W Polsce tuż po wojnie działało trzydzieści siedem oddziałów leśnych kolei wąskotorowych. Przez długie lata mknące przez puszcze samowarki i motowozy ciągnęły za sobą wagony wyładowane drewnem. Ale potem ich czas przeminął i odjechały w przeszłość. Wydawałoby się, że na zawsze, a jednak … Obecnie istnieją cztery takie w kraju. Wszystkie działają we wschodniej Polsce. Ta pierwsza, najstarsza i najsławniejsza, przemierza Bieszczady, druga – hajnowska, krąży po Puszczy Białowieskiej, trzecia – wigierska, łączy Płociczno z Krusznikiem, a czwarta – z Czarnej Białostockiej, nieśmiało powraca do Puszczy Knyszyńskiej. Nie przewożą już drewna do tartaków, ale turystów spragnionych leśnych atrakcji, łączy zaś je jedno: wszystkie przetrwały dzięki pasji i oddaniu garstki zapaleńców. Historia leśnej kolei z Czarnej Białostockiej, której poświęcony jest ten folder, zaczyna się – podobnie jak siostrza-
nych linii, hajnowskiej i wigierskiej – w 1916 roku, podczas I wojny światowej. Jej powstanie wiąże się z niemiecką okupacją Puszczy Knyszyńskiej, w czasie której prowadzono na szeroką skalę rabunkową wycinkę drzewostanów. Wtedy to zbudowano w Czarnej Wsi (taką nazwę nosiła Czarna Białostocka przed rokiem 1962) tartak. Aby zapewnić dowóz surowca, sprowadzono pierwsze niemieckie parowozy wąskotorowe, ułożono tor. Zastosowano przy tym powszechnie przyjęty przez Heeres Feldbahn, czyli niemieckie militarne koleje polowe, rozstaw szyn. Mniejszy od normalnego prześwit toru gwarantował znaczne obniżenie kosztów budowy i użytkowania. Oprócz tego niewielkim nakładem sił i środków można było taki tor zdemontować i przenieść do innego miejsca eksploatacji lasu. Właśnie dlatego odległość między szynami kolei czarniańskiej liczy sobie 600 mm. Wielkość ta dla podobnych obiektów w Europie mieści się najczęściej w przedziale od 600 do 1000 mm (dla porównania: rozstaw 1
fot. Helmut Pochadt ze zbior贸w Tadeusza Suchorolskiego
szyn dla kolei normalnotorowych wynosi 1435 mm). Stąd kolej leśną w Puszczy Knyszyńskiej można zaliczyć do „najbardziej wąskotorowych” na kontynencie. W latach 1916-1917 ułożono ledwie kilkanaście kilometrów torów. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości rozwijano na terenie Puszczy Knyszyńskiej przemysł drzewny. Obok istniejącego tartaku w Czarnej Wsi powstał drugi, mniejszy, w Waliłach. Kolei, która pozostawała w zarządzie Lasów Państwowych, przybyło kilka dodatkowych połączeń. Pierwszy dłuższy odcinek (ok. 18 km) dotarł w 1924 roku do rzeki Sokołdy, w okolicy wsi Międzyrzecze. Drewniany most na Sokołdzie, po którym lokomotywy ruszyły w stronę Walił, oddano do użytku w roku 1936. Po niedługim czasie linie kolei połączyły tereny wszystkich nadleśnictw, tworząc otwartą sieć. Pajęczyna ta, zagęszczona w okolicach Czarnej Wsi, rozciągała się w trzech kierunkach. Jej odgałęzienia biegły na zachód – w stronę Knyszyna, Katrynki i Czarnego Bloku, na północ – w okolice Romanówki, na południowy wschód – w kierunku Walił. Swój największy rozkwit leśna kolej wąskotorowa z Czarnej Białostockiej przeżyła w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych ubiegłego wieku, wchodząc wraz z oddziałami w Hajnówce i Płocicznie w skład Przedsiębiorstwa Transportu Leśnego. Zakład Kolejek Leśnych w Czarnej Białostockiej zatrudniał wówczas ponad 200 kolejarzy. Dysponując 13 parowozami i 50 jednostkami taboru kolejkowego w postaci wózków, platform i wagonów, przewoził rocznie ok. 160 tys. m3 drewna. Łączna długość torów i szyn manipulacyjnych wynosiła wówczas 158 km. W tamtych czasach większość mieszkańców osady (Czarna Białostocka) stanowili kolejarze wąskotorowi.
Znaczenie czarniańskiej kolei zaczęło maleć w latach siedemdziesiątych XX wieku w związku z rozwojem znacznie tańszego transportu samochodowego. Sytuacji nie poprawił zakup 9 lokomotywek spalinowych typu V10C, które dostarczono do Czarnej Białostockiej w latach 1973-1974. Już na początku lat siedemdziesiątych zamykano ruch na niektórych odcinkach, a tory rozbierano. Potem mogło być już tylko gorzej. W roku 1985 kolej „zagrała” jeszcze w filmie pt. „Siekierezada” nakręconym przez Witolda Leszczyńskiego według prozy Edwarda Stachury. Ale ten artystyczny epizod nie odmienił jej losu. Znaczenie kolei w transporcie leśnym systematycznie spadało, a ona sama, jak wiele jej podobnych w kraju, stawała się symbolem cywilizacyjnego zacofania. W 1990 roku zakończono eksploatację ostatniej, czterdziestoośmiokilometrowej linii Czarna Białostocka – Waliły, a w 1993 roku kolej ostatecznie zamknięto. Rozpoczęło się bezlitosne działanie czasu. Motowozy złomowano (ostatnia z lokomotywek V10C została sprzedana do Szwecji w 1994 roku), dyspozytornia i lokomotywownia popadły w ruinę, zniszczały bramy wjazdowe, szyny zardzewiały bądź zostały rozkradzione. Ostatecznie jednak wąskotorówka z Czarnej Białostockiej ocalała. Za czyją sprawą? W każdym miejscu i o każdym czasie można natknąć się na ludzi, którzy dojrzą piękno w tym, co inni poczytują za niegodne uwagi, zasługujące na pogardę lub w najlepszym razie – uchodzące za przeżytek. Znalazła się i tym razem garstka zapaleńców, która postanowiła doprowadzić do ponownego uruchomienia kolei. Dzięki ich staraniom odcinek Czarna Białostocka – Kopna Góra został już w październiku 1992 roku wpisany do rejestru zabytków. 3
fot. Helmut Pochadt ze zbiorów Tadeusza Suchorolskiego
Spiritus movens tej grupy był niewątpliwie pan Edmund Matuk, emerytowany kierownik Terenowego Oddziału Kolejki Leśnej w Czarnej Białostockiej i niestrudzony społecznik. Jeszcze na początku lat dziewięćdziesiątych idea reaktywacji wąskotorówki w Puszczy Knyszyńskiej zyskała gorącego sojusznika w osobie pana Macieja Kozłowskiego, który w 1999 roku założył Fundację Na Rzecz Leśnych Kolei Wąskotorowych. To właśnie głównie za sprawą tej instytucji entuzjaści pozyskali środki na realizację swego celu. Fundację wspomogło m.in. Ministerstwo Gospodarki i Urząd Marszałkowski Województwa Podlaskiego. W 2002 roku otrzymała ona dofinansowanie z Programu Małych Dotacji Funduszu na rzecz Globalnego Środowiska, który zjednano dla projektu pomysłem wykorzystywania do napędu lokomotyw oleju rzepakowego. W 2009 roku Fundację wsparły pieniądze pochodzące z EkoFunduszu. 4
Za uzyskane środki zakupiono lokomotywy (obecnie kolej dysponuje 3 lokomotywami typu WLs40 i jedną GLs20), pozyskano platformy towarowe z wąskotorówki w Hajnówce, na bazie których skonstruowano wagony osobowe typu OKL, oraz platformy typu wojskowego. Budulec do budowy torów - ponieważ huty nie produkują już szyn o podobnych parametrach - ściągnięto z różnych zakątków kraju. Jednak – jak to zwykle bywa – środki finansowe okazały się mniejsze od potrzeb, toteż lwia część pracy była i jest wykonywana społecznie przez miłośników kolejnictwa wąskotorowego z całej Polski. Ich upór i oddanie sprawiły, że wbrew przeciwnościom losu czarniańska wąskotorówka wreszcie ruszyła. Stało się to 14 września 2003 roku – kolej dojechała wówczas do ulicy Sienkiewicza w Czarnej Białostockiej. W chwili, gdy powstawał ten tekst, funkcjonował już odcinek trasy do przystanku Zacisze Trójkąt o długości 10,2 km, z przystankami w Czarnej Białostockiej, Buksztelu i Czeremchowej Trybie. Z każdym dniem przybywa jednak nowych metrów wydzieranych przeszłości i zapomnieniu. Być może jutro, pojutrze, kolejka ruszy w dalszą drogę, minie Trzy Słupki, Podsokołdę, Kopną Górę i – kto wie – pomknie jeszcze dalej... Kolejarze wożący niegdyś drewno do tartaków, zapewne nawet nie przypuszczali, że ich wąskotorówka, uznana po latach służby za relikt przeszłości, odnajdzie się w zupełnie innym wcieleniu i zacznie służyć turystyce i edukacji, a więc celom, które przez długi czas – miejmy nadzieję – za przeżytek uchodzić nie będą.
Na walorach i atrakcyjności Puszczy Knyszyńskiej poznano się głębiej w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX stulecia. Zwrócono wtedy większą uwagę na funkcje biologiczne, ekologiczne i społeczne lasu. Najcenniejsze obszary leśne uznano za rezerwaty przyrody, wyznaczono pomniki przyrody, lasy ochronne, drzewostany nasienne oraz strefy ochronne wokół gniazd ptaków drapieżnych. Za obszar chronionego krajobrazu Puszczę Knyszyńską uznano w 1986 roku, a w maju 1988 roku utworzono Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej im. Profesora Witolda Sławińskiego. Powierzchnia Parku wynosi 74 447 ha, z czego lasy i zadrzewienia to ponad 80% tego obszaru. Otulina, czyli strefa ochronna wokół Parku, zajmuje 52 255 ha. Celem ochrony stał się jeden z najlepiej zachowanych kompleksów leśnych w Polsce, a wraz z nim puszczańskie rzeki, cieki i źródliska, jak również urozmaicona, bogata,
ukształtowana przez lodowiec rzeźba terenu. Ochronie podlegają również walory kulturowe i historyczne Parku. Stworzyło to warunki do prowadzenia działalności naukowej i dydaktycznej oraz rozwijania turystyki. O wyjątkowości tego obszaru, jak również skuteczności działań ochronnych Parku, nadleśnictw i administracji samorządowej świadczy fakt włączenia Puszczy Knyszyńskiej do Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Użytki rolne, leśne oraz nieruchomości znajdujące się w granicach Parku krajobrazowego, mogą być wykorzystywane gospodarczo. Taka działalność podlega pewnym zasadom. Nad ich przestrzeganiem czuwa Służba Parku Krajobrazowego, do której zadań należy między innymi: 1. Inwentaryzacja siedlisk przyrodniczych, jak również stanowisk roślin, grzybów i ostoi zwierząt objętych ochroną gatunkową. 5
2.
Identyfikacja i przeciwdziałanie potencjalnym zagrożeniom, związanym z gospodarką człowieka. 3. Gromadzenie dokumentacji dotyczącej walorów przyrodniczych, historycznych, kulturowych i etnograficznych Parku. 4. Realizacja zadań związanych z zachowaniem innych form ochrony przyrody w granicach parku krajobrazowego. 5. Informowanie o przepisach obowiązujących osoby przebywające na obszarze chronionym. 6. Prowadzenie działalności edukacyjnej społeczeństwa, a także promowanie walorów naturalnych, historycznych, kulturowych i turystycznych parku krajobrazowego. 7. Współpraca z podmiotami, które współdecydują o ochronie zasobów parku. Na terenie puszczańskim odnajdziemy czyste i zdrowe środowisko oraz niepowtarzalną mozaikę religii, narodowości i kultur. Atutem Parku są piękne tereny leśne oraz malownicze doliny rzeczne, z najdłuższą rzeką Supraśl, stwarzające warunki do uprawiania różnych form turystyki. Wielkie bogactwo stanowi urozmaicona szata roślinna, ze znaną nie tylko w kraju sosną supraską, zwaną również masztową. Ze względu na dobre własności techniczne była ona od XVI wieku wykorzystywana do budowy okrętów żaglowych nawet w Europie Zachodniej. Z uwagi na typ drzewostanu i runa obszary leśne Puszczy Knyszyńskiej wyróżniają się przeważającym charakterem borealnym, przypominając południową tajgę. Puszcza Knyszyńska to również ważna ostoja dzikiej zwierzyny. Obok jelenia, sarny, dzika, łosia, borsuka i bobra, 6
występują tu gatunki rzadkie w kraju, do których zaliczymy między innymi: rysia, wilka i żubra. Można spotkać w tym rejonie ponad 150 gatunków ptaków (np. bielika, derkacza, bociana czarnego, orlika krzykliwego). Ciekawym obiektem dydaktyki proekologicznej jest Arboretum im. Powstańców 1863 roku oraz Silvarium w Poczopku. Prawdziwą perłę Puszczy Knyszyńskiej stanowi Supraśl, jedyne miasto położone w granicach Parku. Zachował się tu historyczny układ urbanistyczny z XVI–XIX wieku i cenny zespół zabytków. Niewątpliwą atrakcją jest Muzeum Ikon mieszczące się w Ławrze Supraskiej. W pobliżu, w zabytkowym obiekcie zrekonstruowanym w latach 1988-1990, zwanym najczęściej „Białym Dworkiem”, mieści się obecnie siedziba Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej. Znajduje się tu interesujący, przyrodniczo-etnograficzny akcent muzealny. Jego ideą przewodnią jest zapoznanie z cennymi elementami środowiska naturalnego i kulturowego, które funkcjonują w terenie. Zachęcamy również do czynnego poznawania przyrody na specjalnie wytyczonych ścieżkach dydaktycznych. Puszcza Knyszyńska jest popularnym miejscem uprawiania turystyki i rekreacji zwłaszcza przez mieszkańców większych aglomeracji miejskich krajowych i coraz częściej zagranicznych. Przez Park przebiegają liczne szlaki turystyczne: piesze, rowerowe, wodne, autokarowe i konne. Duże perspektywy na omawianych obszarach, obok różnych form turystyki kwalifikowanej, mają także podróże studialno-etniczne. Perspektywy terenów Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej to proekologiczne formy rolnictwa, leśnictwa i turystyki. W odniesieniu do większych puszczańskich miej-
scowości należy uwzględnić usługi, sport, edukację oraz szeroką działalność w zakresie promocji wielokulturowości, a w przypadku Supraśla również funkcje uzdrowiska. Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej serdecznie zaprasza do odwiedzenia ekspozycji przyrodniczo-etnograficznej w jego siedzibie „Białym Dworku” w Supraślu (ul. Konarskiego 14). Akcent muzealny czynny jest w dni robocze, w godz. 9.00–14.30. Proponujemy również zajęcia terenowe na ścieżkach dydaktycznych.
Kontakt: Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej ul. Konarskiego 14 16-030 Supraśl tel./fax 85 7183 785 e-mail: sekretariat@pkpk.pl www.pkpk.pl
7
Lasy Nadleśnictwa w zdecydowanej większości to część kompleksu Puszczy Knyszyńskiej. Na terenie Nadleśnictwa Czarna Białostocka znajduje się wiele elementów środowiska, cennych przyrodniczo. Spośród form ochrony przyrody funkcjonujących na omawianym obszarze należy wymienić: • 4 rezerwaty przyrody ( Taboły, Budzisk, Starodrzew Szyndzielski, Jesionowe Góry), • Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej, • Obszary Chronionego Krajobrazu ( Wzgórza Sokólskie), • Obszary Natura 2000 ( Dyrektywa Siedliskowa oraz Ptasia), • liczne zabytki architektury i budownictwa, stanowiska archeologiczne - objęte ochroną konserwatorską, • ochrona gatunkowa roślin i zwierząt m.in. rosiczki okrągłolistnej, granicznika płucnika, bociana czarnego, orlika krzykliwego. 8
Cały region obfituje w walory turystyczno-krajoznawcze, co w połączeniu z cennymi zasobami przyrodniczymi predestynuje ten rejon do rozwoju szczególnych form turystyki (konna, rowerowa, piesza). Korzystną cechą jest obecnie brak uciążliwych zakładów przemysłowych oraz duża świadomość ekologiczna lokalnych społeczności i władz gmin, wyrażająca się w realizacji programów i inwestycji, mogących poprawić stan środowiska przyrodniczego. Nadleśnictwo Czarna Białostocka położone jest w granicach dwóch mezoregionów fizyczno-geograficznych: Wysoczyzny Białostockiej i Wzgórz Sokólskich. Głównym gatunkiem w lasach Nadleśnictwa Czarna Białostocka jest sosna, zajmuje ona 49,93% powierzchni nadleśnictwa. Znaczny areał porastają drzewostany z panującym dębem (20,20%), brzozą (11,26%), świerkiem (10,27%) i olszą (5,78%). Udział pozostałych gatunków nie przekracza
1,5% udziału powierzchni leśnej. Na terenie siedziby nadleśnictwa zlokalizowany jest punkt edukacyjny. Wzdłuż dojazdu do Wyłuszczarni Nasion ustawiono 16 barwnych tablic o tematyce przyrodniczo-leśnej. Z tematyki edukacyjnej przedstawionej na tablicach korzystają nauczyciele, a także pracownicy nadleśnictwa oprowadzający wycieczki szkolne, odwiedzające zarówno stare, jak i nowe obiekty Wyłuszczarni Nasion. Głównym obiektem turystyczno-wypoczynkowym znajdującym się na terenie Nadleśnictwa Czarna Białostocka jest Zalew Wodny „Czapielówka”, wybudowany w latach 1971-1981 przez mieszkańców Czarnej Białostockiej. Zbiornik wodny o powierzchni 16,3 ha położony jest w odległości ok. 1,5 km od miasta Czarna Białostocka, w otoczeniu lasów Puszczy Knyszyńskiej. Teren administrowanego przez Nadleśnictwo nabrzeża to ok. 6 ha, przeznaczonych pod infrastrukturę turystyczną (np. parkingi, sanitariaty, pola namiotowe, miejsca palenia ognisk, wiata widokowa, ujęcie wody pitnej z naturalnego źródła). W okresie letnim możliwe jest tu korzystanie z wypożyczalni sprzętu wodnego, plaży, kąpieliska, także małej gastronomii. Wtedy istnieją również warunki do wędkowania. Leśne okolice zachęcają do grzybobrania i spacerów. Zalew Wodny znajduje się na trasie przebiegu ścieżki rowerowej (szlak czerwony), Czarna Białostocka – Janów wiodącej przez Puszczę Knyszyńską i szlakiem Rękodzieła Ludowego. Druga ze ścieżek rowerowych (szlak niebieski), znajdujących się na terenie Nadleśnictwa Czarna Białostocka, prowadzi z Czarnej Białostockiej do Supraśla przez tereny Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej, między innymi przez teren rezerwatu „Budzisk”.
Adres: Nadleśnictwo Czarna Białostocka ul. Marszałkowska 27 16-020 Czarna Białostocka tel. 85 710 33 80 fax. 85 710 37 06 e-mail: czarnabialostocka@ bialystok.lasy.gov.pl www.bialystok.lasy.gov.pl/ web/czarna_bialostocka
9
Leżące w środku wielkiego kompleksu leśnego Puszczy Knyszyńskiej Nadleśnictwo Supraśl obejmuje jego najcenniejsze fragmenty. To tutaj, gdzie osadnictwo nigdy nie rozwinęło się tak intensywnie jak na obrzeżach Puszczy, zachowało się wiele spośród pierwotnego bogactwa przyrodniczego. Na terenie nadleśnictwa znajduje się aż 11 rezerwatów przyrody, w tym jeden ścisły. Ich łączna powierzchnia stanowi ponad 10% całej powierzchni nadleśnictwa. Chronione są tu zarówno liczne, rzadko spotykane gatunki roślin, jak również całe, zachowane w naturalnym stanie zbiorowiska roślinne, a także ciekawe formy geologiczne. Licznie zachowały się tu pomniki przyrody. Obecnie jest ich w naszym Nadleśnictwie 39. Są wśród nich stare dęby, sosny, lipy, graby, klony a także ogromne głazy narzutowe. W dobrze zachowanym środowisku przyrodniczym nie brakuje też zwierząt. O wysokim stopniu naturalności na-
szych lasów świadczy obecność wielu chronionych bądź rzadko spotykanych gatunków ssaków. Tam gdzie jest pod dostatkiem jeleni, saren, dzików czy zajęcy i wielkość kompleksów leśnych na to pozwala, a tak jest właśnie w naszym Nadleśnictwie – tam znajdują miejsce do życia duże drapieżniki. Można tu spotkać wilki i rysie, a wśród ptaków podlegającego ochronie orlika krzykliwego, żurawia, bociana czarnego. Zagląda też do nas żyjące w Puszczy Knyszyńskiej stado żubrów. Rzadki niegdyś i podlegający ochronie bóbr stał się już bardzo pospolitym mieszkańcem naszych rzek i strumieni. Spośród mniejszych zwierząt warto wymienić łasice, gronostaje, wydry, koszatki, orzesznice. Miejsce tak bogate w skarby przyrody doskonale nadaje się do pełnienia roli „leśnej szkoły”, gdzie na żywo, pod opieką leśnika, można poznać rozmaite elementy puszczańskiego świata, zrozumieć łączące je związki i rządzące nimi prawa. 11
Można zagłębić się w ten świat korzystając z istniejących ścieżek przyrodniczych. Jedną z nich jest ścieżka „Kopna Góra”. Liczy ona około 4 km długości. W znacznej części biegnie przez rezerwat przyrody „Woronicza”, utworzony dla ochrony doliny rzeczki Woronicza, oraz występującej tam roślinności. Na dalszym odcinku ścieżki prezentowane są przykłady sposobów gospodarowania w lesie oraz różne etapy wzrastania lasu: od uprawy po drzewostan nasienny. Można tu dowiedzieć się m.in., co kryje się pod określeniem „sosna supraska” oraz jakie znaczenie w pracach naszego nadleśnictwa ma hodowla tego gatunku. Po zatoczeniu pętli ścieżka kończy się na dużej polanie (dawnej składnicy drewna), gdzie przy ognisku można zjeść posiłek i odpocząć po spacerze. Polecamy również spacer ścieżką przyrodniczą „Dolina Jałówki”. Liczy ona sobie 3 km długości i biegnie przez najciekawsze fragmenty rezerwatu „Jałówka”. Prezentuje przekrój doliny Jałówki – jednego z licznych puszczańskich strumieni oraz charakterystyczne dla Puszczy zbiorowiska roślinne, w tym naturalne starodrzewy. Ta ścieżka również kończy się przy wiacie, gdzie można odpocząć przy ognisku. Uzupełnieniem i alternatywą dla edukacji w terenie są zajęcia prowadzone w Leśnej Szkole – naszej sali edukacyjnej, usytuowanej w Kopnej Górze. Jednak głównym obiektem służącym prowadzonej przez nasze Nadleśnictwo edukacji przyrodniczej jest Arboretum w Kopnej Górze. Powstałe w 1988 roku jest pierwszym tego typu obiektem w północno-wschodniej Polsce. Jest ono rodzajem ogrodu botanicznego połączonego z parkiem leśnym, rozciągającym się na obszarze 26ha. W naturalnym, puszczańskim otoczeniu prezentowane są kolekcje 12
drzew i krzewów pochodzących z różnych stron świata oraz ich ozdobnych odmian. W czasie ponad 20 lat istnienia zgromadzono tu około 500 gatunków i odmian drzew i krzewów potrafiących wytrzymać w tutejszym, niesprzyjającym uprawie roślin, klimacie. Znaczną część urozmaiconego pod względem wysokościowym terenu zajmują powierzchnie leśne obejmujące różne typy siedliskowe lasu, charakterystyczne dla Puszczy Knyszyńskiej. Dzięki temu w jednym miejscu można poznać nie tylko egzotyczne ciekawostki ze świata roślin, ale także, korzystając z usług przewodnika, poszerzyć wiedzę na temat polskiej przyrody, od rozpoznawania rodzimych gatunków drzew poczynając. Przy okazji można odbyć lekcję historii. Na przylegających do arboretum łąkach w czasie Powstania Listopadowego, w dniu 7 lipca 1831 roku, rozegrała się bitwa. Po trzech latach poszukiwań, w grudniu 2009 roku, udało nam się zlokalizować mogiłę poległych żołnierzy. Pamięci tych wydarzeń poświęcona została część ekspozycji w otwartym w 2008 roku w Kopnej Górze Małym Muzeum Historii Puszczy Knyszyńskiej. Przybliża ono zwiedzającym historyczne wydarzenia, jakie oglądała nasza Puszcza, a także dzieje niezliczonych pokoleń jej mieszkańców, żyjących tu od czasów prehistorycznych. Przez teren nadleśnictwa biegną liczne piesze szlaki turystyczne, są tu również ścieżki rowerowe, szlak konny, kajakowy, trasa narciarska. Większość z nich zbiega się w naszym centrum turystyki i edukacji: Kopnej Górze. Stwarzają one wiele możliwości aktywnego wypoczynku. Z pewnością jednak, niezależnie od wybranego szlaku lub ścieżki, miłośnicy wędrówek mogą liczyć na kontakt z prawdziwą, piękną
i nierzadko dziką, przyrodą. Ponieważ w Nadleśnictwie istnieje stanowisko ds. edukacji, zorganizowane grupy, przede wszystkim szkolne, mogą zwrócić się o pomoc w zorganizowaniu zajęć w oparciu o Arboretum, istniejące ścieżki przyrodnicze, a także znajdującą się w Kopnej Górze salę edukacyjną. Nadleśnictwo zaprasza również na wypoczynek w kameralnych warunkach hotelu przy Arboretum w Kopnej Górze, w samym środku Puszczy. Proponujemy noclegi w czterech 2-osobowych pokojach. Goście mogą korzystać z kuchni. Prosimy o wcześniejszą telefoniczną rezerwację miejsc. Cena noclegu: 33 zł.
Zapraszamy do odwiedzenia naszej strony internetowej: www.bialystok.lasy.gov.pl/suprasl
Kontakt: Nadleśnictwo Supraśl (85) 71-31-550 suprasl@bialystok.lasy.gov.pl Rezerwacja noclegów (85) 71-31-556 Arboretum (85) 71 31 570 iwona.zinkiewicz@ bialystok.lasy.gov.pl Edukcja, muzeum (85) 71-31-570 krzysztof.laziuk@ bialystok.lasy.gov.pl
13
Dziś przed kolejką wąskotorową otwiera się nowa, ciekawa perspektywa: jest nią umożliwienie turystom poznawania atrakcji przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych Puszczy Knyszyńskiej w niekonwencjonalny sposób. Przejazd wąskotorówką pozwala przemierzać malownicze tereny leśne i zachwycać się ich pięknem. Wielu wrażeń estetycznych dostarcza obserwacja drzewostanów borowych ze wspaniałą wyniosłą sosną masztową o prostej „strzale”, wykorzystywaną w przeszłości do budowy okrętów żaglowych. Pięknie komponuje się runo leśne, tworząc – zwłaszcza w okresie wiosennym - barwne kwieciste płaty. Taki interesujący efekt kolorystyczny dają m.in. niebieskie przylaszczki oraz białe zawilce gajowe, czosnek niedźwiedzi czy konwalia majowa. Wśród tej błękitno-śnieżnej mozaiki dostrzegamy złociste zawilce żółte. Niezwykle dekoracyjnie prezentują się kwitnące wiosną krzewy, takie jak: czeremcha zwyczajna, kalina koralowa i pachnący hiacyntami wawrzynek wilczełyko. Latem 14
ozdobą terenów leśnych staje się modry orlik pospolity, różowa lilia złotogłów (często spotykany element dekoracyjny w sztuce ludowej) czy bezzieleniowy gnieźnik leśny. Całe to bogactwo rozrzucone jest na licznych pagórkach, w dolinach i wąwozach – urozmaicona rzeźba terenu to jeden z walorów Puszczy. Z okien kolejki dostrzeżemy bogactwo zieleni mijanego lasu – nie jest ona monotonna, lecz przybiera odcienie seledynu, malachitu, khaki i oliwki. Zieleń wpływa kojąco na psychikę człowieka, działając uspokajająco i wyciszająco. Taki też będzie efekt zdrowotny przejazdu wąskotorówką. Nasza podróż pozwala także na „bezkrwawe łowy”. Być może uda się dostrzec sarnę, jelenia, dzika, a nawet króla Puszczy – żubra. Na pewno zobaczymy rezultaty „inżynieryjnej” działalności bobrów. Szczególnie widoczne w terenie są żeremia i zgryzione drzewa. Z pewnością nie zabraknie też okazji do podpatrywania wielu ptaków.
Wzdłuż trasy widoczne są w krajobrazie, malowniczo usytuowane wśród terenów leśnych, puszczańskie wsie. Choć stopniowo, nieubłaganie przekształcane w „daczowiska” nadal zachwycają tradycyjną drewnianą architekturą, dając świadectwo bogactwa tutejszej kultury materialnej. W Puszczy Knyszyńskiej odnajdziemy „święte sosny”; zawieszone na nich stare, często już zmurszałe kapliczki symbolizują trudne losy mieszkańców, ich pokorne modlitwy o pokój i zdrowie. Drzewa, jak amulety, trwają latami, jako prośba miejscowej społeczności o łaskę Bożą. Współcześnie znaczenie lasów Puszczy Knyszyńskiej nie sprowadza się tylko do produkcji i dostarczania drewna, jako surowca przemysłowego. Dziś nastąpiło przewartościowanie znaczenia lasu. Nie mniej ważne od drewna stały się drzewa. Docenia się fakt, że las wpływa na równowagę składu powietrza atmosferycznego, stanowi naturalny filtr przeciwpyłowy, umożliwia retencję wody oraz to, że tereny leśne przeciwdziałają erozji, wyciszają hałas. Obszary puszczańskie służą również naszemu zdrowiu (np. przez fitoncydy, jonizację ujemnę, mikroklimat, zioła, runo). Współcześnie gospodarka leśna prowadzona jest w taki sposób, by las pomimo eksploatacji jego zasobów mógł pełnić te wszystkie funkcje. Wycieczka wąskotorówką pozwala nam docenić walory estetyczne przyrody, które wraz z chwilą błogiego wypoczynku mogą stać się czynnikiem inspirującym sztukę, a obcowanie z naturą służy rozwijaniu odpowiedzialności i wrażliwości. Kolej wąskotorowa stwarza także możliwość poznania Puszczy Knyszyńskiej jako wielkiego rezerwuaru bioróżnorodności, pełniącego ważną rolę dla trwania życia – w tym naszego życia. 15
Lata dziewięćdziesiąte ubiegłego wieku to schyłek wąskotorowego transportu kolejowego prowadzonego przez firmy państwowe oraz zmiany w strukturze własnościowej. W efekcie postępującego spadku przewozów wiele linii jest likwidowanych, niektóre trafiają w ręce prywatne. Nowi operatorzy starają się rozszerzyć i uatrakcyjnić ofertę - w zakresie przewozów pasażerskich polega to często na uczynieniu z kolejki atrakcji turystycznej. Kolejki leśne szczególnie nadają się do takiej roli: ich trasy wiodą poprzez malownicze, wartościowe przyrodniczo i krajobrazowo obszary; niespieszna jazda pociągu pozwala przestawić organizm na wolniejsze obroty, odetchnąć od tempa dnia codziennego. Pociąg dowozi pasażerów nad rzekę, jezioro, w góry czy po prostu w głąb lasu. Z czterech najdłużej działających w Polsce kolei leśnych, trzy (w Bieszczadach, Płocicznie i Hajnówce) dość dobrze odnalazły się w nowej roli. Natomiast kolei w Puszczy Knyszyńskiej groziła likwidacja. Ostatnia linia z Walił do Czarnej Białostockiej była już w trakcie rozbiórki. Wszelki tabor sprzedano, a budynki i torowisko pozbawione nadzoru uległy dewastacji. Z pomocą 16
przyszedł konserwator zabytków, dzięki któremu rozbiórka została wstrzymana, a ostatni odcinek kolejki, Czarna Białostocka – Kopna Góra (20 km), wpisany do rejestru zabytków. Właśnie z myślą o ochronie tego, co pozostało, oraz o stopniowym przywracaniu kolejki do życia kilku entuzjastów zabytkowej kolei powołało Fundację Na Rzecz Leśnych Kolei Wąskotorowych. Początki, 10 lat temu, nie były łatwe. Skromne środki, siły i czas trzeba było przeznaczyć w pierwszej kolejności na wstawianie okien i drzwi, uszczelnianie dachu, łatanie ogrodzenia, a dopiero potem na prace o charakterze kolejowym. Jednak każdy kolejny metr przejezdnej trasy stanowił wystarczającą nagrodę za poniesiony wysiłek i motywował do kontynuowania odbudowy. Pozyskane przez Fundację dotacje, granty i darowizny oraz pomoc wolontariuszy umożliwiły między innymi sukcesywne uzupełnianie ubytków torowiska, sprowadzenie taboru i poprawę stanu budynków. Aktualne działania Fundacji prowadzone dzięki wsparciu EkoFunduszu pozwoliły na odnowienie linii do Kopnej Góry. Najważniejszy cel – aby kolejka leśna nie zniknęła bezpowrotnie z Puszczy Knyszyńskiej – został osiągnięty.