PLANTAARDIGE VERFSTOFFEN VAN JOHANNES VERMEER
Zicht op Delft van Johannes Vermeer 1660 – 1661 Bob Ursem Botanische Tuin TU Delft, Faculteit Technische Natuurwetenschappen
Challenge the future
Verven bestaan voor 75 – 90 % uit puur pigment., zoals bij de Oudhollandse kleuren.
Niet alleen de dekkracht is bepalend, ook hoe segmenten versneden zijn met wit en die soms letterlijk pigmenten doen ondersneeuwen. Het maken van verf: Verstof voor kleur en dekking Bindmiddel voor de hardheid Hechting en glans Oplos- en glijmiddelen
Conserveringsmiddelen Vulstoffen (vaak om financiële redenen) Een complex geheel aan componenten…. Welke kleuren zijn toen en nu nog steeds bijna onmogelijk om te maken? Er is eigenlijk niets veranderd sinds de tijd van Vermeer en het blijft boeiend om de kleurontwikkeling en processen te zien…. Challenge the future
Botanische Tuin TU Delft, Faculteit Technische Natuurwetenschappen
De enige twee gebleven exterieurs van Johannes Vermeer zijn “Het straatje” en “Zicht op Delft”
Zicht op Delft van Johannes Vermeer 1660 – 1661
Het Straatje van Johannes Vermeer ca 1658 Challenge the future
Botanische Tuin TU Delft, Faculteit Technische Natuurwetenschappen
Challenge the future
Botanische Tuin TU Delft, Faculteit Technische Natuurwetenschappen
Met grootst mogelijk nauwkeurigheid en impact werden huizen, tuinen en luchten geschilderd in een tijdperk dat deze experimenten in de schilderkunst in Delft populair waren.
Binnenplaats van Pieter de Hooch 1658
Twee vrouwen met een kind op een binnenplaats van Pieter de Hooch 1657 Challenge the future
Botanische Tuin TU Delft, Faculteit Technische Natuurwetenschappen
Zicht op Delft van Johannes Vermeer 1660 – 1661 Challenge the future
Botanische Tuin TU Delft, Faculteit Technische Natuurwetenschappen
De wording van “Gezicht op Delft” (gezicht op de zuidpoort)…
Vermeer schilderde meestal op linnen, waardoor de afmeting van het “gezicht op Delft” bepaald werd door de breedte van het weefgetouw, ofwel 118 centimeter. Het doek werd op een spanraam gespannen, waardoor het schilderij iets kleiner is geworden (96,5 X 115,7 cm). Het doek werd meerdere keren met vette, elastische huidenlijm geprepareerd en grondig geschuurd, zodat de harde vezels van het linnen bij contact met vocht overeind gaan staan en dus tijdens het schilderen geen invloed meer konden uitoefenen in de structuurvorming. De grondlaag bestond uit opgebrachte loodwit, krijt, lijnolie, zwart, rode en bruine oker en omber, en gemend geeft omber een warm grijs. Vervolgens werd met ‘doodverf’ opgezet, waarin het silhouet van de bebouwing werd uitgespraard en later met een donkere kleur werd ingevuld. Alles is met rijk palet geschilderd. De gebruikte pigmenten zijn: loodwit, natuurlijk ultramarijn, bruine, gele en rode aarde, omber, zwart, vermiljoen, (verkleurd) schijtgeel of schietgeel, loodtingel en azuriet.
Vermeer heeft door vermenging met zand meer structuur in het schilderijen aangebracht. Vermeer gebruikte één plantenpigment in dit schilderij ‘schijtgeel’ of ‘schietgeel’, maar verder allen niet organische grondstoffen voor de kleuren. Challenge the future
Botanische Tuin TU Delft, Faculteit Technische Natuurwetenschappen
Wat valt er te ontdekken aan het beroemde “Zicht op Delft” ?
De eerste restauratie was in 1956 en schokte restauratoren. De verscheidenheid aan korreldikten bij alle gebruikte pigmenten was extreem groot., variërend van fijn tot ware klonten zand. Ook werd het inzicht in het gebruik van bruin in de schilderkunst bijgesteld. Vroeger dacht men dat er een soort bruin gebruikt werd en niet een heel kleurenpalet. De oorspronkelijke kleurenptracht was veel helderder dan tot nu toe bekend, waardoor de restauratoren het oude doek bedekte met een gele vernislaag om de helderheid te temperen en daarmee de idée fix in stand te houden. De tweede restauratie was in 1994 met letterlijk microscopische precisie, zodat alle verdoezelende vervuiling werd gereinigd en het stralende stadsgezicht van weleer werd terug gegeven zoals de schilder het bedoeld had. De combinatie van stabiele verfstoffen, inclusief het kostbare en in de Hollandse schilderkunst zeldzame natuurlijk ultramarijn deed het schilderij herleven. Echter het verkleurde schijtgeel of schietgeel bleef ongewijzigd. De nieuwe en hedendaagse vernis bestond uit het neutrale dammarvernis. In totaal gebruikte Vermeer 12 kleuren , waarvan zwart, grijs, drie kleuren bruinrood, drie kleuren geel-oker, twee kleuren bruin, ultramarijn en azuriet. Challenge the future
Botanische Tuin TU Delft, Faculteit Technische Natuurwetenschappen
Wat is ‘doodverf’?
De opzet van een 17e eeuws schildrij werd doorgaans in drie fasen opgebouwd: 1. De eerste dunne laag waarin de kleuren en compositie snel en globaal werden vastgelegd. Dit is de zogenaamde ‘doodverf’. 2. De tweede fase is het opwerken van de ‘doodverf’ laag, waarbij verfmassa, structuur en kleuren uitgewerkt werden. 3. In de derde fase is het verdiepen van de schaduwen, het hogen van de lichten en het aanbrengen van details van belang, waarna het werk was voltooid. Hoe verzekerde men de kleurechtheid in de 17e eeuw?
Verse verf kon in de tijd of door transport van ver af gelegen bronnen verdonkeren. Een middel om dat te voorkomen is het bleken in de zon en het langdurig openstellen aan frisse lucht. Peter Paul Rubens was een van de eerste schilders die deze techniek rond 1600 introduceerde. Daarnaast kan een kleur ook gedood worden door een teveel aan olie, waarin de verfstoffen letterlijk zinken naar de bodem. Bij laag over laag schilderen smeerde men de gedroogde en veelal doffe verf in met een olie (lijnzaad, papaver- of walnotenolie) of een plantaardige hars verdund met terpentijn om het wegzakken van de toplaag te voorkomen. Challenge the future
Botanische Tuin TU Delft, Faculteit Technische Natuurwetenschappen
Challenge the future
Botanische Tuin TU Delft, Faculteit Technische Natuurwetenschappen
De kleur zwart Zwarte pigmenten in de schilderkunst van de 17e eeuw bestonden uit twee groepen, mineraal pigmenten en natuurlijke organische pigmenten. Mineraalpigmenten: Mangaanzwart, ook wel mangaanbruin genoemd, is bekend sinds de prehistorie in het gebruik in grotten en is van minerale oorsprong. Het droogt snel en werd van oudsher als siccatief gebruikt. IJzeroxidezwart wordt van oudsher gewonnen uit aarde dat met 800-1000 °C werd gebrand, totdat een diep gelijkmatig zwart ontstaat, zoals o.a. te zien is in Mesopotamisch en Kreteens keramiek. Bitumen of Asfalt (uit het Grieks “niet dien vallen’) wordt gewonnen uit aan de oppervlakte gekomen en ingedikte aardolie. Perzen en Grieken gebruikten het ook als specie in de bouw. Natuurlijk organische pigmenten: Beenderzwart is een diepzwart dat een bruinzweem heeft en gemaakt wordt uit verbrande dierenbotten. Wijnrankenzwart is een blauwig zwart dat afkomstig is van gedroogde droesem of wijnstokken, waarbij de druivensoort de kleur van het type zwart bepaalde. Ook werd wijnrankenzwart gemaakt van verbrande druivenpitten en werd meer bekend als pittenzwart. Houtskool van gebrande wijnstokken geeft een blauwig zwarte kleurstof. Pittenzwart is het zwart van geperste pitten van steenvruchten. Romeinen kenden het als atramentum. Maya’s en Azteken brandde acaciavruchten als zwart voor hun inkten. Challenge the future
Botanische Tuin TU Delft, Faculteit Technische Natuurwetenschappen
Lampenzwart of roetzwart is het zwaartste zwart en ook het meest voor de hand liggende zwart uit schoorstenen, van fakkels, olielampen en eigenlijk alle bronnen waar rook doorheen geleid wordt en neerslaat.
Huwelijksportret van Isaac Abrahamsz Massa en Beatrix van der Laan van Frans Hals,1622
Het zwartste geschilderde werk van Vermeer ‘ De Koppelaarster’ uit 1656 Challenge the future
Botanische Tuin TU Delft, Faculteit Technische Natuurwetenschappen
De kleur wit In de 17e eeuw was de kleur wit te winnen uit mineralen of als organisch pigment. Mineraal pigmenten: Krijt is verpulverde pure kalksteen en oorspronkelijk in gebruik de Grieken en Romeinen. Zij noemde het creta, wat waarschijnlijk gezeefde aarde betekent en verwijst naar het oude gebruik om witte wol te zuiveren (crenere). Afhankelijk van de bron heette het krijt van de Franse en Engelse kliffen ‘verfkrijt’, rondom Parijse kalkvelden ‘Champagnekrijt’, of bij de oude Romeinen het met melk vermengde krijt ‘caseïne’. Kaolien is het verpulverde verweringsproduct van veldspaat, een aluminiumsilicaat. Deze vette klei is de fijnste soort en wordt ook aangeduid als pijpaarde. De naam is afkomstig uit China en een verbastering is van kaou-ling of hoge berg. Gips is een kalksoort op basis van zwavelzuur, calciumsulfaat. Het net zo wit als krijt, maar zachter in substantie. Sinds de Middeleeuwen bekent als gesso-sotile in schildersrecepten. Organische pigmenten: Schelpenwit of beenderwit wordt gemaakt van schelpen, eierdoppen of gemalen beenderen en hertshoorn. Een bijzonder wit heet shell-wit, gemaakt van vermalen parels.
Challenge the future
Botanische Tuin TU Delft, Faculteit Technische Natuurwetenschappen
Rosalba Carriere, zelfportret als winter, 1731
Het meest witte schilderij van Johannes Vermeer ‘ De Gitaarspeelster’ uit 1670-1672 Challenge the future
Botanische Tuin TU Delft, Faculteit Technische Natuurwetenschappen
De kleur geel Ten tijde van Vermeer was de gele kleurstof gewonnen uit natuurlijke pigmenten, organische kleurstoffen uit planten en de anorganische kleur uit mineralen. Anorganische pigmenten: Oker wordt gewonnen uit aarde in een groeve en bestaan uit tweewaardige ijzeroxiden en zijn gevormd in subtropische tijden. Oker als verfstof is zo oud als de prehistorie. Orpiment is de zuivere vorm van zwavel in allerlei verbindingen. De kleur wordt bepaald door de mate van oxidatie en de te verbinden stof en varieert van citroengeel tot donker geel. Orpiment is bijzonder giftig en is langzamerhand verdwenen uit het kleurpalet. Massicot is een citroengeel korrelig pigment uit noordelijk Europa, maar is na 1570 meer in onbruik geraakt. Wetenschappers veronderstellen dat massicot alleen gebruikt is als droogmiddel. Loodtingeel is ook een mineraal en voornamelijk afkomstig uit ItalĂŤ en heeft veel gelijkenis met massicot en wordt er vaak ook mee verward. Organische pigmenten: Belangrijkste gele kleurstof leverende planten zijn saffraan, wouw, geelhout-soorten, kurkuma e.d. Een veelgebruikte gele kleurstof in schilderijen van de 17e eeuw is schijtgeel of schietgeel, dat in verschillende recepturen wordt bereid. Schijt/schietgeel is echter niet kleurecht en verkleurt op den duur naar een vaal gele kleur. Challenge the future
Botanische Tuin TU Delft, Faculteit Technische Natuurwetenschappen
Schijtgeel wordt gemaakt van bessen van geelhout-soorten, zoals wegedoorn (Rhamnus cathartica), sporkehout of vuilboom (Rhamnus frangula) en , te kneuzen en vervolgens te verhitten in water of gekookt. Bij een temperatuur van 50 °C bereikt men een heldergele kleur, verhit men tot het kookpunt dan wordt de kleur sterker maar bruiner. Door toevoeging van metaalzouten kan de tint gevarieerd worden. De fabricage van een pigment waartoe de kleurstof eerst moet neerslaan op een substraat door verhitting met aluin en soda en geprecipiteerd op kalk, witte bolus, bariet of travertijn, afhankelijk van de gewenste geeltint. Een ander recept voor schijtgeel werd bereid uit wouw (Reseda luteola), dat luteoline bevat, geelhout (Maclura tinctoria) en bessen van wegedoorn (Rhamnus cathartica) of sprokehout (Rhamnus frangula). Een ander recept werd gebaseerd op bessen van Rhamnus saxatilis ssp. tinctoria (Spanje). Ook de bessen van Italiaanse wegedoorn (Rhamnus alaternus) en Rhamnus infectoria, beiden groeiend in het wild in ItaliÍ.
R. cathartica R. fangula
R. saxatilis ssp. tinctoria R. alaternus
R. infectoria Challenge the future
Botanische Tuin TU Delft, Faculteit Technische Natuurwetenschappen
Bij de bessen van de diverse Rhamnus-soorten hangt de kleur af van de rijpheid. De onrijpe bes levert een goudgele of geelbruine tint. Halfrijpe bessen geven een olijfgroene of bruine tint die wel onder de naam “sapgroen� in de handel gebracht werd. De groenere tint komt door een hoger gehalte aan bladgroen. Rijpe bessen kleuren rood. Het precieze moment van plukken luisterde dus heel nauw en traditioneel werden de bessen voor een gele kleur geoogst op 10 augustus, de naamdag van Sint Laurens, of de week daarna als ze nog net onrijp waren maar wel volgroeid. Voor een groene kleur moesten ze midden september geplukt worden. De bessen worden rijp in oktober. Challenge the future
Botanische Tuin TU Delft, Faculteit Technische Natuurwetenschappen
Saffloer is afkomstig van saffraan (Carthamus tinctorius), een distelachtige met gele bloemen uit het Mediterraan gebied. De naam komt uit het Arabische asfar dat staat voor de kleur geel. In Europa ingeburgerd onder de naam saffraan. Het vervende bestanddeel zijn in dit geval de bloemblaadjes, die na de bloei geplukt en gedroogd worden. De geelvervende bestandelen kunnen dan in vermalen vorm in water worden opgelost tot een gele kleurstof. Uit saffloer maakte men ook een rode kleurstof door simpelweg het residu na wassen te scheiden. Gamboge wordt gemaakt van het melksap van de guttegomboom (Garcinia cambogia) uit India en Zuidoost AziĂŤ. Het ingedroogde melksap levert direct de gewenste kleurstof.
Challenge the future
Botanische Tuin TU Delft, Faculteit Technische Natuurwetenschappen
De blauwe boom links op het schilderij ‘Het Straatje’ van Vermeer was oorspronkelijk groen en is verkleurd door het verschieten van het schijtgeel. Behalve wouw, werd aan het sap van de bessen wegens hun lagere prijs vaak wede en verfbrem toegevoegd, hoewel hun lichtechtheid veel slechter was dan het geel uit de bessen van Rhamus-soorten.
Wede Isatis tinctoria
Verfbrem Genista tinctoria
Challenge the future
Botanische Tuin TU Delft, Faculteit Technische Natuurwetenschappen
Het melkmeisje, 1660
Diane en dienstbode, 1667
De kantwerkster, 1669-1670
Meisje met parel, 1664
Diana en haar gezelschap, 1655 - 1656
De gitaarspeelster, 1672 Christus in het huis van Martha en Maria,1655 Vrouw met parelsnoer,1664 Challenge the future
Botanische Tuin TU Delft, Faculteit Technische Natuurwetenschappen
De kleur rood De kleur rood is veelzijdig, voorkend als dof rood, helder tomatenrood, koel purperrood, deftig zegellak rood, fel signaalrood, vermiljoenrrood en vervolgens alle tussenvormen. In de 17e eeuw zijn er wederom twee pigmentbronnen, organisch van dierlijke of plantaardige oorsprong en anorganische van aarde mineralen. Anorganische aarde pigmenten: Rode oker is direct gewonnen uit rode aarde waarin ijzer driewaardige oxiden in bevinden. Gebrande oker zijn er ontelbare variaties en werden in vuurvaste potten of buis boven een vuurtje verwarmt en bereidt. Sinopel of bloedsteen is de harde hematiet variant van rode aarde aan de Zwarte Zee. Het wordt gekenmerkt door een extreme kleurkracht en geeft een diep roodglanzende glacis op het doek. Plinius onderscheidde een geelrode sinopia-rubrica en een donker roodviolette tussenvariant met de naam caput mortum. Loodmenie, Parijs rood of Saturnusrood is het oudste artificiÍle pigment ( ca. 500 v. Chr.) dat er bestaat en is afkomstig uit China. Volgens Dioskorides (15 – 85 n. Chr.) is het bij toeval ontdekt doordat een loodwit geladen Romeins schip voor transport naar de zijderoute, in brand vloog, waarbij de lading in een chemische reactie door de hitte en de harde wind veranderd zijn in rode loodmenie. Laat Romeinse huizen werden veelal muurbeschilderd met rode loodmenie. Vermiljoen is een rode zwavel-kwikzilver dat sinds de Griekse oudheid al gevonden werd als mineraal in kwikzilvermijnen. Het was zeer populair, omdat twee van de toen bekende vier basiselementen verbonden werd met vuur in de vorm van zwavel en met water als kwik. Challenge the future
Botanische Tuin TU Delft, Faculteit Technische Natuurwetenschappen
Realgar is van een Arabische oorsprong en betekent rahj al ghar ofwel poeder uit de mijn. Het is een giftig, oranjerood zwavelarsenicum dat als mineraal gedolven werd uit mijnen. Omdat het zich moeilijk laat verdagen met lood- en koperhoudende verven is het een niet veelvoorkomende kleur. In de 17e eeuw was de kleur oranje zeldzaam en realgar had een intens warme rood-oranje kleur. Ook de droogtijd was lang en werd vaak versneld door toevoeging van een bekende truc: gemalen glas en dat ook bekend is als smalt . Organische dierlijke en plantaardige pigmenten: Kermes en cochenille wordt ook wel Venetiaanse of Florenteinse lak genoemd. Het is afkomstig van de vrouwelijke schildluis, die vlak voor het leggen van de eitjes een hoog gehalte aan karmijnzuur bevat. Door de schildluizen op dat cruciale moment te doden, wordt de extractie gewonen met behulp van wijnsteenazijn, dat vervolgens door toevoeging van aluin de verfstof als lak laat neerslaan. De Romeinen exporteerden kermes vanuit het Iberisch schiereiland naar Italië, waar de kleur dezelfde status kreeg als purper. Kleding van welgestelden werden geverfd met kermes lak, dat beter bekend werd als purpurati de coccinati. Roodhouten of Braziel is afkomstig uit Maleisië en Indonesië en was een goedkopere vervanger van kermes. De naam Braziel duidt op het Portugese woord brasa, dat roodgloeiend betekent. Het wordt bereid door raspen van het harde kernhout van sandelhout Santalum album. Sinds de 12e eeuw, aangevoerd via de Zijderoute naar Europa, werden de boomstammen eerst ontschorst; een zware klus die in de 17e eeuw door gevangenen in rasphuizen werd uitgevoerd. Challenge the future
Botanische Tuin TU Delft, Faculteit Technische Natuurwetenschappen
Welken kleuren konden met roodhout gemaakt worden?
Het kleurpigment roodhout of brasiel werd zeer populair in de schilderkunst van de 17e eeuw. Vermengd met alruin leverde het een dieper rood Vermengd met potas een paarse kleurpigment Vermengd met aluminium een helderrood kleurpigment Vermengd met ijzer een roodbruin kleurpigment
Vermengd met tin een rozerood kleurpigment Vermengd met kalium een roodpaars kleurpigment Vermend met koper een bruingroen kleurpigment Een bijzondere wetenswaardigheid is dat de ontdekker van het huidige BraziliĂŤ, Pedro AlvarezCabral, veel sandalhout bossen otwaarde aan de kust en de grote potentiĂŤle waarde daarvan onderkende en waardoor de gehele nieuwe kolonie genoemd werd naar dit kleurstof hout. Challenge the future
Botanische Tuin TU Delft, Faculteit Technische Natuurwetenschappen
Drakenbloed is de rode hars van de drakenboom, Dracaena draco, van Madeira, de Kaapverdische en Canarische eilanden. In de 17e eeuwse schilderkunst was het vanwege de mogelijkheid om vleeskleuren te maken , zeer populair. Het werd gewonnen uit het aftappen van de hars van de drakenboom, dat al gauw in gedroogde vorm leek op bloed. In de schilderkunst werd het gebruikt als glacis en ook voor het imiteren van goud, wat verkregen werd door het het rode hars op te lossen in alcohol. De vleeskleur kon bereid worden door de rode hars op te lossen in rode wijnazijn. Hiermee kon men gemakkelijk ook schaduwen in vleeskleuren schilderen , maar ook de kleur inkarnaat vervaardigen. Slakkenpurper is afkomstig van de purperslak en wordt eenvoudig gewonnen uit het geirriteerde slijm van de zeeslak, dat na blootstelling aan licht in het beroemde purper veranderd. Door de schaarste aan slakken en de minieme hoeveelheden slijm die ze produceren, is purper als verfstof waanzinnig duur. Het pure purper wordt in de schilderkunst ook geĂŻmmiteerd met rode kleurstoffen. Challenge the future
Botanische Tuin TU Delft, Faculteit Technische Natuurwetenschappen
Meisje met rode hoed, 1665-1666 Dame en twee heren, 1659-1660 De koppelaarster, 1656
Sint Praxedis, 1665
Het glas wijn, ¹ 1658–1661
Onderbreking van muziek, 1658-1661 De koppelaarster, 1656
Vrouw met waterkan, 1662
Schrijvende vrouw en dienstbode,1670-1671
Challenge the future
Botanische Tuin TU Delft, Faculteit Technische Natuurwetenschappen
De kleur blauw Blauw pigment wordt natuurlijk anorganisch, synthetisch anorganisch en natuurlijk organisch bereid en staat symbool voor water, lucht, zuiverheid en als diepblauw ultramarijn voor de status koninklijk. Koninklijk diepblauw ultramarijn is al eeuwen, na purper en saffraan, het zeldzaamste en de meest kostbare verfstof geweest. Natuurlijk anorganische pigmenten: Azuriet is het mineraal met zuiver kopercarbonaat en stamt uit het Perzische woord lazhward, dat blauwe steen betekent. Het wordt als in zilvermijnen gedolven naast het zeldzame groene malachiet. Azuriet neigt door het aanwezige koper ook als een groene kleur voor te komen, terwijl het in de juiste minerale samenstelling het zeldzame halfedelsteen laspis lazuli oplevert met de kleur diepblauwe ultramarijn. Deze helder blauwe kleurstof azuriet kan door chemische reacties en –vervuiling groen worden. Om dit te voorkomen gebruikte men het, geïsoleerd en op een droge onderlaag, met penseel op het doek en als verf gebonden met lijn of ei. Synthetische anorganische pigmenten: Egyptisch blauw werd gemaakt door het branden van een mengsel van kwartszand, kalk en kopererts. Het was al 3000 jaar v. Chr. in productie. Smalt is fijngemalen kaliumglas dat door toevoeging van kobaltoxide aan het kwartsdeel van het glas, de kleur verblauwen. Door wisseling van combinaties van grondstoffen konden uiteenlopende kleuren blauw gemaakt worden. Deze techniek is minstens 4000 jaar oud en ontwikkelt door de Egyptenaren. Berlijns blauw is in 1704 gemaakt door chemicus Diesbach uit gips, krijt, witte bolus en bariet. Challenge the future
Botanische Tuin TU Delft, Faculteit Technische Natuurwetenschappen
Kobaltblauw is een van de weinige kleuren dat zowel als pigment en als kleurstof gebruikt wordt. Het wordt gewonnen als mineraal, maar is als kleurpigment onoplosbaar in water en olie en dient eerst gesmolten te worden met glas bij grote hitte om zo een verbinding aan te gaan met het glas. Organische pigmenten: Indigo was bij de Grieken al bekend als dat blauw uit India of Indikon. Het werd bereid door bladeren van de indigostruik (Indigofera tinctoria), wilde indigo (Baptisia tinctoria) en Japanse indigo (Polygonum tinctoria) te kneuzen en deze te vermengen met urine tot een witgele basisstof. Dit zogenaamde indigowit werd in bezinkbakken in water opgelost en gereinigd van uitvlokkende delen en tenslotte overgeheveld naar slagbakken. In de slagbakken werd met stokken zuurstof in de vloeistof geslagen, zodat door het oxidatieproces een laag fijn gestructureerde blauwe korreltjes afgezet kon worden, waarna het in blokken de indigo kleurstof oplevert. Lang in de 17e eeuwse Europa dacht men dat indigo een mineraal was in plaats van een planten product.
Indigofera tinctoria
Baptisia tinctoria
Polygonum tinctoria Challenge the future
Botanische Tuin TU Delft, Faculteit Technische Natuurwetenschappen
Wede blauw komt van een inheemse plant waarvan het blad wordt gebruikt. Het ingewikkelde productieproces leverde uiteindelijk bolletjes kleurstof op, de zogenaamde ‘kokanjes’ (van het Franse ‘cocagnes’). Wede wordt geoogst vlak voor de bloei, in stukken gesneden en vervolgens aan een rottingsproces onderworpen. Het resultaat is een kleiachtige massa, de pastel. Van deze pasta werden balletjes gemaakt, de kokanjes, die gedroogd werden, verscheept en verkocht. De bal wordt in een “wede-kuip” met zemelen en veel water en eventueel aangevuld met de plant meekrap verder gerijpt. Na één of twee dagen is het resultaat een geel-groenige vloeistof. Komt de gele kleurstof echter in aanraking met zuurstof uit de lucht, verandert het in een onoplosbaar lichtblauwe kleur. De kleurstof wordt in lagen aangebracht tot het intensiever pastelblauw.
Challenge the future
Botanische Tuin TU Delft, Faculteit Technische Natuurwetenschappen
Het melkmeisje, 1660
Brieflezende vrouw in blauw,Âą1663
Allegorie op de schilderkunst,1666 DE astyronoom, 1668
Vrouw met waterkan,1662
Meisje met de parel, 1664
De geograaf, 1668 – 1669 Zittende v=irginaal speelster 1674 - 1675 Challenge the future
Botanische Tuin TU Delft, Faculteit Technische Natuurwetenschappen
De kleur groen Groene pigmenten zijn te bereiden uit natuurlijke anorganische pigmenten, synthetische anorganische bereiding en uit natuurlijke organische pigmenten uit planten. Groen werd vroeger al gauw met water geassocieerd, maar bij de Chinezen was het groen de betekenis van yin en de kleur van goddelijke wijsheid. In de Arabische wereld was groen de kleur van de profeet Mohammed en ook van de bron van leven. In de Westerse wereld is groen de kleur niet afleidend en ook de kleur van natuur. In de schilderkunst is groen een schaarse kleur. Natuurlijke anorganische pigmenten: Groene aarde, Boheems groen en Veronees groen is een niet krachtig aardpigment dat afhankelijk van de vindplaats, kleurt in een bruingroen in Bohemen tot zilverachtig lichtgroen in ItaliĂŤ en op Cyprus.Het wordt in dagbouw gedolven en direct benut als pigment. Malachiet is een mineraal dat al 2900 jaar v. Chr. In Egypte in dagmijnbouw gewonnen werd. Het harde malachiet is met primitieve middelen slecht tot fijn pigment te vermalen en daardoor op een schilderij snel te herkennen is aan de grove korrel structuur. Synthetische anorganische pigmenten: Egyptisch groen werd gemaakt uit malachiet mineraal dat vermengd werd met eiwit, acaciahars of vijgensap, waardoor een bijzonder soort groen ontstond, dat wij hedendaags nog vaag herkennen in opgravingen. In de schilderkunst is deze oergroen verf beperkt toegepast. Verdigris, kopergroen of Spaans groen werd in de Oudheid bereid uit het laten oxideren van koper, veelal in platen, met rode wijnazijn. Challenge the future
Botanische Tuin TU Delft, Faculteit Technische Natuurwetenschappen
Natuurlijk organische pigmenten: De kleurstof uit planten werd verkregen uit sappen van rijpe bessen van de wegedoorn (Rhamnus cathartica), of uit het sap van Aloe vera, lelies (Lilium), loken (Allium) en bladeren extracten door kneuzen en koken van diverse andere planten.
Challenge the future
Botanische Tuin TU Delft, Faculteit Technische Natuurwetenschappen
Diane en haar nimfen, ca 1653
Het straatje, ca 1658
Brieflezend meisje bij het venster, ca 1657
Uiteraard werd groen ook verkregen door menging van kleurstoffen geel en blauw. Het glas wijn, Âą 1658 - 1661 Challenge the future
Botanische Tuin TU Delft, Faculteit Technische Natuurwetenschappen
De kleur bruin Bruin is synoniem voor de ouderwetse donkere olieverf schilderkunst en stamt als woord uit het indogermaans bher dat staat voor wit, roodachtig en bruin. Bruin komt als pigment in drie soorten voor: natuurlijke anorganische pigmenten van aarde en mineralen, als synthetische anorganische pigmenten in de vorm van ijzeroxidebruin en als organische verfstof uit planten en dieren. Natuurlijke anorganische pigmenten: Bruine aarde en bruine oker wordt voornamelijk gevormd door mangaanoxide mineralen met een gering vochtgehalte en veelal vervuiling van andere minerale stoffen. Deze aarde wordt ook wel bruinsteen of omber genoemd en in open mijnbouw gewonnen. Het is sneldrogen pigment dat daarom veel verwerkt wordt invernissen en als siccatief. Een andere vorm is verbrande rode of gele oker waardoor een bruine kleur ontstaat. Asfalt afkomstig van aardolie dat aan de oppervlakte komt. Het wordt gewonnnen o.a. ook als bruine gekleurd asfalt, dat vermalen tot poeder een direct toepasbaar pigment oplevert. Synthetische anorganische pigmenten: Mummie is een uit plantenharsen en asfalt of bitumen gemengd en tot poeder gedroogd pigment. Gebrande omber zijn ijzeroxides met mangaan als extra element en wordt door verhitting verkregen tot een warmbruin pigment. Door het brandingsproces van de rauwe omber verdwijnt het kristalwater en worden de pigmentkorrels groter. Hierdoor is maar weinig olie nodig om een grote dekkkracht te verkrijgen. Challenge the future
Botanische Tuin TU Delft, Faculteit Technische Natuurwetenschappen
Organische pigment uit planten en dieren: Sepia is een bruine kleurstof dat gemaakt wordt uit kliervloeistof van inktvissen, waarbij de echte sepia inktvis of zeekat het meeste kliervloeistof produceert. De kliervloeistof zit in de inktzak en wordt zo snel mogelijk na de vangst uit de sepia verwijdert, te drogen gelegd, fijngemalen en gekookt met bloof (bij voorkeur natriumloog). Het extract na koken wordt vervolgens neergeslagen met zoutzuur en na droging gemend met Arabische gom. Arabische gom is de hars van Acacia senegal, die groeit van West Afrika tot in het Arabisch schiereiland in droge streken. De hars wiordt na beschadiging van de bast direct of met branders afgetapt.
Acacia sengalensis
Sepia officinalis Challenge the future
Botanische Tuin TU Delft, Faculteit Technische Natuurwetenschappen
Bruin pigment wordt ook verkregen uit walnoten van de walnootboom (Juglans regia). De vruchten, dus intacte bolster en zaden, worden na volledige rijping verzameld en gekookt met water. Het kooksel moet een tijdje staan en de bruine kleurstof wordt vervolgens verder ingedikt door verwarmen en verdamping. De korrel zijn dan te vermalen tot fijn bruin pigment.
Challenge the future
Botanische Tuin TU Delft, Faculteit Technische Natuurwetenschappen
Meisjeskopje, 1665
Dame met dienstbode, 1666 – 1667
De liefdesbroief, 1667
Allegorie op het geloof, 1671
Zittende virginaal speelster, 1670
Zittende vrouw aan het virginaal, 1670 Challenge the future
Botanische Tuin TU Delft, Faculteit Technische Natuurwetenschappen
Johannes Vermeer staat bekend om zijn schildertechniek met een helder kleurgebruik. Pigmenten met planten zijn alleen terug te vinden in de kleur geel. Het geel van Vermeer is vermoedelijk gemaakt van geelhout, sporkehout (Rhamnus frangula) of wegedoorn (Rhamnus cathartica). De verkleuring in de tijd is een duidelijke indicatie van een puur plantaardig pigment.
Johannes Vermeer is bij de TU Delft (bron Prof. Joris Dik) een schilder met weinig relief in zijn verftechniek, behalve één werk dat hangt in het Kunsthistorisches Museum van de Technische Universität in Wenen getiteld: Allegorie op de schilderkunst (circa 1662). Challenge the future
Botanische Tuin TU Delft, Faculteit Technische Natuurwetenschappen
Challenge the future
Botanische Tuin TU Delft, Faculteit Technische Natuurwetenschappen
Challenge the future
Botanische Tuin TU Delft, Faculteit Technische Natuurwetenschappen
Challenge the future
Botanische Tuin TU Delft, Faculteit Technische Natuurwetenschappen