Vensters op de wereld 2010

Vensters op de Wereld Jaarbericht 2009-2010

Faculteit der Geesteswetenschappen

Geesteswetenschappen

Woord vooraf Het academische jaar 2009-2010 is voor de Leidse Faculteit der Geesteswetenschappen bijzonder geweest.

Deze derde editie van het Jaarbericht Vensters op de Wereld licht zeven onderzoeken uit en blikt met trots terug op de hoogtepunten van het afgelopen jaar.

Zo is de Spinozaprijs van NWO een fantastische blijk van waardering voor het werk van prof.dr. Sluiter, die volgens het juryrapport “een geesteswetenschapper pur sang” is. Nu is Ineke Sluiter een gevestigde wetenschapper die haar sporen dubbel en dwars heeft verdiend. Aan de Leidse faculteit der Geesteswetenschappen werken Prof.dr. W. van den Doel decaan

natuurlijk ook jonge wetenschappers. Gelukkig worden die niet vergeten. Onze collega dr. Remco Breuker heeft de Heineken Young Scientists Award voor de Historische Wetenschap gekregen. Een prijs in 2010 voor het eerst ingesteld door de Stichting Alfred Heineken Fondsen. Over het onderzoek van Remco Breuker leest u in dit jaarbericht een uitgebreid interview.

Twee bijzondere prijzen voor twee uitstekende Leidse geesteswetenschappers. Dat mag en moet gevierd worden. Maar er gebeurt uiteraard in Leiden nog veel meer op het terrein van de geesteswetenschappen.

Dit jaarbericht probeert u daarvan een indruk te geven. Daarbij wordt aandacht geschonken aan de aller­­eerste promotie in de kunsten, nóg een hoogtepunt van het jaar 2009-2010, en aan de succesvolle afronding van twee VICI-projecten: allereerst The Codifiers and the English Language en verder Peasants, citizens and soldiers: the effects of demographic growth in Roman Republican Italy.

Het zijn voorbeelden van het belangrijke en zeer innovatieve onderzoek zoals dat in de faculteit wordt verricht. Dat onderzoek voedt weer het onderwijs dat ruim 4.500 studenten in Leiden genieten.

Ik wens u veel plezier bij het lezen van deze derde Vensters op de Wereld.

Wim van den Doel, decaan

01

Geesteswetenschappen

Inhoudsopgave 1 . De faculteit en haar instituten 005 2 . Bijzondere onderscheidingen en prijzen 013 3 . Zeven vensters 017 4 . Nieuwe projecten 047 5 . Eregalerij 050

03

Geesteswetenschappen

1 De faculteit en haar instituten De Faculteit der Geesteswetenschappen is rijk aan expertise op het terrein van onder meer de filosofie, godsdienstwetenschappen, geschiedenis, kunsten, kunstgeschiedenis, letterkunde, taalkunde en regiostudies van vrijwel de gehele wereld. In 2009 ontwikkelde ze voor meer dan € 53 miljoen aan activiteiten op het gebied van onderwijs en onderzoek. De faculteit bedient ruim 4500 studenten en heeft circa 700 medewerkers.

Het onderzoek van de faculteit is georganiseerd binnen zeven instituten, waarbij tussen september 2009 en juni 2010 in totaal 59 promovendi hun doctorstitel hebben verworven.

Leiden University Academy for Creative and Performing Arts

bovendien onderdak aan minoren en keuzepakketten voor

De Academie der Kunsten is een samenwerkingsverband van

wijs van de Leidse universiteit.

bachelorstudenten en levert bijdragen aan het masteronder-

de Universiteit Leiden en de Hogeschool der Kunsten te Den Haag. De Academie werkt aan het samengaan van kunsten en

Promoties

wetenschappen en biedt zo unieke perspectieven aan studen-

• Luk Vaes: Extended piano techniques in theory,

ten, docenten en onderzoekers om op hoog niveau te kunnen

history and performance practice (prof. F. de Ruiter)

werken aan hun artistieke en wetenschappelijke ontwikkein de beeldende kunsten en vormgeving, toegankelijk voor

Leiden University Institute for Cultural Disciplines

kunstenaars die hun artistieke ontwikkeling expliciet laten

Het Leiden University Institute for Cultural Disciplines (ICD,

leiden door een helder geformuleerde onderzoeksvraag.

Instituut voor Culturele Disciplines) is verantwoordelijk voor

Zij worden begeleid door academici en kunstenaars-hoog-

onderzoek en graduate onderwijs op het gebied van letter­

leraren. Dit alles vindt plaats in een internationale Graduate

kunde en literatuurwetenschap, de geschiedenis van kunst en

School waarin wordt samengewerkt met Amsterdam, Gent,

materiële cultuur, en de studies van film en nieuwe media.

Leuven, Londen en Oxford. De Academie der Kunsten biedt

Het ICD omvat drie clusters: de klassieke cultuur,

ling. Centraal staan de doctoraatstrajecten in de muziek en

05

06

Geesteswetenschappen

de middeleeuwen en de vroegmoderne tijd, en de moderne en hedendaagse periode. Ieder cluster biedt een interdisciplinair kader voor de bestudering van kunst en literatuur, en het cluster voor de nieuwste tijd biedt dat tevens voor film en

Geesteswetenschappen

• Louis Verheij: Where of is mad al mankynde (prof.dr. R.H. Bremmer) • Liesbeth Zuidema: Verbeelding en ontbeelding (prof.dr. R. Falkenburg en prof.dr. W.P. Blockmans)

• Gonzalo Antonio de la Maza Escobar: Construcción democrática, participación ciudadana y políticas públicas en Chile (prof.dr. P. Silva) • Dennie Oude Nijhuis: Labor divided: union structure and the development of the post-war welfare state in

nieuwe media. Binnen het instituut werken zo’n 90 onderzoekers, plus 25 aio’s en 130 buitenpromovendi (onder wie

Leiden University Institute for History

the Netherlands and the United Kingdom

12 gastpromovendi).

In Leiden wordt al sinds de dagen van Justus Lipsius (1547-

(prof.dr. R.T. Griffiths)

1606) geschiedenis gedoceerd. Met de benoeming van Robert

• Yvonne Ryan: Leading from the back: The leadership

Promoties • Zsolt Novák: A Priori Truth in the Natural World: A Non-Referentialist Response to Benacerraf ’s Dilemma (prof.dr. G. Sundholm) • Omid Tofighian: Myth and Philosophy on Stage in Platonic Dialogues (prof.dr. F.A.J. de Haas)

Leiden University Centre for Linguistics

Promoties

Fruin tot hoogleraar in de vaderlandse geschiedenis aan de

of Roy Wilkins and the NAACP, 1955-68

Het Leiden University Centre for Linguistics (LUCL) verenigt

• Asta Balciunaite: The drama of affluence in Joyce

Leidse universiteit in 1860 begon de moderne geschiedbe­

(prof.dr. A. Fairclough)

al het Leidse taalkundige onderzoek. Het instituut omvat de

Carol Oates’s recent novels (prof.dr. Th. D’haen) • Lydeke van Beek: Leken trekken tot Gods Woord (prof.dr. P.G. Hoftijzer) • Anke Coumans: Als een beeld ‘ik’ zegt... (prof.dr. C.J.M. Zijlmans) • Marijke Duijker: The worship of Bhima (prof.dr. A.J.J. Mekking) • Hugo Koning: The Other Poet (prof.dr. I. Sluiter)

oefening in Nederland. De belangrijkste onderzoeksthema’s

• Carmen Pérez González: A Comparative Visual Analysis

studie van vele talen van de wereld in hun complexiteit en

en status in een laatmiddeleeuwse samenleving

verscheidenheid, en benadert talen vanuit alle mogelijke

voor Geschiedenis) zijn het functioneren van de grote impe-

(prof.dr. W.P. Blockmans)

invalshoeken: beschrijvend en theoretisch, formeel en

ria van de antieke wereld, kwesties van identiteit in Europa van 1300 tot 1700, politieke cultuur en nationale identiteit,

• Liesbeth Zuidema: Verbeelding en ontbeelding (prof.dr. R. Falkenburg en prof.dr. W.P. Blockmans)

functioneel, historisch en modern. De circa 140 onderzoekers hebben hun onderzoek geclusterd rond taalbeschrijving, taalgeschiedenis, taalkundige modellen en verschillende

migratie, stadsgeschiedenis, sociale cohesie, en Europese expansie en globalisering. Het instituut verenigt ongeveer

Leiden University Institute for Philosophy

interdisciplinaire domeinen. Het instituut verzorgt de

75 onderzoekers.

Het Institute for Philosophy (LUIP, Instituut voor Wijsbe-

internationaal georiënteerde onderzoeksmaster ‘Linguis-

• Anja Novak: Ruimte voor beleving (prof.dr. C.J.M. Zijlmans)

• Arie van Steensel: Edelen in Zeeland: Macht, rijkdom

van het Leiden University Institute for History (Instituut

geerte) beoefent de wijsbegeerte in al haar facetten, in relatie

tics: Structure and variation in the languages of the world’

Promoties

met alle aan deze universiteit gedoceerde vakwetenschappen.

en organiseert jaarlijks talrijke conferenties, workshops en

• Filip Bloem: Bedachtzame revolutionairen. Tsjechische

Een voorname bron van inspiratie is de geschiedenis van de

andere wetenschappelijke bijeenkomsten. Het onderzoek van

of Nineteenth-Century Iranian Portrait Photography

en Oost-Duitse oppositiebewegingen 1975-1990

wijsbegeerte vanaf de oudheid tot de moderne tijd. Juist in

het LUCL is een universitair profileringsgebied, Language

and Persian Painting (prof.dr. C.J.M. Zijlmans en

(prof.dr. M.E.H.N. Mout)

de filosofie wordt steeds op die geschiedenis teruggegrepen

Diversity in the World.

prof.dr. J.J. Witkam) • Marike van Roon: Goud, zilver en zijde (prof.dr. T.M. Eliëns) • Joko Santoso: A study of architect Cosman Citroen (1881-1935) and his works in Surabaya (prof.dr. C.A. van Eck) • Marjan Unger-de Boer: Sieraad in context (prof.dr. T.M. Eliëns en prof.dr. C.W. Fock) • Gé Vaartjes: Rebel en dame. Biografie van Top Naeff (prof.dr. A.G.H. Anbeek van der Meijden)

• Menghong Chen: De Chinese gemeenschap van Batavia,

om de vragen van onze tijd te stellen en te interpreteren.

1843-1865, een onderzoek naar het Kong Koan-archief

Nationale en internationale samenwerking zijn daarbij

Promoties

(prof.dr. J.L. Blussé van Oud-Alblas)

karak­teristiek voor het instituut. De ongeveer vijftien onder-

• Birgitta Bexten: Was macht Hypertext mit Text?

• Jaap den Hertog: Anthoni van Noordt en zijn Tabulatuurboeck (prof.dr. S. Groenveld) • Anton Kos: Van meenten tot marken (prof.dr. P.C.M. Hoppenbrouwers)

zoekers richten zich in hun onderzoek direct of indirect

Textlinguistische Einsichten in das be- und entgrenzende

op de notie rationaliteit. Zij stellen daarbij vragen als: Hoe

Wirken von Paratext und Text in Hypertext

mani­festeert zich rationaliteit in logica, taal- en wetenschapstheorie? En: hoe worden ethiek, politiek en economie be-

(prof.dr. A. Visser) • Regula Christiansen-Bolli: A Grammar of Tadaksahak,

paald door opvattingen over rationeel handelen? Het helder

a Northern Songhay Language of Mali

lo Posible: Cuantificación y Esfera Pública en Chile

stellen van de vragen is hierbij minstens zo belangrijk als het

(prof.dr. M.P.G.M. Mous)

(prof.dr. P. Silva)

formuleren en beargumenteren van mogelijke antwoorden.

• Rodrigo Antonio Márquez Arellano: La ‘Medida’ de

07

08

Geesteswetenschappen

Geesteswetenschappen

• Marius Doornenbal: A grammar of Bantawa Grammar,

• Chaoju Tang: Mutual intelligibility of Chinese dialects:

paradigm tables, glossary and texts of a Rai language of

an experimental approach (prof.dr. V.J.J.P. van Heuven)

Eastern Nepal (prof.dr. G.E. Booij) • Tolemariam Fufa: A Typology of Verbal Derivation in Ethiopian Afro-Asiatic languages (prof.dr. M.P.G.M. Mous en prof. Baye Yimam (Addis Ababa University)) • Annemiek Hammer: The acquisition of verbal

• Assimakis Tseronis: Qualifying Standpoints (prof.dr. T. van Haaften en prof.dr. F.H. van Eemeren (Universiteit van Amsterdam) • Annemie Verbist: The Acquisition of Personal Pronouns in Cochlear-Implanted Children (prof.dr. J.E.C.V. Rooryck,

morphology in cochlear- implanted and specific

prof.dr. S. Gillis (Universiteit Antwerpen) en prof.dr.

language impaired children (prof.dr. J.E.C.V. Rooryck,

M.M.R. Coene (Vrije Universiteit Amsterdam)

M.M.R. Coene (Vrije Universiteit Amsterdam)) (prof.dr. M.P.G.M. Mous) • Zaira Khalilova: A Grammar of Khwarshi

in North America (prof.dr. P.J.M. Nas)

• Koen Holtzapffel: Een vrijzinnige kijk op de laatste

• Doğan Cetinkaya: Muslim Merchants and Working Class

dingen (prof.dr. Th.M. van Leeuwen en prof.dr. G.G.

in Action: Nationalism, Social Mobilization and Boycott

de Kruijf)

Movement in the Ottoman Empire 1908-1914

• Mark Jones: Why heaven kissed earth: The Christology of Thomas Goodwin (1600-1680) (prof. dr. E.G.E. Van der Wall en prof. dr. H.L. Murre-Van den Berg) • Karen Pärna: Believe in the Net (prof.dr. M.B. ter Borg)

Leiden University Institute for Religious Studies

Area Studies verbinden grondige kennis van taal en cultuur

De naam Godsdienstwetenschappen past bij de weten­

sociale wetenschappen en rechtsgeleerdheid. Ze halen uit

met disciplinaire benaderingen uit de geesteswetenschappen,

schaps­theoretische positie van een openbare universiteit:

de regio’s in kwestie niet alleen data, maar ook theorie en

(prof.dr. F.H.H. Kortlandt en prof.dr. B. Comrie

niet God, maar godsdiensten worden bestudeerd als uitingen

methode die disciplinaire aanspraken op universaliteit

(Max Planck Institute, Leipzig))

van menselijke cultuur. Het Leiden University Institute for

in twijfel trekken.

• Werner Knobl: A Surplus of Meaning: The Intent of

Religious Studies (LUIRS, Leids Instituut voor Godsdienst-

Het Leiden University Institute for Area Studies (LIAS)

Irregularity in Vedic Poetry (prof.dr. A. Lubotsky)

wetenschappen) rekent in principe alle godsdiensten tot het

omvat een School of Asian Studies (SAS) en een School of

• Frank Landsbergen: Cultural evolutionary modeling of

eigen domein van expertise, al ligt het zwaartepunt van de

Middle-Eastern Studies (SMES). Regiospecialisaties zijn

patterns in language change: Exercises in evolutionary

22 onderzoekers bij de bestudering van christendom, islam,

China, Japan, Korea, Tibet, Zuid-Azië en Zuidoost-Azië; en

linguistics (prof.dr. A. Verhagen)

jodendom, vergelijkende godsdienstwetenschap, hindoeïsme

Arabisch, Aramees, Assyriologie, Egyptologie, Hebreeuws,

in het Westen, bijbelse studies en antieke godsdiensten.

Papyrologie, Perzisch en Turks. LIAS-leden beoefenen de

Computational Aspects of Extended Lexical Units (prof.

Bijzondere leerstoelen zijn ingericht op de gebieden van

volgende disciplines: antropologie, archeologie, develop-

dr. A. Verhagen en prof.dr. I.A. Sag (Stanford University))

de vrijmetselarij, de remonstrantse theologie en niet-

ment studies, economie, film studies, de studie van kunst &

• Kristina Riedel: The Syntax of Object Marking in Sambaa:

institutionele religie in de hedendaagse samenleving.

materiële cultuur, filologie, filosofie, geschiedenis, gods-

A comparative Bantu perspective (prof.dr. L.L. Cheng en

Het onderzoek is georganiseerd in twee samenwerkings­

dienstwetenschappen, literatuurwetenschap, media studies,

prof.dr. T.C. Schadeberg)

verbanden, gericht op religies in de oudheid (Antiquity)

politicologie, rechtsgeleerdheid, sociologie, taalpedagogiek,

en gericht op de veranderingen die godsdiensten ondergaan

en taalwetenschap. Hun onderwijs en onderzoek reikt van

Century Xinka grammar (prof.dr. W.F.H. Adelaar en

in de moderne tijd, bijvoorbeeld ten gevolge van migratie,

de oudheid tot het heden.

prof.dr. N. Grube (Univerity of Bonn)

de invloed van modernisering en wetenschap, en de

• Michaela Poss: Under construction: Cognitive and

• Frauke Sachse: Reconstructive Description of Eighteenth-

• Erik Schoorlemmer: Agreement, Dominance and Doubling: the morphosyntax of DP (prof.dr. J.E.C.V. Rooryck en prof.dr. L.L. Cheng)

opkomst van niet-institutionele religiositeit (Modernity).

(prof.dr. E.J. Zürcher) • Yu-Jen Chen: Embodying Nation in Food Consumption: Changing Boundaries of “Taiwanese Cuisine” (1895-2008) (prof.dr. A. Schneider) • Els van Dongen: “Goodbye Radicalism!”: conceptions of

Leiden University Institute for Area Studies

prof.dr. S. Gillis (Universiteit Antwerpen) en prof.dr.

• Anne Christie Hellenthal: A grammar of Sheko

Promoties

conservatism among Chinese intellectuals during the early 1990s (prof.dr. A. Schneider) • Hui Guo: Writing Chinese Art History in Late Qing and Republican China (prof.dr. B.J. ter Haar) • Magdalena Kuhn: Die Struktur der koptischen liturgischen Melodien (prof.dr. J. Borghouts en prof.dr. J.van der Vliet) • Alex Lamprou: Between central state and local society (prof.dr. E.J. Zürcher) • Andreas Marks: Kabuki brain puzzles: Station-character motif patterns in the actor Tokaido series of Utagawa Kunisada (1786–1865) (prof.dr. M.F.M. Forrer) • Arzu Meral: Western ideas percolating into Ottoman minds (prof.dr. R. Kruk) • Paramita Paul: Wandering saints: Chan eccentrics in the art and culture of song and Yuan China (prof.dr. M. van Crevel) • Annika Pissin: Elites and their children (prof.dr. B.J. ter Haar) • Revi Soekatno: Kidung Tantri Kediri (prof.dr. B. Arps) • Antonio Terrone: Bya rog prog zhu: The Raven Crest

Promoties • Hendrika Beaulieu-Boon: So far away from home: engaging the silenced colonial; the Indies diaspora

(prof.dr. B.J. ter Haar) • Zulkifli: The struggle of the Shi’is in Indonesia (prof.dr. C.van Dijk)

09

Geesteswetenschappen

2 Bijzondere onderscheidingen en prijzen Prof.dr. Wim van Anrooij, hoogleraar Nederlandse taal en

Akademie van Wetenschappen (KNAW) tot lid gekozen in

cultuur, is benoemd tot lid van de Académie Internationale

de Afdeling Letterkunde. Verkiezing vindt jaarlijks plaats op

d’Héraldique. Het heraldische gezelschap, opgericht te Parijs

grond van wetenschappelijke prestaties, op voorspraak van

in 1949, telt momenteel iets meer dan honderd leden.

de wetenschappelijke gemeenschap.

Dr. Remco Breuker ontving de Heineken Young Scientists

Martijn Kager, student Nederlandse taal en cultuur, won de

Award voor de Historische Wetenschap voor zijn onderzoek

Taalunie Scriptieprijs met zijn scriptie De retoriek van kunnen.

naar Koreaanse identiteiten. De KNAW kent de Heineken Young Scientists Awards tweejaarlijks toe aan vijf wetenschap-

Prof.dr. Nicolette Mout, hoogleraar Algemene geschiedenis,

pers die excellent wetenschappelijk werk verrichten en daar-

ontving uit handen van de ambassadeur van de Republiek

mee een voorbeeld zijn voor andere jonge wetenschappers.

Oostenrijk het officierskruis Ehrenkreuz für Wissenschaft und Kunst 1. Klasse voor haar bijdrage aan de wetenschap­

Prof.dr. Willem van Gulik, hoogleraar Materiële cultuur­

pelijke samenwerking tussen Nederland en Oostenrijk.

kunde en kunstgeschiedenis van Oost Azië, is op 23 november door koningin Beatrix benoemd tot Commandeur in

Drs. Saskia Peels, alumnus Griekse en Latijnse taal en

de Orde van Oranje-Nassau.

cultuur, ontving de Prof. A.W. Grootendorst Prijs van de Stichting Algemeen Studiefonds. De prijs is driemaal achter

Prof.dr. Holger Gzella, hoogleraar Hebreeuws en

elkaar toegekend aan een student die cum laude afstudeerde

Aramees, is benoemd tot lid van De Jonge Academie.

in de Klassieke talen in Leiden.

Prof.dr. Albert de Jong, hoogleraar Vergelijkende Gods-

Prof. Frans de Ruiter, hoogleraar in de Kunsten en directeur

dienstwetenschappen, prof.dr. Maarten Mous, hoogleraar

van de Academie der Kunsten is op 29 januari door de

Afrikaanse Taalkunde, en prof.dr. Kitty Zijlmans, hoog­

Koningin onderscheiden met het Erekruis Huisorde van

leraar Geschiedenis en theorie van de beeldende kunst van

Oranje. De Huisorde wordt toegekend aan personen die

de nieuwste tijd, zijn door de Koninklijke Nederlandse

goede diensten hebben verricht voor het Koninklijk Huis.

011

012

Geesteswetenschappen

Geesteswetenschappen

Dr. Ariane van Santen, universitair docent Nederlands, werd

benoemd tot Commandeur in de Orde van Rio Branco.

Spinozaprijs voor prof.dr. Ineke Sluiter

Ineke Sluiter is hoogleraar Griekse taal- en letterkunde aan

na afloop van haar afscheidscollege op 3 september benoemd

Deze Orde wordt door het Braziliaanse Ministerie van

Prof.dr. Ineke Sluiter heeft de Spinozaprijs 2010 ontvangen.

de Faculteit der Geesteswetenschappen. Zij studeerde Griekse

tot Ridder in de Orde van Oranje-Nassau.

Buitenlandse Zaken toegekend aan landgenoten en buiten-

De Spinozaprijs wordt door NWO toegekend aan Neder-

en Latijnse Taal en Cultuur aan de Vrije Universiteit te

landers die bijzondere diensten hebben geleverd aan Brazilië.

landse onderzoekers die tot de absolute top van de weten-

Amsterdam, waar ze in 1990 ook promoveerde. Zij is daarbij

schap behoren. Wetenschappers ontvangen de prestigieuze

sinds 2000 wetenschappelijk directeur van OIKOS, National Research School in Classical Studies, in Nederland.

Prof.dr. Patricio Silva, hoogleraar Geschiedenis van Latijns Amerika, is op 19 augustus benoemd tot Groot Officier in de

Prof.dr. Wim Willems, hoogleraar Sociale Geschiedenis,

premie voor hun voortreffelijk, baanbrekend en inspire-

Orde Gabriela Mistral. De onderscheiding, uitgereikt door de

ontving de tweejaarlijkse Littéraire Witte Prijs, voor zijn

rend onderzoek.

Chileense Minister van Onderwijs, wordt door de Chileense

boeken Tjalie Robinson. Biografie van een Indo-schrijver

staat als erkenning gegeven aan landgenoten en buitenlan-

en Schrijven met je vuisten. De prijs is bestemd voor een

Haar onderzoek richt zich op antieke ideeën over taal en

ders die een bijzondere bijdrage hebben geleverd op het

letter­kundig werk van een Haagse auteur of over een Haags

literatuur en hun maatschappelijke impact, bijvoorbeeld in

gebied van cultuur en onderwijs.

onderwerp. In 2009 werd Wim Willems voor zijn boek Tjalie

de opvoeding en bij de constructie van sociale identiteit.

Robinson. Biografie van een Indo-schrijver genomineerd voor

Speciale aandacht besteedt zij ook aan het discours van

de Grote Geschiedenisprijs 2009.

normen en waarden in de oudheid en tegenwoordige tijd,

Prof.dr. Henk Wesseling, emeritus hoogleraar, is door de

en de manier waarop dat discours wereldbeelden reflecteert

Franse president Nicolas Sarkozy benoemd tot Commandeur in de Ordre national de la Légion d’Honneur. Hij ontving

Esther Zwinkels, studente Geschiedenis, ontving in april

deze hoge onderscheiding voor zijn inspanningen de

voor haar masterscriptie Het Overakker-complot. Verzetsgroe-

Frans-Nederlandse toenadering te bevorderen.

pen in confrontatie met de Japanse bezetter op Sumatra tijdens

Volgens het juryrapport noemen buitenlandse experts Sluiter

de Tweede Wereldoorlog de tweejaarlijkse Erik Hazelhoff

“toonaangevend in het onderzoek van de antieke grammatica.

Dr. M.L. Wiesebron, verbonden aan de opleiding Talen

Aanmoedigingsprijs voor de beste universitaire master­

Ze roemen haar talent om een klein, droog en technisch

en Culturen van Latijns-Amerika (TCLA), is door de Brazi-

scriptie geschreven aan een Nederlandse universiteit.

vakgebied als de taalkunde van de Grieken te verbreden naar

liaanse regering, via een presidentieel decreet van 8 april jl.,

en vormt.

andere vakgebieden. De experts vinden Sluiter een bruggenbouwer ook op internationaal gebied. Ze kijkt over de grenzen van haar eigen vakgebied en zorgt zowel voor verbinding met andere geesteswetenschappen als met actuele discussies in de maatschappij.”

Sluiter ontvangt een bedrag van 2,5 miljoen euro, dat geheel naar eigen inzicht besteed mag worden aan nieuw onderzoek.

“Het is een fantastisch bedrag”, zegt ze enthousiast. “Niet enkel maar een beloning, ook een opdracht. En eerlijk gezegd voel ik me daar ook beter bij thuis.” Ze zit al vol ideeën over wat ze met de Spinozaprijs gaat doen.

Prof.dr. Ineke Sluiter

013

Geesteswetenschappen

3 Zeven vensters Gabrielle van den Berg Leiden University Institute for Area Studies en Remco Breuker Otto Boele

Leiden University Institute for Cultural Disciplines

Willem Drees

Leiden University Instute for Religious Studies

Luuk de Ligt

Leiden University Institute for History

Herman Siemens

Leiden University Institute for Philosophy

Ingrid Tieken

Leiden University Centre for Linguistics

Luk Vaes

Leiden University Academy for Creative and Performing Art

015

016

Geesteswetenschappen

Geesteswetenschappen

Leiden University Institute for Area Studies

Iran en Korea: zoektocht naar een eigen identiteit Dat de dingen niet zijn wat ze lijken, is waar dr. Remco Breuker en dr. Gabrielle van den Berg steeds meer achterkomen. Beider onderzoeksgebieden zijn sterk gekleurd door vooroordelen. Breuker onderzoekt de rol van geschiedenis bij de totstandkoming van de Koreaanse identiteit. Van den Berg doet hetzelfde voor Iran.

“Door ‘de ander’ te definiëren bepaal je de eigen identiteit.”

‘Kun je je niet beter bezig houden met modern Iran?’, krijgt

Het was een heus machtssymbool.” Nu geldt het boek als het

Van den Berg vaak te horen. “Als mensen denken aan Iran

nationale epos en als symbool van de nationale identiteit.

dan denken ze aan het land dat door Bush tot de axis of evil

Van den Berg: “Iedereen kent nog steeds de heldenverhalen

werd benoemd, aan een land dat wordt geregeerd door de

van het Shahnama. Zoals het verhaal van Sohrab en zijn

mollahs. Maar er valt over Iran zo veel meer te zeggen”, weet

vader Rostam, van wie de laatste als de Hercules van de

Van den Berg. Het Iraanse epos dat zij onderzoekt, het

Perzische epiek geldt. Door het Koningsboek voelt een

Shahnama, is daar een goed voorbeeld van. “Dit Konings-

Iraniër zich Iraniër.”

boek dateert uit 1010 en vertelt over de eerste mens op aarde tot aan de komst van de islam in de zevende eeuw. Voor

Belangrijker dan de bijbel

machthebbers in de islamitische tijd fungeerden de verhalen

Van den Berg onderzoekt de extra epen die in de loop van de

over preïslamitische koningen als voorbeeld en ijkpunt.

eeuwen aan het Shahnama zijn toegevoegd. In februari 2011

Gabrielle van den Berg en Remco Breuker Remco Breuker (1972) studeerde Japans en Koreaans in Leiden en Koreaanse geschiedenis aan de Seoul Nahoual University in Korea. Hij behaalde zijn PdD in de middeleeuwse Koreaanse geschiedenis in 2006. Naast zijn huidige onderzoek over de rol van het Koreaanse verleden in het moderne Korea houdt Breuker zich bezig met Koreaanse films en maakt hij literaire vertalingen uit het Koreaans.

Gabrielle van den Berg (1967) voltooide in 1991 haar opleiding Perzische taal en cultuur aan de Universiteit Leiden.

Zes jaar later behaalde zij daar ook haar PhD en vertrok vervolgens naar Cambridge om Perzisch te doceren. Daarna is zij daar tot 2004 verbonden geweest aan het Shahnama Project. De Shahnama en de Perzische epische traditie is de focus van Van den Bergs huidige onderzoek.

017

018

Geesteswetenschappen

Geesteswetenschappen

rondt zij haar project The Persian Epic Cycle and the Shahna-

Twee Korea’s. Noord en Zuid. De één een communistische

nieuws is, word ik vaak gebeld voor commentaar. Wat ik zeg

Van den Berg: “Een kwart van de Iraniërs is van oorsprong

ma of Ferdowsi af. “Het extra materiaal behoort dan wel niet

machtsstaat. De ander, naar Breukers zeggen, op veel vlak-

komt niet altijd over. Niet omdat journalisten hun werk niet

Turkstalig. Je kunt dus niet spreken van één identiteit, die

tot het origineel, maar zegt ons enorm veel. Sommige epen

ken democratischer dan Nederland. “In mijn onderzoek

goed doen maar omdat zij te maken hebben met grote maat-

vaak wel wordt gezocht. Hetzelfde geldt voor het Shahnama.

hebben een politieke lading, andere een religieuze. Het is

probeer ik de focus op het land als geheel een beetje los te

schappelijk vooroordelen. De keren dat Korea in het nieuws

Sommigen stellen dat het epos iets ‘puur Perzisch’ is, maar:

een levend epos gebleven, doordat er continu materiaal aan

laten. Korea is een lapjesdeken.” Breuker beschouwt het als

komt, gaat het over Guus Hiddink of zie je paraderende

wat is Perzisch?”

is toegevoegd. Traditiegetrouw vertelden mensen elkaar in

een voorrecht dat hij onderzoek kan doen. Zuid-Korea heeft

legers in Noord-Korea.”

koffiehuizen de oude verhalen, die ze -om het Sjiisme te

lang moeten vechten voor haar academische vrijheid, maar is

promoten- combineerden met verhalen van religieuze

zich daardoor ook bewust van de beperktheid van haar eigen

Niet één identiteit

enorm belangrijk. De drang naar een eigen, moderne, identi-

leiders. Inmiddels is deze traditie op zijn retour. Maar als

visie, “een bewustzijn dat wij niet altijd hebben.” Veel van de

“Het is gemakzucht”, valt Van den Berg bij. “Mensen willen

teit lijkt des te groter. Is dit typerend voor Azië? Absoluut niet,

nationaal symbool is het heldendicht nog altijd krachtig.

heersende opvattingen die westerse landen hebben over Azië,

graag een eendimensionaal beeld.” Zelfs de universiteit is

vindt Breuker. “Als Korea niet was opgedeeld, had de studie

Het Shahnama is in de Iraanse cultuur belangrijker dan

benadrukken dat gebrek aan eigen historisch besef. “Mijn

volgens haar niet helemaal gevrijwaard van vooroordelen.

van de geschiedenis niet zo’n belangrijke rol gespeeld. En dat

de bijbel hier vandaag de dag.”

haren gaan overeind staan van oriëntalisme. Als Korea in het

De afbakening van het Aziatische continent is daar een voor-

is niet typerend voor Azië, dat werkt overal ter wereld zo. Elke

beeld van. “Mijn afdeling valt onder ‘Middle Eastern studies’,

cultuur kan transformeren, af­hankelijk van de tijd en omstan-

terwijl de verwantschap met Azië net zo groot is.” Breuker

digheden. Het zijn universele mechanismen.”

De Koreaanse identiteit is geen open boek zoals het Shahna-

De rol van het verleden is voor zowel Iran als Korea nog altijd

ma dat is voor Iran. Het verdeelde Korea dwingt Breuker tot

De oerkoning Hushang doodt de zwarte demon in de strijd

geeft een ander voorbeeld. “In mijn vrije tijd vertaal ik

creativiteit in zijn zoektocht naar bronnen. Onconventionele

tegen het kwaad. Detail van een miniatuur toegeschreven aan

Koreaanse literatuur. Opvallend is dat deze boeken hier vaak

bronnen als muziek, populaire literatuur, en tekstvervalsin-

Sultan Muhammad uit een Shahnama-handschrift gemaakt

geen literaire recensies krijgen. De recensies zijn bijna altijd

Originele poster van de film Kill The Shogun (1975, oorspron-

gen zijn de voedingsbodem van zijn huidige onderzoek naar

voor de Safavidische koning Shah Tahmasp, ca. 1520-1522.

politiek gekleurd. De wens om van het land één te maken

kelijke titel: Het neerleggen van de wapenen), waarin tegen

de nationale identiteit: History as Social Practice: Unconven-

Dit handschrift staat ook bekend als het Houghton Shahnama,

speelt altijd de hoofdrol.”

de achtergrond van de annexatie van Korea door Japan, een

tional Historiographies of Korea. “Je krijgt maar een beperkt

naar Arthur Houghton, de kunsthandelaar die dit handschrift

beeld van de geschiedenis als je alleen afgaat op professionele

in de tweede helft van de twintigste eeuw uit elkaar haalde

Van den Berg: “Ik vind het altijd fascinerend om te zien hoe

historici. Het is soms veel interessanter om te weten hoe de

om de miniaturen los te kunnen verkopen.

‘de ander’ wordt gedefinieerd. Want tegelijkertijd bepaal je

tragisch verhaal van heldhaftige vechtkunstenaars die zich hier

gewone man in de straat er over denkt.” Breuker trekt een

daarmee je eigen identiteit. Die drang tot polarisatie is iets

kartonnen doos onder zijn bureau vandaan: “Neem deze

van alle tijden. In het Koningsboek is het de minachting

vechtfilms. Ze staan bekend als Hong Kong films, maar het

tegenover de Turken. Vandaag de dag zet de Iraanse wereld

zijn voor een groot deel Koreaanse acteurs. Het is grappig

zich af tegen de Arabieren en het Westen.”

om te zien dat het de Japanners zijn die er elke keer weer

Breuker: “Wie is die ander, daar gaat het inderdaad om.

van langs krijgen. Het zijn kleine stukjes geschiedenis die

Wat op een bepaald moment de ander was, hoeft niet altijd

worden opgevoerd”, doelend op de Japanse annexatie van

hetzelfde te blijven. De twee Korea’s zijn broeders, maar ook

Korea in 1910.

strijders. Nu is Zuid-Korea een zeer rijk land, terwijl het in de jaren zeventig armer was dan Noord. ‘De ander’ is een fluïde categorie.”

letterlijk kicking and screaming tegen verzetten, wordt verteld.

019

020

Geesteswetenschappen

Geesteswetenschappen

Leiden University Institute for Cultural Disciplines

Pseudopornografische onschuld en de Russische revolutie

onschuldig.” Toch werd Artsybasjev er na de publicatie van beschuldigd de Russische jeugd moreel te bederven: zijn roman werd zowel in tsaristisch Rusland als in de SovjetUnie afgeschilderd als het meest verderfelijke boek van voor de Russische revolutie.

Zedenverwildering De reacties op Sanin zijn niet los te zien van de tijdgeest die

Toen Otto Boele de roman Sanin van Michail Petrovitsj Artsybasjev (1878-1927) begon te lezen, vond hij het boek eigenlijk tegenvallen: “Het is een saai, oninteressant boek. Maar dat was nou juist wat mijn aandacht trok. Hoe was het mogelijk dat zo’n kuis boek toen zo werd bekritiseerd en zelfs werd verboden? Dat vond ik interessant, dat wilde ik onderzoeken.”

heerste toen het werd gepubliceerd. Hier gaat Boele in Erotic Nihilism in Late Imperial Russia dieper op in: “De zeden­ verwildering zou in de laatste tien jaar voor de revolutie een hoogtepunt hebben bereikt. Althans, dat was het argument.

In die periode neemt deze roman een cruciale plaats in, dit was de roman die de verdorven tijdgeest belichaamde. Critici

Sanin van Michail Petrovitsj Artsybasjev gaat over Vladimir

zijn gedrag doorbreekt hij het in het toenmalige Rusland

waren bang dat lezers zich net als de hoofdpersoon zouden

Sanin, een charismatische, fysiek goedgebouwde jongeman.

heer­­sende communistische ideaal van zelfopoffering voor

gaan gedragen. Men dacht dat ze ook excessief zouden gaan

Vrouwen vallen bij bosjes voor hem en daar maakt hij goed

de gemene zaak.”

drinken en zich zouden verenigen in liga’s van de vrije liefde in plaats van zich aan de revolutie te wijden, wat je eigenlijk

gebruik van. Drank en vrije liefde, hij krijgt er geen genoeg van. De roman kwam uit in 1907 en werd het jaar daarop

Als iemand vraagt naar zijn publicatie Erotic Nihilism in

moest doen in die tijd. Door dit boek zou het helemaal fout

meteen verboden. Dat bleef zo tot 1990. Sanin was een

Late Imperial Russia. The Case of Mikhail Artsybashev’s heeft

gaan met de Russische jeugd en dan vooral met de studenten.

individualist en stond kritisch tegenover de revolutie.

Otto Boele een opvallende samenvatting paraat: “Onderzoek

De reputatie van het boek heeft echt een blijvende invloed

Daarom werd Artsybasjev op politieke gronden veroordeeld

naar scandaleuze en pseudopornografische literatuur aan

gehad op het beeld van die tijd.”

en werd zijn boek verboden. Boele: “Sanin is vooral geïnte-

het begin van de twintigste eeuw.” Maar eigenlijk klopt zijn

resseerd in zijn eigen pleziertjes. Dat is oppervlakkig, en met

beschrijving niet. Boele: “Sanin is voor de huidige tijd heel

Die kritiek blijkt nu ongegrond: er zijn helemaal geen bewijzen dat de studerende jeugd zich immoreler is gaan gedragen dan vóór de publicatie van Sanin. Maar het is in Rusland traditie om realistische literatuur heel serieus te nemen.

Otto Boele

Daarom zijn de reacties op boeken als Sanin vaak

Otto Boele is universitair hoofddocent Russische Literatuur. Na het behalen van zijn mastertitel in 1990, promoveerde hij in 1996 tot doctor aan de Rijksuniversiteit Groningen. Hij heeft al meerdere publicaties op zijn naam staan en is sinds 2005 werkzaam in Leiden.

Zijn interesse gaat vooral uit naar het fin-de-siecle in de Russische cultuur, literatuurreceptie en Russische film. Vorig jaar werd zijn boekpublicatie Erotic Nihilism in Late Imperial Russia. The Case of Mikhail Artsybashev’s internationaal gepubliceerd bij The University of Wisconsin Press.

021

022

Geesteswetenschappen

Geesteswetenschappen

overtrokken en hysterisch. Rusland kent een heel andere

Boele maakt het zichzelf eigenlijk nooit te gemakkelijk. Hij

leescultuur dan de meeste Westerse landen. Literatuur moet

doet het liefst onderzoek naar teksten die nauwelijks tot geen

altijd gaan over sociale vraagstukken waar burgers in het

aandacht hebben gehad, teksten waar nog niemand iets mee

echte leven mee kampen. Critici hadden het dan ook niet

heeft gedaan. “Ik vind het fijn om brakke grond om te ploe-

zozeer over het boek zelf, als wel over de maatschappelijke

gen en niet voort te bouwen op werk van eerdere generaties.”

spanningen die er volgens hen uit voort zouden kunnen vloeien, zoals versoepeling van de seksuele moraal. Boele zet

Op de vraag wat hij hoopt te bereiken met zijn publicatie,

hier vraagtekens bij: “Je kunt je afvragen of er wel sprake was

antwoordt Boele: “Ik denk dat die ons dwingt om op een

van zedenverwildering. Concrete lezersreacties op Sanin wa-

genuanceerde manier aan te kijken tegen het fin-de-siecle in

ren bijna allemaal afwijzend. Ik denk dat je bij zoveel morele

Rusland. Deze tijd werd traditioneel gezien als een periode

verontwaardiging kunt stellen dat het wel goed zat met de

van zedenbederf. Ik hoop dat ik dat beeld met Erotic Nihilism

zeden in Rusland.”

in Late Imperial Russia enigszins heb kunnen rechtzetten.”

Er is nog een reden voor de beruchte reputatie van het boek.

Boele: “Nadat het verboden werd en het drukken ervan ophield, werd het voor grote groepen in de samenleving erg moeilijk om aan het boek te komen. Maar naar een roman die zoveel stof deed opwaaien is natuurlijk heel veel vraag en de 20.000 exemplaren die in omloop waren, waren bij lange na niet genoeg. Sanin werd een soort mythe.”

Brakke grond omploegen Boele heeft in Erotic Nihilism in Late Imperial Russia vrijwel geen literair jargon gebruikt. Toch geeft hij aan het echt geschreven te hebben voor vakgenoten, historici en anderen die zich professioneel bezig houden met Russische literatuur.

Boele: “Hoewel de stof vrij pikant is, heb ik niet geprobeerd een of ander populair wetenschappelijk boek te schrijven, het is echt een boek voor vakgenoten.” Voor hemzelf was het een

Gesprek tussen de minister van onderwijs en leerlingen naar

stap buiten zijn eigen vakgebied. “Voor deze publicatie ben ik

aanleiding van geruchten over de liga’s van de vrije liefde, een

op de stoel van de historicus gaan zitten, terwijl ik literatuur

soort seksclubs waartoe Sanin aanleiding zou hebben gegeven.

heb gestudeerd. Dat maakte het schrijfproces vrij moeizaam, ik heb mezelf echt moeten bijscholen.”

Karikatuur van schrijver Michail Petrovitsj Artsybasjev.

023

024

Geesteswetenschappen

Geesteswetenschappen

Leiden University Institute for Religious Studies

Wetenschap versus Geloof: een discussie zonder einde

studie theologie, als hobby naast zijn taken als leraar. “Wat mij zo aantrok in de theologie is het feit dat het een brede studie is, een soort plein: je bent bezig met geschiedenis, talen en teksten, sociale wetenschappen, ethiek, filosofie en meer. Een mooie combinatie met het concrete van de wisen natuurkunde.”

De studie theologie was zijn eerste stap in de Geestesweten-

In zijn boek Religion and science in context: A guide to the debates onderzoekt prof.dr. Willem B. Drees discussies rond de raakvlakken van wetenschap en religie. Want druk gedebatteerd wordt er zeker. “De strijd beperkt zich niet alleen tot wetenschappers versus gelovigen, maar woedt ook bínnen religies. Uiteindelijk stuiten de woordenwisselingen allemaal op één vraag: wat bedoelen we nu eigenlijk met religie?”

schappen en van enkel een hobby was al snel geen sprake meer. “Ik merkte een voorsprong te hebben in bepaalde filosofische discussies, die vaak iets te maken hadden met hoe religieuze overtuigingen zich verhouden tot onze kennis.

Een nieuwe interesse was geboren.” De Groningse professor Hubertus Hubbeling speelde een rol als inspirerend leer-

‘In het begin schiep God de hemel en de aarde’, luidt de eerste

Interactie

meester en stimuleerde de jonge Drees het raakvlak van

regel van het scheppingsverhaal in Genesis. Echt geloven

De interesse in de interactie tussen theologie en natuur­

wetenschap en religie op te zoeken. Godsdienstfilosofie werd

in het zogenoemde creationisme gaat velen een stap te ver.

wetenschappen ontstond al in zijn studententijd. Willem

zijn hoofdvak en de vele vragen over kennis versus geloof

De evolutietheorie van Darwin heeft inmiddels de overhand

Drees besloot niet in de voetsporen van zijn vader en

houden hem tot op de dag van vandaag bezig.

gekregen. Of toch niet? “De discussie over evolutie en

grootvader te treden en verkoos de natuurkunde boven

schepping is een bekend voorbeeld van de wrijving tussen

de politiek. Zo begon hij aan een studie theoretische

Dat deze vragen tot vele discussies leiden is inmiddels duide-

wetenschap en religie. Inhoudelijk is het debat tamelijk

natuurkunde in Utrecht. Na afronding bracht hij zijn

lijk, maar wat nog ontbrak was een analyse van de debatten

achterhaald, maar het feit dat de discussie er is, dat

kennis in praktijk door wis- en natuurkunde te doceren

in hun specifieke context. “Mensen blijken veel langs elkaar

mensen zich druk maken, vind ik interessant.”

op diverse middel­­­bare scholen. Toch voelde Drees

heen te praten. Voor mij was het belangrijk de discussies te

de drang ‘nog iets anders te doen’. Het werd een

verhelderen: wie zijn de betrokkenen, waar maken zij zich druk om en wat bedoelen ze nu eigenlijk met religie?” NWO gaf Drees de kans om in het programma ‘The Future of the Religious Past’ zijn onderzoek uit te voeren.

Willem Drees Willem Drees (1954) studeerde Theoretische Natuurkunde aan de Universiteit van Utrecht en Theologie aan de Universiteit van Amsterdam en Rijksuniversiteit Groningen. Hij is hoogleraar Godsdienstwijsbegeerte en ethiek en vice-decaan en portefeuillehouder onderwijs van de Faculteit der Geesteswetenschappen, Universiteit Leiden. Van 2002 tot 2008 was Drees voorzitter van The European Society for the Study of Science and Theology en sinds 2009 is hij hoofdredacteur van Zygon. Journal of Religion and Science.

025

026

Geesteswetenschappen

Geesteswetenschappen

Drie richtingen

is de Christenunie een regeringspartij; om serieus te worden

Als godsdienstfilosoof is het voor Drees bijna ondoenlijk

Willem Drees hoopt met zijn project vooral liefhebbers en ‘de

In het eerste deel van het boek Religion and science in context:

genomen, is het voor Knevel en anderen zinvoller om

om zichzelf en zijn opvattingen constant buiten de discussies

verbaasde krantenlezer’ aan te spreken. Het drama rond de

A guide to the debates bekijkt de godsdienstfilosoof de

bruggen te bouwen.”

te houden. Zijn eigen visie laat hij daarom in het laatste deel

evolutieleer en de rel binnen de Evangelische Omroep worden

discussies ‘met een beetje distantie’. Vanuit een buitenstaan-

van Religion and Science in Context doorschemeren. “Ik be-

door het project een stuk inzichtelijker: “Door een verhelde-

dersperspectief beschouwt hij het debat over religie versus

Verenigde Staten

nadruk zelf het succes van de wetenschap, maar toch blijven

rend beeld te geven van de debatten en het begrip religie wil

wetenschap en onderscheidt daarin drie richtingen: “Het

Opvallend is dat de meest levendige debatten in de VS

er grensvragen. Waarom is de wereld toch zoals die is? Dan

ik de dagelijkse praktijk begrijpelijk maken. Want de discus-

kan gaan om apologetiek. Mensen willen hun geloof positief

worden gevoerd, waar wetenschap en godsdienst doorgaans

komt de religie om de hoek kijken.”

sies over wetenschap versus geloof zijn nooit afgelopen.”

neerzetten, reclame maken als het ware, en doen bijvoorbeeld

minder snel hand in hand gaan dan in Europa. “Dat heeft te

een beroep op de wetenschap om hun positie te versterken.

maken met de sterke religieuze identiteit van de Amerikanen.

Kijk maar naar Johannes Paulus II, die in zijn tijd als paus

Wij zullen sneller zeggen: ‘Ik ben Nederlander’, in tegenstel-

wetenschappelijke conferenties liet organiseren en het

ling tot een Amerikaan, die zijn of haar geloof vooropstelt.”

principe van evolutie aanvaardde.”

Ook speelt de wijze van financieren van scholen een rol in het oplaaien van discussies. “In de VS worden alleen de

Ook het ongemak rond een geheel wetenschappelijk of

openbare scholen door de staat gefinancierd. Ouders die hun

reductionistisch wereldbeeld doet discussies oplaaien. Niet

kinderen in de eigen religieuze kring willen opvoeden wor-

alleen gelovigen kunnen moeilijk aanvaarden dat we alléén

den hierdoor benadeeld, in tegenstelling tot de situatie hier

uit genen en moleculen bestaan; sommigen strijden dan voor

in Nederland. Om toch grip op de zaak te krijgen proberen

een holistische opvatting van de realiteit. Een derde lijn in

zij veel invloed uit te oefenen op het openbaar onderwijs.

het debat tussen wetenschap en religie, een lijn die volgens

Bijvoorbeeld in de discussie over het aanvaarden van de

Drees tot nu toe erg onderschat is, zijn de interne discussies

evolutieleer.”

bínnen religies. “Hierbij gaat het om een competitiestrijd tussen verschillende partijen binnen één geloof. Een voor-

Bijzaak

beeld uit de praktijk is de rel rond EO-coryfee Andries

De verwarring in de discussies waar Drees over spreekt wordt

Knevel, die er in een televisieprogramma openlijk voor

veroorzaakt door verschillende opvattingen over het begrip

uitkwam het creationisme niet langer te omarmen. De

religie. “Voor sommige mensen gaat het over bepaalde ge-

conservatieve achterban was hier niet over te spreken en

loofsovertuigingen, terwijl anderen zich meer richten op het

een stroom boze telefoontjes was het gevolg. De kloof tussen

morele aspect, of het horen tot een traditie of gemeenschap

de meer radicale en de meer gematigde protestanten was

centraal stellen. Wat voor de een heel belangrijk is kan voor

wederom gegroeid. Zoiets heeft, vermoed ik, ook te maken

de ander bijzaak zijn.” Om hier helderheid in te scheppen

met maatschappelijke veranderingen. De EO werd opgericht

wijdde hij het sleutelhoofdstuk van zijn boek aan de vragen

als tegenhanger van de NCRV; ‘bijbelgetrouwheid’ was een

rond het begrip religie, gezien in het licht van de discussies

Willem Drees met paus Johannes Paulus II in Vaticaanstad bij een conferentie in 1991, georganiseerd door de

bruikbaar polemisch strijdpunt. Nu (voorjaar 2010-red.)

tussen geloof en wetenschap.

Specola Vaticana (de sterrenwacht van het Vaticaan) en het Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley.

027

028

Geesteswetenschappen

Geesteswetenschappen

Leiden University Institute for History

Een nieuwe kijk op de Romeinse Republiek

Vici-project De Ligt sleepte de subsidie voor het Vici-project binnen.

Hij heeft drie aio’s en twee postdocs deelonderzoeken laten uitvoeren om zijn stelling te toetsen. Geen gebruikelijke onderzoeksopzet in de geesteswetenschappen. Toch is het werken met een onderzoeksgroep hem goed bevallen.

“Dit onderzoeksmodel is over komen waaien uit de bèta­ wetenschappen. Voor het eerst zijn in de Oude Geschiedenis

Traditioneel wordt gedacht dat de bevolkingsgroei in Romeins Italië in de laatste twee eeuwen voor Christus afnam. Door de invoer van slaven zou er steeds minder land beschikbaar zijn geweest voor de vrije boeren.

Dit zou geleid hebben tot een afname van de burgerbevolking. Met zijn Vici-onderzoek Peasants, citizens and soldiers: the effects of demographic growth in Roman Republican Italy (201 BC-AD 14) zet historicus Luuk de Ligt dit beeld totaal op zijn kop. “Ik stel juist dat er sprake was van bevolkingsgroei, niet van krimp.”

verschillende aspecten in onderlinge samenhang bekeken.

Op deze manier was het gemakkelijker om een groot terrein te bestrijken. Ook konden we elkaar inspireren.”

In het onderzoek stonden twee vragen centraal. De eerste vraag was: hoe groot was de bevolking in Italië in de laatste twee eeuwen voor Christus? De Ligt: “Als we dit weten,

De interesse van Luuk de Ligt voor oude beschavingen was

Chr. en 14 na Chr. Algemeen wordt aangenomen dat de vrije

kunnen we veel zeggen over de Romeinse maatschappij.

er al vroeg. Als kind las hij veel over het Oude Egypte en

bevolking van Romeins Italië in omvang afnam. De Ligt

Bij een grote bevolking was er waarschijnlijk een goed

Mesopotamië, het huidige Irak. Later, toen hij les kreeg in

wil aantonen dat deze visie onjuist is. “Als we uitgaan van

georganiseerde economie en waren er grote steden. Zeker is

Grieks en Latijn, verschoof zijn belangstelling. Nu is hij

bevolkingsgroei, krijgen we een totaal ander beeld van de

dat de Romeinen een groot leger op de been brachten. Als

hoogleraar Oude Geschiedenis en gespecialiseerd in de

Romeinse maatschappij. De visie op het leger, de economie,

de bevolking daarbij relatief klein was, was er sprake van een

Romeinse oudheid. In 2003 diende hij bij de Nederlandse

de mate van urbanisatie. Alles verandert.”

militaristische maatschappij. Een groot deel van de bevolking

Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO)

vocht dan immers in de legioenen. Maar als de bevolking

een voorstel in voor een Vici-project over de economische,

groot was, maakte slechts een klein percentage deel uit van

sociale en politieke geschiedenis van Italië tussen 201 voor

het leger.” De grootte van de bevolking zegt ook iets over de politiek. “Vermoedelijk gingen er maximaal 70.000 mensen stemmen in Rome. Bij een kleine bevolking is dat een redelijk aantal, maar bij een grote bevolking slechts een fractie.”

Luuk de Ligt Luuk de Ligt (1963) studeerde Griekse en Latijnse taal en cultuur en Geschiedenis aan de Vrije Universiteit van Amsterdam.

In 1993 promoveerde hij op zijn proefschrift Fairs and Markets in the Roman Empire. Sinds 2002 is hij verbonden aan de Universiteit Leiden als hoogleraar Oude Geschiedenis. Hij is gespecialiseerd in de sociaal-economische geschiedenis van het Romeinse Rijk.

Zijn onderzoek richt zich op de bevolkingsgroei in Romeins Italië in de laatste twee eeuwen voor Christus.

029

030

Geesteswetenschappen

Geesteswetenschappen

De tweede vraag luidde: hoe heeft de bevolking zich in deze

concentraties van scherven. Op deze manier valt te ontdek-

periode ontwikkeld? Historici gaan er altijd vanuit dat de

ken of er op een bepaalde plaats iemand heeft gewoond en in

vrije bevolking van Italië kromp. Door de armoede op het

welke periode. Ook de uitkomsten van dit onderzoek passen

platteland zouden er steeds minder kinderen zijn geboren.

goed in het nieuwe beeld.”

“Maar dat is eigenlijk een vreemde gedachte”, zegt De Ligt.

“Kijk maar naar de huidige Derde Wereldlanden. In de

De postdocs schreven beiden zes artikelen. Eén van hen

armste landen is de bevolkingsgroei vaak het hoogst.” Om de

keek naar de bondgenoten die Rome in Italië had. De ander

vijf jaar organiseerden de Romeinen een census, waarbij het

onderzocht de procedure van de Romeinse census. Wie

aantal volwassen, mannelijke burgers werd geteld. Uit deze

werden meegenomen bij de telling? De Ligt: “Vermoedelijk

cijfers blijkt dat het aantal burgers toenam. “Eerdere onder-

waren dat volwassen, mannelijke burgers, exclusief vrouwen

zoekers dachten dat sommige cijfers fout genoteerd waren.

en kinderen, maar inclusief het armste deel van de burgerij.

Maar in feite zijn de censuscijfers een aanwijzing dat de

Maar daar kunnen we nog over discussiëren.” De Ligt was

traditionele visie niet klopt. Daarnaast was het Romeinse rijk

projectleider en schreef een afsluitende monografie over de

erg succesvol. Er kwamen veel mensen naar Italië en soldaten

bevolkingsgeschiedenis van Italië. “Het was niet de bedoeling

kregen enorme premies. Economisch leek het best goed te

dat ik teveel op het gebied van de aio’s kwam, ik heb me dus

gaan in Italië. Waarom zou de bevolking dan krimpen?”

vooral gericht op de balans tussen vrije bevolking en slaven.

Ook heb ik gekeken naar de stedengroei en de mobilisatie-

Juridische ontwikkeling, demografie en archeologie

graad. Uiteindelijk heb ik een boek geschreven waarin deze Zicht op een Romeinse stad.

aspecten worden samengebracht.”

Aan het eind van de Republiek was dat fenomeen bijna

Een tweede aio heeft de demografie van Romeins Italië in

Beter beeld van latere republiek

allemaal verdwenen. Eén aio heeft de juridische ontwikke­-

kaart gebracht. Demografie bestaat uit de componenten

“De uitslag van dit onderzoek zou best voor discussie kun-

ling van staatsland naar privéland in beeld gebracht.

geboorte, sterfte en migratie. “Deze aio heeft deze drie

nen zorgen. De uitkomsten staan haaks op het traditionele

“Er leek een soort privatiseringsproces aan de gang te zijn.

thema’s heel gedetailleerd onderzocht. We wilden weten of de

beeld. Toch denk ik dat we nu een veel beter beeld hebben

Dit kan verklaard worden door bevolkingsgroei. De druk

armoede op het platteland zorgde voor een dalend geboorte-

van de latere republiek.” De Ligt wil in de toekomst meer

op de grond nam toe en de burgers wilden sterkere rechten.

cijfer. Dit bleek niet zo te zijn. De sociale problemen werden

onderzoekssubsidies aanvragen. Inmiddels heeft hij bij NWO

Op deze manier zijn ook een aantal politieke conflicten uit

juist veroorzaakt door bevolkingsgroei.” Een derde aio heeft

alweer een nieuw voorstel voor een Vici-project ingediend.

de laatste eeuwen van de Republiek te verklaren. Zo was er

archeologisch onderzoek gedaan en dit in verband gebracht

“Het afgeronde onderzoek was alleen zo’n groot succes dat

een politicus die staatsland wilde verdelen onder de arme

met de bevolkingsontwikkeling. “In Italië zijn diverse onder-

het nog lastig gaat worden om dat te evenaren!”

boeren. Nu is duidelijk waarom hij dat deed.”

zoeken uitgevoerd waarbij gekeken is naar bouwresten en

In de Romeinse Republiek was veel land staatsbezit.

Een medewerker van de censor registreert een Romeinse burger.

031

032

Geesteswetenschappen

Geesteswetenschappen

Leiden University Institute for Philosophy

Gegrepen door Nietzsche

ontwikkelde.” Wat ook een belangrijke rol speelt bij de misinterpretatie van Nietzsche, is dat zijn werk gebruikt en misbruikt werd door de nazi’s. Hierdoor bestaat nog steeds de neiging om Nietzsche met een nazi-interpretatie te lezen.

Siemens: “Wat denkt de gemiddelde mens bij een woord als Übermensch? Wie kan dit woord nog begrijpen zonder te denken aan de nazi’s?” Volgens Siemens probeert het

Toen Herman Siemens voor zijn laatste bachelortentamen filosofie Die Geburt der Tragödie van Nietzsche las, wist hij meteen dat hij onderzoek wilde gaan doen naar deze filosoof. “Nietzsches onderzoek naar de Griekse tragedie stipte iets heel belangrijks aan. Namelijk dat er in de oorsprong van de Europese samenleving iets verloren was gegaan: een ontmoeting met de vreemde god Dionysos uit Azië, wat openheid tot ‘het radicaal andere’ betekende.” Nu werkt hij samen met anderen aan een meerdelig ‘Nietzsche-woordenboek’ waarvan het eerste deel al is verschenen.

woordenboek dit soort betekenissen en associaties, die geen duidelijk basis in de teksten van Nietzsche hebben, uit te sluiten. Maar het hoofddoel voor het woordenboek is positief en constructief: het opent nieuwe interpretatiemogelijk­­heden door de lezers te wijzen op de veelzijdigheid van zijn vocabulaire, en bovendien geeft het hun gereedschap om dit vocabulaire preciezer te beschrijven.

“Om te begrijpen wat we aan het doen zijn in het kader van

Nietzsche is een van de meest gelezen filosofen ter wereld.

Kunstmatige werken

het Nietzsche-woordenboek, moet je eerst alles wat je onder

Bij bijna iedereen roept hij sterke reacties op, positief dan

In 1998 werd een start gemaakt met het enorme woorden-

een woordenboek verstaat opzij zetten”, zegt Siemens, “Het

wel negatief. Nietzsche lijkt een aansprekend en toegankelijk

boekproject. In de tien jaar die daaraan vooraf gingen, is

werk dat wij doen is extreem gedetailleerd. We schrijven

filosoof. Maar is zijn toegankelijkheid niet schijnbaar en

grondwerk verricht: over ongeveer twaalfduizend van de naar

artikelen die soms meer lijken op kleine monografieën dan

misleidend? Ja, vindt Siemens: “Zo was Nietzsche bijvoor-

schatting dertigduizend woorden die Nietzsches vocabulaire

op traditionele woordenboeklemma’s waar je zo doorheen

beeld een groot taalartiest. Hij bedacht nieuwe woorden en

rijk is, werd informatie verzameld. Uit de twaalfduizend

scant.” Het eerste deel van het woordenboek is in 2004 ge­

gaf bestaande woorden nieuwe betekenissen. Bovendien had

woorden is vervolgens wederom een selectie gemaakt van

publiceerd, de delen twee en drie verschijnen waarschijnlijk

bijna elk woord voor Nietzsche verschillende betekenissen,

vijfhonderd woorden die in de verschillende delen van het

in 2011 en 2012.

die veranderden naarmate zijn gedachtegoed zich verder

Nietzsche-woordenboek behandeld worden. Wat waren de belangrijkste criteria bij de selectie? Siemens: “Woorden die misbruikt zijn voor andere doeleinden, zoals Übermensch, woorden die in de negentiende eeuw een andere betekenis

Herman Siemens

hadden en woorden die in de secundaire literatuur over Nietzsche veel aandacht hebben gekregen.”

Herman Siemens is universitair docent in de moderne filosofie en gespecialiseerd in het gedachtegoed van Nietzsche.

Siemens studeerde filosofie in Londen, Berlijn en Essex. Vanaf 1998 werkt hij samen met andere Nietzsche-onderzoekers aan het Nietzsche-woordenboek. Bovendien doet hij onderzoek naar de rol die het conflict speelt in hedendaagse democratieën.

033

034

Geesteswetenschappen

Geesteswetenschappen

aan de andere kant geeft het een uniek soort voldoening die

jaren te maken krijgen. Het lijkt me daarom van belang om

in termen van spanning. Er is dus geen conflictloze harmonie

ik nog nooit eerder heb ervaren. Voor de eerste keer in mijn

serieus na te denken over de manier waarop we het begrip

mogelijk. Dit betekent dat de vraag Conflict of consensus?

leven voelde het alsof ik niet alleen aan het improviseren, aan

conflict begrijpen.” Siemens vertelt dat we een conflict

moet worden veranderd in Wat zijn de verschillende vormen

het proberen was. Ook geeft deze manier van werken je als

normaliter – begrijpelijkerwijs – zien als iets ‘slechts’, iets

van ‘conflict’ en hoe kunnen we de onwenselijke destructieve

onderzoeker een erg sterke tekstuele basis die je thesis kan

dat opgelost moet worden en waarvoor ‘vrede’, ‘harmonie’

vormen omvormen tot constructieve conflicten?”

ondersteunen; er is geen tekst die je niet hebt bestudeerd.”

en ‘consensus’ in de plaats moeten komen. Deze manier van kijken naar een conflict is problematisch: “Als je een conflict

Siemens is nog lang niet klaar met Nietzsche. Elk onderwerp

Conflictloze harmonie

simpelweg als iets slechts ziet, negeer je de enorme diversiteit

en elk probleem dat hij behandelt, bekijkt hij vanuit het

Naast het werk aan het Nietzsche-woordenboek, doet

aan vormen van het begrip. Sommige conflictueuze situaties

Nietzsche-perspectief: “Je zou kunnen zeggen dat ik, vanaf

Siemens binnen het onderzoekscluster van de praktische

zijn niet slecht, maar juist erg productief. Ze zorgen bijvoor-

het moment dat ik in aanraking kwam met Nietzsche, met-

filosofie onderzoek naar – breed gezegd – het begrip conflict:

beeld voor de creatie van sociale banden. Bovendien negeert

een voelde dat hij het had over iets dat cruciaal is om mezelf

“De hedendaagse wereld wordt gekarakteriseerd door een

een zwartwitvisie het feit dat sommige vormen van conflict

beter te leren begrijpen. Met zijn ‘genealogische methode’

De kaft van het boek Nietzsche, power and politics in het kader

conflict tussen een enorme verscheidenheid aan waarden en

onoplosbaar en onvermijdbaar zijn.” Siemens probeert naar

heeft hij een radicale kritiek op de grondwaarden van de Eu-

van Siemens onderzoek naar ‘conflict’.

wereldbeelden. De tekenen van dit conflict zijn overal duide-

deze problematiek te kijken aan de hand van de filosofie

ropese beschaving ontwikkeld. Ik zie mezelf als een product

lijk zichtbaar en het lijkt erop of het een van de voornaamste

van – wederom - Nietzsche. Dit doet hij omdat Nietzsche

van deze Europese beschaving, dus op een bepaalde manier

uitdagingen is waarmee huidige democratieën de komende

Paradoxaal genoeg is de manier waarop er aan het woorden-

een specifiek perspectief op de werkelijkheid biedt, dat in de

is alles wat ik met Nietzsche doe een heel lange omweg om

boek wordt gewerkt in eerste instantie niet filosofisch: “Het

loop van zijn werk wordt aangeduid als de Wille zur Macht:

mezelf beter te leren begrijpen.”

eerste wat we doen”, vertelt Siemens, “is elke tekst bestuderen

“Nietzsche beschrijft de werkelijkheid in relationele termen,

waarin een bepaald woord voorkomt, dat kunnen er vijf zijn, maar ook duizenden!” Zo komt een woord als Grund, dat erg belangrijk is voor élke Duitse filosoof, rond de vierduizend keer voor in verschillende teksten van Nietzsche. “Vervolgens stelt de onderzoeker met betrekking tot elke tekst de simpele vraag: wat betekent het woord hier? Dat is een erg systematische, maar voor filosofen kunstmatige manier van werken, gestuurd door die cruciale maar vaak verwaarloosde vraag.”

Aan de andere kant roept deze werkwijze ook nieuwe vragen op die op een andere manier niet waren opgekomen. Hierdoor worden nieuwe ingangen voor onderzoek geopend.

Het eerste deel

Manuscript uit een aantekenboekje van

“Intellectueel gezien is dit misschien wel het meest veelei-

van het Nietzsche

Nietzsche (bron: Klassik stiftung weimar,

sende werk dat ik ooit heb gedaan”, vertelt Siemens, “maar

Wörterbuch.

Goethe- und Schiller-Archiv, 2003.)

035

036

Geesteswetenschappen

Geesteswetenschappen

Leiden University Centre for Linguistics

toename, toenemende industrialisatie en verstedelijking werd het voor de middenklasse mogelijk om op te klimmen naar

Robert Lowth en de codificatie van het Engels

een hogere stand. Ook Lowth wilde hogerop: hij wilde graag bisschop worden.”

Om dit doel te kunnen verwezenlijken moest hij proberen indruk te maken bij bepaalde invloedrijke personen. Dus toen een van zijn patronen hem verzocht om een exemplaar

De achttiende-eeuwse Anglicaanse bisschop Robert Lowth schreef een van de meest invloedrijke grammatica’s van het Engels. Tegenwoordig wordt hij vooral gezien – én verguisd – als icoon van het prescriptivisme: als iemand die anderen de taalkundige wet zou willen voorschrijven. Onterecht, volgens prof.dr. Ingrid Tieken-Boon van Ostade, hoogleraar in de Socio-historische taalkunde van het Engels: “Door Lowth te plaatsen in de context waarin hij leefde en schreef, komen hij en zijn grammatica in een compleet ander daglicht te staan.”

van zijn grammatica voor diens pasgeboren zoontje, kwam Lowth hier aan tegemoet door zijn drukker Robert Dodsley een klein aantal te laten drukken. Tieken: “Die drukker zag heel goed dat er onder de bevolking door de toenemende sociale mobiliteit veel behoefte was aan normgeving, dus ook op het gebied van de grammatica.” Dodsley had gelijk. Het boek werd na publicatie goed verkocht, en moest meermalen

De levensgeschiedenis van Robert Lowth (1710-1787) is die

Het genuanceerdere beeld van Lowth ontstond toen Tieken

van een man met ambities. Afkomstig uit een familie van

in het kader van haar Vici-project The Codifiers and the

dominees leek hem hetzelfde lot beschoren. Maar hij werkte

English Language de ruim 300 brieven van hem bestudeerde

Grammatici zijn ook taalgebruikers

zich op van hoogleraar poëzie in Oxford tot aartsdeken

die zij in manuscript had weten te traceren. “Lowth schreef

De grammatica kreeg in feite een dubbele functie: behalve

in Winchester, en eindigde uiteindelijk als bisschop van

zijn grammatica oorspronkelijk voor zijn zoontje van drie

geleerde taalkundigen moest ook de minder geschoolde

Londen. In 1762 schreef hij A Short Introduction to the

om hem een goede kans in de maatschappij te bieden.”

middenklasse worden bediend. Dat deed Lowth door, voor

herdrukt worden.

het eerst in de grammaticale traditie, een reeks voetnoten

English Language, de grammatica waaraan hij zijn beden­kelijke reputatie te danken heeft.

Behoefte aan normgeving

toe te voegen. Het zijn voornamelijk deze voetnoten waarin

Volgens Tieken is het hierbij essentieel om te bedenken dat

Lowth – door gerenommeerde auteurs te wijzen op hun

het achttiende-eeuwse Engeland een tijd was waarin grote

grammaticale blunders – prescriptief te werk ging.

sociale veranderingen plaatsvonden. “Door bevolkings­

Ingrid Tieken-Boon van O stade Ingrid Tieken-Boon van Ostade (1954) is hoogleraar in de Sociohistorische taalkunde van het Engels. Ze promoveerde op het gebruik van periphrastic do in het Engels van de achttiende eeuw. Daarnaast redigeerde ze tal van internationale bundels met artikelen, en is onlangs haar Introduction to Late Modern English verschenen. Binnen haar onderzoek past ze methoden uit de moderne sociolinguïstiek toe op eerdere taalfasen van het Engels, om zo tot een beter begrip te komen van het hoe en waarom van taalverandering.

037

038

Geesteswetenschappen

Geesteswetenschappen

Tieken: “En daar wordt hij in onze tijd op aangevallen.

Daarnaast ben ik geen native speaker van het Engels; ik zal

Een internationale conferentie te Leiden in december zal

Taalkunde wordt tegenwoordig geacht descriptief te zijn,

nooit zo goed Engels kunnen spreken als diegenen die dat

een van de laatste wapenfeiten zijn van het zeer succesvol

beschrijvend in plaats van vóórschrijvend.”

wel zijn”. Misschien dat de materie haar daarom wel blijft

verlopen onderzoeksproject, dat tot tal van publicaties heeft

fascineren. “Je kijkt als het ware van buitenaf naar een taal,

geleid en vier promoties zal opleveren. Voor Tieken zal het

en naar wat mensen motiveert om correct te spreken.”

niet makkelijk zijn om afscheid te nemen van Lowth, met

Een van de grootste voordelen van een corpus bestaande uit brieven van één auteur is volgens Tieken het oorspronke-

wie ze zich zo lang heeft beziggehouden en waarvan ze zelfs

lijke taalgebruik dat je daar in aantreft. “Mensen letten er in

Naar buiten toe treden

een portret boven haar bureau heeft hangen. Toch kijkt ze

persoonlijke brieven niet zo erg op of hun taalgebruik goed

Tieken onderneemt van alles om haar belangstelling voor

al weer uit naar een nieuw project dat op dit alles aansluit:

of fout is. Zo heb ik in een brief van Lowth aan een intieme

haar vakgebied met de wereld te delen. Zo heeft ze met haar

“Ik wil handboeken als Fowler’s Modern English Usage gaan

vriend een dubbele ontkenning aangetroffen, een constructie

onderzoeksteam een weblog bijgehouden over het Codifiers-

onderzoeken, die – in tegenstelling tot wat over Lowths

die hij in zijn eigen grammatica als ongewenst bestempelde.

project en nam ze het initiatief voor een Lowth-website. Het

grammatica beweerd wordt – écht van bovenaf opleggen

In een formele brief naar een meerdere zou hij die nooit

jaar 2010 heeft ze uitgeroepen tot Robert Lowth year om zijn

wat goed of fout taalgebruik is.”

gebruikt hebben. Grammatici zijn net zo goed gewone men-

300e geboortedag te herdenken. “Ik vind het belangrijk dat

sen die hun taalgebruik aanpassen aan de situatie – formeel

wetenschappers naar buiten toe treden om de maatschappij

of informeel – waarin ze zich bevinden.”

op een zo begrijpelijk mogelijke manier duidelijk te maken wat ze onderzoeken.” Ook haar boek over Lowth, The Bishop’s

Taalonzekerheid

Grammar, dat in november wordt uitgegeven door de

De achttiende-eeuwse grammatica’s die onderzocht zijn

Tiekens onderzoek sluit goed aan bij het huidige debat

prestigieuze Oxford University Press, zal hier aan bijdragen.

in het Codifiers-project.

over taalgebruik in Nederland. “Kijk maar naar voormalig minister van onderwijs Ronald Plasterk die onlangs het gebruik van ‘hun’ in plaats van ‘zij’ als onderwerp in een zin verwierp, ondanks dat het merendeel van de bevolking wel gewoon ‘hun’ gebruikt. Enerzijds begrijpelijk: mensen die in een sollicitatiegesprek ‘hun’ gebruiken, zullen voor bepaalde functies niet snel aangenomen worden omdat het als plat taalgebruik wordt beschouwd. Maar anderzijds doet Plasterk precies hetzelfde als waarvan Lowth beschuldigd wordt: anderen voorschrijven wat goed of fout is. Dat kan mensen ook onzeker maken.”

Robert Lowth, een van de belangrijkste 18de-eeuwse

Tieken zelf weet van huis uit wat taalonzekerheid inhoudt:

Engelse codifiers.

“Ik kom uit een gezin van opklimmers, uit de middenklasse.

039

040

Geesteswetenschappen

Geesteswetenschappen

Leiden University Academy for Creative and Performing Arts

Daarnaast probeerde Vaes uit te vinden hoe de technieken uitgevoerd kunnen worden zonder je nieuwe piano meteen

Iedere muzikant zou onderzoek moeten doen

naar de sloop te hoeven brengen. Vaes: “Als je niet precies weet hoe je zo’n bout tussen de snaren moet steken, kun je de piano ontstemmen of zelfs beschadigen. Ik heb er zelf nog nooit een kapotgemaakt, want als je weet wat je doet, blijft de piano echt wel heel.” Ook tijdens zijn promotieconcert, toen hij aan de slag ging met water en hooi, zijn er geen dure

“Voed de piano hooi.” Dit kan zomaar door een componist opgedragen worden. Bij veel pianisten roept dat nogal wat vragen op. Moet er water bij, mag het misschien ook stro zijn en: maar je hoort dan toch geen geluid? Luk Vaes onderzocht de extended piano techniques: alle technieken waarvoor een piano niet bedoeld is. Hij pluisde 17.000 partituren uit en promoveerde in december als eerste musicus in Nederland.

Vaes: “Het is leuk dat ik nu alles weet op het gebied van mijn onderzoek.”

piano’s gesneuveld: “Ik heb er gewoon een van de vuilnisbelt gehaald.”

17.000 partituren Dat het onderzoek maar liefst tien jaar heeft gekost, is niet zo vreemd: “Ik heb 17.000 partituren en manuscripten bekeken, waarbij ik me heb beperkt tot westerse muziek vanaf de 18e

Waar is een piano dan wel voor gemaakt? Vaes: “Volgens mij

Het doel

eeuw.” Vaes noteerde en kopieerde elke afwijkende techniek.

is dat met één vinger één toets indrukken. Je maakt geluid

Vaes had verschillende onderzoeksdoelen. “In de eerste plaats

De muziekstukken waar hij de hand op legde, waren lang

door middel van een aangeslagen snaar, met witte en zwarte

wilde ik de verschillende technieken registreren en uitzoeken

niet altijd van grote componisten als Chopin of Beethoven.

toetsen en met de pedalen. Ik onderzocht dus alle technieken

hoe ze uitgevoerd moeten worden.” Dat laatste was niet

“Zij gebruikten bijvoorbeeld nauwelijks glissando’s. Som-

die daarvan afwijken.” Extreme voorbeelden zijn de piano

altijd eenvoudig: “In een partituur vond ik de vraag naar

mige minder bekende componisten, zoals Henri Hertz,

hooi voeren, doorzagen en de piano niet bespelen – allemaal

een ‘stoofbout’, die tussen de snaren geklemd moet worden.

deden dit veel meer. Het zou dan natuurlijk onjuist zijn

zaken waarvoor de piano niet is gemaakt. “Maar ‘vreemd’

Bij de bouwmarkt hadden ze geen idee wat dat was, maar

om te zeggen dat glissando’s in die tijd niet voorkwamen”,

is een relatief begrip, ik kijk nergens meer van op. Een glis-

toen ik het originele preparaat tegen kwam, wist ik dat

legt Vaes uit.

sando is voor mij net zo goed een extended piano technique”,

het een gietijzeren bout was.”

glimlacht Vaes.

Het onderzoek in de bibliotheken en archieven verliep niet altijd even soepel. “Na een jaar kwam ik erachter dat ik niet altijd genoteerd had welke partituren ik al gezien had.

Luk Vaes Luk Vaes (1965) is pianist en wetenschapper. Hij studeerde piano bij onder anderen Aloys Kontarsky, Olivier Messiaen en Yvonne Loriod en in december 2009 promoveerde hij op zijn onderzoek naar zogeheten piano extended techniques. Hij is o.a. oprichter van November Music Vlaanderen en opname-regisseur. Daarnaast is hij werkzaam bij het Koninklijk Conservatorium in Den Haag en het Orpheus Instituut om doctoraatstudenten op te leiden. Ook geeft hij lezingen in binnen- en buitenland over muziek en onderzoek.

041

042

Geesteswetenschappen

Geesteswetenschappen

Het kostte extra tijd om ervoor te zorgen dat ik niet dezelfde

musicoloog niet worden opgemerkt. Dat is echt de reflex

twee keer zou onderzoeken”, vertelt Vaes. “En je mag niet

van een muzikant”, aldus Vaes.

in elke bibliotheek de partituren zelf uit de rekken halen, je moet voor ieder muziekstuk een hele lijst met gegevens

Vaes is de eerste doctor in de kunsten in Nederland. “Eigen-

invullen. Ik heb soms moeten uitleggen dat dit voor mij echt

lijk is dat gewoon toeval. Je moet maar net de eerste zijn die

niet handig was, omdat ik álles wilde zien in een beperkte

op een idee komt”, zegt hij bescheiden. “Aangenaam” vindt

tijd. Wanneer de bibliothecarissen dat inzagen, mocht ik

hij het wel, want hij kreeg enorm veel media-aandacht:

een hele doos per keer meenemen.”

“Plotseling werd ik gebeld door radio- en televisiemakers, kranten, noem maar op. Ik heb heel veel interviews gegeven.”

Hoewel er soms wat lacherig gedaan wordt over het onder-

Ongetwijfeld hing alle aandacht ook samen met zijn onge-

zoek, heeft het wel degelijk nut, meent Vaes. Het is goed dat

wone onderzoeksonderwerp. De aandacht zorgde er wel voor

veel technieken nu gedocumenteerd zijn, maar dat is niet

dat Vaes’ onderwerp serieuzer werd genomen. “Ik merkte dat

het enige: “Ik heb ook veel onbekende werken herontdekt”,

ik eerst door sommigen met argusogen werd bekeken, omdat

zegt hij niet zonder trots. “Er zat heel mooie en goede muziek

ik geen academische opleiding had. Dat is nu wel veranderd.”

tussen, zoals een manuscript uit 1777 dat ik in een Parijse bibliotheek vond. Het manuscript was onduidelijk en

Vaes heeft enkele tips paraat voor andere kunstenaars die

on­volledig, maar in de bibliotheek van een voormalige

willen gaan promoveren: “Kies een onderwerp dat je echt

Amerikaanse president vond ik een andere, complete versie.

interesseert, denk om de planning en vooral: ga geen onder-

Het bleek een schitterend muziekstuk te zijn en het is

zoek doen dat even goed of veel beter door musicologen kan

natuurlijk geweldig dat het nu weer gespeeld kan worden.”

worden gedaan.”

Pianist en wetenschapper

De komende tijd gaat Vaes zich vooral weer richten op het

Ondanks de energie en de moeite die Vaes in het promotie-

geven van concerten. “De afgelopen tien jaar heb ik daar

onderzoek gestoken heeft, beschouwt hij zichzelf vooral als

weinig tijd voor gehad, maar nu wil ik weer meer piano gaan

pianist: “Mijn repertoire bestaat nu grotendeels uit stukken

spelen. Maar ik wil daarbij ook verder onderzoek gaan doen,

die ik tijdens mijn onderzoek heb gevonden. Bovendien kan

om meer te weten te komen over de vernieuwingsdrang van

ik nu qua uitvoering veel bewustere keuzes maken, omdat

de muzikant.”

ik weet wat allemaal mogelijk is. Ik vind daarom dat iedere muzikant eigenlijk onderzoek zou moeten doen naar wat hij speelt.” Andersom was het voor het onderzoek ook echt nodig dat hij zelf musiceert. “Veel uitvoeringspraktische problemen van de extended techniques zouden door een

Luk Vaes voert een van zijn onconventionele speeltechnieken uit.

043

Geesteswetenschappen

4 Nieuwe projecten De Faculteit der Geesteswetenschappen haalde tussen juli

Susanna de Beer

2009 en juli 2010 een rijke oogst aan onderzoekssubsidies

Visions of Rome. Strategic Appropriation of the Roman

binnen. Beginnende en ervaren getalenteerde onderzoekers

Heritage in Humanist Latin Poetry (ICD, Veni)

konden met gelden van NWO en andere subsidiegevers een groot aantal uiteenlopende onderzoeksprojecten starten.

Prof.dr. Leonard Blussé van Oud Alblas

Dit hoofdstuk geeft daarvan een overzicht.

Encountering a common past in Asia (History, Vrije Competitie)

Dr. Nadine Akkerman Enigmatic Cultures of Cryptography, 1603-1642

Dr. Emily Cottrell

(History, Rubicon)

Arabic Literature in Context: the Hellenistic Continuum (LUIRS, Marie Curie Intra-European Fellowship)

Prof.dr. Roberta D’Alessandro Splitting and clustering grammatical information (LUCL, Vidi)

Dr. ir. Maarten Delbeke The Quest of Legitamicy of Architecture in Europe,

Prof.dr. Touraj Atabaki

1750 - 1850 (ICD, Vidi)

A Social History of Labour in the Iranian Oil Industry (LIAS, Vrije Competitie)

Dr. Jan Gerrit Dercksen The Impact of Migration: Migrant-Related Change in the

Dr. Joost Augusteijn

Ancient Near East (LIAS, Vrije Competitie)

Terrorists on Trial: The Courtroom as a Stage in the Struggle for Publicity, Public Support and Legitimacy’ (History,

Prof.dr. Willem Drees en prof.dr. Anthonya Visser

NIAS subsidie)

What Can the Humanities Contribute to Our Practical Self-Understanding? (LUIRS/ICD, NWO).

Barend Beekhuizen Constructions Emerging. A usage-based approach to the acquisition of grammar (LUCL, NWO)

Hoofdaanvrager: M. Düwell (Universiteit van Utrecht)

045

046

Geesteswetenschappen

Geesteswetenschappen

Prof.dr. Jeroen Duindam en dr. Jos Gommans

Prof.dr. Pauline Kleingeld

Dr. Wido van Peursen

Prof.dr. Paul Smith

Eurasian empires: Integration processes and identity

Kant on morality and empirical knowledge of human agency

Bridging Data and Tradition. The Hebrew Bible as a Linguistic

Cultural Representations of Living Nature: Dynamics of

formations. A comparative program (History, NWO)

(LUIP, NWO Vrije Competitie)

Corpus and as a Literary Composition (met prof.dr. Eep

Intermedial Recording in Text and Image (ca. 1550-1670)

Talstra, Vrije Universiteit Amsterdam) (LUIRS, NWO)

(ICD, NWO Culturele Dynamiek)

Dr. Christoph Pieper

Drs. Soledad Valdivia Rivera Mphil

Shaping Roman Virtue. Early Roman Oratory and the Fashio-

Autonomy versus Cooptation: Assessing State-Social

ning of Aristocratic Identity in the Empire (ICD, Veni)

Movements and Relations under the Morales Government

Dr. Marion Elenbaas

Absten Klev, MSc/Mphil

The dynamics of light verbs in the history of West Germanic

Categories and Modern Logic (LUIP, NWO)

languages (LUCL, Veni) Dr. Guus Kroonen Dr. Paul van Els

The Birth of Germanic: Linguistic and Cultural Fusion in

Argumentation through Anecdotes: On the Rhetorical

Prehistoric North-West Europe (LUCL, Rubicon)

Function and Cultural Significance of Anecdotes in Early Chinese Thought (LIAS, Veni)

Dr. Erik Kwakkel

in Bolivia, 2006-2009 (History, Mozaïk) Sara Polak, MA The first modern media president: Franklin D. Roosevelt’s

Drs. Arie van Steensel

image in public history since 1997 (ICD, NWO)

Families, Corporations and Institutions. The Role of Trust in the Formation of Urban Communities in Western Europe

Turning over a New Leaf: Manuscript Innovation in the Prof.dr. Adam Fairclough

Twelfth-Century Renaissance (ICD, Vidi)

Prof.dr. Robert Ross

1250-1500 (History, Rubicon)

Photographic Traditions in Black Popular Modernities: towards

Democratization and Political Terrorism: The Formation and Destruction of the Two-party System in the Red River Valley of

Dr. Vincent Lagendijk

a Socio-historical Analysis of the Visual Economy in and

Prof.dr. Henk te Velde

Louisiana, 1865-1878 (History, NWO Vrije Competitie)

Transnationalizing the TVA (History, Veni)

beyond South Africa (History, NWO Culturele Dynamiek)

The Promise of Organization. Political Associations, 1820-1890.

Prof.dr. Bas ter Haar Romeny

Prof.dr. Luuk de Ligt

Prof.dr. Robert Ross

Graeco-Arabica and Islam (LUIRS, Marie Curie, 7de kaderprogramma)

Moving Romans. Urbanisation, migration and labour in

Finding their paths: Patterns of livelihood procurement,

Dr. G. Warnar

the Roman Principate (History, Vrije competitie)

consumption and daily life in Mwinilunga district, 1940s-1970s

Mobility of Ideas and Transmission of Texts. Vernacular Litera­

(History, NWO Vrije Competitie)

ture in the Rhineland and the Low Countries (ca. 1300-1550)

Dr. Willemijn Heeren

Prof.dr. Leo Lucassen

Prosody in Whispered Speech: Retrieving Alternative

Towards a Historical Database of Migrant Organisations

Dr. Sjeng Scheijen

Cues to Pitch (LUCL, Veni)

in Europe (History, NWO startsubsidie)

The intimate voice of the Russian Avant-garde: adapting the

Esther Zwinkels, MA

aesthetic self and the rise of Socialist Realism (ICD, Veni)

Recognition and retribution. Transitional justice in the Nether-

Debate and Practice (History, NWO Vrije Competitie)

(ICD, Marie Curie, 7de kaderprogramma)

Dr. Maartje Janse

Dr. Dennie Oude Nijhuis

Organizing the Masses: The Contested Nature of Early Irish,

The Endeavours of Unions towards Wage-levelling and

Dr. Erik Schoorlemmer

British and American Pressure Groups, 1820-1840 (History,

government intervention (History, Rubicon)

Chameleon words (LUCL, Rubicon)

Dr. Hilke Reckman

Prof.dr. Jonathan Silk

Dr. Casper de Jonge

Learning language in a virtual scenario: A grounded approach

Buddhism and social justice: doctrine, ideology and

The Sublime in Context (ICD, Veni)

in teaching natural language to computers (LUCL, Rubicon)

discrimination in tension (LUIRS/LIAS, Vici)

lands Indies after the Second World War (History, NWO)

Veni)

047

048

5

Geesteswetenschappen

Geesteswetenschappen

Eregalerij Spinozaprijswinnaars

Dr. G. Warnar (2004)

Dr. E.S. Schliesser (2005)

Soledad Valdivia Rivera

Prof.dr. F.P. van Oostrom (1995)

Dr. A. van der Wouden (2004)

Dr. R. Breuker (2007)

(2009)

Prof.dr. F.H.H. Kortlandt (1997)

Dr. M.P.C. van de Heijden (2005)

Dr. E.D. Botma (2007)

Prof.dr. P.C. Muysken (1998)

Dr. C.H. Reintges (2005)

Dr. G.J. Janssen (2007)

Leden KNAW

Prof.dr. I. Sluiter (2010)

Dr. W.Th. van Peursen (2005)

Dr. A. Kloekhorst (2007)

Prof.dr. W.P. Blockmans

Dr. G.R. van den Berg (2006)

Dr. P. Tammes (2007)

Prof.dr. J.F. Borghouts

European Young Investigator

Dr. J.S. Doetjes (2006)

Dr. H.W. Wijsman (2007)

Prof.dr. K.A.E. Enenkel

Prof.dr. R.B. ter Haar Romeny

Dr. J.B. Gewald (2006)

Dr. J.M. van Driel (2008)

Prof.dr. V.J.J.P. van Heuven

(2006)

Dr. K.J. Cwiertka (2007)

Dr. B. de Graaf (2008)

Prof.dr. A.B. de Jong

Dr. C.C. Levelt (2007)

Dr. O. van Marion (2008)

Prof.dr. F.H.H. Kortlandt

NWO-Pioniers

Dr. Y. Chen (2008)

Dr. M.B. Elenbaas (2009)

Prof.dr. A. Lubotsky

Prof.dr. L.A.C.J. Lucassen (1998)

Dr. A. K. Lipták (2008)

Dr. P. van Els (2009)

Prof.dr. M.P.G.M. Mous

Prof.dr. R.B. ter Haar Romeny

Dr A.A. Seyed-Gohrab (2008)

Dr. W.F.L. Heeren (2009)

Prof.dr. M.E.H.N. Mout

(2002)

Dr. M. de Vaan (2008)

Dr. M. Janse (2009)

Prof.dr. A. Quak

Prof.dr. R.A.G. D’Alessandro

Dr. C.C. de Jonge (2009)

Prof.dr. T.C. Schadeberg (em)

Vici-laureaten

(2009)

Dr. V. Langendijk (2009)

Prof.dr. E.G.E. van der Wall

Prof.dr. N.O. Schiller (2003)

Dr. ir. M.J.F. Delbeke (2009)

Dr. C.H. Pieper (2009)

Prof.dr. K.A. Worp

Prof.dr. A.H.B. Schneider,

Dr. F. Kwakkel (2009)

Prof.dr. C.J.M. Zijlmans ERC-laureaten

prof.dr. R.Kersten (2003)

Prof.dr. E.J. Zürcher

Vensters op de Wereld

Portretfotografie

Jaarbericht 2009-2010

Hielco Kuipers

Prof.dr. L. de Ligt (2004)

Veni-laureaten

Prof.dr. P. Sijpesteijn (2008)

Prof.dr. C.A. van Eck (2005)

Dr. A.A. Seyed-Gohrab (2002)

Dr. Y. Chen (2008)

Prof.dr. I.M. Tieken-Boon

Dr. H.J. Storm (2002)

van Ostade (2005)

Dr. K.J. Cwiertka (2003)

Mozaïek-laureaten

Dr. A.A. Seyed-Gohrab

Redactie

Dr. M.L.J.C. Schrover (2006)

Dr. G. Deutscher (2003)

Louis-Joan Lemmer (2004)

Prof.dr. H. Gzella

Anna van den Boogaard

Prof.dr. J.S. Pollmann (2008)

Dr. F.C.W. Doufikar-Aerts (2003)

Paramita Paul (2004)

Prof.dr. C. Goto-Jones (2008)

Dr. N.C. Kula (2003)

Assia Moutahhir (2005)

Leden Academia Europaea

Prof.dr. J.A. Silk (2010)

Dr. T.R.A. de Nijs (2003)

Nana Kusuma (2005)

Prof.dr. W.P. Blockmans

Leden KNAW -

Faculteit der Geesteswetenschappen

Vormgeving

De Jonge Akademie

ratiodesign.nl

Corine Hendriks

Grafische producties

Jesca Zweijtzer

UFB / GrafiMedia September 2010

Dr. S.G. van Romburgh (2003)

Itandehui Jansen (2006)

Prof.dr. H.W. Bodewitz (em)

Student-interviewers

Vidi-laureaten

Dr. L. Kulikov (2004)

Daniil Umanski (2006)

Prof.dr. P.C. Emmer (em)

Amelie Dufour (Siemens), Melissa Hoogenboom (De Ligt),

Dr. H.W.J.M. Broekhuis (2003)

Dr. J.F. van Dijkhuizen (2005)

Esfaindyar Daneshvar

Prof.dr. H.W. Pleket (em)

Majoy Juriaans (Boele), Lars de Kruijf (Tieken), Carlijn

Dr. H.W.A. Blezer (2004)

Dr. P.M. Goedegebuure (2005)

Tehranizad (2008)

Prof.dr. H.L. Wesseling (em)

Potma (Drees), Danja Theune (Vaes), Justine Versteegh

Dr. M. Coene (2004)

Dr. H. Klöter (2005)

Anna Dlabačová (2009)

Dr. H.E. van den Berg (2004)

Dr. A.C. Montoya (2005)

Khadija Kadrouch (2009)

(Breuker/Van den Berg)

049

Faculteit der Geesteswetenschappen Postbus 9515 2300 RA Leiden

Lipsiusgebouw Cleveringaplaats 1 2311 BD Leiden

Telefoon: 071 527 27 27 (Centrale Universiteit Leiden) hum.leidenuniv.nl