6 HEALTH, SAFETY & ENVIRONMENT MAGAZINE for Oil & Gas industry
We all
Q2 2012
stand together pagina 2
In dit nummer:
4
10
GEZONDE LEEFSTIJL
VEILIGHEIDSBEWUSTZIJN
20
24
CENTRICA GAAT VOOR...
DE DEAL
17 HET VERSCHIL TUSSEN WERKEN EN WERKEN
28 TAQA VOERT ACTIE!
en meer...
2
3
Voorwoord
WE ALL STAND TOGETHER De spanning voor de wedstrijd. Jij en je team trainen al jarenlang keihard. Alle ogen zijn op jou en je team gericht. De verwachtingen zijn hooggespannen. Het is nu of nooit. De tactiek van het spel zit goed in je hoofd. De techniek en de kilometers zitten in je benen. Dan klinkt het fluitsignaal van de scheidsrechter. Aftrap. De bal rolt. Voorzet, een-tweetje, afstandschot, koppen en‌doelpunt!
Je team en jij zijn goed op elkaar ingespeeld, vertrouwen elkaar. Er is harmonie want ieder teamlid blinkt uit in zijn rol en heeft hetzelfde doel: winnen. Je bent trots op het samenspel en iedere meter die je speelt.
Het verlossende fluitsignaal klinkt. Het eerste succes is binnen. Maar je weet dat dit een begin is en dat je weer keihard moet trainen voor de volgende wedstrijd want je wilt dat je performance optimaal is. Je staat met beide benen op de grond want je weet dat je directe omgeving eigenlijk jouw trainer is. Ze delen in je succes. Waar mensen winnen, winnen er meer.
Namens de THE WAT GROUP
Pier van Spronsen
4
Veilige
GE
5
er werken offshore door
EZONDE LEEFSTIJL Een gezonde leefstijl bevordert de veiligheid op de werkplek offshore en vermindert de kans op ongelukken. Beweging en goede voeding hebben namelijk een positieve invloed op de concentratie en prestatie van medewerkers.
De voeding- en vitaliteitspecialisten van Enerjoy vliegen regelmatig naar productieplatforms waar ze mensen informeren over gezonde leefstijl en mensen motiveren om hiervoor bewust te kiezen.
6
VEILIG WERKEN OFFSHORE DOOR GEZONDE LEEFSTIJL
Katrin Beersen is voedingsdeskundige en trainer bij Enerjoy: “We vertellen de mensen die offshore werken wat het effect is van een ongezonde leefstijl op de risico’s van het werk. We laten ze natuurlijk ook zien wat gezonde keuzes opleveren. Belangrijk is dat deze keuzes bij hun passen. Vandaar dat we rekening houden met culturele en maatschappelijke achtergronden van de mensen, en met hun bijzondere werksituatie. Op deze manier motiveren we mensen om gezonder te eten en meer te bewegen. De mensen die offshore werken beleven veel plezier met onze interactieve workshops. Dit is een belangrijk aspect, want hierdoor ervaren mensen gezondheid als iets dat leuk is, slim, aantrekkelijk en ook stoer.”
WAT IS DE RELATIE TUSSEN EEN ONGEZONDE LEEFSTIJL EN VEILIGHEID OP DE WERKPLEK? “Het risico op ongelukken is hoger als mensen een ongezonde leefstijl hebben. Bijvoorbeeld als mensen veel overgewicht hebben en een slechte conditie, en daardoor niet in staat zijn om snel te evacueren of branden te blussen. Of als je je energieniveau en bloedsuikerspiegel niet goed in de gaten houdt, gaat je concentratievermogen omlaag. Je bent daardoor minder alert en de kans op fouten en ongelukken is groter. Een ongezonde leefstijl is dus een factor die het risico negatief beïnvloedt. Het is belangrijk om te investeren in gezondheid. Je bent dan vitaler, werkt geconcentreerder, je voorkomt uitval, je let beter op eventueel gevaar. Daarnaast zit je beter in je vel en zorgt een gezonde leefstijl voor plezier en energie. Iedereen heeft hier natuurlijk baat bij. De veiligheid op de werkplek verbetert dus als iemand fit en gezond is. Hij kan zichzelf en anderen beter helpen.”
VEILIG WERKEN OFFSHORE DOOR GEZONDE LEEFSTIJL
WAAROM IS ER BEHOEFTE AAN DE VITALITEITPROGRAMMA’S VAN ENERJOY? “Werkgevers beseffen meer en meer dat werknemers de motor van de organisatie zijn en zien dat het belangrijk is om te investeren in vitaliteit van de werknemers. Werkgevers zien dat hierdoor het risico op ongevallen vermindert, het ziekteverzuim daalt en de organisatie op lange termijn gezond is. We merken dat veel werkgevers een preventief beleid voeren. Maar het is niet gemakkelijk om regels over eten te veranderen. Mensen die offshore werken leveren fysiek harde inspanningen. De eisen die men aan dit werk stelt, worden steeds strenger. Bijvoorbeeld met betrekking tot BMI en lichaamsgewicht, dit wordt tijdens de periodieke medische keuringen goed in de gaten gehouden. Wat opvalt, is dat veel mensen die offshore werken ongezond eten en te weinig bewegen. Ze ‘gebruiken’ de ongezonde leefstijl als compensatie voor het harde werken dat ze doen. Ik hoor vaak geluiden als “Ik werk hard dus dan mag ik ook vet eten”. Dit zijn dan ingesleten gedragspatronen en hierdoor gaat hun vitaliteit achteruit.
Maar ook aan de kant van de werkgever is hier nog veel winst te halen. Soms hebben de koks niet voldoende kennis of mogelijkheden om gezond te koken. De werkgever kan ervoor zorgen dat hij gezond voedsel faciliteert. Daarnaast kan de werkgever mensen stimuleren om te kiezen voor een gezonde leefstijl. Gezondheid pak je dus van twee kanten aan. Als een werkgever wil dat mensen hun leefstijl veranderen, heeft hij hiervoor wel een goed draagvlak nodig. Eten is namelijk een gevoelig onderwerpen bij mensen die offshore werken. We merken dat werkgevers tussenpersonen nodig hebben die ervoor zorgen dat het onderwerp aantrekkelijk, laagdrempelig en leuk is. Tussenpersonen die dit met passie overbrengen, het als een missie zien en doeltreffend werken. Dan komen wij natuurlijk om de hoek kijken. Wij hebben een klik met de mensen die offshore werken, wij begrijpen ze op dit onderwerp en dat voelen ze ook. Juist daardoor enthousiasmeren wij ze en creëren we met onze activiteiten draagvlak en betrokkenheid. Je moet de mensen wel de tijd geven om te veranderen.”
7
6
VEILIG WERKEN OFFSHORE DOOR GEZONDE LEEFSTIJL
WAAROM IS ETEN EEN GEVOELIG ONDERWERP BIJ MENSEN DIE OFFSHORE WERKEN? “Het leven offshore brengt allerlei beperkingen met zich mee. Mensen ervaren dat ook zo. Ze zijn bijvoorbeeld beperkt in hun bewegingsvrijheid. Ze moeten zich aan strakke regels houden. Dan zijn vette hap en grote porties vaak een “troost”: eten brengt plezier. Het is een reddingsboei. Eten is het enige wat altijd onbeperkt mag. Als een werkgever dan ineens regels verandert die gaan over voeding, dan accepteren mensen dat niet zomaar. Terwijl mensen wel gemakkelijk nieuwe regels accepteren die met het werk te maken hebben. Aan eten is dus een emotionele factor verbonden. Wij hebben het fingerspitzengefühl dat nodig is om de mensen te motiveren om te kiezen voor gezond eten. Je moet dat echt goed aanpakken. Wij hebben bijvoorbeeld een programma dat heet ‘Gezond Eten Offshore’. Hiermee werken we stap voor stap toe naar een gezond eetgedrag. Mensen leren op een plezierige manier dat gezondheid leidt tot meer vitaliteit, veiligheid en plezier in het werk. De keuze en verantwoordelijkheid voor een gezonde leefstijl ligt natuurlijk bij de mensen zelf maar we sturen daar wel op. We doen er alles aan om draagvlak en betrokkenheid te creëren.”
Gezondheid leidt tot meer v
KUNT U EEN CONCREET VOORBEELD NOEMEN VAN HET SUCCES VAN UW ACTIVITEITEN OFFSHORE?
“Wij geven bijvoorbeeld bij Dana Petroleum workshops en kooktrainingen. Deze organisatie voert sinds juli 2010 een prachtige Health & Fitness campagne. Dit is een programma waarin wij het voedingsgedeelte voor onze rekening nemen. We zien dat onze workshops een aantal mensen echt verder helpt. Veel mensen kiezen voor een betere leefstijl, worden gezonder en hebben een betere conditie gekregen. Het resultaat hiervan is dat steeds meer mensen door de keuring voor het Emergency Response Team heenkomen. Er is dus meer personeel dat geschikt is voor een dergelijk team. Een geweldig resultaat.” “In samenwerking met Dana Petroleum hebben we de campagne geëvalueerd. We hebben hiervoor samen met hen een enquête opgesteld. Op deze manier komen wij erachter hoe mensen het programma beleven en wat hun behoeftes zijn. We ontdekten dat evaluatie ook een goede manier is om draagvlak en betrokkenheid te creëren want mensen voelen dat er naar ze geluisterd wordt. Het makkelijkste om veranderingen door te voeren is om eerst te investeren in mensen. Op het moment dat je draagvlak hebt, krijg je mensen mee.”
VEILIG WERKEN OFFSHORE DOOR GEZONDE LEEFSTIJL
vitaliteit, veiligheid en plezier in het werk
OVER ENERJOY Enerjoy is een samenwerkingsverband van zelfstandige specialisten op het gebied van gezonde voeding, fitness, ontspanning en vitaliteit. Enerjoy heeft ervaring in de olie- en gasindustrie en een goede relatie met de NOGEPA. De specialisten van Enerjoy zijn al meerdere keren door de NOGEPA uitgenodigd om te spreken op congressen. In juni 2012 vindt het 32e International Joint Offshore Doctors Meeting plaats, dit jaar in Nederland. Daar is Enerjoy ook bij aanwezig om te spreken. Meer informatie: www.ener-joy.nl
7
8
BINNEN
HARMONISATIE MOET JE HET
9
“Mijn visie op harmonisatie van regelgeving in de olie- en gasindustrie, is dat je de menselijke factor van nadenken meeneemt in het hele proces van harmonisatie�, zegt Rob Beeks. Hij is vestigingsdirecteur van Tebodin in Hengelo.
VEILIGHEIDSBEWUSTZIJN HOOG HOUDEN
10
BINNEN HARMONISATIE MOET JE HET VEILIGHEIDSBEWUSTZIJN HOOG HOUDEN
“HET BEWUSTZIJN IS PER SLOT VAN REKENING VOORZET OP HARMONISATIE “Onze business is engineering van installaties. Hierbij verrichten we eigenlijk al een voorzet op harmonisatie. De harmonisatie van engineering is een wereldwijd aspect; wij volgen specifieke normen en die zijn internationaal. We kijken bijvoorbeeld hoe je een installatie veilig en opererend aansluit. Dit is procesveiligheid. Hierbij valt te denken aan aspecten als lekkage, uitval en storingen die allemaal kunnen leiden tot incidenten.” “Veiligheidsbewustzijn is verankerd in al onze activiteiten. De installaties moeten op een veilige manier gebouwd worden. Maar je moet er ook veilig mee kunnen werken en je moet ze op een veilige manier kunnen onderhouden. Dit betekent dat wij in het voortraject veiligheidsstudies doen en vergunningen verzorgen. Maar ook het begeleiden van constructies en het in gebruik nemen van de installaties is onderdeel van ons werk. En daartussen zit de engineering van de installaties. Het feit dat we continue in aanraking komen met veiligheid maakt dat wij dus heel actief beleid voeren op het gebied van HSE.”
BINNEN HARMONISATIE MOET JE HET VEILIGHEIDSBEWUSTZIJN HOOG HOUDEN
TWEE DIMENSIES “Tebodin is actief lid van Casos. Daar wordt heel veel gesproken over harmonisatie, en er komen vanuit dit netwerk veel goede initiatieven over de harmonisatie. De contractors juichen namelijk de eenduidigheid in de regelgeving enorm toe. Ik vind dat er twee dimensies zijn aan harmoniseren. De ene is in de breedte. Hier moet je het eenvoudig houden. Je stemt bijvoorbeeld op een eenvoudige manier werkwijzen op elkaar af. Daarin zit de grootste winst. Een paar voorbeelden waaruit blijkt dat harmonisatie van regelgeving heeft geleid tot veiliger en efficiënter werken, zijn het gebruik van een eenduidige Last Minute Risk Assessment en eenduidige toegangsinstructies op bouwlocaties voor alle contractors. Simpel maar doeltreffend voor de veiligheid.” “De andere dimensie is de diepte. Naarmate je dieper gaat, ontstaan er meer regels en komen mensen er verder vanaf te staan. De veranderingen worden dan te groot. Het is dus belangrijk bij harmonisatie, dat mensen het verband tussen verschillende werkzaamheden niet verliezen en vooral ook moeten blijven nadenken. Als je te diep gaat, kan het veiligheidsbewustzijn afnemen. Binnen harmonisatie moet je het veiligheidsbewustzijn juist hoog houden. Het bewustzijn is per slot van rekening een goede basis om veilig werken tot stand te brengen.”
COMMUNICATIE “Harmonisatie van regels en regelgeving helpt om goede afspraken met elkaar te maken. Als je dezelfde taal spreekt is dit gemakkelijker. Een contractor werkt vaak voor verschillende industrieën. In iedere industrie heerst een andere mentaliteit. Als harmonisatie de basis is, dan is het gemakkelijker om met de contractor te communiceren over regels en verantwoordelijkheden. Er zit ook wel een keerzijde aan de medaille en dat is de verscheidenheid bij de contractors. Naarmate je meer wilt harmoniseren, ga je de verscheidenheid gelijkvormig maken. Maar die verscheidenheid kun je niet in regels gieten. Soms zijn eenvoudige spelregels gemakkelijker. Houd het dus in de breedte eenvoudig.”
11
34
N E E I K SJA CTYFUS A R E T IN AINING TR Sjaak de noordzeecowboy
35
Sjaak schudt zijn hoofd en staart voor zich uit. Ik heb net een nieuw biertje voor hem neergezet. “ Kijk, ik ben geen domme jongen natuurlijk, dus voor mij hoeft zo een training toch niet. Die trainers zouden wat van mij kenne leren. Als je gewoon logisch nadenkt en uit je doppen kijkt ken er niks misgaan.
Maar ja, vroeger kon je nog lachen. Kon je gewoon ouwehoeren met zo’n mannetje dat ons kwam trainen. Zo kwam er es een die wat kwam vertellen over de BTW....” Ik onderbreek Sjaak “Wat heeft belasting met veiligheid te maken Sjaak?” Hij zwijgt en graait iets uit zijn binnenzak en geeft het aan me. Ik lees ‘congratulations Sjaak Drost. You have achieved the score of 100% and therefore successfully completed the interactive PTW-training!’
“Sjaak, wat goed! Ik sla hem blij op zijn
schouders. Hij moet erg hoesten. Hij haalt zijn schouders op “Kind, ik heb wel 15 keer dezelfde vraag moeten beantwoorden voor ik die 100% kreeg. Ik weet nog wel zo een vraag: Wat doe je wanneer je jouw werk niet kunt uitvoeren volgens de werkvergunning? Ik heb dus 15 keer ingevuld ‘Doorgaan met je werk en eventuele problemen zelf verhelpen.’ Want dat is wat je doet. Maar nee hoor, steeds kwam die vraag terug. Dus op een goed moment komt Hannes en die zegt: “ Joh Sjaak, ben je nou nog bezig met die Interactyfus Training” “Ja, dat ding doet het niet. Hij zegt steeds dat ik het fout heb...” Dus Hannes leest effe en zegt: “Oh joh, maar daar moet je gewoon schrijven dat je het werk stopt en gaat overleggen met de Shift Supervisor en/of OIM. “ Dus ik kijk m toch aan; “En jij denkt dat ik kap met werken en ga overleggen? Mooi niet!” Maar ja, zonder zo’n papiertje had ik weer een probleem gehad. Dus met pijn in mijn hart heb ik gekozen voor werk stilleggen. Nou, toen was ik dus eindelijk geslaagd. Het heeft een uur geduurd, maar dan heb je ook wat.
Nee, het enige voordeel van zo een test is dat je lekker kunt gapen wanneer je wilt.
36
SJAKIE EN INTERACTYFUS TRAINING
Ik weet nog dat er een keer zo een trainer kwam en die vraagt aan me “En meneer, wat doet u dan bijvoorbeeld met verf die over is?” Ik zeg: “Ik ken het niet in mijn binnenzak kwijt, dus dat gaat lekker in die grote vijver daar beneden.” Hij zet grote ogen op “Meneer! U gooit dat in zee?” Ik knik. Nou, hele verhalen kreeg ik over het milieu, en dat het niet mag, en de vissen en weet ik wat allemaal. Maar toen heb ik hem het verhaal verteld van Rooie Ron. Die moest een keer daar met verf aan de gang. Maar Rooie Ron z’n vrouw was net bij ‘m weg en hij flipte een beetje. En die dag draait ie gewoon door, begint alles te verven, te verven, te verven en schelden dat ‘ie deed op dat mokkel van hem. Ja, denk je dat ik dan ga bedenken ‘Oh, dit is gek. Laat ik het effe gaan bespreken met iemand’? Zal toch wel niet, ik heb die emmer verf uit z’n klauwen gepakt en het in zee geflikkerd. Kon daar niks meer misgaan. Toen heb ik m een pets voor z’n harses gegeven, werd ‘ie lekker rustig van. Ik heb hem gezegd dat wijven nergens goed voor zijn en dat deed m goed. Dat heb ik verteld aan de trainer. Nou, die trainer schreef toen wat in z’n boekkie. Ik denk dat hij toen best wat van me geleerd heb.
Sjaak schraapt zijn keel en spuugt op de grond “Nee, dan nu die interactieve trainingen op die computer. Met een of andere soort Hans van der Tocht die daar in een hoekie van je scherm zit te vertellen dat je bij alarm moet stoppen met werken. Ja natuurlijk stop je met werken bij alarm. Je gaat toch als de kippen naar de plek waar iets gebeurt om te zien wat er te beleven is? Nee, deze trainingen zijn misschien bedoeld voor die jonge jongens die ze niet op een rijtje hebben, maar voor een slimme jongen als Sjakie heb dit geen enkele nut. Ze zoeken het maar uit, met hun 100%”
Sjaak Drost alias N.B.
37
HET VERSCHIL TUSSEN
WERKEN WERKEN EN
>
HET VERSCHIL TUSSEN WERKEN EN WERKEN
Ik droomde dat ik piloot was op een commerciële vlucht van Amsterdam naar Melbourne. Het is 2021. Niemand hoeft meer van tevoren na te denken. Alles is voorgeprogrammeerd. Niks kan meer fout gaan. De automatische piloot is mijn vriend. Mijn werk gaat vanzelf. Op die manier doe ik het al jaren, ik ben niet anders gewend en voel me er goed bij. We stijgen op en vliegen al snel boven een prachtig wolkendek. Maar ook net zo snel gaat het ineens fout. Lampjes knipperen, ik hoor alarmerende geluiden. Een computerstem roept “terrain terrain, pull up”. Ik merk dat ik lach en helemaal verbaasd ben. Ineens valt de automatische piloot uit. Hierop ben ik niet voorbereid want ik zit in een nieuwe cockpit, met nieuwe knopjes en met apparatuur dat ik niet ken. Moet ik nu nadenken? Maar hoe moet dat ook al weer? Ik besef dat ik geen controle meer heb over mijn werk en dus ook niet over mijn leven en die van de passagiers. Is dit een test? Wat kan ik doen? Kan ik wel iets doen? Ik probeer contact te maken met de grond, maar niemand antwoordt. Ik stap uit de cockpit en roep om hulp. Ik zie dat iedereen zijn schouders ophaalt en rustig blijft zitten. “Waarom maken jullie je geen zorgen” roep ik. “Terrain terrain, pull up”…
De alarmklok rinkelt, 06.00 uur. Ik schrik wakker uit deze nachtmerrie. Ik ben even de weg kwijt maar als snel weet ik dat vandaag een gewone nieuwe werkdag is. Ik sta op, rek me uit, neem een douche, poets mijn tanden, kleed me aan en ga naar beneden voor ontbijt. Dat doe ik al jaren. Ik denk aan de nachtmerrie en snap niet waarom ik die droom heb gehad. En dan ineens voel ik dat het iets in mij heeft losgemaakt. Iets houdt mij een spiegel voor en alleen ik weet wat dat is. Ik schrik er wel van. Het is iets dat invloed heeft op mijn leven, mijn werk, mijn gezondheid, mijn veiligheid maar ook die van anderen. Het is het ‘voor gewoon aannemen’ van omstandigheden in mijn werk die niet gewoon zijn. Gevaarlijke omstandigheden. Maar als je je werk jarenlang op dezelfde manier doet, dan worden deze omstandigheden gewoon. Je ziet het gevaar niet meer, ondanks dat je weet dat er genoeg voorbeelden zijn van ongelukken die ontstaan omdat we juist op de automatische piloot werken. Ik doe mijn werk dus ook op de automatische piloot en denk niet meer na.
HET VERSCHIL TUSSEN WERKEN EN WERKEN
Ik voel me daar blijkbaar niet meer goed bij want waarom besef ik dit ineens. Is het een voorgevoel? Ik sta even stil bij deze constatering. Ik ben verbaasd dat dit nu pas echt tot mij doordringt. Ik besef ook wat voor geluk ik heb gehad dat mij nog niets is overkomen. Maar ik zie ook hoe stom ik ben dat ik niets heb geleerd van incidenten die anderen zijn overkomen. Want die automatische piloot staat nog steeds aan. Ik sla al jarenlang linksaf. Wat gebeurt er als ik ineens rechtsaf sla? Er moet wat veranderen. Maar wat? Ik verbaas me dat ik die vraag nog stel want het antwoord weet ik eigenlijk al heel lang. Het zou toch slim zijn als ik van tevoren alle voorwaarden die nodig zijn om veilig te werken naloop. Even checken of de werkomgeving ok is. Even checken of er geen spils zijn. Even checken of ik een TRA heb gemaakt. Ineens komt er een waslijst van onderwerpen in me op die ik eerst wil checken voordat ik aan het werk wil. Ben ik toch even een piloot die van tevoren een checklist gebruikt voordat hij aan zijn vlucht begint. Dan weet hij precies of het veilig is om op te stijgen.
Centrica Ronald Pijtak HSEQ Manager Centrica Upstream Nederland
gaat voor een
n
Centrica kijkt naar een toekomst waarin Health, Safety, Environment, Quality en optimale performance in harmonie zijn met elkaar. Waar alle medewerkers doordrongen zijn van HSEQ en het helemaal omarmd is door een nieuwe bedrijfscultuur. Een cultuur waarin HSEQ net zo belangrijk is als eten en ademen. Doel: Incident Free Operations.
Met dit doel voor ogen, is Centrica vooruitstrevend op het gebied van HSEQ en zet de organisatie een grote verandering in gang. Een verandering die leidt naar een organisatie die straks als een geoliede machine draait. Kortom: optimale prestaties, met aandacht voor mensen, installaties en omgeving. Centrica ziet hierdoor kansen om de organisatie naar een hoger niveau te tillen en uit te blinken. Kansen om te groeien naar een organisatie die een veilige, gezonde en plezierige werkplek garandeert. Daarin verweven zit respect, vertrouwen en zorg voor elkaar.
Welke stappen heeft Centrica al gezet in de richting van Incident Free Operations?
De eerste stappen Met het programma ‘Incident Free Operations’, zette Centrica in 2008 al de eerste stappen. Doel was om contractors en eigen medewerkers te informeren over de regels en procedures van HSEQ en op zoek te gaan naar verbeteringen. Tegelijkertijd werd de ‘Werkgroep HSEQ Awareness’ opgericht. Deze werkgroep is een klankbord van en naar de organisatie. Daarnaast brengt de werkgroep communicatie over HSEQ op gang.
Stuurgroep In 2011 zag de ‘Stuurgroep HSEQ Awareness’ het levenslicht. Hierin zitten onder andere MT-leden. De stuurgroep is verantwoordelijk voor alle stappen die Centrica zet om een Incident Free Operations te bereiken. Ze toetst deze stappen aan de werkgroep.
CENTRICA GAAT VOOR EEN INCIDENT FREE OPERATIONS
Awareness training ‘Hoe motiveer je mensen?’ Deze vraag stond centraal in een conferentie die Centrica in 2011 organiseerde. Onderdeel van de conferentie was een ‘Awareness training’. Doel van deze training is om een open cultuur te creëren, waarbij dialoog en discussie over HSEQ de gewoonste zaak van de wereld zijn. HSEQ moet per slot van rekening een centrale plaats gaan innemen in ieder zijn werk.
HSEQ is onderdeel van al je taken, van je manier van denken en werken.
Interventietechnieken en -training Een volgende stap naar een open communicatiecultuur was een interventietraining. Medewerkers onshore en offshore leerden verschillende technieken om elkaar aan te spreken op onveilige handelingen en situaties, en om in te grijpen. Medewerkers leren daardoor steeds eerder ingrijpen in de keten van het ontstaan van ongelukken. Hiermee werkt Centrica aan een cultuur waarin er geen drempels zijn om onveilige handelingen en situaties te rapporteren. Een cultuur waarin mensen eerlijk zijn tegen elkaar en verbeterplannen maken. Een cultuur waarbij we voor goede prestaties gaan.
HSEQ staat centraal De verantwoordelijkheden en de manieren waarop iemand moet bijdragen aan Incident Free Operations, worden beschreven in functieomschrijvingen. In het Business Management Systeem van Centrica staan alle functieomschrijvingen, verantwoordelijkheden, werkafspraken en procedures. In alle functieomschrijvingen zijn de specifieke HSEQ taken omschreven. Hierin ziet iedereen wat er van hem of haar wordt verwacht. Want als je werkafspraken maakt, moet je die ook nakomen. Daarbij is werken volgens de gestelde regels niet iets ‘wat je erbij doet’. HSEQ is onderdeel van al je taken, van je manier van denken en werken. Het staat centraal bij alles wat je doet. Het is belangrijk dat je hier dan ook op wordt beoordeeld. Daar zet Centrica de komende jaren flink op in.
HARMONISATIE
GELOVEN IN WAT JE DOET EN KEIHARD WERKEN WORDT BELOOND.
Dit geldt voor het initiati
van Centrica en Piet van
harmonisatie van maatre
maatschappijen in de Oli
het doel. Doel is dat iede aandacht heeft voor zijn en na het werk met een
ief dat de The WAT Group samen met Ronald Pijtak
n Dam van Shell/NAM drie jaar geleden startte:
egelen over veiligheid, gezondheid en milieu voor
ie- en Gasindustrie. Maar beloning is niet
ereen Onshore en Offshore veilig werkt, omgeving, gezondheid en milieu, goed gevoel naar huis gaat.
HARMONISATIE: DE DEAL!
DE DEAL! Op 4 april jl. hielden Ronald Pijtak van Centrica en Gerard Burgers van Oranje - Nassau Energie een presentatie aan de Nogepa Executive committee over harmonisatie. Harmonisatie was een van de agendapunten van de vergadering. Hierna bereikten elf van de twaalf maatschappijen in de Olie- en Gasindustrie een akkoord over harmonisatie. Dit akkoord betekent dat deze elf maatschappijen hun schouders zetten onder harmonisatie van de regels die in de industrie gelden. Daarmee richten ze hun blik op eenduidige informatie voor alle medewerkers en contractors, Onshore en Offshore. De maatschappijen die volmondig ja hebben gezegd voor harmonisatie zijn Centrica, NAM, Chevron, Dana Petroleum, GdF Suez, ONE, TAQA, Total, Vermillion, Smart Energy en Sterling Resources. De Gasunie heeft inmiddels ook besloten om zich aan te sluiten en samen te werken voor harmonisatie.
OVERTUIGING Net als de The WAT Group, hadden Ronald Pijtak van Centrica en Piet van Dam van Shell/NAM drie jaar geleden ook al de overtuiging dat harmonisatie uiterst noodzakelijk is. De drie partijen hebben hun krachten gebundeld en startten een onderzoek binnen de Olie- en Gasindustrie. Centrale vraag van het onderzoek was: ‘Waarom ontstaan fouten?’ Al snel bleek dat harmonisatie het antwoord was. Want het verschil van inzichten, en het verschil tussen de regels van alle maatschappijen, leidt juist tot gevaarlijke situaties en ongelukken. Maar ook blijkt dat harmonisatie tijdwinst oplevert en de maatschappijen veel geld bespaart. Een ander resultaat van het onderzoek is de website www.hselifeunio.com die sinds begin 2012 online is. Doel van deze website is om eenduidige informatie te geven aan de maatschappijen over veiligheid, gezondheid en milieu. Het is een platform en een communicatiemiddel, dat ervoor zorgt dat alle maatschappijen dezelfde taal spreken.
HARMONISATIE: DE DEAL!
De website wordt up-to-date gehouden met informatie over de harmonisatie van regels en regelgeving. De komende twee jaar staan in het teken van het vullen van de website met deze eenduidige informatie. Een van de initiatieven waaraan de partijen nu werken, is de DVD ‘Interactive Induction Offshore’. Hier zie je wat het precies betekent om offshore te gaan werken. De regels hiervoor zijn voor de gehele industrie namelijk hetzelfde. De eenduidige informatie op deze DVD sluit naadloos aan op het harmonisatietraject dat nu in gang is gezet. Daarnaast komt er binnenkort een HSE Life Unio App op de website van HSE Life Unio.
Na drie jaar keihard werken kijken de initiatiefnemers uit naar samenwerking met de andere maatschappijen om een volledig harmonisatietraject te bereiken.
TAQA VOERT ACTIE
“Safety as a Culture” heet de campagne die TAQA onlangs in januari in zijn organisatie lanceerde. TAQA wil hiermee een jaar lang alle medewerkers wijzen op zijn of haar verantwoordelijkheden voor HSE. Doelen zijn het verhogen van het kennisniveau en het creëren van betrokkenheid. Nog belangrijker is dat iedereen met suggesties komt die leiden tot verbetering van procedures of werkmethoden. Want veilig werken doe je samen.
PERFORMANCE Doel is de performance op HSE-gebied verbeteren en de organisatie naar een hoger niveau tillen.
VERHOGEN KENNISNIVEAU De campagne is gegoten in een “spel”. TAQA stelt iedere maand vragen via een website die speciaal voor deze campagne is gemaakt. Alle medewerkers moeten deze vragen beantwoorden. Op deze manier vergroten ze hun kennis over gezondheid, veiligheid en milieu. Ieder kwartaal staat een van deze thema’s centraal en zijn er spelrondes over dat thema. Het thema in het eerste kwartaal is “Gezondheid”. In het tweede kwartaal staat “Veiligheid” centraal, daarna komt “Milieu” aan bod en als laatste komt er nog een HSE Super ronde.
TAQA VOERT ACTIE
BETROKKENHEID Naast het beantwoorden van vragen, vindt TAQA het uitermate belangrijk dat iedereen meedenkt en meehelpt en iedere maand met opbouwende en positieve suggesties komt die te maken hebben met verbeteringen van procedures of werkmethoden. TAQA verwacht dat iedereen hieraan actief deelneemt, zijn schouders hieronder zet en van zich laat horen. Op deze manier wil TAQA de betrokkenheid en samenwerking vergroten. Dan weet iedereen wat er speelt en leeft op het gebied van HSE, en draagt bij aan een gezonder, veiliger en een milieu vriendelijk werkklimaat. Als er een woord is dat absoluut past in deze campagne dan is dat ‘helicopterview’. De betrokkenheid van de medewerkers beperkt zich namelijk niet tot een bepaalde afdeling, maar heeft invloed op de hele organisatie.
SUGGESTIES TAQA vindt de input van alle medewerkers voor verbeteringen op HSE gebied juist het belangrijkste van de campagne. Gedurende het jaar en aan het einde van de campagne maakt de organisatie inzichtelijk wat ze met alle suggesties gaat doen. TAQA onderzoekt dan hoe ze suggesties op een praktische en nuttige manier kan implementeren en communiceert dit duidelijk naar alle medewerkers. Een beloning voor de beste suggesties is dan ook op z’n plaats. De overall winnaar krijgt zelfs een reis naar een tropisch eiland aangeboden.
DOELGROEP De campagne richt zich op iedereen die werkt voor TAQA: on- en offshore medewerkers, kantoorpersoneel, contractors en consultants. Kortom: iedereen die volgens de HSE-regels werkt onder de verantwoordelijkheid van TAQA.
Jan Jager HSE manager TAQA
Op 6 juni is er bij Shell wereldwijd de Shell Safety day. Veiligheid is het onderwerp dat die dag centraal staat. Maar iedere dag is er een om aan veiligheid te werken.
BESCHADIGD
NIEMAND GAAT ’S OCHTENDS NAAR ZIJN WERK
OM ’S AVONDS WEG TE GAAN
NIEMAND GAAT ’S OCHTENDS NAAR ZIJN WERK OM ’S AVONDS BESCHADIGD WEG TE GAAN
Wij spraken hierover met Johan de Haan. Hij is de Groningen Asset Manager bij NAM: “Wij verwachten van mensen dat ze altijd alert zijn en met suggesties komen die de veiligheid verbeteren. Niemand gaat ’s ochtends naar zijn werk om ’s avonds beschadigd weg te gaan. Dit betekent dat je je collega’s, maar ook de organisatie aanspreekt op verkeerd gedrag. Wij hebben hiervoor het SMAT-principe geïntroduceerd, de Spreek Mensen Aan Techniek. Wij moeten mensen die op onze lokaties werken betrekken in de dialoog. We moeten ze ook vooral de mogelijkheid geven om ons te helpen zodat we maatregelen kunnen nemen waardoor zij weer beter functioneren. Persoonlijke veiligheid en veiligheid in het algemeen is namelijk een onderwerp van voortdurende zorg. Want er zijn altijd mensen die denken dat als je de klok stilzet, het niet later wordt.”
REGELS Als je bij de NAM werkt of wilt werken, dan wordt er van je verwacht dat je je houdt aan veiligheidsregels en meehelpt aan en meedenkt over het verbeteren van de veiligheid op het werk. Maar er zijn veel meer aspecten die bijdragen aan veilig werken. “Iedereen die bij of voor de NAM werkt moet accepteren dat wij om redenen van persoonlijke veiligheid bepaalde regels hebben ingesteld. En dat is helemaal niet vreemd, want in het verkeer heb je ook regels en als je je daar niet aan houdt, ontstaat er chaos. Iedereen die niet van regels houdt, moet maar ergens anders zijn kunsten vertonen. Je bent dan bij ons niet welkom. Als je bij ons werkt, moet je volgens bepaalde regels werken. Die moet je respecteren.”
PERSOONLIJKE VEILIGHEID “Persoonlijke veiligheid is voor mij direct gerelateerd aan hoe iemand acteert op risicovolle situaties, maar ook hoe je daar als organisatie op acteert. Daarin staat vooral de bedrijfscultuur centraal. Persoonlijke veiligheid is bij de NAM een speerpunt. Ons motto is ‘goal zero, we care’. Dat betekent dat we zorgdragen voor onze mensen, en dat willen we ook uitstralen. Zorgen dat je ’s avonds weer heel naar huis gaat en blij thuiskomt. We willen natuurlijk nul incidenten. De afgelopen jaren was het gemiddeld aantal gerapporteerde incidenten per miljoen gewerkte manuren relatief laag. Er zijn ook periodes geweest waarin er geen incidenten waren. Maar het aantal gerapporteerde incidenten liep vorig jaar weer op. Conclusie is dat onze huidige bedrijfscultuur nog niet een duurzaam resultaat oplevert.”
NIEMAND GAAT ’S OCHTENDS NAAR ZIJN WERK OM ’S AVONDS BESCHADIGD WEG TE GAAN
PROCES SAFETY “We moeten wel oppassen dat we niet alleen maar voortdurend praten over personal safety en de aandacht verliezen voor een ander belangrijk aspect van veiligheid en dat is proces safety. In deze industrie is aandacht voor vluchtige ontplofbare stoffen noodzakelijk. Als je de risico’s van verkeerde manieren van werken niet erkend, dan praat je niet meer over verzwikte enkels en een snee in je vingers, maar dan hebben we het over dodelijke ongelukken en explosies. Het gevaar is dat mensen dingen ‘gewoon’ beginnen te vinden. Op het moment dat mensen een mogelijke onveilige situatie accepteren, dan is het een kwestie van wachten op ongelukken. Sinds wij de rol van de supervisor hadden aangescherpt ging onze ongevallenstatistiek weer de goede kant op. Maar hier schuilt een gevaar. In 2011 dachten we dat we er wel waren en dan verslapt je aandacht en gebeuren er incidenten die allemaal totaal overbodig waren. Kortom: we moeten continu alert blijven.”
BEDRIJFSCULTUUR “Het is belangrijk dat we een bedrijfscultuur creëren, waarin we mensen de vrijheid geven om te komen met suggesties over wat er beter kan. Het gaat dus niet alleen om technisch goed werken, maar ook dat je die cultuur van zorgdragen eromheen weeft want het een kan niet zonder het ander. Als je kijkt naar succesvolle veiligheidsprestaties in organisaties, dan zie je dat dit altijd een combinatie is van een goed ontwikkeld regelpatroon en een sterk ontwikkeld normbesef. Dus dat je niet bepaalde regels overschrijdt en dat ze er zijn om de zaak veilig te houden. Je moet wel beginnen om je business efficiënt te runnen, maar daarnaast heb je toch ook je cultuur nodig. En om je business goed te runnen zijn de contacten met mensen die hem uitvoeren van belang want dan verbetert uiteindelijk je performance. Door die samenwerking kom je uiteindelijk op een hoger niveau. Daar moeten wij dus wat aan doen.”
We moeten continu alert blijven
NIEMAND GAAT ’S OCHTENDS NAAR ZIJN WERK OM ’S AVONDS BESCHADIGD WEG TE GAAN
“Toen we de eerste keer begonnen af te glijden in het aantal incidenten, hebben we een analyse gedaan naar de incidenten. De oorzaak van incidenten was dan altijd dat een stuk equipment niet goed functioneerde, of dat iemand iets verkeerd had gedaan. Maar waar niet naar werd gerefereerd, was de context waarin een incident plaats vond. Met andere woorden wat waren de regels die er hadden moeten zijn of waren, en veel belangrijker nog, wat was de rol van de supervisor?”
SUPERVISOR “Fouten maken is menselijk. Daarom vind ik het belangrijk dat je mensen extra helpt door ze ‘in de gaten te houden’ en dat is de rol van de supervisor. De meeste incidenten gebeuren omdat iemand snel goedbedoelde maar helaas toch verkeerde beslissingen maakt. Het is ook de rol van de supervisor om dit soort beslissingen te helpen pareren of te voorkomen. Hij moet een cultuur om zich heen creëren waarin mensen accepteren dat die regels er zijn en dat die worden nageleefd. We hebben een cursus ‘bewust veilig leidinggeven’ opgezet om de supervising capaciteit in onze organisatie scherper te maken. Maar veiligheid begint ook bij de opvang van nieuwe mensen in je organisatie. Je moet heel duidelijk de verwachtingen die wij van iemand hebben communiceren. Dus duidelijk maken hoe iemand moet werken en wat de regels zijn, zodat je iemand meteen op het goede spoor zet. Hiervoor gaan we de komende jaren een belangrijk expansieprogramma implementeren. Het is een interessant experiment waarbij nieuwe medewerkers een safety briefing krijgen van hun supervisor, zodat ze meteen weten wat de spelregels zijn. Dan hoop ik dat we toch nog scherper kunnen acteren waardoor we uiteindelijk weer nul incidenten halen.”
ALTIJD ALERT De Veiligheids- en Milieuprestaties van NAM zijn goed, zeer goed zelfs, maar om dat hoge niveau vast te houden, moet iedereen iedere dag weer altijd alert zijn op wat er mis kan gaan. Van individuele medewerker, tot supervisor en manger, op kantoor en in het veld, voor zowel NAM als (sub) contractors. We hebben allemaal een verantwoordelijkheid. De verantwoordelijkheid om op elkaar te letten, om elkaar aan te spreken en vooral goed naar elkaar te luisteren. Dat geldt voor persoonlijke en proces veiligheid.
HARMONISATIE GOED VOOR IEDEREEN
DOOR GERARD BURGERS
Voordelen harmonisatie van informatie over veiligheid en gezondheid, vooral voor contractors die op boorlocaties en op productie locaties voor Olie en Gas gaan werken. • Verschaffing van eenduidige informatie over veiligheid voor alle betrokkenen bij het werken op locatie en een potentiële vermindering van incidenten en kosten. • Spin-off van verdere harmonisatie van issues met potentiële kostenreductie. • Motivatie. • Communicatie via de meest moderne middelen. • Vereenvoudiging management systeem.
HARMONISATIE
HARMONISATIE GOED VOOR IEDEREEN
INLEIDING
In het verleden hebben de individuele Olie en Gas producerende bedrijven een fantastische hoeveelheid informatie ontwikkeld, om de veiligheid en gezondheid van alle mensen die op hun locaties werken te garanderen en schade aan het milieu te voorkomen. De noodzaak voor die ontwikkeling was eenvoudig: er was nog niet veel informatie beschikbaar . In veel landen waar men werkte was er Ăźberhaupt niets beschikbaar en het bood de mogelijkheid een maatschappij-eigen visie en imago op de buitenwereld over te brengen. Tevens was het aantal serviceverlenende bedrijven beperkt en die werkten veelal met de regelgeving en informatie van de opdrachtgevende Olie en Gas bedrijven.
Inmiddels is de wereld flink veranderd. In de publieke sector is er een grote hoeveelheid informatie beschikbaar via moderne communicatiesystemen. Er is een veelheid aan gespecialiseerde serviceverlenende bedrijven die allemaal een eigen (verplicht) management systeem hebben, inclusief informatie over de risico’s die gerelateerd zijn aan het uitvoeren van de werkzaamheden. Het is begrijpelijk dat de individuele bedrijven wat terughoudend zijn in de samenwerking over het geven van veiligheidsinformatie. Er is in het verleden enorm veel tijd en geld gestoken in het ontwikkelen van systemen waarin bovendien een groot deel intellectueel eigendom zit. Daarnaast is er de vrees dat het uitdragen van de bedrijfsvisie mogelijk wat in de verdrukking komt.
GOED VOOR IEDEREEN HARMONISATIE GOED VOOR IEDEREEN
Het beste voorbeeld van een brede gezamenlijke aanpak, is de ontwikkeling van het Veiligheidcertificaat Aannemers (VCA). Ooit moeizaam opgestart door een aantal bedrijven in de Petrochemische Industrie in het Botlek gebied met een vooruitziende blik. Doel was om het te gebruiken als selectiecriterium voor aannemers met een kwalitatief goed veiligheidsbeleid en overeenkomstige prestaties. Nu is het VCA een internationaal erkend certificaat en van toepassing op de meeste industriële bedrijfstakken. Belangrijke focus ligt hierbij op de bedrijfsspecifieke risico’s. Het aantal bedrijfsongevallen is met de tijd sterk afgenomen en de VCA-ontwikkeling heeft daaraan een bijdrage geleverd. Dat wil niet zeggen dat er geen verdere verbetering mogelijk is. Eenduidigheid in het geven van informatie is een belangrijk aspect in het verbeteren van de prestaties om ongelukken en alle daaruit voortvloeiende ellende te voorkomen.
VERBREDEN EN INTENSIVEREN VAN DE COMMUNICATIE OVER VEILIGHEID EN GEZONDHEID MET GEBRUIKMAKING VAN DE HUIDIGE BESCHIKBARE SOCIALE COMMUNICATIEMIDDELEN Harmonisatie in het geven van veiligheids- en gezondheidsbevorderende informatie en het voorkomen van risico’s, kan dezelfde weg opgaan als de VCA-ontwikkeling en NOGEPA richtlijnen. Het HSE Life Unio initiatief is primair gericht op het geven van informatie aan de aannemers die in de Olieen Gasindustrie werken. Ander doel is het verbreden en intensiveren van de communicatie over veiligheid en gezondheid met gebruikmaking van de huidige beschikbare sociale communicatiemiddelen. Er is echter geen enkele goede reden te bedenken dat dit altijd beperkt zou moeten blijven tot een groepje Olie en Gas producerende bedrijven, die de aannemers die voor hen werken op een eenduidig manier willen informeren. Het is veel meer een mooie opstap naar een grotere ontwikkeling.
HARMONISATIE GOED VOOR IEDEREEN
VOORDELEN VAN HARMONISATIE
EENDUIDIGE INFORMATIE In de offshore industrie zijn meer dan 300 bedrijven actief. De werknemers van die bedrijven werken bij diverse Olie en Gas maatschappijen. Een van de doelstellingen van alle bedrijven is het voorkomen van incidenten. Maar iedere maatschappij vertelt zijn boodschap net even anders en hanteert soms andere criteria. De meeste contractors werken bij verschillende bedrijven en de verscheidenheid aan informatie kan gemakkelijk leiden tot het onbewust maken van fouten waardoor incidenten kunnen ontstaan (slips en lapses). Hier ligt een mogelijkheid tot verbeteren.
SPIN-OFF VOOR VERDERE HARMONISATIE Er zijn veel meer mogelijkheden voor harmonisatie, bijvoorbeeld op gebied van bedrijfskleding en. veiligheidsmiddelen. Daarmee wordt een eenduidige standaard bedoeld en niet dat iedereen in dezelfde overall moet gaan lopen. Interactieve introductievideo’s is een aspect waarmee je direct veel geld bespaart. 1) Voor de olie- en gasproducerende bedrijven: door te werken met een template waarin enkele maatschappij modules en zelfs locatie specifieke modules kunnen zitten, en voor de rest generieke modules. Dit kan voor offshore en onshore. De eigen poort video van de NAM is daar een goed voorbeeld van. Deze zal ook worden ingezet binnen HSE Life UNIO. 2) Voor contractors: als eenmaal bij een bedrijf de video is bekeken en de test met goed resultaat is afgesloten, kan het PSL worden afgetekend en Vantage worden bijgewerkt. Het algemene deel is dan geldig bij alle deelnemende bedrijven voor de gestelde periode. Hiermee voorkom je dat een 85% van de contractors dezelfde video vele keren per jaar bekijken. Het kost namelijk veel tijd en geld, maar is ook slecht voor de motivatie.
HARMONISATIE GOED VOOR IEDEREEN HARMONISATIE GOED VOOR IEDEREEN
MOTIVATIE Harmonisatie kan de motivatie verbeteren. Ergernis zit vaak in veel kleine dingen. Al die kleine verschillen in aanpak worden door buitenstaanders vaak moeilijk begrepen en geeft daadwerkelijk ergernis, waardoor de aandacht soms onnodig wordt afgeleid. We willen toch allemaal hetzelfde: gezond weer thuis komen. Een contractor mag best van ons verwachten dat we ons uiterste best doen om het zo gemakkelijk en efficiënt mogelijk voor hen te maken.
COMMUNICEREN MET DE MEEST MODERNE MIDDELEN Dit is geen direct resultaat van harmonisatie, maar zoals het meestal gebeurt bij een nieuw initiatief, wordt het een soort stand-der-techniek toepassing. In dit geval alles online via laptop, iPad, iPhone dus voor iedereen altijd en overal bereikbaar. Veranderingen kunnen direct worden ingevoerd en zijn niet afhankelijk van het wachten op meerdere aanpassingen en dan een nieuwe uitgifte van een document maken en vervolgens een trage distributie. Elektronische informatieverstrekking eigen, je moet het wel regelmatig raadplegen op aanpassingen.
MANAGEMENT SYSTEMEN De geharmoniseerde informatie die online beschikbaar is, is geen directe vervanging van de bestaande procedures en instructies van individuele bedrijven, maar kan op den duur wel leiden tot een sterke vereenvoudiging ervan. Voor nieuwkomers in de operationele wereld van de Olie en Gas industrie, is de geharmoniseerde en online beschikbare informatie een groot voordeel. Ze profiteren daarmee namelijk van de geweldige hoeveelheid ervaring en kennis die de “oude” bedrijven op een soms harde manier hebben opgedaan. Zoals al eerder is aangegeven, zorgt harmonisatie voor verdere mogelijkheden tot uitbreiding: asbest of benzeen komen bijvoorbeeld niet alleen voor bij Olie en Gas producerende bedrijven. Maar het is belangrijk om niet teveel in te korte tijd te willen. Je moet eerst leren kruipen. Dan leer je na verloop van tijd vanzelf lopen.
Gerard Burgers HSEQ manager Oranje-Nassau Energie B.V.
42
voor en door de industrie HSE LIFE wil een platform bieden voor iedereen die in de olie- en gasindustrie werkzaam is. Met name richt HSE LIFE zich op diegenen die werken daar waar HSE echt leeft of zou moeten leven: op de werkvloer. HSE LIFE magazine is een uitgave van: The WAT Group B.V. Postbus 20033 7302 HA Apeldoorn (Nederland) +31 6 46.29.52.56 www.thewatgroup.com Aan dit nummer werkten mee Natascha Bruti, Marjou Janse, Marcel van Spronsen, Veselin Raznatovic, Ramon Roelofs, Pier van Spronsen, StĂŠphanie van Stockum, Janine IJssel de Schepper, Bob Janssen, Marc van Baasbank en de Leden van de HSElife UNIO Stuurgroep: Piet van Dam, Ronald Pijtak, Jan Jager, Sietse Wijnstra, Gerard Burgers Reacties betreffende onderwerpen besproken in dit magazine kunnen worden gemaild naar info@thewatgroup.com t.a.v. Janine IJssel de Schepper.
Het overnemen van artikelen als bedoeld in artikel 15 van de auteurswet is niet toegestaan; Š The WAT Group B.V. 2012