, õèìè öýâýðëýãýýíèé öýâýðëýã÷ óóñãàã÷, áîäèñ, õýâëýõ ¿éëäâýðèéí áóäàã, òîíîã òºõººðºìæèéí öýâýðëýã÷ áîäèñ, àðüñ øèð áîëîâñðóóëàõàä õýðýãëýäýã óóñãàã÷, áóäàã÷ áîäèñ, ýìèéí ¿éëäâýðò àøèãëàäàã óóñãàã÷ áîäèñ, àøèãò ìàëòìàë áîëîâñðóóëàõ, áàÿæóóëàõàä õýðýãëýäýã óóñãàã÷èéã õàìààðóóëäàã áàéíà. Ìàíàé óëñ æèëä äóíäæààð ãóðâàí ñàÿ ãàðóé ëèòð îðãàíèê óóñãàã÷ áîäèñ èìïîðòîîð àâäàã áºãººä ýäãýýðèéí àãààðûí áîõèðäëûí òºëáºðººñ “Öýâýð àãààðûí ñàí”ä æèëä 60 îð÷èì ñàÿ òºãðºã òºâëºðºõ òîîöîî ãàð÷ýý.

ÌÝÄÝÝ, ÌÝÄÝÝËÝË Õàéãóóëûí 3114 òóñãàé çºâøººðºë îëãîñîí áàéæýý Íèéò íóòàã äýâñãýðèéí 32 õóâüä ëèöåíç îëãîãäñîí áàéñíûã õî¸ð äàõèí öººð¿¿ëñýí àæ. Àøèãò ìàëòìàëûí ãàçàð ºíãºðñºí õî¸ð æèëèéí õóãàöààíä òóñãàé çºâøººðºë ýçýìøèã÷äýä áîëîí õºðºí㺠îðóóëàã÷äàä õóóëü ñàõèóëàõ áîäëîãî áàðèìòàëæ àæèëëàñíû ¿ð ä¿íä ëèöåíçýò òàëáàéí õýìæýýã áóóðóóëñàí ãýæ ìýðãýæèëòí¿¿ä íü ìýäýýëæ áàéíà. Íèéò íóòàã äýâñãýðèéí 32 õóâüä ëèöåíç îëãîãäñîí áàéñíûã õî¸ð äàõèí öººð¿¿ëñýí àæ. Ãýõäýý Ìîíãîë Óëñûí õºãæèëä óóë óóðõàé ñòðàòåãèéí à÷ õîëáîãäîëòîé ãýæ ¿çýæ áàéãàà òîõèîëäîëä õàéãóóëûí ëèöåíçèéã íýìýãä¿¿ëýõ øààðäëàãà áèé ãýæ ¿çýæ áàéãàà þì áàéíà. Õàðèí ýíý òàëààð Çàñãèéí ãàçðààñ áîäëîãî áîëîâñðóóëæ, ÷èãëýë ãàðãàæ ºãºõ ¸ñòîé ãýæ Àøèãò ìàëòìàëûí ãàçðûí ìýðãýæèëòí¿¿ä ¿çýæ áóé. Ò¿¿í÷ëýí Àøèãò ìàëòìàëûí ãàçðààñ óóë óóðõàéí ñàëáàðò äîëîîí ÷èãëýëýýð íèéò 298 àøèãëàëòûí òóñãàé çºâøººðºë á¿õèé òàëáàéã õàìðóóëàí øàëãàëò ÿâóóëæýý.Øàëãàëòààð îäîî ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà 132, îãò ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëààã¿é 166 óóðõàé áàéñàí íü òîãòîîãäñîí áàéíà. Õàðèí àøèãëàëòûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëñàí äýýðõ 132 òàëáàéãààñ òåõíèê, ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñëýëýý áàòëóóëààã¿é 28, óóëûí àæëûí òàéëàíãàà áàòàëãààæóóëààã¿é 32, óóëûí àæëûí òºëºâëºãººã¿é 23, óóðõàéã íü óëñûí êîìèññ õ¿ëýýæ àâààã¿é 109 áîëîí îðä ãàçðûí íººöèéã øèíý àíãèëëûí äàãóó á¿ðòã¿¿ëäýãã¿é, ºðºìäëºã òýñýëãýýíèé àæëóóäààñ áóñàä óóëûí ¿íäñýí àæèë áîëîõ õºðñ õóóëàëò, òýýâýðëýëò, îâîîëãî áàÿæóóëàëòûí àæèëä òåõíîëîãèéí ïàñïîðò áîëîâñðóóëàí ìºðäºõ àæèë õàíãàëòã¿é áàéãàà çýðýã çºð÷èë, äóòàãäàë èëýðñýí áàéíà.Ìàíàé óëñûí íóòàã äýâñãýð äýýð íèéòäýý 26.5 ñàÿ ãà ãàçàðò 3114 õàéãóóëûí òóñãàé çºâøººðëèéí õ¿ðýýíä ãàäààä äîòîîäûí õºðºí㺠îðóóëàã÷èä õóâèéíõàà õºðºí㺺ð õàéãóóë ñóäàëãààíû àæèë õèéæ áóé ãýñýí òîîí ¿ç¿¿ëýëò Àøèãò ìàëòìàëûí ãàçàðò áàéíà.

Êàìåðûí òóñëàìæòàéãààð èäëýã øîíõðûí íýìýëò ñóäàëãàà õèéõèéã äààëãàâ Áàéãàëü îð÷èí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàì,Àðàáûí Íýãäñýí Ýìèðàò Óëñûí Àáó-Äàáèãèéí Áàéãàëü îð÷íû àëáàíû õîîðîíä áàéãóóëñàí ãýðýýíèé äàãóó “Èäëýã øîíõîð øóâóóíû õèéìýë ¿¿ð” òºñºë õýðýãæèæ áàéãàà áèëýý. Èäëýã øîíõðûí ¿ðæëèéí ïîïóëÿöèéã øèíýýð áèé áîëãîõ íü òºñëèéí ¿íäñýí çîðèëãî àæýý. Óã ñàíõ¿¿æèëòýýð èäëýã øîíõðûí ñóäàëãààã 2008 îíîîñ ýõë¿¿ëæ, äýýðõ òºñëèéí õ¿ðýýíä 5000 õèéìýë ¿¿ð áàðüæ, áàéðøóóëæýý. Õèéìýë ¿¿ð òàâüñíààð èäëýã øîíõðûí òîî òîëãîéä õÿíàëò òàâèõ àæèë õÿëáàðøèõ þì. 2009 îíû õýýðèéí ñóäàëãààíû ¿åýð õèéìýë ¿¿ð áàéðøóóëàõ òîõèðîìæòîé ãàçðóóäûã òîäîðõîéëîí, Òºâ àéìãèéí Áàÿíæàðãàëàí, Áàÿíöàãààí, Áàÿí, Á¿ðýí, Áàÿí-ªíæ¿¿ë Õýíòèé àéìãèéí Äàðõàí, Áàÿíìºíõ, Áàÿíõóòàã, Ãàëøàð, Ñ¿õáààòàð àéìãèéí ̺íõõààí, Ñ¿õáààòàð, Óóëáàÿí, Õàëçàí, Áàÿíäýëãýð, Äîðíîãîâü àéìãèéí Àéðàã, Èõõýò Äóíäãîâü àéìãèéí Ãóðâàíñàéõàí, Ìàíäàëãîâü, Àäààöàã ñóìàíä áàéðëóóëæýý. Ýäãýýð ñóìäàä õîîðîíäîî 1.5 êì çàéòàéãààð òóñ á¿ð 250 ¿¿ð áàéðøóóëàõààð ñîíãîñîí áàéíà. ¯¿ðíèé áàéðëàëûã Google-Earth Pro ïðîãðàìì àøèãëàí òýìäýãëýæ GPS-ä îðóóëñàí àæýý. 5000 ¿¿ðíèé ñ¿¿ë÷èéíõèéã 2010 îíû 9-ð ñàðûí 12-íä Õýíòèé àéìãèéí Äàðõàí ñóìàíä áàéðøóóëæ äóóññàí áàéíà. ÁÎÀÆ-ûí ñàéä Ë.Ãàíñ¿õ ýíý àæèëòàé ãàçàð äýýð íü òàíèëöàõ ¿åýðýý ¿¿ðýíä áàéðëóóëñàí êàìåðûí òóñëàìæòàéãààð øóâóóäûí ìýðýã÷äýýð õîîëëîõ áàéäëûí òàëààð íýìýëò ñóäàëãàà õèéõèéã äààëãàæýý. Äýýðõ ñóäàëãààíä ¿íäýñëýí öààøèä õóäàëäààëàõ èäëýã øîíõðûã êâîòûã òîãòîîæ áàéõ áîëîìæ á¿ðäýõ þì.

ͯÁ-ààñ öºëæèëòèéí òàëààð Åðºíõèéëºã÷èä çàõèäàë èëãýýæýý Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ Ö.Ýëáýãäîðæèä ͯÁ-ûí Öºëæèëòòýé òýìöýõ òóõàé êîíâåíöèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûí ãàçðûí ã¿éöýòãýõ íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ëóê Ãíàêàäèàãààñ çàõèäàë èð¿¿ëëýý. Óã çàõèäàëä “Ìîíãîë Óëñûí öºëæèëò, ãàçðûí äîðîéòîëä îëîí óëñûí àíõààðëûã õàíäóóëàõààð ªìíºãîâü àéìãèéí Áàÿíäàëàé ñóìûí Ãàøóóíû õîîëîéä õèéñýí Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí õóðàëäààíû òóõàé ñîíñëîî. Òàíû ñàíàà÷èëãûí äàãóó áîëñîí ýíý õóðàëäààí íü óóð àìüñãàëûí øèíý äýãëýìèéí òàëààðõè îëîí óëñûí ãýðýý õýëýëöýý áàéãóóëàõûí òºëººõ õ¿÷èí ÷àðìàéëòàä õóâü íýìðýý îðóóëàõ íü òîäîðõîé þì. Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä äàñàí çîõèöîõîä äýì ¿ç¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé àðãà õýìæýý Ìîíãîë Óëñàä àøèã òóñàà ºã÷, Öºëæèëòòýé òýìöýõ ¿íäýñíèé õºòºëáºðºº á¿ðýí õýðýãæ¿¿ëíý ãýæ íàéäàæ áàéíà. ͯÁ-ûí Öºëæèëòòýé òýìöýõ òóõàé êîíâåíöèä íýãäñýí îðíû õóâüä ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõèéí òºëºº ãàðãàæ áóé òàíàé õ¿÷ ÷àðìàéëòûã ìàíàé áàéãóóëëàãà á¿ðýí äýìæèæ áàéãààãàà äàõèí èëýðõèéëüå” ãýæýý.

11

¹ 12 (36) 2011

Áàéãàëü õàìãààëàõ íºõºðëºë¿¿ä øèëäãýý øàëãàðóóëàâ Óâñ àéìãèéí áàéãàëü õàìãààëàõ èðãýäèéí íºõºðëºë¿¿äèéí “Íºõºðëºë õºãæëèéí ò¿íøëýë 2010” òóðøëàãà ñîëèëöîõ óóëçàëò, á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿çýñãýëýí õóäàëäààã 2010 îíû 10-ð ñàðûí 7,8-íä Óëààíãîì ñóìàíä çîõèîí ÿâóóëëàà. Áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéã õàìãààëàõ îëîí óëñûí æèëèéí õ¿ðýýíä õèéñýí óã àðãà õýìæýýã ÄÁÕÑ(WWF), Àëòàé Ñî¸íû òºñºë, “Ìåðñè Êîð” Ìîíãîë îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí Óâñ àéìàã äàõü íýãæ¿¿ä õàìòðàí çîõèîí áàéãóóëñàí þì. Ýíý óäàà Óëààíãîì, Õîâä, Áºõìºðºí, Ñàãèë, Ò¿ðãýí, Òàðèàëàí, ªíäºðõàíãàé çýðýã 7 ñóìûí 25 íºõºðëºëèéí 70 ãàðóé ãèø¿¿í îðîëöëîî. Ýíýõ¿¿ àðãà õýìæýý íü áàéãàëü õàìãààëàõ èðãýäèéí íºõºðëºë¿¿ä áàéãàëèéí íººöèéí òîãòâîðòîé àøèãëàëò, õàìãààëàë, íºõºí ñýðãýýëò õèéõ, íºãºº òàëààð æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýë ýðõëýõ, õàìò îëíîî ñóðãàõ, õºãæ¿¿ëýõ çýðýã àñóóäëàà õàìòäàà òºëºâëºí øèéäýõýä ÷óõàë íºëººòýé áàéâ. Áàéãàëü õàìãààëàõ íºõºðëºë¿¿ä õîîðîíäîî ò¿íøëýõ, òýäíèé ¿éë àæèëëàãààã äýì-

æèí àæèëëàäàã òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä, áèçíåñ ýðõëýã÷äèéí õîîðîíäûí õîëáîî õàðèëöààã ñàéæðóóëàõ, õàðèëöàí àøèãòàé ò¿íøëýë áèé áîëãîõ çîðèëãîòîé áàéñàí áºãººä “Áèîëîãèéí òºðºë ç¿éë áîë áèäíèé àìüäðàë” óðèàí äîð ÿâàãäëàà. Áàéãàëü õàìãààëàõ íºõºðëºë¿¿ä õèéñýí àæëàà õàìòäàà õýëýëöýí ä¿ãíýæ, áàéãàëü õàìãààëàõ òºëºâëºëòºº ãàðãàæ ñàéí àæèëëàñàí øèëäýã íºõºðëºëºº øàëãàðóóëëàà. Øèëäýã íºõºðëºëººð 1-ð áàéðûã Öàõèð íºõºðëºë, 2ð áàéðò Øàðõàðãàé, 3-ð áàéðò Àðãàëü õàðèã, òóñãàé áàéðûã 3 íºõºðëºë ýçýëñýí áàéíà. “ͪժÐËªË ÕªÃÆËÈÉÍ Ò¯ÍØËÝË 2010” ¯ÇÝÑÃÝËÝÍ ÕÓÄÀËÄÀÀ ÁÎËËÎÎ Áèçíåñèéí ò¿íøëýã÷ òàëóó-

ͺõºðëºë¿¿äèéí òóðøëàãààñ ñóðàëöëàà Òºñºë õýðýãæèæ áàéãàà ñóìäûí íºõºðëºë¿¿äèéí ãèø¿¿ä áîëîí Áàéãàëü îð÷íû õýñãèéí ãèø¿¿ä Óâñ àéìãèéí Áºõìºðºí ñóìûí “Øàð õàðãàé”, “Öàõèð”, Ñàãèë ñóìûí “Àðãàëò õàðèã”, “¯¿ðýã íóóð” íºõºðëºëèéí ¿éë àæèëëàãààòàé ãàçàð äýýð íü î÷èæ òàíèëöëàà. Ýäãýýð íºõºðëºë¿¿ä íü íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí àÿëàë æóóë÷ëàë, àíãèéí ìåíåæìåíòèéã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëýí àæèëëàæ áàéãàà þì. Ýíý àÿëëûã òóðøëàãà ñóäëàõ, òýðã¿¿í òóðøëàãûã ººðèéí ñóì îðîí íóòàã, íºõºðëºë人 õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð 2010 îíû 10-ð ñàðûí 19-22-íä õèéñýí þì. Àÿëàëûí ÿâöàä “Öàõèð”, “Øàðõàðãàé” íºõºðëºë òóñ á¿ð ãýð áàðüæ çî÷äîî õ¿ëýýí àâñàí áºãººä ýíä íºõºðëºë õàìò îëíû òàíèëöóóëãà, õèéñýí àæëûí òàéëàí, çóðãóóäûã áàéðëóóëñàí áàéëàà. ̺í íºõºðëºëèéí äóíäûí ñàíãèéí õºòëºëò, îðëîãî çàðöóóëàëòûí òàëààð òàíèëöóóëãà õèéâ. “Øàðõàðãàé” íºõºðëºë íü àðãàëü õîíèíû áýë÷ýýðèéí áàéðøèë íóòãèéã ÷ºëººëºí õàìãààëæ, çýðëýã àí àìüòäûí ìîíèòîðèíã ñóäàëãàà õýðõýí õèéæ áàéãàà òàëààðàà, “Öàõèð” íºõºðëºë Øàð õàðãàéí ãîëîîñ 12 êì ñóâàã øóóäóé òàòàæ óñ çàäãàéëàí õàð ñ¿¿ëò çýýðèéã õàìãààëæ, òîîëëîãî ñóäàëãàà õèéæ áàéãààãàà òàíèëöóóëàâ. Ñàãèë ñóìûí ¯¿ðýã íóóð áàãèéí “Àðãàëò õàðèã”, “¯¿ðýã íóóð” íºõºðëºë õàìòðàí òóñãàé çºâøººðëèéí àí õèéõ êîìïàíèòàé ãýðýý áàéãóóëàí àíõ óäàà íºõºðëºëèéí àíãèéí îòîã ãàðãàæ òîäîðõîé õóãàöààíä õ¿ì¿¿ñýý àæëûí áàéðààð õàíãàæ, äóíäûí ñàíäàà ìºíãºí õóðèìòëàë áèé áîëãîñîí òàëààð òîäîðõîé ÿðñàí þì. Ýíýõ¿¿ àíãèéí îòãèéã ãàðãàõûí òóëä îëîí æèëèéí õàìãààëàë, ìîíèòîðèíã ñóäàëãàà áîëîí áèîòåõíèêèéí àðãà õýìæýý àâ÷ áàéñàí òàëààð íºõºðëºëèéí àõëàã÷ Ë.Ãàíæàâ, Ã.Ñîðîíçîíáîëä íàð ÿðüæ áàéëàà. Íèéòëýã òóëãàìäñàí àñóóäëûí íýã áîëîõ áýë÷ýýðèéã õàìãààëàõ, çîõèñòîé àøèãëàõ òàëààð ìàë÷èä, íºõºðëºë áîëîí îðîí íóòãèéí óäèðäëàãóóä /áàãèéí äàðãà/ ñàíàë ñîëèëöîâ. Áºõìºðºí ñóìûí ÇÄÒÃ-ààñ áàéãàëü õàìãààëàõ á¿õ íºõºðëºë¿¿ääýý õàäëàíãèéí òàëáàé õóâèàðëàæ ºãñºí áàéíà. Áºõìºðºí ñóì áîë õàäëàíãèéí èõ íººöòýé, Óâñ àéìãèéí áàðóóí òàëûí îëîí ñóì áîëîí Áàÿí-ªëãèé àéìãèéã ºâñººð õàíãàäàã. Áºõìºðºí, Ñàãèë ñóìûí ÁÎÕ-ûí ãèø¿¿ä íºõºðëºë¿¿äýý òóñ òóñäàà õóâèàðëàæ àâààä äààæ àæèëëàäàã íü îíîâ÷òîé, ¿ð ä¿íòýé òóðøëàãà áîëæ áàéãàà àæýý.

äûí óóëçàëòàä àéìãèéí ÕÀÀÍ, ÕÀÑ áàíêíû óäèðäëàãóóä, “Óâñ Ìàõ Ìàðêåò” ÕÕÊ, “Áóì Íîìèí” ÕÕÊ-èéí (ìàõ ýêñïîðòîëäîã) çàõèðëóóä, “Ìàë÷íû äýëã¿¿ð” çýðýã áèçíåñ ýðõëýã÷èä íºõºðëºëèéí ãèø¿¿äòýé óóëçàëò õèéæ ñàíàë

ñîëèëöëîî. Òóõàéëáàë,Áàíêíû çàõèðëóóä ìàë÷äàä çîðèóëñàí áàãà õ¿¿òýé çýýë áîëîí õàäãàëàìæ çýýëèéí õîðøîîíûõîî òàëààð äýëãýðýíã¿é ìýäýýëýë ºãñºí þì. Ìàõ ýêñïîðòîëäîã êîìïàíèéí çàõèðëóóä ìàë÷äûã ìàëàà ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ òàëààð çºâëºæ

Áèîëîãèéí áîëîí ýêî êëóáûí áàãø íàðûí õîéä á¿ñèéí ñóðãàëò áîëëîî Áàéãàëü õàìãààëàë-áèîëîãè, ýêîëîãèéí õè÷ýýëèéí ñóðãàëòûã áàéãàëüä ÿâóóëàõ, àÿëàë õèéõ, äýëõèéí ºâ-Óâñ íóóðûí àé ñàâ ãàçàð íóòãèéí àí àìüòàí, áàéãàëèéí ºâºðìºö òîãòöûã ñóðòàë÷ëàõ çîðèëãîîð Óâñ àéìãèéí Óëààíãîì, Ñàãèë, Ò¿ðãýí, Äàâñò ñóìûí ñóðãóóëèóäûí áèîëîãèéí áîëîí ýêîêëóáûí áàãø íàðûã õàìðóóëñàí ñóðãàëòûã ÄÁÕÑ(WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð, àéìãèéí Áîëîâñðîë ñî¸ëûí ãàçàð õàìòðàí 2010 îíû 9-ð ñàðûí 23-25-íä Äàâñò ñóìàíä çîõèîí áàéãóóëàâ. Ñóðãàëòàä Äàâñò ñóìûí ñóðãóóëèéí çàõèðàë, õè÷ýýëèéí ýðõëýã÷ áîëîí 14 áàãø, íèéò 25 áàãø, áàãà, äóíä àíãèéí 260 ñóðàã÷ îðîëöîâ.Ýíýõ¿¿ àðãà õýìæýýíèé õ¿ðýýíä áàéãàëü îð÷èí áîëîí áèîëîãè òàíèí ìýäýõ¿éí ñýäâýýð Äàâñò ñóìûí 8-ð àíãèéí ñóðàã÷äûí äóíä “ÀÕÀ” òýìöýýí,9-ð àíãèéí ñóðàã÷äàä “Àëòàí õîíõ” òýìöýýí çîõèîí ÿâóóëëàà. ̺í 1-5 äóãààð àíãèéí ñóðàã÷èä áàéãàëèéí ¿çýãäëèéí òàëààð áàãø íàðûí æ¿æèã÷èëñýí òîãëîëò, áàéãàëèéí ¿çýãäëèéí òàëààð áîëçîøã¿é àþóë òóëãàðñàí ¿åä õ¿¿õýä, ñóðàã÷èä ýöýã, ýõ÷¿¿ä ÿìàð àðãà õýìæýý àâàõ òàëààð âèäåî õè÷ýýë çààëàà.Ò¿¿í÷ëýí “70 îíîîñ èðñýí çàõèäàë”-ûã òàíèëöóóëæ ÿðèëöëàãà õèéëýý.̺í ñóðàã÷äààð áàéãàëèéí á¿òýýë àøèãëàæ á¿òýýë õèéëãýõ, òàñàëãààíû öýöýã òàðèõ àðãà, áàéãàëèéí ¿çýãäëèéí òàëààð òàíõèìûí áóñ ñóðãàëò õèéõèéã çààñàí þì. ̺í Óëààíãîì ñóìûí ñóðãóóëèóäûí áàãø íàð Ò¿ðãýí, Ñàãèë ñóìûí ýêî êëóáûí àíãè òàíõèìûí àæèëòàé òàíèëöàæ, òóðøëàãà, ñàíàë ñîëèëöñîí óóëçàëò õèéëýý.

ìºí ÿìàð ÷ õ¿¿ã¿é çýýë îëãîæ ìàõ áýëòã¿¿ëýõ áîëîìæòîé çýðýã õàìòðàí àæèëëàõ òàëààð ìýäýýëýë õèéæ ñàíàë ñîëèëöîâ. ͺõºðëºë¿¿äèéí õèéñýí ãàð óðëàë áîëîí öàãààí èäýýíèé ¿çýñãýëýí õóäàëäààã ìºí çîõèîí áàéãóóëæ, íºõºðëºë¿¿äèéí õèéñýí øèëäýã á¿òýýãäýõ¿¿íèéã øàëãàðóóëàõ àðãà õýìæýý áîëëîî. ¯çýñãýëýí õóäàëäààíû ¿åýð Áºõìºðºí ñóìûí Øàðõàðãàé íºõºðëºë 330.000 òºãðºãèéí áîðëóóëàëò õèéæ àâ÷èðñàí á¿õ á¿òýýãäýõ¿¿íýý áîðëóóëæ äóóñãàñàí áîë Õîâä ñóìûí Õîéä Îòîð, ªìíºä Îòîð íºõºðëºë

280.000 òºãðºãèéí,Ò¿ðãýí ñóìûí Àòàð Ẻðºã íºõºðëºë 28.000 òºãðºãèéí, Óëààíãîì ñóìûí Áàÿíçóóõ íºõºðëºë 35.000 òºãðºãèéí, Ñàãèë ñóìûí Ñààëüò õ¿ðýí íºõºðëºë 320.000 òºãðºãèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé áîðëóóëàëò õèéëýý. ͺõºðëºëèéí øèëäýã á¿òýýãäýõ¿¿íèéã øàëãàðóóëàõàä, íîîñîí á¿òýýãäýõ¿¿íýýðýý 1-ð áàéðûã Öàãààíøóâóóò, ñ¿¿ öàãààí èäýýãýýð õèéñýí á¿òýýãäýõ¿¿íýýðýý 2-ð áàéðûã Õàðãàéò íºõºðëºë, àðüñàí á¿òýýãäýõ¿¿íýýð 3-ð áàéðûã Õàðõèðààí ñ¿ëä íºõºðëºë ýçýëæ ãèø¿¿äýý áàÿðëóóëëàà.

Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí ÷èãëýëýýð ñóðãàëò áîëîâ “Öîîõîð èðâýñýíä ýýëòýé íóòàã” òºñëèéí “Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîë” äýä òºñëèéí õ¿ðýýíä Õîâä àéìãèéí Ìàíõàí, Çýðýã, Äàðâè, ×àíäìàíü ñóìäàä 2010 îíû 10 ñàðûí 24- 30-íä ñóðãàëò çîõèîí ÿâóóëëàà. Ñóðãàëòûã ÄÁÕÑ-èéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí áîëîâñðîë õàðèóöñàí àæèëòàí Ã.Ñýëýíãý, ÌÓÈÑ-èéí Ìýðãýæëèéí Äèäàêòèêèéí Ñóðãàëò Ñóäàëãààíû Òºâèéí àðãà ç¿é÷ Á.Áàòöýöýã íàð óäèðäàí ÿâóóëëàà. Ýíý óäààãèéí ñóðãàëòàä áàãø, ñóðãàëòûí ìåíåæåð, çýðýã íèéò 170 ãàðóé õ¿í îðîëöëîî. Ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéí àãóóëãà, àðãà ç¿éã áàãø íàðààñ àâñàí àñóóëãà ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í áîëîí ãóðàâ äàõü æèëä òºñëèéí õ¿ðýýíä çîõèîí áàéãóóëàõààð òºëºâëºñºí àæèëëàãààíû çîðèëòòîé óÿëäóóëàí áîëîâñðóóëñàí àæ. Ñóðãàëòûã äýýðõ äºðâºí ñóìàíä íýã èæèë õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä çîõèîí áàéãóóëëàà. Ñóðãóóëü á¿ðò çîõèîí áàéãóóëñàí õî¸ð õè÷ýýëä òóõàéí ñóðãóóëèéí áàãø íàð õóâààãäàí ñóóñàí áºãººä õè÷ýýëèéí äàðàà áàãø íàðûã õàìðóóëàí õè÷ýýëèéí òàëààðõè õýëýëö¿¿ëýã çîõèîí áàéãóóëæ ÿðèëöàí áèå áèåäýý çºâëºãºº ºãñºí íü ¿ð ä¿íòýé áàéëàà. Áàãø íàðûí õè÷ýýëä ñóóæ àæèãëàëò õèéõýä öóâðàë ñóðãàëòóóäûí õ¿ðýýíä çºâëºñºí ñóðàëöàã÷äûí õºãæëèéã äýìæñýí àðãà ç¿éã çàëóó áàãø íàðûí õóâüä èë¿¿ áîäèòîéãîîð õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà.Õàðèí îëîí æèë áàãøèëñàí áóþó àõìàä áàãø íàðûí õóâüä îðîí íóòãèéí õºãæëèéí àñóóäëûã èíòåãðàöè áàéäëààð íü ñèñòåì÷ëýí îðóóëæ èðæ áàéãàà íü èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé áàéâ. Ãýõäýý îðîí íóòãèéí àñóóäëûã õºíäºæ àâ÷ ¿çýæ áàéíà ãýýä òóõàéí õè÷ýýëèéí ñòàíäàðòàä òóñãàãäñàí ¿íäñýí àãóóëãàòàé õîëáîõ ¿éë àæèëëàãààã îðõèãäóóëàõ òàë àæèãëàãäàæ áàéñàí ó÷ðààñ ýíý òàëààð áàãø íàðò òîäîðõîé çºâëºãºº ºã뺺.

“Óñ ÷àíäìàíü ýðäýíý” ñóðãàëò áîëîâ Õîâä, Áóÿíò ãîëûí óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéã áèé áîëãîõ òºñëèéí ¿íäñýí çîðèëòóóäûí íýã íü àðä èðãýä, îëîí íèéòèéí ýêîëîãèéí áîëîâñðîëûã äýýøë¿¿ëýõ, óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíò ãýæ þó áîëîõ, ò¿¿íä îëîí íèéòèéí îðîëöîî ÿìàð áàéõ òàëààð ìýäëýãæ¿¿ëýõ ÿâäàë þì. Ýíý çîðèëãûí õ¿ðýýíä ÅÁÑ-èéí áàãø íàðûí ìýäëýã ÷àäâàðûã áàòàòãàõûí õàæóóãààð ñóðàã÷äàä óñíû òàëààð öîãö ìýäëýã îëãîæ, äàäàë ÷àäâàð ýçýìø¿¿ëýõ çîðèëãîîð äýýðõ ãîëóóäûí àé ñàâä îðøäîã ñóìäûí áàãø íàðò çîðèóëñàí “Óñ ÷àíäìàíü ýðäýíý” ñóðãàëòûí õºòºëáºð áîëîâñðóóëàí ãàðãàñàí áèëýý. Ñóðãàëòûã 2010 îíû 10 ñàðûí 25-26-íä Õîâä àéìãèéí òºâä,10 ñàðûí 28-29-íä Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí òºâä çîõèîí áàéãóóëëàà. Ñóðãàëòûã Å.Áàò÷óëóóí, Ã.Þì÷ìàà, Ë.Àëòàíöýöýã íàð óäèðäàí ÿâóóëëàà. Å.Áàò÷óëóóí áàãø “Óñ ÷àíäìàíü ýðäýíý” ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã ñóðãóóëèéí ìýäëèéí öàã áîëîõ Èðãýíèé áîëîâñðîë, òºñºëò àæèë õè÷ýýëýýð îðîõ áîëîìæòîé òàëààð íàðèéâ÷ëàí õîëáîæ çààëàà. Ã.Þì÷ìàà áàãø áàãà, ñóóðü, á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí ò¿âøèíä ñóðãàëò ÿâóóëàõàä õ¿¿õäèéí íàñ, ñýòãýõ¿éí îíöëîãèéã õàðãàëçàí ¿çýõ, õè÷ýýëèéí àãóóëãà, çîðèëãûã òîäîðõîéëîõ, ìýäëýã, ÷àäâàð îëãîõäîî àíõààðàõ äèäàêòèê, çààõ àðãà, àðãàç¿éí òàëààñ íü ò¿ëõ¿¿ çààñàí þì.

12

¹ 12 (36) 2011

ßìààí ñ¿ðýã ýíý æèë ãàíöõàí àéìàãò ºñ÷ýý Ýíý æèëèéí ìàë òîîëëîãûí óðüä÷èëñàí ä¿í ãàðëàà.Òîîëëîãîä íèéñëýëèéí åñºí ä¿¿ðýã,21 àéìàãò áóé á¿õ ìàëûã õàìðóóëñàí áàéíà.¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçðààñ ìýäýýëñíýýð áîë ìàíàé óëñûí ìàë ñ¿ðýã ýíý æèë 31.828.9 ìÿíãàí òîëãîéä õ¿ð÷, 2009 îíûõîîñ 12195.1 ìÿíãà áóþó 27.7 õóâèàð áóóðñàí áàéíà. Óðüä÷èëñàí ä¿íãýýð àäóóíû òîî òîëãîé 1860.6 ìÿíãà, ¿õýð 2123.7 ìÿíãà, òýìýý 265.3 ìÿíãà, õîíü 14050.8 ìÿíãà, ÿìàà 13528.5 ìÿíãàä õ¿ð÷, 2009 îíûõîîñ àäóó 360.7 ìÿíãà, ¿õýð 475.7 ìÿíãà, òýìýý 11.7 ìÿíãà, õîíü 5224.0 ìÿíãà, ÿìàà 6123.0 ìÿíãàí òîëãîéãîîð áóóð÷ýý.Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä áàéíãà ºñ÷ áàéñàí ÿìààí ñ¿ðýã ýíý æèë ãàíöõàí àéìàãò ë ºñ÷ýý. Õºâñãºë àéìàã õàìãèéí îëîí áóþó ãóðâàí ñàÿ,72 ìÿíãàí ìàë òîîëóóëæ áóñäûãàà òýðã¿¿ëñýí áàéíà. Ìàë òîîëëîãûí ýöñèéí ä¿í èðýõ íýãä¿ãýýð ñàðûí 10-íä ãàðàõ àæýý.

Òóë çàãàñûã àõóéí çîðèóëàëòààð àãíàõûã õîðèãëîíî

Àí àãíóóðûí òóõàé õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé õóóëèàð àãíóóðûí àæèë ýðõëýõ ìýð-

ãýæëèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýëèéã òîãòîîæ ºãºõ, àí õèéõýä òàâèãäàõ øààðäëàãà, àí àìüòíûã òýæýýâðýýð ¿ðæ¿¿ëýõ, àãíóóðûí àìüòíû ñàí, ò¿¿íèé áàéðøèë íóòãèéã ýçýìøèõ, àøèãëàõàä èðãýäèéí íºõºðëºë, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõýýð çîõèöóóëñàí áàéíà. ̺í àãíóóðûí àìüòíûã øºíº àãíàõ, õàâõ òàâèõ, ãýðýëò¿¿ëýõ, òóë çàãàñûã àõóéí çîðèóëàëòààð àãíàõûã õîðèãëîõîîð õóóëü÷èëæýý. Òóñãàé òºëáºðòýé àãíóóëæ áóé àí àìüòíû õóðààìæèéí îðëîãûí 30 õóâèéã òóõàéí àãíóóðûí àìüòíû áàéðøèë íóòãèéã õàðèóöàí õàìãààëæ áóé îðîí íóòãèéí íºõºðëºë, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ çîðèóëàëòààð îëãîõîîð òóñãàñàí áàéíà.

Ìîíãîë÷óóä 10.000 ãà ãàçàð ò¿ðýýñýëæ öàãààí áóäàà òàðèíà Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ëàîñ Àðä Óëñ áîëîí Ìîíãîë Óëñûí Õóäàëäàà, ýäèéí çàñàã, øèíæëýõ óõààí òåõíîëîãèéí õàìòûí àæèëëàãààíû Çàñãèéí ãàçàð õîîðîíäûí êîìèññûí íàéìäóãààð õóðàë ÁÍÀËÀÓ-ûí íèéñëýë Âüåíòüÿí õîòíîî áîëëîî. Òóñ õóðàëä Õ¿íñ, õºäºº àæ àõóé, õºíãºí ¿éëäâýðèéí ñàéäûí çºâëºõ Õ.Äàâààäîðæ, òóñ ÿàìíû Õ¿íñíèé ¿éëäâýðëýë, õóäàëäàà, ¿éë÷èëãýýíèé áîäëîãûí õýðýãæèëòèéã çîõèöóóëàõ ãàçðûí äàðãà ×.Ýíõ-Àìãàëàí, Ãàçàð òàðèàëàíãèéí áîäëîãûí õýðýãæèëòèéã çîõèöóóëàõ ãàçðûí àõëàõ ìýðãýæèëòýí Ø.Áàðàí÷óëóóí íàð îðîëöñîí þì. Õóðëûí ¿åýð Ìîíãîë Óëñûí õ¿í àìûí õ¿íñíèé õýðýãöýýíä çîðèóëàí “Õ¿íñíèé áàòàëãààò áàéäàë” ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä ÁÍÀËÀÓ-ààñ 10.000 ãà ãàçðûã öàãààí áóäàà òàðèàëàõ çîðèóëàëòààð Ìîíãîëä ò¿ðýýñëýõýýð áîëæýý.

Ìîíãîë ìàëûã ýð¿¿ëæ¿¿ëýõýä áóðèàäóóä òóñàëíà ÎÕÓ-ûí Áóðèàä óëñûí Óëààí-¯ä Õîòûí ìàõ êîìáèíàò Ìîíãîë óëñàä ìàë íÿäàëãààíû öåõ áàéãóóëàõààð Õ¿íñ, õºäºº àæ àõóé õºíãºí ¿éëäâýðèéí ÿàìàíä ñàíàë òàâüæýý. Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèé ñàéä Áàòáîëä ÎÕÓ-ä àéë÷ëàõäàà Çàñãèéí ãàçðûí òýðã¿¿í Â.Ïóòèíòýé õýëýëöýýð õèéæ ìàëûã ýð¿¿ëæ¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé 375 ñàÿ ðóáëèéã áóöàëòã¿é òóñëàìæ áîëãîí àâàõààð áîëñîí þì.Òèéìýýñ Ìîíãîë ìàëûã ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ, âàêöèíæóóëàõ àæèëä Áóðèàäûí òàë ýì÷ ìýðãýæèëòí¿¿äýýð òóñëàõàä áýëýí áàéãààãàà èëýðõèéëæýý. Óëìààð àëü áîëîõ àæëàà õóðäàí ýõë¿¿ëýõýýð ñàëáàðûí ÿàìòàé ÿðèà õýëýëöýý õèéæ áàéãàà þì áàéíà.

ÌÝÄÝÝ, ÌÝÄÝÝËÝË

Ìàë÷äûí àìüæèðãààã äýìæñýí òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýýð áîëîâ ÀÍÓ-ûí Âàøèíãòîí õîòíîî Äýëõèéí áàíêíû պ人 àæ àõóé, õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûí õºòºëáºðèéí Óäèðäàõ Ǻâëºë õóðàëäàæ, õºãæèæ áóé 20 îðíîîñ èð¿¿ëñýí òºñëèéã õýëýëöýýä, ãóðâàí îðíû òºñëèéã äýìæñýíèé íýã íü Ìîíãîë Óëñ áîëîâ.Òóñ çºâëºë Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ ñàíàë áîëãîñîí “Ìàë àæ àõóéä ñóóðèëñàí öîãö àìüæèðãààã äýìæèõ õºòºëáºð”-èéã õýëýëöýí äýìæýýä 12.5 ñàÿ àì.äîëëàðûí ñàíõ¿¿æèëòûã îëãîõîîð øèéäâýðëýëýý.Ìàíàé óëñûí ñàíàë áîëãîñîí ýíýõ¿¿ õºòºëáºðèéã õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýõ çàìààð ÿäóó èðãýäèéí àìüæèðãààã äýýøë¿¿ëæ, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ îíîâ÷òîé çîðèëòîî äýâø¿¿ëæ ÷àäæýý ãýæ Äýëõèéí áàíêíû Òåõíèêèéí Ǻâëºëèéí Õîðîî ä¿ãíýæýý. ̺í Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ 2009-2016 îíä õýðýãæ¿¿ëýõýýð áàòàëñàí”Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿íäýñíèé õºòºëáºð” íü õîîë òýæýýëèéí äóòàãäëûã íºõºõ, àþóëã¿é õ¿íñèéã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëòûã õàíãàõàä ÷èãëýñýí ñàéí õºòºëáºð áîëñíûã øèíæýý÷èä îíöîëæýý.

Ìîíãîë óëñ õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñýýðýý 69 îðíûã àðäàà îðõèâ ͯÁ-ààñ ýðõëýí ãàðãàäàã “Õ¿íèé õºãæëèéí òàéëàí 2010” èëòãýëèéã äýëõèé äàÿàð îëîí íèéòýä àëáàí ¸ñîîð òàíèëöóóëëàà.¯¿íä, íèéò 169 óëñ îðíû õ¿íèé õºãæëèéí ¿ç¿¿ëýëòèéã õàðüöóóëàí ãàðãàñàí áàéíà. Ìîíãîë óëñ õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñýýðýý 2009 îíä 114-ò æàãñàæ áàéñàí áîë ºíººäºð 0,622 ãýñýí ¿ç¿¿ëýëòýýð 100-ä áè÷èãäëýý.Àçèéí óëñ îðíóóäûí õ¿íèé õºãæëèéí àñóóäàëä èõýýõýí àõèö ººð÷ëºëò ãàð÷ áàéãààãèéí äîòîð Ìîíãîë Óëñûíõ ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä òóóøòàé àõèæ áàéãààã äýýðõ òàéëàíä îíöëîí òýìäýãëýñýí áàéíà. Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð 2015 îíä 65 äóãààð áàéðàíä, 2021îí ãýõýä ýõíèé 50-ä îðîõîîð òîäîðõîé çîðèëò äýâø¿¿ëýýä áàéãàà àæýý.Õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñýýðýý Íîðâåãè, Àâñòðàëè, Øèíý Çåëàíä òýðã¿¿ëñýí áîë Çèìáàáâå õàìãèéí ñ¿¿ëä áóþó 169ä áè÷èãäëýý.