Kees van Koppenhagen
Rondje Angerenstein Een wandeling met tekst en uitleg
A
.35
al
se
we
g
.1 na
ui th
la
da
r rst
ze
Ro se n
Ju lia
r Ka
.40
an
t aa
.2 .3
Pr 端m gd e
er le n
re
a Kl
.16
k
An ge re ns te in
ee nb
d Van
er Pr端 me laa n
.10
va n La an
v.H og en l a do an rp
.19
an
.9
.11
la ns he
Plein 1813
.8
.18
.15
ijg Hu
Ra ap op sew
an ll-la
eg
He
.7
.36
.37
n va
V
n
.5
.38
a La
an la
.4
.6
.39
.17
el aa n
at
ns he ijg Hu
tra es als a d sen Ro
.14
.13 .20
Velperweg
.12
.21
eweg
ls ndaa Rose
.34 G De
t traa trixs Bea
l jen oei aan
t raa est rI en
stra
ld er fe iest eB p Lip
at
.33
.31 ha Bern
rdla
an
.32 .30 .29
.28 Park Angerenstein
.27 .26
.25 .23
.24
.22
Velperweg
B
Huis Angerenstein
Denkend aan Angerenstein zie ik fraaie woningen in harmonie tezamen staan, gebonden en gescheiden door een heerlijk park. Hier wil ik nooit meer vandaan!
Kees van Koppenhagen Rondje Angerenstein Een wandeling met tekst en uitleg
Arnhem, mei 2012
1
Inhoud Bereikbaarheid
2
Over de route
3
Korte geschiedenis van Angerenstein
5
Woningen bouwen op een landgoed
9
Wandelroute 11 Bouwstijlen
51
Bronnen van beeldmateriaal
54
Verantwoording en dankwoord
55
Colofon
56
Bereikbaarheid Rondje Angerenstein start aan de Rosendaalseweg, tegenover Woonzorgcentrum De Drie Gasthuizen (A op de kaart). U kunt hier komen met trolleybus lijn 7 en uitstappen bij halte De Drie Gasthuizen. U kunt ook trolleybus lijn 3 nemen en uitstappen bij halte Esperantolaan, ter hoogte van Woon -, Zorg- en Activiteitencentrum Vreedenhoff en Stichting Insula Dei (B op de kaart). In dat geval begint u de wandeling bij nummer 24 in de routebeschrijving. Bezoekers die met de auto komen, kunnen meestal parkeren langs de Rosendaalseweg, tussen de Julianalaan en Bernhardlaan.
2
Over de route
noord
midden
park
zuid
De wandeling vertelt de geschiedenis van de wijk Angerenstein, die gebouwd is op eeuwenoude landgoederen. Het middelpunt van de wijk is park Angerenstein. Hier ontmoeten de bewoners elkaar, gemoedelijk kletsend in de speeltuin, bij het uitlaten van de hond, tijdens een rondje joggen, bij drukbezochte wijkactiviteiten of gewoonweg genietend van het fraaie park. Het park is als het ware het onoverdekte buurthuis van Angerenstein. De drie wijkdelen Angerenstein-Zuid, -Midden en -Noord zijn in verschillende perioden gebouwd en laten duidelijk de kenmerken van hun tijd zien. Rondje Angerenstein is ongeveer 5 km lang en duurt zo’n 2 uur als u alles rustig wilt bekijken. Het is aan te bevelen vooraf de passages ‘korte geschiedenis van Angerenstein’ en ‘bouwen op een landgoed’ te lezen. Achterin het boekje vindt u informatie over de verschillende bouwstijlen die in Angerenstein te zien zijn.
3
Historische kaart 1926
4
Korte geschiedenis van Angerenstein Anger en stein De grond waar de huidige wijk Angerenstein op gebouwd is, behoorde in het verleden tot drie landgoederen: landgoed Klarenbeek, landgoed Angerenstein en het veel kleinere Beekenkamp. Op allerlei plaatsen in de wijk zijn nog verwijzingen naar de landgoederen te vinden. De meest in het oog springende is Huis Angerenstein, het landhuis van landgoed Angerenstein. De naam Angerenstein wordt al in de middeleeuwen genoemd en is afgeleid van de woorden anger (omzoomd gebied of weiland) en stein (stenen bebouwing).
Abdij van Prüm Voordat de landgoederen ontstonden, behoorde de grond toe aan de abdij van Prüm in de Duitse Eiffel, die meer bezittingen in Arnhem had. In 1343 stichtte graaf Reinoud II hier het kartuizer klooster Monnikenhuizen. Op de landbouwgrond rond het klooster ontstond een gehucht van hofsteden met de naam Monnikhuizerbeek. In 1487 kocht een zekere Johan Coster, nazaat van de Arnhemse familie Anger, een deel van de grond. Toen de monniken in de zestiende eeuw door de calvinisten verdreven werden, werd de stad Arnhem eigenaar van het klooster.
Het ontstaan van de landgoederen Aan het begin van de zeventiende eeuw ontstond rond Arnhem een ring van landgoederen. Het waren toen nog grote boerenbedrijven, waar in de loop van de tijd mooie villa’s met fraaie tuinen en bossen bij verrezen. In 1628 kocht de Arnhemse burgemeester Rutger Huyghens een deel van de landerijen en stichtte daarop landgoed Klarenbeek. Later in de 17e eeuw werd hier Huis Klarenbeek op gebouwd. Een van de eerste eigenaren van landgoed Angerenstein was de Arnhemse burgemeester Van Engelen, die het in 1684 in handen kreeg. In die tijd stond er al een villa. Tijdens een verbouwing in 2000 zijn resten van muren uit 1700 aangetroffen. Het huis was toen waarschijnlijk vrij klein en rechthoekig. De landgoederen wisselden in de eeuwen daarna regelmatig van eigenaar. Aan het begin van de negentiende eeuw kwam landgoed Klarenbeek in bezit van Jan van Pallandt van Walfort. Van Pallandt breidde zijn bezit verder uit met de nabijgelegen landgoederen Rennenenk (1819), Beekenkamp (1830) en Angerenstein (1833). Hij was uiteindelijk eigenaar van 550 hectare
5
heide en 60 hectare bos en had het recht op ‘schaapsdrift’ op nog eens 955 hectare. Na zijn overlijden erfde zijn tweede zoon Klarenbeek en zijn oudste zoon Angerenstein. Rennenenk ging naar zijn dochter. Bij leven had hij Beekenkamp al aan de jongste zoon geschonken. De oudste zoon van Van Pallandt ging in Huis Angerenstein wonen en heeft dit landhuis ingrijpend verbouwd en uitgebreid met een oranjerie (nu Klein Angerenstein geheten) en koetshuis. De villa en de oranjerie werden later met elkaar verbonden, waarmee de villa bijna twee keer zo groot werd.
De laatste landgoedeigenaar van Klarenbeek Aan het einde van de negentiende eeuw verkochten de landgoedeigenaren rond Arnhem steeds meer grond aan projectontwikkelaars die er woningen op lieten bouwen. In 1886 kocht de gemeente Arnhem honderd hectare van landgoed Klarenbeek, om het fraaie bos en de heuvelachtige landerijen als openbaar park te behouden. De rest van het landgoed met daarop Huis Klarenbeek werd verkocht aan de familie Lüps, Duitse industriëlen die ook landgoed Biljoen in Velp in bezit hadden. Huis Klarenbeek werd achtereenvolgens als woonhuis, pension en koffie- en bierhuis verhuurd, en vervolgens verbouwd tot hotel. Het huis stond ongeveer op de huidige kruising van de Laan van Klarenbeek en de Verlengde Prümelaan. De familie Lüps richtte in 1887 de Maatschappij tot Exploitatie van Sporten Tentoonstellingsterrein (M.E.S.T.) op en ontwikkelde tussen Velperweg en Laan van Angerenstein het drukbezochte Sport- en Evenemententerrein. Enkele jaren later liet de familie hier een wielerbaan van een kwart Engelse mijl (402,25 meter) aanleggen, de mooiste baan van Nederland in die tijd! In 1892 vond hier de wedstrijd Holland-Engeland plaats die door Nederland werd gewonnen. Deze betonnen wielerbaan, waarop ook de bekende schaatser Jaap van Eden fietskampioen is geworden, verdween in 1886 naar een andere locatie in de stad. Op het middenveld van de wielerbaan had inmiddels Vitesse sinds 1892 zijn eerste voetbal- en cricketveld. Vitesse werd hier maar liefst zes keer kampioen van Oost-Nederland. In april 1910 vond hier de allereerste voetbalwedstrijd tussen Nederland en Duitsland plaats (4-2). In 1915 is Vitesse verhuisd naar het terrein OudMonnikenhuizen, waar nu Woonzorgcentrum De Drie Gasthuizen staat (start wandeling). In 1913 verkocht de familie Lüps Huis Klarenbeek, het sportterrein en enkele omliggende gronden aan de eigenaar van landgoed Angerenstein, de heer De Goeijen. De Goeijen maakte plannen om van Huis Klarenbeek een groot nieuw hotel te maken, maar heeft die nooit gerealiseerd. Hij gebruikte het
6
huis in de Eerste Wereldoorlog voor de opvang van gevluchte Franse en Belgische kinderen. In 1924 verkocht hij het aan een kweekschool in de binnenstad, die het als internaat voor leerlingen inrichtte. De heer De Goeijen was een fervent tennisser. Op het voormalige voetbalen cricketveld van Klarenbeek liet hij in 1916 een tennisveldencomplex met een clubhuis en een hockeyveld aanleggen. Hij verhuurde de banen aan de Arnhemse Lawn Tennis Bond (ALTB). Het tennispark Klarenbeek telde zes gravelbanen en twee asfaltbanen. Ook deze banen genoten faam: het waren de beste banen van het Europese vasteland. Er werden regelmatig internationale wedstrijden gehouden. Ook het hockeyveld gold als een modelbaan voor Nederland. In 1936 moest het complex plaatsmaken voor de woningen van Angerenstein-Midden. Huis Klarenbeek werd in 1945 verwoest bij een bombardement door de Britse luchtmacht. Aangenomen wordt dat het doel eigenlijk het verderop gelegen Huis Angerenstein was, dat gevorderd was door de Wehrmacht. Huis Klarenbeek was in de oorlogsjaren eveneens in beslag genomen, door de Duitse politie en de Wehrmachtbezirkverwaltung. Deze instantie regelde onder meer vergoedingen aan huiseigenaren die een Duitser ingekwartierd hadden gekregen.
Straatnamen in de oorlog In 1941 kregen vijf straten in Angerenstein een andere naam om het Oranjegevoel te onderdrukken: Julianalaan werd Boerhavelaan Bernardlaan werd Linnaeuslaan Beatrixstraat werd Leeuwenhoeklaan Irenestraat werd Swammerdamstraat Lippe Biesterfeldstraat werd Martinestraat Deze straten kregen eind 1945 weer hun oorspronkelijke namen.
De laatste landgoedeigenaar van Angerenstein In 1907 kwam landgoed Angerenstein in handen van Jan De Goeijen. Hij was na eeuwen de eerste eigenaar die niet van adel was. De Goeijen bezat theeplantages in Nederlands IndiĂŤ en was daarnaast koffiehandelaar en bankier. In Amerika regelde hij de financiering van een spoorlijn in de staat
7
Arkansas. Langs deze spoorlijn zijn vier stadjes gebouwd. Een ervan is De Queen, een verbastering van de naam De Goeijen. De andere stadjes heten Zwolle (de geboorteplaats van De Goeijen), Minie (naar zijn vrouw Folmina Jansen) en Port Arthur (naar zijn zoon). De Goeijen voerde ingrijpende verbouwingen door aan Huis Angerenstein. Zo kreeg de verbinding tussen het hoofdgebouw en de oranjerie een tweede verdieping. Op het geheel kwam een dak met steile kappen en een neoklassiek bakstenen ‘dakhuis’ met klok. Aan de voorzijde bracht De Goeijen een veranda en balkon aan. In 1938 hebben de heer en mevrouw De Goeijen het restant van landgoed Angerenstein (5,8 hectare) aan de gemeente geschonken, met als voorwaarde dat het behouden zou blijven als openbaar park. Zo is het park Angerenstein ontstaan. Later kocht de gemeente het huis en nog enkele stukken grond. Na de Tweede Wereldoorlog vonden verschillende instanties tijdelijk onderdak in de villa: Rijkswaterstaat, een technische school, de opleiding voor sportinstructeurs CIOS, kinderopvang De Driewieler en de Stichting Leniging Ateliernood Kunstenaars (SLAK). Aan het einde van de twintigste eeuw kocht een architectenechtpaar Huis Angerenstein van de gemeente. Zij maakten plannen voor de renovatie van het pand en in 2000 vond in nauw overleg met Monumentenzorg een ingrijpende verbouwing plaats. De villa werd daarbij terugbracht naar de situatie aan het begin van de negentiende eeuw. Huis Angerenstein en Klein Angerenstein (de oranjerie) kwamen weer los van elkaar te staan. In Huis Angerenstein ontstonden vier appartementen. Klein Angerenstein werd ontdaan van de tweede bouwlaag. Het oorspronkelijke dak liet men op ingenieuze wijze zakken tot op de benedenverdieping. Het koetshuis werd verbouwd tot twee atelierwoningen.
8
Woningen bouwen op een landgoed De stedenbouwkundigen die het basisplan voor de wijk Angerenstein hebben ontworpen, moesten rekening houden met een bijzonder landschap. Voor Nederlandse begrippen is het hier bijna heuvelachtig te noemen. De Rosendaalseweg aan de noordkant van de wijk ligt ruim tien meter hoger dan de Velperweg aan de zuidkant. Ook de bomen, paden, bronnen, vijvers en beken op de landgoederen hebben een stempel gedrukt op de woonwijk. De wijk bestaat uit drie delen (Zuid, Midden en Noord) die in verschillende perioden zijn gebouwd. Het stratenplan voor Angerenstein-Zuid werd rond 1900 ontwikkeld door de gemeentelijke stadsarchitect ir. Schaap. Adviesbureau GrandprÊ Molière, Verhagen en Kok uit Rotterdam mocht begin jaren dertig van de vorige eeuw het stedenbouwkundig concept voor de wijkdelen Midden en Noord maken. In eerste instantie deed het bureau dit in opdracht van de familie De Goeijen, de laatste eigenaar van landgoed Angerenstein. De gemeente Arnhem werkte de plannen samen met het adviesbureau verder uit. De meeste woningen dateren uit de periode 1910-1940 of 1945-1960; incidenteel komen oudere of jongere woningen voor (zie kaart bouwfasen op de omslag). De woningen waren voornamelijk bedoeld voor de middenklasse. Vooral in Angerenstein-Zuid en langs de Huijghenslaan zijn woningen gebouwd voor de betergesitueerden van die tijd. AngerensteinNoord moest na de oorlog voorzien in snel te bouwen en goedkope woningen. Het oorspronkelijke plan voor dat wijkdeel is na de oorlog aangepast om de bouw van flats mogelijk te maken.
9
Wandelroute 10
.1
Vitesse Rosendaalseweg 510-514
Rosendaalseweg 510 t/m 514
De wandeling start aan de Rosendaalseweg tegenover Woonzorgcentrum De Drie Gasthuizen (punt A op de kaart). Tot 1950 lag hier het voetbalstadion Oud Monnikenhuizen van Vitesse. Om plaats te maken voor het zorgcentrum, kreeg de voetbalclub even verderop het stadion Nieuw Monnikenhuizen, rechts van de Monnikensteeg. Daar verrees aan het begin van deze eeuw de nieuwbouwwijk Nieuw Monnikenhuizen, nadat Vitesse in 1998 naar het Gelredome was verhuisd. We lopen in de richting van de rotonde en passeren een aantal aaneengebouwde woningen. Ze zijn in de typische architectuur uit de jaren dertig gebouwd. Deze sobere variant van de Amsterdamse en Haagse school wordt ook wel interbellumstijl genoemd (zie ‘bouwstijlen’). Kenmerkend zijn onder meer de overstekende (zadel)daken, houten gootlijsten (bakgoten), onderverdeelde en horizontaal gelede kleine vensters met glas-in-loodramen en eenvoudig metselwerk in baksteen. Opmerkelijk zijn de terracotta ornamenten in het metselwerk van de brievenbussen. Het huizenblokje met de nummers 510 t/m 514, nabij de rotonde, heeft als een van de weinige woningbouwprojecten in Angerenstein rode dakpannen. Die kleur moest een landelijke sfeer uitstralen, zoals ook in de nabijgelegen Mussenbuurt en De Geitenkamp. We steken nabij de rotonde de Huijghenslaan over.
11
- midden -
.2
De Heurne Huijghenslaan 2
De Heurne, Huijghenslaan 2
Op de hoek van de Huijghenslaan en de Rosendaalseweg staat een woning met de naam De Heurne, wat in het Achterhoeks ‘hoek’ betekent. Deze markante hoekwoning met gevelsteen is in 1922 als dokterspraktijkwoning gebouwd, naar een ontwerp van de bekende Arnhemse architect Rotshuizen (1888-1979). De woning is als tweede huis aan deze imposante laan gebouwd, na de villa die nu nummer 63 heeft. De dokterspraktijk heeft tot 2009 dienstgedaan. Op verzoek van dokter Schoemaker bouwde architect Rotshuizen dit huis nagenoeg als kopie van zijn eigen woning in Velp. De bouwstijl van De Heurne behoort tot de Amsterdamse school (zie ‘bouwstijlen’). Let op het siermetselwerk in de voorgevel, de glas-in-loodramen, de opmerkelijke vlaggenmast en de markante kappartij (mansardekap) met leisteenbedekking. De voorgevel heeft een symmetrische indeling met een zogenoemd middenrisaliet (vooruitspringend deel) en een topgevel.
- zuid -
12
.3
Jugendstil Rosendaalsestraat 502-508
Rosendaalsestraat 502 t/m 508, met kenmerken van art nouveau
Verderop passeren we een paar interessante woningen aan de Rosendaalsestraat. Opmerkelijke bouwkundige elementen in de gevel zijn de entreepartij, de glas-in-loodramen en de gebogen voorruit. Al deze elementen verwijzen naar de jugendstil en art nouveau. Tijdens de Tweede Wereldoorlog is een groot deel van het gemeentelijk archief verloren gegaan, waaronder bouwtekeningen. Hierdoor zijn de architecten van woningen vaak niet meer te achterhalen. Dat geldt ook voor deze twee woonhuizen. De bekendste lokale architect die jugendstil toepaste, was Willem Diehl; diverse andere Arnhemse architecten werden door hem beĂŻnvloed. Diehl heeft in Arnhem meerdere gebouwen ontworpen, waaronder het Vesta-gebouw (Jansbuitensingel), Luxor Theater (Willemsplein), voormalig garagebedrijf Wolf op de hoek van Steenstraat en Spijkerlaan, het winkel-woonhuis van levensmiddelenfirma Belderbos op de hoek van de CronjĂŠstraat en de Zypendaalseweg en verschillende woonhuizen in de Burgemeesterswijk en de Transvaalbuurt.
13
- zuid -
.4
Hoge woningen met gaslicht Raapopseweg 130-88
Raapopseweg 130 t/m 88
We gaan linksaf en lopen langs de Raapopseweg naar beneden. Onderweg passeert u eerst op de hoek een rij verspringende woningen in twee bouwlagen met platte daken. Aansluitend staan overwegend boven- en benedenhuizen in drie bouwlagen. Ze zijn gebouwd in de traditionele Hollandse bouwstijl, ook wel overgangsarchitectuur genoemd (zie ook ‘bouwstijlen’). Opmerkelijk zijn de balkons, de ‘hangende’ houten erkers en loggia’s en de forse bouwlagen. De hoge plafonds van de woonvertrekken waren verplicht bij het gebruik van gasverwarming en –verlichting, om voldoende zuurstof te garanderen. In een enkel woonhuis zijn de gasornamenten nog aanwezig aan de plafonds. Van 1920 tot rond 1970 waren enkele benedenhuizen als winkel of bedrijf in gebruik. De woningen aan de overzijde van de straat, die net buiten de wijk Angerenstein staan, zijn als sociale woningbouw gebouwd in 1921, gestoeld op de ‘tuindorpgedachte’. De architecten Gratema en Versteeg hebben kenmerken van de Amsterdamse school toegepast. Let op het gedetailleerde siermetselwerk, de entreepartijen, voortuinen en speciaal vormgegeven hoekwoningen.
- zuid -
14
Buurtwinkels
Raapopseweg en Van der Hell-laan
.5
Overgang Raapopseweg en Van der Hell-laan
In het verleden boden de meeste panden aan dit deel van de Raapopseweg onderdak aan buurtwinkels, variĂŤrend van groenteboer tot bakker, slager, banketbakker, drogist, sigaren-, snoep-, en tijdschriftenwinkel, kleine supermarkt, radiozaak, bloemenwinkel, kaaswinkel, schoenmaker en kapper. Er was ook een bankfiliaal en een postagentschap. Door de opkomst van de grote supermarkten verdwenen de meeste winkels ruim voor de laatste eeuwwisseling. De panden zijn oorspronkelijk als woning gebouwd en later tot woon-winkelhuis verbouwd. Om de winkels goed bereikbaar te maken, werden de voortuinen verhard. Dat is nog steeds het geval en duidelijk zichtbaar in het straatbeeld. Opvallend is de driehoekige ruimte op de kruising van de Raapopseweg en Van der Hell-laan. Hier stonden in de negentiende eeuw twee portierswoningen van landgoed Klarenbeek, aan weerszijde van een toegangspad naar het verderop gelegen Huis Klarenbeek (zie onder punt 39).
15
- zuid -
.6
Firma Hupkes Van der Hell-laan 19
Van levensmiddelen zaak tot kapsalon
We steken nu de Van der Hell-laan over. Op de hoek staat het voormalig winkelpand van de firma Hupkes, gebouwd rond 1910. Na sluiting van deze levensmiddelenzaak hebben uiteenlopende bedrijven van het pand gebruik gemaakt. Het is nu in gebruik als kapsalon. De bouwstijl is geïnspireerd op de neorenaissance of nieuw historiserende bouwkunst (zie ‘bouwstijlen’). Let bij deze bouwstijl op de horizontale banden in het metselwerk van pleisterwerk of hardsteen (speklagen). In het metselwerk zijn ook lijsten en ornamenten rond raampartijen, gekleurd siermetselwerk en sierankers ter hoogte van de verdiepingsvloeren zichtbaar.
- zuid -
16
Lage woningen met elektrisch licht
Raapopseweg 2-32
.7
Hoge woningbouw van voor 1906 en lagere bebouwing uit de jaren twintig
We vervolgen de Raapopseweg en lopen we langs de woningen met de nummers 28 t/m 34. Ook deze woningen hebben hoge kamers omdat ze oorspronkelijk gasverlichting hadden. Deze rij gaat abrupt over in de lagere bebouwing van de nummers 2 t/m 32, die van elektrische verlichting werden voorzien. Naast het tuinpad tussen de huisnummers 32 en 34 is nog deel van een oude tuinmuur te zien. Deze muur stond rond het erf van de villa Mon Repos (zie punt 8). De woningen zijn in dezelfde (sobere) stijl van de Amsterdamse school ontworpen als de sociale woningbouw die bij punt 4 is beschreven. De huizen zijn door architect Br端ch ontworpen in opdracht van de Woningbouwvereniging Arnhem.
17
- zuid -
.8
Gezondheidscentrum Velperweg 71
Het gezondheidscentrum op de hoek van de Velperweg
Op de plaats van het gezondheidscentrum stond in het verleden de villa Mon Repos, gebouwd in 1890. Eigenaar was baron d’Hangest d’Yvoij van Houten (1864-1894). De zeer diepe ommuurde tuin liep omhoog langs de Raapopseweg (zie punt 7). De villa kwam na 1945 in gebruik bij de Arnhemse Stichting voor Gezinsverzorging, dat ook een internaat had. Twintig jaar later verhuisde het internaatgedeelte naar de torenflat naast de villa. Omdat de villa niet meer voldeed aan de eisen van de tijd, werd deze in 1978 vervangen door nieuwbouw in de stijl van de nieuwe zakelijkheid. Na het vertrek van de opleiding voor Gezinsverzorging, heeft een dependance van het Rijn-IJsselcollege zich hierin gevestigd. Het gebouw is in 2006 gesloopt. De huidige bebouwing is in 2009 opgeleverd. Architect Peter Koelewijn, van het Arnhemse Architectenbureau K3, heeft het gebouw ontworpen in opdracht van de Maatschap Kring Apotheken Arnhem. Het gezondheidscentrum huisvest niet alleen een apotheek, maar ook paramedische praktijken en huisartsenpraktijken, en het heeft op de bovenverdiepingen elf woonappartementen.
- zuid -
18
.9
Zwitserse chaletstijl Velperweg 75 en 79
Boven: kantoorpand in Zwitserse chaletstijl (Velperweg 75) Onder: fraaie dakoverstekken in Zwitserse chaletstijl (Velperweg 79)
We gaan linksaf de Velperweg in. U passeert een reeks voorname, van oorsprong dubbele villa’s. Deze zijn in de jaren tien en twintig van de vorige eeuw gebouwd door de exploitatiemaatschappij NV Huizen en Gronden Maatschappij. Velperweg 75 en 79 zijn van oorsprong dubbele woonpanden die nu als kantoor in gebruik zijn. Ze zijn gebouwd in Zwitserse chaletstijl, met invloeden uit de neorenaissance. Let op het fraai bewerkte houtwerk, de brede dakoverstekken, witgeschilderde gevelvlakken en decoratief metselwerk in kleuren.
19
- zuid -
.10
Hollandse stijl Prümelaan 2
Traditionele Hollandse bouwstijl
We steken nu de Prümelaan over. De Prümelaan kende tot voor 1945 nog een dubbele rij beukenbomen aan weerszijde van de straat; tussen de rij bomen liep een pad dat als ruiterpad dienst deed. In de loop der tijd zijn zieke bomen vervangen door platanen. Nu plant de gemeente weer geleidelijk beuken. De woningen langs de Prümelaan hebben veel overeenkomsten met de woningen langs de Raapopseweg en Van der Helllaan. Door de hoge bomen en de diepe voortuinen ademt de straat, met name op een zomerdag, een lommerrijke en besloten sfeer uit. Het markante pand op de hoek met de Velperweg (Prümelaan 2) heeft kenmerken van de traditionele Hollandse (historiserende) bouwstijl. Het uitspringende deel in de topgevel en de opvallende hoektoren maken het tot een architectonisch interessant pand.
- zuid -
20
.11
Art deco Velperweg 81-101
Riante herenhuizen Velperweg 81 t/m 101
We gaan verder langs de Velperweg. Tussen de Pr端melaan en de Van der Duyn van Maasdamlaan staat een reeks riante dubbele herenhuizen, eveneens gerealiseerd door de NV Huizen en Gronden Maatschappij. Ze hebben over het algemeen een symmetrische gevelindeling met elementen uit de art deco, zoals decoraties in de vensterluiken. De meeste panden zijn nu als kantoor of praktijk in gebruik. Diverse gebouwen ademen, ook in hun interieur, nog steeds een deftige sfeer uit. De gemeente probeerde de Velperweg aan het einde van de negentiende eeuw meer allure te geven, zodat ook welgestelden (ex-kolonialen) van buiten Arnhem zich er graag zouden willen vestigen.
21
- zuid -
.12
De Vijf Zuylen Velperweg 101b
De Vijf Zuylen (links) en de entree aan de zijkant (rechts)
We komen nu aan bij villa De Vijf Zuylen op de hoek van de Velperweg en de Van der Duyn van Maasdamlaan. Dit opvallende hoekpand is in 1923 gebouwd als dubbele woning, in een stijl die de ‘Um 1800’ wordt genoemd. Deze barokachtige bouwstijl is afkomstig uit Duitsland en Oostenrijk. De architect is onbekend; de veel verder gelegen panden Velperweg 148 (ter hoogte van de Huijghenslaan) en 168 (overzijde Bronbeek) hebben vergelijkbare stijlkenmerken. In de oorlog is dit pand tot 1943 gevorderd door de Duitsers. Een deel werd bewoond door Hanns Albin Rauter, het beruchte hoofd van de Duitse politie in Nederland. Een Duitse tandarts hield praktijk in het andere deel. Na 1945 hebben zich diverse bedrijven in het pand gevestigd, waaronder het chemische concern Ciba Geigy en diverse notarissen-, accountants- en advocatenkantoren. Het pand kreeg de naam ‘De Vijf Zuylen’ door een maatschap van vijf advocaten. Zij plaatsten de vijfde zuil in de voortuin. In 1993 heeft De Vijf Zuylen de status van gemeentelijk monument gekregen. Na een drastische renovatie en een latere interne verbouwing, overigens met behoud van originele ornamenten van het interieur, is hier sinds 2007 een bank gevestigd.
- zuid -
22
.13
De Rietvink Velperweg 103
De Rietvink (herbouwd in 1952)
Even verderop staat eveneens een mooie dubbele villa met ruime voortuin. Het linkerdeel van de woning is De Rietvink genoemd, naar de oorspronkelijke woning die hier voor de oorlog heeft gestaan. De oorspronkelijke Rietvink werd in 1928 als vrijstaande villa gebouwd in opdracht van de heer A.Th. Donders. Architect Beumer ontwierp het huis in cottagestijl. De villa werd verder van de straat gebouwd dan de herenhuizen aan weerszijden, mogelijk met het oog op geluidsoverlast door de tram. Dit deel van de Velperweg heette tot 1963 Ernst Casimirlaan. In 1911 ging de gemeentelijke elektrische tram via de Ernst Casimirlaan naar Velp rijden, tot afgunst van de bewoners aan de Oude Velperweg waar tot dan toe de paardentram reed. Een tram voor de deur gaf destijds een zekere status. Daar denkt men nu meestal anders over. In de oorlog is De Rietvink zwaar beschadigd. Toen de Duitsers zich terug moesten trekken, staken zij het huis in brand, net als enkele andere woningen met rieten daken in Angerenstein. Bij herbouw van De Rietvink in 1953 is voor een dubbele woning gekozen. Architect Bayle uit Den Haag plaatste de beide woningen nog verder van de straat. De restanten van de fundering heeft hij verwerkt in het terras aan de voorzijde van de woningen. De cottagestijl is in grote lijnen gehandhaafd.
23
- zuid -
.14
De Merel Plein 1813 - 7
De Merel (links) en Van der Duyn van Maasdamlaan 4 (rechts)
We lopen nu weer terug en gaan rechtsaf de Van der Duyn van Maasdamlaan in. U passeert huisnummer 4, gebouwd in 1933. Het ontwerp is door de halfronde erker en het verzorgde metselwerk karakteristiek voor architect Van Hassel. Huisnummer 6 staat iets verder van de straat. Dit pand was oorspronkelijk het koetshuis van een villa aan de Velperweg. Dan volgt op Plein 1813 het opvallende witgeschilderd huis De Merel. De architectuur en het materiaalgebruik worden gerekend tot de nieuwe zakelijkheid, die veel is toegepast in de wederopbouwperiode (zie ‘bouwstijlen’). Dat geldt ook voor de aansluitende bebouwing aan deze kant van het plein. Deze blokjes woningen vervingen enkel panden uit 1928 die in de oorlog zwaar beschadigd raakten.
- zuid -
24
.15
Cottagestijl Plein 1813 - 4
Landhuisje in cottagestijl
Aan de overzijde van dit charmante driehoekige plein met prunusbomen staat een landhuisje in cottagestijl, verscholen achter een beukenheg. Dit was de eerste woning aan Plein 1813, gebouwd in 1921. Het plan was alle woningen rond het pleintje in deze stijl te bouwen, maar de verschillende bouwers hadden andere wensen. Bij de aanleg van het plein en de omliggende kavels is zeker twee meter grond afgegraven om op gelijke hoogte te komen met de aansluitende bouwkavels langs de Velperweg en de Huijghenslaan. De drie straten die op Plein 1813 uitkomen, zijn genoemd naar de heren Van der Duyn van Maasdam, Van Hogendorp en Van Limburg Stirum. Dit drietal was betrokken bij de voorbereiding van de terugkeer van de erfprins van Oranje. De Arnhemse gemeenteraad besloot in 1913, precies honderd jaar na de bevrijding van de Fransen, de drie straten naar hen te noemen.
25
- zuid -
.16
Art deco Pr端melaan 67
Pr端melaan 67 in art deco
Vanaf Plein 1813 lopen we via de Van Hogendorplaan tot aan de Huijghenslaan. Aan beide zijden van de imposante Huijghenslaan staan riante, veelal dubbele woonpanden. U kunt een stukje naar links lopen, richting de rotonde, of meteen oversteken en verdergaan bij punt 18. Linksaf lopen we langs de woningen op Huijghenslaan 32 en 34. Deze zijn ontworpen door architect Van Straaten, in de stijl van de Delftse school. Bijzonder is ook het woonhuis op de hoek van de Pr端melaan met kenmerken van de art deco onder meer zichtbaar in de raamverdeling en de luiken (Pr端melaan 67 en Huijghenslaan 24). De woningen met het rieten dak daarnaast, de nummers 22a-22b, zijn gebouwd in cottagestijl.
- zuid -
26
Nieuwe zakelijkheid Huijghenslaan 3-7 en 21-25
.17
Huijghenslaan 5-7 in de stijl van de nieuwe zakelijkheid
Aan de overkant van de Huijghenslaan zien we vanaf dit punt woningen die in de Tweede Wereldoorlog verwoest zijn (nummers 21-25). Deze panden zijn oorspronkelijk gebouwd door architect Van Hassel (zie punt 18) en na de oorlog herbouwd door architect Van der Meijden. De dubbele woningen aan het begin van de Huijghenslaan, de nummers 3-3a en 5-7, hebben dezelfde geschiedenis. Aan de herbouwde woningen is het tekort aan bouwmaterialen en de naoorlogse zakelijke bouwstijl af te lezen. We wandelen terug naar de kruising met de Pr端melaan. Daar steken we de Huijghenslaan over, om de route aan de oneven zijde van de Huijghenslaan te vervolgen (rechtsaf).
27
- midden -
.18
Architecten Walker en Van Hassel Huijghenslaan 31 en 55-57
Links: hoekpand Huijghenslaan (nr. 31) - Verlengde Prümelaan Rechts: dubbel woonpand (nr. 55-57)
Het huis op de hoek van de Verlengde Prümelaan is ontworpen door architect Walker (Huijghenslaan 31). Bijzonder voor zijn bouwstijl zijn spitse zadeldaken en siermetselwerk rond ‘getoogde’ entreepartijen (straalsgewijs metselwerk). Ook de woningen op de beide hoeken van de Laan van Angerenstein zijn van deze architect (dubbele woningen Huijghenslaan 47/ Laan van Angerenstein 1 en Huijghenslaan 51-53). Aan oneven zijde van de Huijghenslaan staat een groot aantal huizen van architect Van Hassel, onder meer het dubbele woonpand op nummer 55-57. Zijn bouwstijl is typerend voor de jaren dertig en toont ook invloeden van de nieuwe zakelijkheid en de nieuw historiserende bouwstijl. Karakteristiek voor Van Hassel zijn gebogen erkers, pilasters, inpandige loggia’s, balkons en glas-in-loodramen bij entreepartijen. Ook de gekleurde en geglazuurde dakpannen en het verzorgde metselwerk zijn typerend voor zijn architectonisch handschrift.
- midden -
28
.19
De Ekkel Huijghenslaan 63
Villa in cottagestijl
We lopen door aan de oneven zijde en passeren een vrijstaande villa met rieten kap op Huijghenslaan 63. Deze villa is gebouwd in cottagestijl. Het was rond 1900 de eerste woning aan de Huijghenslaan. Voor zover bekend heette het pand toen ‘De Ekkel’ (eikel). In 1936 is het pand sterk uitgebreid. Rechts van de woning stroomt ondergronds de Klarenbeek; het beekwater is via een ijzeren rooster in het wegdek zichtbaar gemaakt. Aan de overzijde stroomt de beek weer voor een deel ondergronds door richting Velperweg, om pas in het westelijk deel van de Oude Velperweg weer bovengronds te komen. Vandaar stroomt de beek verder richting de wijk Molenbeke, via de waterpartijen voor de voormalige AKZO-gebouwen.
29
- midden -
.20
Amsterdamse school Huijghenslaan 60-62
Huijghenslaan 60 en 62
Tegenover De Ekkel, aan de even zijde van de Huijghenslaan, staat ook een aantal interessante woningen. Zo zijn de woningen op de nummers 60 en 62 in 1931 gebouwd in de stijl van de Amsterdamse school, door architect Palm. Dat is onder meer te zien aan de horizontale geleding van de ramen en de decoratieve plaats van de vensters. Ook de dakvorm is in stijl: in dit geval een samenstelde mansardekap (gebroken daklijn). De Huijghenslaan is genoemd naar Rutger Huyghens, die in 1640 landgoed Klarenbeek heeft gesticht. De laatste eigenaar, de heer Lüps, was in feite de eerste ‘projectontwikkelaar’ van Angerenstein. Hij vroeg toestemming aan de gemeente om een aantal straten aan te leggen, waaronder de Huijghenslaan. De gemeente stelde als voorwaarde dat deze laan twintig meter breed moest worden. De villa’s moesten bovendien ten minste tien meter van de weg komen te staan, om de weg nog breder te laten lijken. Nu, ruim honderd jaar later, geeft de Huijghenslaan nog altijd een zeer ruime indruk.
- zuid -
30
.21
Amsterdamse school Velperweg 121
Hoekwoning Velperweg 121
Aan het einde van de Huijghenslaan staat rechts, op de hoek met de Velperweg, een woonpand met opvallende architectuur. Deze villa heette oorspronkelijk villa Ria. De bakstenen gevels en het balkon met houten beschot geven het huis een ambachtelijke uitstraling. In de plattegrond van de woning speelt de ruime hal met trappenhuis een grote rol. Deze opzet is ingegeven door de destijds vernieuwende Engelse en Duitse landhuizenbouw. In de hal kwamen alle functies samen en kon men elkaar ontmoeten. De serre en het houten beschot van het balkon zijn typische kenmerken van de Amsterdamse school en verwijzen naar de scheepsbouw (voorsteven van een schip). De gevel aan de voorzijde heeft een symmetrische indeling en een vooruitspringend middengedeelte. Opvallend is de ingangspartij met gemetselde trap en het bijzondere metselwerk rond de voordeur. De achtergevel aan de Huijghenslaan heeft eenzelfde symmetrische indeling, met een bijzondere ronde erker en een glas-in-loodraam in de centrale hal. Het huis is in 1925 gebouwd door architect Gerrit Feenstra. Hij heeft de stijl van de Amsterdamse school gecombineerd met elementen uit het expressionisme: hoge topgevels en steile dakvlakken, bakgoten, metselwerk van handgevormde stenen, balkon op de hoek en veel details. De woning is in 2012 gerenoveerd.
31
- zuid -
.22
Architect Rotshuizen Velperweg 123-133
Dubbele villa’s langs de Velperweg
We slaan nu linksaf en lopen via de parallelweg van de Velperweg in de richting van het park. De woningen langs de parallelweg tussen de Laan van Klarenbeek en de Julianalaan zijn gebouwd door de bekende Arnhemse architect Rotshuizen. Karakteristiek zijn de in hoogte verspringende daken. Ook het metselwerk, de kleur van de gevelstenen, de loggia’s en de oogvormige vensters (oculus) in de zijgevel zijn kenmerkend voor deze architect.
Een oculus in de zijgevel >
- midden -
32
.23
Oorlogsjaren Velperweg 135a
Velperweg 135a
Dit huis op de hoek van Velperweg en Julianalaan was in de oorlogsjaren gevorderd door de Duitsers. Hier zetelde het kantoor van de ‘Bergungskommandos’, dat de administratie van geroofde goederen bijhield. Räumungskommissar Wilhelm Zelger woonde in het huis. Ook de Arnhemse Frau Gasille was hier werkzaam. Zij verdeelde de gestolen goederen over de Duitse slachtoffers van zwaar gebombardeerde steden in Rheinland-Westfalen. Na de Slag om Arnhem moesten Arnhemmers op last van de Duitsers Arnhem verlaten (23-25 september 1944). Daarna begonnen de plunderingen door de Duitse bezetter. Frau Gasille besliste over de afgifte van Ausweiss-papieren aan geëvacueerde Arnhemmers die hun woning wilden bezoeken. Meestal wilde men kleding, huisraad of etenswaar ophalen. De meeste bewoners kwamen te voet en vervoerden hun spullen in een handkar, kruiwagen, kinderwagen of (bak)fiets, voor zover die nog niet gevorderd waren. Angerenstein was een gewilde woonplaats voor de Duitsers. Met name de Karthuizerstraat was favoriet, omdat de huizen net nieuw waren. In de wijk Angerenstein werden in totaal ruim zestig woningen gevorderd, waaronder Huis Klarenbeek en Huis Angerenstein.
33
- midden -
.24
Toegangshek Park Angerenstein
Hoofdentree park aan de Velperweg
Het hekwerk bij de ingang van het park is in 1998 geschonken door de wijkbewoners van Angerenstein, via een groots opgezette actie ‘Help het Hek’. Het oorspronkelijke smeedijzeren hekwerk was voor reparatie naar een gemeentewerf gebracht en zoekgeraakt. Het hek is door een wijkbewoner gereconstrueerd aan de hand van een oude zwart-witfoto uit 1938. Vanaf hier heeft u rechts zicht op het voormalige woonhuis van het landgoed Rennenenk, nu onderdeel van het woonzorgcentrum Insula Dei. We wandelen via het toegangshek park Angerenstein in. Links ziet u de woningen aan de Julianalaan. De meeste huizen aan dit deel van de Julianalaan zijn dubbele woningen, ontworpen door architect Rotshuizen. Elke woning heeft zijn eigen indeling en ook de buitengevels zijn verschillend. Ondertussen kunt u al genieten van het park en met de vele vijvers en watervallen (cascades).
- park -
34
.25
Delftse school Julianalaan 96
Julianalaan 96
Het derde pand vanaf de Velperweg, Julianalaan 96, is ontworpen door architect Van Straaten. Net als de andere ontwerpen van deze architect heeft ook dit pand kenmerken van de Delftse school: markante zijgevels met schoorstenen, hoge daken en relatief kleine ramen. Van Straaten was in Arnhem een bekend architect. In de wederopbouwperiode bouwde hij in Arnhem onder meer Hotel Haarhuis tegenover het centraal station, met geld van het Amerikaanse Marshall-plan. De bouwstijl van de Delftse school was ontwikkeld door GranprÊ Molière, hoogleraar aan de Technische Universiteit in Delft. Architect van Straaten, die indertijd zelf op de Huijghenslaan 34 woonde, was de vader van de bekende tekenaar Peter van Straaten.
35
- midden -
.26
Groene poort Park Angerenstein
Treurbeuk en treurwilg
We lopen nu verder en wandelen naar de groene poort die gevormd wordt door een uitbundig overhangende treurbeuk. Op de stam van deze boom zijn indertijd net boven de grond jonge twijgjes op de kop geënt, waardoor de takken naar beneden groeien. Even verderop staat een treurwilg die op dezelfde manier geënt is. Maar nog voor de groene poort gaan we rechtsaf. Links heeft u via het grote gazon mooi zicht op landhuis Angerenstein (een ‘vista’ in tuinarchitectenjargon) en op prachtig uitgegroeide bomen, die alleen (solitair) of in een groepje staan (clumb). Landschapsarchitect Samuel Voorhoeve heeft delen van het park rond 1920 ontworpen voor landgoedeigenaar De Goeijen. Hij combineerde de Engelse landschapsstijl (slingerende paden, natuurlijk ogende waterpartijen) met bestaande vormen in het landschap. Ook paste hij elementen van de formele tuinaanleg toe, zoals een bosperceel, de lange rechte paden, vijvers en het grand canal (de langwerpige vijver voor het huis). Van zijn hand was echter met name de tuinaanleg direct rond het landhuis en de zogeheten Verborgen Tuin (zie punt 28).
- park -
36
.27
Het grote gazon Park Angerenstein
Gazon met bomengroep
De wijk gebruikt het park, en met name het grote gazon, voor allerlei activiteiten: sporten, Koninginnedag, zomerconcerten, kerstboomverbranding, nieuwjaarsborrel, paaseieren zoeken, Sint Maartenoptocht en nog veel meer. De Stichting Wijkbelangen Angerenstein organiseert deze activiteiten samen met de bewoners. De werkgroep Park organiseert samen met de parkbeheerder regelmatig werkochtenden, waarbij de bewoners helpen met het onderhoud van het park. In en rond de vijvers leven eenden, waterhoentjes, reigers en zelfs ijsvogels. Ook uilen, sperwers, vleermuizen, eekhoorns en egels behoren tot bewoners van het park. Zelfs de buizerd en de roerdomp zijn er gespot.
37
- park -
.28
Verborgen Tuin Park Angerenstein
Boven: speeltuin Onder: verborgen tuin met oranjerie
Bij een y-splitsing nemen we het kleine zandpad links langs de rand van het gazon. Vijftig meter verder gaan we rechtsaf, onder de pergola door. We komen nu in de Verborgen Tuin ofwel Giardino Segreto. Deze tuin in formele stijl heeft onder meer een rosarium, pergola, klaverbladvijver en Engelse zitbanken. Op de plaats van het speeltuintje stond in het verleden een aantrekkelijke oranjerie die ook als theekoepel gebruikt werd door de familie.
- park -
38
.29
Ronde vijver Park Angerenstein
Voormalige forellenkwekerij
We lopen verder onder de pergola tot we bij de ronde vijver aankomen. De fontein in de vijver heet de Zevenspreng, naar de zeven waterstralen die deze fontein voortbrengt. Het gebouwtje achter de vijver is de voormalige forellenkwekerij van de familie De Goeijen. Na de schenking van het park aan de gemeente heeft de Nederlandse Heide Maatschappij de forellenkwekerij nog enige tijd voortgezet. Rond 1960 heeft het Centrum voor Biologieonderwijs het gebouwtje in gebruik genomen om er praktijklessen biologie voor het basisonderwijs te geven. Nu is het in gebruik als atelierwoning. Het gebouwtje draagt de naam Alcedo Atthis (ijsvogel). We nemen het asfaltpad naar links en meteen daarna naar rechts, tot het houten bruggetje. De scheefgegroeide boom aan deze zijde van de ronde vijver is een Catalpa (zie ook pagina 10). Hij hangt al in deze stand sinds de jaren dertig van de vorige eeuw!
39
- park -
.30
Grand canal Park Angerenstein
Grand canal met Huis Angerenstein op de achtergrond
Als u de andere kant op kijkt, ziet u een langgerekte vijver met op de achtergrond Huis Angerenstein. Deze vijver, ook wel grand canal genoemd, is een onderdeel van de oorspronkelijke formele tuinaanleg. We lopen verder over het asfaltpad en nemen verderop, meteen na een bakstenen bruggetje, het zandpad naar rechts langs een rechte beek. Aan de andere kant van deze beek ziet u de bijenkasten van bijenvereniging Angelenstein. Rond 1910 lag op deze plaats een privĂŠtennisbaan van landgoedeigenaar De Goeijen.
- park -
40
.31
Shake-handsstijl Bernhardlaan
Gevelplaquettes Bernhardlaan
Even verder heeft de gemeente nog niet zo lang geleden een nieuwe speelen leerplek gemaakt, omzoomd door een aarden wal. Op deze plek stond in het verleden een gymnastieklokaal dat later als skatehonk is gebruikt. Het gebouw werd in het voorjaar van 2009 volledig in de as gelegd door brand en is daarna afgebroken. Het wandelpad komt uit op de Bernhardlaan, ter hoogte van basisschool De Boomhut. De flats aan de overzijde van de straat zijn direct na de Tweede Wereldoorlog naar een ontwerp van architect Van Breda gebouwd. Hij paste de shake-handsstijl toe, een combinatie van de Delftse school en de opkomende nieuwe zakelijkheid. Let op de gevelstenen boven de ingangen, met voorstellingen uit de natuur. De maker van de gevelplaquettes is helaas onbekend. De flatgebouwen zijn volgens een Scandinavisch concept in een zogenoemde strokenverkaveling geplaatst, gescheiden door brede groenstroken. In 1999 zijn deze flatgebouwen en die langs de Van LippeBiesterfeldstraat tot gemeentelijk monument verklaard.
41
- noord -
.32
De Boomhut Bernhardlaan 10
Basisschool De Boomhut
Verderop staat aan de rechterkant van de Bernhardlaan openbare basisschool De Boomhut. Deze school is voortgekomen uit De Prinses Marijkeschool, waarvan ook nog een schoolgebouw op de hoek van de Julianalaan en de Rosendaalseweg staat. Het gebouw van De Boomhut is in 1957 gebouwd voor de Willibrordusschool, een lagere school voor katholieke meisjes. Van de oorspronkelijke architectuur is weinig over. Het gebouw is opmerkelijk lang. Architect Van de Ven koos indertijd voor een gestrekt model om het gebouw goed aan te laten sluiten bij de lange flatgebouwen aan de overzijde. In de loop der jaren is het schoolgebouw sterk gewijzigd en voorzien van extra verdiepingen. We komen uit op De Goeijenlaan. Deze weg is genoemd naar de laatste particuliere eigenaar van het landgoed Angerenstein, de familie De Goeijen. De heer en mevrouw De Goeijen schonken een groot deel van het huidige park Angerenstein aan de gemeente, onder de strikte voorwaarde dat het altijd openbaar park zou blijven! Als tegenprestatie vernoemde de gemeente deze weg naar de familie.
- noord -
42
.33
Beekdal Lyceum Bernhardlaan 49
Vijver voor het Beekdal Lyceum
Aan de overzijde staat het Beekdal Lyceum. Voorheen was hier het Christelijk Lyceum gevestigd. Het oorspronkelijke schoolgebouw uit 1965 was een ontwerp van architectenbureau Rotshuizen en Dekker. In de jaren 2005-2006 is de school naar een ontwerp van het architectenbureau A.P.M. van den Bosch sterk uitgebreid en veranderd. De buitengevels zijn strak vormgegeven. Ontwerpbureau Kokke Designer heeft in samenwerking met beeldend kunstenares Petra Hartman een eigentijds stempel gedrukt op het interieur, met veel kleur en bijzondere vormen. Bij de entree valt de glaspui op, met daarachter een rijk gedecoreerde barokke trap. Het kleurrijke patroon van het plein buiten gaat binnen door in het de hal. Ook de aula een atrium met balkons - is opmerkelijk kleurrijk. De naastgelegen vijver krijgt water via de Beek op de Paasberg. Deze beek vormt verderop de grens tussen park Angerenstein en het park van Insula Dei (het voormalige landgoed Rennenenk).
43
- noord -
.34
Meihof Beatrixstraat 35-39
Woningbouwproject Meihof met toegangspoort en sluitsteen
We gaan linksaf de De Goeijenlaan in en lopen omhoog richting Rosendaalseweg. Het hoekpand aan de Irenestraat is ontworpen door architect Riemersma, met kenmerken van de Delftse school. Net als de andere woningen aan de Irenestraat is het na de oorlog gebouwd. De meeste woningen langs deze straat zijn eveneens door architect Riemersma ontworpen. Het blok met de nummers 35-39 is van architect Zwarts. Ter hoogte van de Sint Jozefkerk gaat u linksaf de Beatrixstraat in. Direct aan de rechterkant staat de Meihof, een bescheiden complex met sociale woningbouw. De architect Eich bouwde dit complex al voor 1940, in opdracht van het kerkbestuur van de Sint Jozefkerk. De architect heeft kenmerken van de Delftse school toegepast; let op de onderverdeling van de ramen en de accenten rond de voordeuren. In de poort die toegang geeft tot het achterpad ziet u een sluitsteen met de naam en het bouwjaar. De Meihof heeft in 1999 de status van gemeentelijk monument gekregen. U loopt verder richting park. Aan weerszijde van de Beatrixstraat staat naoorlogse woningbouw.
- noord -
44
.35
Huis Angerenstein Park Angerenstein
Huis Angerenstein, icoon van de wijk
Aan het eind van de Beatrixstraat gaan we rechtsaf de Bernhardlaan in. We lopen door tot de Rosendaalseweg en wandelen vervolgens het park in. Terwijl u het wandelpad naar beneden volgt, ziet u rechts enkele waterpartijen en beken. Ze worden gevoed door bronnen die hier ontspringen. In het verre verleden stonden meer stroomafwaarts een papiermolen (van voor 1500 tot uiterlijk 1672) en later een grut- en pelmolen (van 1685 tot na 1702). De molens werden door het stromende water van gegraven sprengbeken aangedreven. We lopen verder en slaan na het voormalige koetshuis rechtsaf. Links staat een gigantische Amerikaanse tulpenboom van veertig meter hoog. De boom is rond 1850 geplant; de stam heeft een omvang van vijf meter. Rechts ziet u eerst het woonhuis Klein Angerenstein en daarnaast Huis Angerenstein, waar in het verleden de landgoedeigenaren woonden. Dit gebouw is de icoon van de wijk. Meer informatie over landgoed Angerenstein en Huis Angerenstein vindt u voor in dit boekje (Korte geschiedenis van Angerenstein en Woningen bouwen op een landgoed).
45
- park -
.36
Julianakerk Julianalaan 60
Woonhuis Julianalaan 60 Inzet: noodgebouwtje Julianakerk (1962)
We nemen het voetpad tussen Klein Angerenstein en het koetshuis en slaan voor de vijver linksaf. We lopen nu langs de achterzijde van Huis Angerenstein. Aan het einde van de vijver nemen we het zandpad linksaf, langs een kleine waterplas (de bron van de Julianabeek). Het informatiebord beschrijft hoe deze beek is ontstaan. Als u vanaf dit punt omhoog kijkt, richting Rosendaalseweg, ziet u het gebouwtje dat nu dependance van De Boomhut is en voorheen onderdak bood aan openbare basisschool De Prinses Marijkeschool. We volgen het pad langs het hek. De aaneengebouwde woningen langs dit deel van de Julianalaan zijn bijna allemaal ontworpen door architect Rotshuizen. We verlaten het park bij het hek met de zuilen (aangebracht in 2009) en lopen linksaf de Julianalaan in. In de voortuinen ziet u de door de bewoners gegraven Julianabeek. Het vrijstaande woonhuis op nummer 60, op de hoek van de Laan van Angerenstein, is gebouwd in de nieuwe zakelijkheid, een bouwstijl uit de jaren vijftig van de vorige eeuw. Op deze plaats heeft van 1947 tot 1962 de Julianakerk gestaan, een noodkerk. Voor de definitieve bouw viel de keuze op een groter terrein aan de Rosendaalseweg, waar de Opstandingskerk is gebouwd door architectenbureau Rotshuizen en Dekker.
De Opstandingskerk aan de Rosendaalseweg >
- midden -
46
Garage Laan van Angerenstein
.37
Garage met verplicht opschrift
We lopen de Laan van Angerenstein in. Net voorbij de Karthuizerstraat staat een garage met een bijzonder opschrift: Het is verboden hier binnen te treden met brandende pijp, sigaar of sigaret. Het was destijds verplicht dit opschrift op een garage te vermelden.
47
- midden -
.38
Jarendertigstijl Laan van Klarenbeek
Links: authentieke jarendertigwoning aan de Laan van Klarenbeek Rechts: de Klarenbeek
Bij de volgende kruising gaan we rechtsaf de Laan van Klarenbeek in. Zoals bijna overal in Angerenstein-Midden zijn ook hier de meeste huizen gebouwd in de jarendertigarchitectuur. In dit deel van de straat vallen vooral de Klarenbeek en de bakstenen bruggen op. De beek is bij elke woning anders uitgevoerd, variĂŤrend van zeer stenig en gekanaliseerd tot zo natuurlijk mogelijk. De nummers 66-76 en 126-134 van de Laan van Angerenstein zijn in de Tweede Wereldoorlog zwaar beschadigd of geheel verwoest. De meeste schade is ontstaan tijdens de Slag om Arnhem in september 1944 en bij de bombardementen van de geallieerden in 1945. Na de oorlog zijn deze huizen weer in de stijl van de jaren dertig herbouwd. In de Tweede Wereldoorlog zijn 65 huizen in Angerenstein geheel of gedeeltelijk gevorderd door de Duitsers, waaronder een groot deel van de toen net nieuwe huizen aan de Karthuizerstraat. De meeste huizen waren van ondergedoken of getransporteerde joden. Aan het begin van de oorlog woonden in Angerenstein 24 joodse gezinnen, met in totaal ten minste 56 gezinsleden. In ieder geval 26 van hen zijn niet teruggekeerd uit concentratiekampen.
- midden -
48
Huis Klarenbeek Kruising Laan van KlarenbeekVerlengde Prümelaan
.39
Boven: Laan van Klarenbeek met op de achtergrond Huis Klarenbeek Onder: woningen Laan van Klarenbeek met kenmerken van de Delftse school
Ongeveer op de kruising van de Laan van Klarenbeek en de Verlengde Prümelaan stond tot 1945 het riante Huis Klarenbeek, met een fraaie tuin en een grote vijverpartij. In de Tweede Wereldoorlog werd het huis verwoest bij een bombardement door de Engelse luchtmacht. Meer informatie over landgoed Klarenbeek en Huis Klarenbeek vindt u voor in dit boekje (‘Korte geschiedenis van Angerenstein’ en ‘Woningen bouwen op een landgoed’). Na afbraak van het verwoeste pand is de Laan van Klarenbeek rond 1955 doorgetrokken tot voorbij de Verlengde Prümelaan. Aan weerszijden van de straat werden woningen gebouwd die goed pasten bij de jarendertigarchitectuur in de directe omgeving.
49
- midden -
.40
De Hof van Klarenbeek Laan van Klarenbeek
Libanonceder bij De Hof van Klarenbeek
Aan het eind van dit nieuwe deel van de Laan van Klarenbeek verrees in 1976 een schoolgebouw. Eerst was hier de Christelijke Kweekschool voor kleuterleidsters gevestigd, later de Sector Opleidingen Sociale Arbeid (SOSA). Na sluiting van deze onderwijsvoorziening werd de bebouwing enige tijd verhuurd aan SLAK (Stichting Leniging Ateliernood Kunstenaars) en daarna gesloopt. In 2007 is de nieuwbouw De Hof van Klarenbeek gereedgekomen. Bouwbedrijf Lithos heeft na intensief overleg met omwonenden en de gemeente een bouwplan ontwikkeld dat past bij de woningen in de directe omgeving. Bestaande bomen (waaronder de ruim twintig meter hoge monumentale Libanonceder uit 1875), de Klarenbeek en de bergingsvijver zijn in het plan opgenomen. We nemen het pad links van De Hof van Klarenbeek, langs de Libanonceder. We komen uit op de Rosendaalseweg, met aan de rechterzijde het beginpunt van wandeling.
- midden -
50
Bouwstijlen De wijk Angerenstein is in verschillende fasen gebouwd, wat nog steeds zichtbaar is in het straatbeeld en in de bouwstijlen (zie ook kaart ‘Bouwfasen’ op de kaft): Angerenstein-Zuid is in twee perioden tot stand gekomen. De meeste woningen langs de Raapopseweg en de Rosendaalsestraat tot aan de Huijghenslaan zijn gebouwd in de periode 1890-1920. Het overige deel van Angerenstein-Zuid is gebouwd in de periode 1930-1950. Angerenstein-Midden is grotendeels in de jaren dertig gebouwd. De Laan van Klarenbeek is na de Tweede Wereldoorlog verder doorgetrokken richting Rosendaalseweg en aan weerszijde voorzien van woningen. Angerenstein-Noord, waar de eerste woningblokken eind jaren dertig al langs de Rosendaalseweg en de Beatrixstraat verrezen, werd in de periode 1945-1960 verder afgebouwd. Vanwege de woningnood kwamen hier flats te staan. De architecten pasten veelal de bouwstijlen toe die in de betreffende periode gangbaar waren:
Neorenaissance 1870-1915 Deze bouwstijl grijpt terug op motieven uit de renaissance en wordt daarom ook wel ‘nieuw historiserende bouwkunst’ genoemd. Woningen uit de neorenaissance zijn te herkennen aan speklagen, Oud-Hollandse trapgevels, kruiskozijnen, pleisterwerk, hardsteen, sierankers en pilasters.
Art nouveau en jugendstil 1890-1915 Deze twee stijlen vormen een reactie op de negentiende-eeuwse neostijlen zoals de neorenaissance en maken gebruik van nieuwe bouwmaterialen die aan het einde van de negentiende eeuw beschikbaar kwamen. De art nouveau kenmerkt zich door asymmetrische plattegronden en gevels en maakt gebruik van decoratieve ornamenten die geïnspireerd zijn op de natuur.
51
De jugendstil past juist meer geometrische ornamenten toe, ook gracieus ge誰nspireerd op natuurlijke elementen zoals planten, bloemen, vogels en vrouwenfiguren.
Chaletstijl 1875-1900 Deze stijl heeft kenmerken van Zwitserse chalets en vakwerkhuizen. Huizen in chaletstijl hebben vaak hoge daken en topgevels. De daken hebben een groot overstek, waar veel hout in is verwerkt. De gevels hebben een asymmetrische indeling met als decoratie al dan niet functioneel vakwerk.
Overgangsarchitectuur 1900-1915 De overgangsarchitectuur combineert kenmerken van de neorenaissance, de chaletstijl en de art nouveau met modernere stijlen van het begin van de twintigste eeuw.
Engelse landhuisstijl/cottagestijl 1900-1920 Deze romantische bouwstijl is ge誰nspireerd op de Engelse landhuizen en de kleinere cottages. Daken steken vaak ver over en zijn gemaakt van riet of rode dakpannen. De ramen hebben een kleine roedeverdeling. In de gevels krijgen horizontale lijnen de nadruk.
Amsterdamse school en Haagse school 1920-1940 Woningen gebouwd volgens de stijl van de Amsterdamse school zijn vaak gemaakt van traditionele materialen, zoals bakstenen. Met name entreepartijen en vensters zijn voorzien van opvallend siermetselwerk. Ook hebben de woningen vaak kappen en daklijsten met bijzondere vormen. De Haagse school heeft veel overeenkomsten met de Amsterdamse school maar is soberder. Deze stijl is be誰nvloed door de bekende Amerikaanse architect Frank Lloyd. Gevels zijn vaak opgebouwd uit rechthoekige vormen. Luifels en banden in het metselwerk benadrukken horizontale lijnen. De daken hebben flauwe kappen of zijn plat. Het materiaalgebruik is moderner, met stalen vensters, helder rode baksteen en verdiepte voegen.
52
De bekende jarendertigstijl is een sobere variant van de Amsterdamse school en de Haagse school uit de periode 1930-1940. Met name in Angerenstein-Midden en Angerenstein-Noord zijn jarendertigwoningen gebouwd.
Delftse school 1925-1960 De architect en stedenbouwkundige GranprÊ Molière heeft deze stijl ontwikkeld en als hoogleraar aan de Technische Hogeschool in Delft gedoceerd. De Delftse school was een reactie op de expressionistische kanten van de Amsterdamse school en de Haagse school. De Delftse school heeft een meer ingetogen en traditioneel karakter. Woningen in deze stijl hebben vaak sobere en vlakke bakstenen gevels met hoge (zadel)daken en forse schoorstenen. De raampartijen zijn klein en benadrukken het besloten karakter. Entrees en vensters zijn vaak geaccentueerd met hardsteen.
Functionalisme en nieuwe zakelijkheid 1920-1960 In deze internationale bouwstijlen krijgen functionele elementen de nadruk. Dat blijkt onder meer uit de plattegrond en de gevelindeling. Voldoende licht en lucht is een voorwaarde. Aan de straatzijde zijn de gevels vaak wit. De woningen zijn gemaakt van materialen die voor die tijd modern waren, zoals metaal en beton. Kenmerkend is ook het toepassen van platte of flauw hellende daken.
53
Bronnen beeldmateriaal Kaarten Routekaart wandeling: Studio Ilva Kaart bouwfasen: werkgroep Historie Angerenstein, bewerkt door Studio Ilva Historische kaart 1926: Gelders Documentatie Centrum, Arnhem Historische kaart 1874: Gelders Documentatie Centrum, Arnhem
Foto’s Familie Abbenhuys, Arnhem: p.49 Familie Stapelkamp, Arnhem, noodgebouw Julianakerk: p.46 Jeroen Gosse, Fotobureau de Kracht van Beeld, Arnhem: p.18, 28, 40, 50 Studio Ilva: p.22 Overig fotomateriaal: Kees van Koppenhagen, Arnhem
54
Verantwoording en dankwoord De historische informatie in deze routebeschrijving komt deels uit onderzoek en eigen kennis van de auteur. Een belangrijke bron van informatie is bovendien het boek ‘Angerenstein van landgoed tot woonwijk’. Dit boek is in 2008 samengesteld door de Werkgroep Historie Angerenstein. Het behandelt de geschiedenis van deze Arnhemse wijk in al haar facetten. U kunt het boek bekijken of lenen bij het Gelders Documentatie Centrum en Het Gelders Archief. Veel informatie over de geschiedenis van Angerenstein is ook te vinden op de website van de Werkgroep Historie Angerenstein: www.angerenstein.org. Actuele informatie over de wijk staat op www.angerenstein-arnhem.nl. Kees van Koppenhagen, de samensteller van dit Rondje Angerenstein, woont sinds 1972 in Angerenstein. Hij is medeauteur van het boek ‘Angerenstein van landgoed tot woonwijk’ en heeft voor de gemeente het ‘Ommetje Angerenstein’ samengesteld. De auteur bedankt de Werkgroep Historie Angerenstein en de Stichting Wijk Angerenstein voor de constructieve hulp bij de totstandkoming van dit boekje, de sponsoren (zie volgende pagina) voor de financiële bijdrage aan het drukwerk en bovenal Renske Postma (Met Andere Woorden) en Ilva Besselink-Noorda (Studio Ilva) voor hun deskundige en creatieve inbreng.
55
Colofon Idee en tekst:
Kees van Koppenhagen
Tekstredactie:
Renske Postma, Met Andere Woorden
Vormgeving:
Ilva Besselink-Noorda, Studio Ilva
Druk:
ABT Repro
Arnhem, mei 2012
Sponsoren:
Gemeente Arnhem, afdeling Openbare Ruimte en Erfgoed
ABN AMRO MeesPierson
Makelaarshuys Kuyk van Oldeniel
Hugen Brood- en banketbakkerij
Automobielbedrijf Van den Brink B.V.
studio
ilva
Tekstbureau Met Andere Woorden
Studio Ilva grafische vormgeving
56
Historische kaart 1874 Bouwfasen Angerenstein voor 1920 1920 - 1930 1930 - 1945 1945 - 1960 na 1960
.1
p.11
Rosendaalseweg 510-514
.9
p.19
.2
p.12
Huijghenslaan 2
.10
p.20
Velperweg 75 en 79 Pr端melaan 2
.17
p.27
Huijghenslaan 3-7 en 21-25
.25
p.35
Julianalaan 96
.33
43
Bernhardlaan 49
.18
p.28
Huijghenslaan 31 en 55-57
.26
p.36
Park Angerenstein
.34
p.44
Beatrixstraat 35-39
.3
p.13
Rosendaalsestraat 502-508
.11
p.21
Velperweg 81-101
19
p.29
Huijghenslaan 63
.27
p.37
Park Angerenstein
.35
p.45
Park Angerenstein
.4
p.14
Raapopseweg 130-88
.12
p.22
Velperweg 101b
.20
p.30
Huijghenslaan 60-62
.28
p.38
Park Angerenstein
.36
p.46
Julianalaan 60
.5
p.15
Raapopseweg en Van der Hell-laan
.13
p.23
Velperweg 103
.21
p.31
Velperweg 121
.29
p.39
Park Angerenstein
.37
p.47
Laan van Angerenstein
.6
p.16
.7
p.17
Van der Hell-laan 19 Raapopseweg 2-32
.14
p.24
Plein 1813 - 7
.22
p.32
Velperweg 123-133
.30
p.40
Park Angerenstein
.38
p.48
Laan van Klarenbeek
.15
p.25
Plein 1813 - 4
.23
p.33
Velperweg 135a
.31
p.41
Bernhardlaan
.39
p.49
Laan van KlarenbeekVerlengde Pr端melaan
.8
p.18
Velperweg 71
.16
p.26
Pr端melaan 67
.24
p.34
Park Angerenstein
.32
p.42
Bernhardlaan 10
.40
p.50
Laan van Klarenbeek
Wie het Rondje Angerenstein loopt, heeft niet alleen een aardige wandeling, maar krijgt ook een kijkje in de historie van deze Arnhemse wijk. De auteur Kees van Koppenhagen neemt de wandelaar mee in zijn tijdreis aan de hand van allerlei zichtbare en onzichtbare verwijzingen naar het verleden: sporen van eeuwenoude landgoederen, statige villa’s, monumentale bomen, anekdotes over de Tweede Wereldoorlog, de bijzonderheden van bouwstijlen als art nouveau en nieuwe zakelijkheid. Park Angerenstein, het groene hart van de wijk, heeft ook in het Rondje een centrale plaats en is een aangename plaats om de wandeling even te onderbreken. Door de schat aan wetenswaardigheden en de vele foto’s uit heden en verleden is het Rondje niet alleen een must voor wijkbewoners, maar ook een zeer aantrekkelijke wandelroute voor bezoekers.
Arnhem
Oosterbeek
*
Angerenstein Velp