CH
RICHTING
1 MARCONIPLEIN
TI
SCHIEDAM
NG
SCHIEDAM
2 EUROPOINT
M
TJ AL A2 KL 0 A
START ROUTE: MARCONIPLEIN
AN
SEWEG
1
8 TRAAT
7
4
12 EON ENERGIE CENTRALE
1E
RIC
AT
HT
RA GA LI LE IS T
ME RW
RA DI O
EG A
T
ST RA AT
13 VOEDSELBANK ROTTERDAM
12
14
EG
EW
24 HAKAGEBOUW
16
EN
27 DAKPARK ROTTERDAM
EG
28 KEILEWERF
W LE
I
KE
25
N
E V A
I E K
KS
LE
EN
18
I
KE
AT
A TR
AT
A
TR
S LE
17
A
V A H
H EL
IJS
K
LE
N E V
T
H LE
19
29 OBA GRAND CAFÉ
A
AV
21
A TR
EH
26 DIEPEVEENGEBOUW
24
SS
RW
25 HIWA
20
EN
ME
23 GLAZENPAND
26
RICHTING MAASTUNNEL / WESTZEEDIJK
NIEUWE MAAS
DE FIETSTOCHT IS ONGEVEER 9 KILOMETER LANG
Het Marconiplein is het startpunt van de fiets-
EN START BIJ HET MARCONIPLEIN. JE FIETST EERST
liggen.
OVER DE MARCONISTRAAT EN DE GUSTOWEG DOOR
Met openbaar vervoer:
HET MERWEHAVENGEBIED. VERVOLGENS FIETS JE
Als je wilt, kun je een fiets huren op de stations
route. De Marconitorens zie je al van verre
> LEGENDA koffie / lunch eten winkelen
VIA DE GALILEÏSTRAAT HET VIERHAVENSGEBIED
Rotterdam CS en Schiedam. Kijk voor meer
IN EN VERKEN JE HET GEBIED RONDOM DE KEILE-
het ongeveer 15 minuten fietsen naar het
informatie op www.ns.nl. Vanaf beide stations is Marconiplein.
HET DIEPEVEENGEBOUW. DAARNA GA JE OVER HET
Met de fiets op / achter de auto:
DAKPARK WEER TERUG NAAR HET MARCONIPLEIN.
Bij het startpunt van de fietsroute is het betaald
VAN DAARUIT KUN JE EEN BEZOEK BRENGEN AAN
pointparkeergarage of in de parkeergarage van
OBA GRAND CAFÉ & TURKS RESTAURANT.
inm4h.nl
22 SOUNDPORT
27
> NAAR HET STARTPUNT
DE KEILEWERF EN DE FIETSTOCHT AFSLUITEN BIJ
18 OPTICOOL FRESHLOGISTICS 19 KATOENVEEM 21 RETAILCENTER
> DE FIETSROUTE IN HET KORT
HAVEN. VIA DE VIERHAVENSSTRAAT FIETS JE NAAR
17 DE VERTREKHAL ORANJELIJN
V
Het complete havengebied van Rotterdam bestaat uit circa 10.500 hectare. Het gebied heeft een lengte van circa 40 km. Het havengebied biedt ruim 90.000 arbeidsplaatsen. Jaarlijks worden 430 miljoen ton goederen overgeslagen en doen ca. 34.000 zeeschepen en 100.000 binnenvaartschepen de haven aan.
16 ATELIER VAN LIESHOUT (AVL)
20 VOEDSELTUIN
23
22
15 KUNST & COMPLEX
ING DAMS DE EWE G LF SH AV EN
A
> De Rotterdamse haven
13
HIE
28
29
IL
KE
14 FERRO DOME
SC
RH IE
De zware industrie trekt langzaam weg uit de stad. De komende 30 jaar groeien de Stadshavens van Rotterdam uit tot een plek waar je heerlijk kunt wonen en werken. In M4H liggen veel kansen voor ontwikkeling: een prachtig waterfront, een industriële sfeer en volop ruimte voor nieuwe bedrijvigheid. Het is één van de laatste gebieden in de stad waar ruimte is voor nieuwe plannen.
8 MARCONISTRIP / MARCONIA
V
> Haven en stad ontmoeten elkaar
7 MARCONISTRAAT 52
H RIC
11 LAB OP STRAAT IN M4H
T AA TR NS LI
HET MERWE-VIERHAVENSGEBIED (M4H) IS ÉÉN VAN DE VIER DEELGEBIEDEN VAN STADSHAVENS ROTTERDAM. WIE DIT GEBIED ECHT WIL ONTDEKKEN, KAN HET BESTE DE FIETS PAKKEN. MET DE WIND DOOR JE HAREN BELEEF JE PAS ECHT DE STOERE HAVENSFEER. DUS PAK JE FIETS EN ONTDEK DE LANGE KADES MET HALLEN VOL NIEUWE, ECONOMISCHE ACTIVITEITEN EN PROEF DE DYNAMIEK IN M4H.
6 UIT JE EIGEN STAD
2
K AN FR
> RONDJE FIETSEN IN M4H
, etsen i f k j i > eerl chthet h . Vra t s i i u H oed In M4 wel g an. k j i k f en a a n maar e d ns rij wage
G TIN
5 DE FRUITVIS
10 BSR VAN UDEN STEVEDORING
10
!
M
M
A R’D
4 ROTONDE
N
CE
3
5
15
OP LET
E
H AT
U TR
9 HET VAL VAN DE HEF
IN AM NJ
2E
ME RW
EG AT
EG AT
6
MARCONIS
R
SE
S NE
3 CITRUSVEILING
M
G WE
BE
3E
9 km
9
ME RW
EG
11
GU ST OW
RONDJE FIETSEN IN M4H
RI
parkeren. Je kunt op straat parkeren, in de Eurohet Dakpark. Op de Marconistraat ter hoogte
parkeren (garage) parkeren (gratis) park leuk voor kinderen monument / bezienswaardigheid metrohalte tramhalte bushalte
van de Fruitvis is het gratis parkeren.
watertaxihalte (geen fiets mee)
Adres voor de routenavigatie: Marconiplein.
verboden in te rijden met auto
Je fietst door naar de rotonde (4). Veel vrachtwagens zijn te groot om een rotonde te kunnen nemen. Maar de gemiddelde lengte van de vrachtwagens die dit gebied aandoen is maar 12 tot 18 meter. Een extra ruime rotonde volstaat daarom. Op de rotonde zijn enkele bomen geplaatst die verwijzen naar de handel van de oude haven. Het is een kerspruim (prunus cerasifema), een boswilg (salix caprea) en twee notenbomen (juglans regia). De notenbomen hebben tijd nodig om hun plaats in te nemen. Ze verwijzen zo naar de toekomst en naar de komst van nieuwe bewoners.
> OVER M4H De Keilehaven, Koushaven, IJselhaven en Lekhaven vormen samen de Vierhavens. Ze werden tussen 1910 en 1916 aangelegd. De Merwehaven werd in 1933 als stukgoedhaven in gebruik genomen. Na de oorlog werden de ondiepe stadshavens gerenoveerd en vooral gebruikt voor de overslag van fruit en sappen. De Vierhavens- en Merwehaven werden daarom ook wel Fruitport genoemd. Tegenwoordig heet het gebied Merwe-Vierhavens of afgekort M4H. Het is één van de vier deelgebieden van Stadshavens Rotterdam.
Ga op de rotonde rechtdoor en vervolg je weg, dit is nog 5. steeds de Marconistraat. Fiets links via de parallelweg langs het water. Als voorlopige bestemming bieden de havenloodsen van dit voormalige spooremplacement - samen met tijdelijke bebouwing plaats aan ateliers, tentoonstellingen, experimentele maakindustrie en horeca. De blauwe loods is omgedoopt tot De Fruitvis (5). Deze bijzonder Rotterdamse locatie voor bijeenkomsten en evenementen is in de toekomst ook voor publiek geopend voor eten, drinken en vermaak. Je hebt uitzicht op de haven én op één van de meest vooruitstrevende projecten van Rotterdam: de stadsboerderij van Uit Je Eigen Stad (6). Tussen de groentebedden scharrelen de kippen en in de loods wordt vis gekweekt. Met een innovatief aquaponics systeem wordt het water dat door de vissen is bemest hergebruikt om groenten te kweken in speciale teeltbakken. Alle producten zijn in de winkel te koop, maar je kunt hier ook lekker eten en drinken in het restaurant of op het terras. ’s Zomers vind je hier elk weekend een markt waar je de lekkerste (streek)producten kunt kopen. 6.
Iets verderop aan de linkerkant vind je de creatieve broedplaats Marconistraat 52 (7). Hier werken onder andere architecten en ontwerpers. Ook Dutch designer Richard Hutten heeft er zijn werkplaats. We fietsen vervolgens langs een groot, voormalig rangeerterrein aan je rechterhand. Lokale ondernemers hebben de handen ineengeslagen en werken hier de komende jaren aan Marconia (8). Een openbare experimenteerruimte voor makers, bouwers en vernieuwers. 7.
BIJ HET MARCONIPLEIN (1) KOMEN VEEL WEGEN BIJ ELKAAR; HET IS OOK EEN BELANGRIJK KNOOPPUNT VOOR HET OPENBAAR VERVOER. HET PLEIN IS VERNOEMD NAAR DE ITALIAANSE NATUURKUNDIGE GUGLIELMO MARCONI. DE FIETSROUTE START HIER. WELKOM IN M4H! Je staat oog in oog met de torens die tijdens de 2. fietsroute een vertrouwd baken zullen zijn, de Europointtorens (2). Deze kolossen uit de jaren zeventig van de vorige eeuw zijn op Amerikaanse leest geschoeid. Ze werden gebouwd in opdracht van Handelsmaatschappij Overbeek. Eén van deze torens is getransformeerd tot Rotterdam Science Tower; in deze toren zijn veel internationaal georiënteerde (bio)medische bedrijven gevestigd. Dankzij de gebruikte perspectiefcorrectie maken de drie torens een kaarsrechte indruk. Bij het Marconiplein steek je over richting de KFC. 3. Je laat de torens aan je linkerhand liggen en fietst de Marconistraat in. Links passeer je de Europointparkeergarage en steek de Benjamin Franklinstraat over. Vlak voor de rotonde ligt aan je rechterhand de voormalige Citrusveiling (3). Het gebouw dateert van 1951-1955 en werd ontworpen door Hugh Maaskant. De veiling oogt strak, industrieel en functioneel. Tijdens de veilingen lagen de kisten fruit beneden in de ‘monsterzaal’ waar de kopers het fruit bekeken. Aan de buitenkant van het gebouw zijn glazen uitbouwtjes te zien. De handelaren hadden per persoon zo’n hokje ter beschikking met een stoel, een asbak en een telefoon. Nu is het gebouw te huren voor evenementen. Tijdens Open Monumentendag kun je de Citrusveiling van binnen bezichtigen.
9.
Fiets door tot aan de Gustoweg en sla links af. Hier ligt tijdelijk Het Val van De Hef (9). In 2016 vindt de renovatie plaats. Tot die tijd zal Het Val dienen als decor en stadspodium voor een breed scala aan activiteiten in M4H. Check www.inm4h.nl voor de actuele programmering.
Een stuk verderop zie je nog veel havenactiviteiten bij BSR Van Uden Stevedoring (10), met overslag van verschillende bulkgoederen. Vanaf hier fietsen we terug naar de rotonde bij de Citrusveiling. Voordat we daar zijn, komen we op de Marconistraat eerst 11. langs Lab op Straat in M4H (11). Lab op Straat is een test- en showstraat waar het bedrijfsleven, overheid en kennisinstituten samenwerken aan het duurzaam maken van onze wereldhavenstad. Op een totale lengte van zo’n 120 meter test de gemeente een nieuw type bestrating en innovatief straatmeubilair. Bijvoorbeeld een lichtgevende bank en een sprekende prullenbak. Neem even pauze en geniet op het mooie straatmeubilair van de unieke vergezichten over het water van de Merwehaven.
Sla rechtsaf bij de rotonde en ga de Galileïstraat op. Hier is de entree van de voormalige EON-energie centrale (12). De schoorsteen is vanuit de stad te zien. De energiecentrale ging in 1935 officieel in bedrijf. In de loop van de tijd is er veel veranderd op het terrein. Zo ging de centrale over van kolen naar gas als brandstof. In 2014 stopte de schoorsteen met roken: een belangrijke stap op weg naar een aantrekkelijk leefklimaat in M4H. De voormalige elektriciteitsfabriek aan de Rotterdamse Galileïstraat is nu omgebouwd tot warmteverdeelstation. De restwarmte komt vanaf de afvalverbrandingscentrale Rozenburg (AVR) via een ondergronds netwerk door Vlaardingen en Schiedam aan in M4H. De warmte wordt hier doorgepompt naar het centrum van Rotterdam.
een stadsbordeel in het pand komen. Maar het liep anders: in 1994 kwam er een tippelzone pal naast het gebouw. In 2005 verdween de tippelzone weer en de kunstenaars hebben er nog steeds hun ateliers. Nu staat een grootscheepse renovatie van het pand gepland.
Wanneer het witte hek open is, kun je op het terrein een bijzondere beeldengroep vinden. Deze prijkte ooit op de gevel van het 25kV-schakelhuis. De beeldengroep toont onder andere een fakkel, houweel, mijnwerkerslamp en een bundel bliksemschichten. Deze afbeeldingen staan symbool voor het licht dat hier voorheen met elektriciteit werd opgewekt en voor de grondstoffen en de arbeid die nodig zijn om de fabriek te laten draaien.
Even verder de Benjamin Franklinstraat in, ligt op de 17. hoek van de Keilestraat De Vertrekhal Oranjelijn (17). Hoewel de naam anders doet vermoeden, was dit het voormalig poortgebouw van Thomsen’s Havenbedrijf. Het werd tijdens de wederopbouw gebouwd naar een ontwerp van Brinkman & Van den Broek, het architectenbureau dat ook de Graansilo in de Maashaven ontwierp. De Vertrekhal hoorde tot een groot loodsencomplex, dat tot in de jaren zeventig van de vorige eeuw een belangrijke rol vervulde bij de stukgoedoverslag in het gebied. Koffiebrander Rob Kooij kocht het pand in 2003 en na jaren renovatie is het nu de werkplek van bedrijven in de food- en designsector. Zoals Spark design & innovation, Jordy’s Bakery, Koekela en Maxwan Architects + Urbanists.
12.
Nu maken de gebouwen van de oude energiecentrale ruimte voor de start van een grote productiecampus. Deze campus met veel groen gaat zich richten op innovatieve activiteiten van technische ondernemers. Het gaat hier om kleinschalige hightech productieplaatsen met kantoorfaciliteiten en gemeenschappelijke voorzieningen. Fiets door tot het eind van de Galileïstraat en ga links met de bocht mee de Keileweg op. De grote loodsen hier hebben een koelfunctie. Tot voor kort kwam het meeste fruit aan in pallets. In de loodsen werd het fruit gekoeld opgeslagen tot het op de markt werd gezet. Tegenwoordig komt 90% van het fruit aan in koelcontainers en gaat het gekoeld door naar de klant. Sommige loodsen transformeren mee met het gebied, terwijl andere een nieuwe functie krijgen of gesloopt worden. Aan de linkerhand heb je de Voedselbank Rotterdam (13). Sjaak en Clara Sies begonnen hier in 2002 met het ondersteunen van dertig Rotterdamse gezinnen. In tien jaar tijd groeide hun project uit tot een landelijk netwerk van meer dan honderd voedselbanken. De Voedselbank Rotterdam heeft een eigen kringloopwinkel, Keigoed. 13.
Op de hoek Keileweg / Benjamin Franklinstraat 14. staat een markante gashouder. Het terrein van voormalig chemiebedrijf Ferro Holland wordt grondig gerenoveerd. Deze unieke locatie wordt geschikt gemaakt voor grootschalige evenementen op het gebied van kunst en cultuur, muziek en multimedia. Eén van de grootste evenementenorganisatoren van Nederland staat aan de lat om deze locatie te transformeren naar Ferro Dome (14). Sla rechtsaf de Benjamin Franklinstraat in, langs het 15. gebouw van Kunst & Complex (15). De kunstenaars van één van de oudste ateliergemeenschappen van Rotterdam kregen lang geleden de sleutel van deze oude verpakkingsfabriek om er te werken tot de Bordeelwet zou zijn afgeschaft. Daarna zou er
Aan de andere kant van de Benjamin Franklinstraat, 16. tegenover Kunst & Complex is Atelier Van Lieshout (16) gevestigd. Dit kunstbedrijf van Joep van Lieshout maakt internationaal naam met helder gekleurde polyester objecten die balanceren op de grens van kunst, architectuur en design. Veel kunstwerken staan in de beeldentuin. Binnenkort wordt het depot ook opengesteld voor publiek.
Fiets ook even over het parkeerterrein naar de achterkant van het gebouw en gluur door de ramen. Op de plek waar vroeger de pakweg 300 fietsen van de medewerkers van Thomsen’s stonden, is nu SANTAS koffie gevestigd. Daarboven is De Vertrekhal gevestigd. Exploitant Peter Straver en zijn team ontwikkelden de voormalige wachtruimte voor de passagiers van de Oranjelijn tot de top 3 best beoordeelde trouwlocaties van Nederland. Fiets nu door naar de kop van de Keilestraat, richting 19. het water. Het kan hier flink druk zijn met af- en aanrijdende vrachtwagens die citrusfruit, exoten en druiven inladen vanuit de zes koelhuizen van Opticool Freshlogistics (18). Rechts van je zie je het Katoenveem (19), speciaal gebouwd voor de aanvoer en opslag van balen katoen. Het gebouw werd in 1920 ontworpen door Jan Kanters, de vaste architect van het Blaauwhoedenveem. Het is nu een rijksmonument. Er wordt gewerkt aan een nieuwe bestemming van dit gebouw. Ga terug en betreed ter hoogte van de Keilehaven aan de Benjamin Franklinstraat via de doorgang in het hek de Voedseltuin (20). Loop door de Voedseltuin met de fiets aan de hand. De tuin, die in vol ornaat direct voor je ligt, is vrij toegankelijk. Maak er dus gerust een wandeling. De Stichting Voedseltuin Rotterdam is los van de Voedselbank opgericht. In deze tuin van 7.500 m2 wordt biologische groente en fruit verbouwd, ook voor de Voedselbank. In de tuin kunnen Rotterdammers zonder baan werkervaring opdoen. Zo vergroten ze hun kans op betaald werk. Rechts staat het Veemgebouw, in de volksmond het Retailcenter (21). Dit gebouw omvat in totaal 15.000 m2 bedrijfsruimte. Laat je verrassen door onder andere de Boulderhal Neoliet. 20.
Wanneer je de Voedseltuin doorsteekt zie je links Soundport (22). Dit voormalige pakhuis is met gemeentesteun aangekocht en verbouwd door de SKAR (Stichting Kunst Accommodatie Rotterdam). In Soundport werken artiesten, sounddesigners en theatermuzikanten. Ook zijn er opname- en oefenstudio’s. Kortom, alles wat met geluid te maken heeft vind je in Soundport. De verbouwing behelsde daarom ook een grondige geluidsisolatie. Veel van de ondernemers hier zijn afgestudeerden van het Rotterdams conservatorium die eerder vanuit huis werkten. 22.
Je kijkt nu tegen de achterkant van het Glazenpand (23) aan, gelegen aan de Vierhavensstraat. Hier is Studio Roosegaarde gevestigd. Daan Roosegaarde is een Nederlandse pionier, kunstenaar, ondernemer en ontwerper die graag de grenzen tussen mens en cyberspace aftast. Hij maakte onder andere een interactief korenveld van honderden LED-lampjes (Dune), een jurk die transparant wordt op basis van hartslag (Intimacy) en een snelweg waarbij de belijning oplicht in het donker (Smart Highway). Roosegaarde heeft voor de locatie van zijn droomfabriek bewust voor Rotterdam gekozen: “Rotterdam heeft de ambitie om dé Maakstad 2.0 te worden. Hier gebeurt het, hier wil ik zitten met mijn ‘droomfabriek’, op de plek waar cross overs ontstaan.” 23.
Je komt rechts via een klein weggetje weer uit op de Keilestraat. Naast het tankstation staat het Hakagebouw (24), een icoon van het Nieuwe Bouwen. Het Hakagebouw werd ontworpen door architect Hermann Friedrich Mertens. Het werd in 1932 gebouwd als hoofdkantoor van de coöperatieve groothandelsvereniging ‘De Handelskamer’, die de belangen van arbeiders behartigde. De coöperatie leverde arbeiders levensmiddelen van goede kwaliteit voor een redelijke prijs. Naast kantoor was het Hakagebouw ook de centrale plaats voor de verzameling, verpakking en expeditie van de artikelen. Met acht verdiepingen was het gebouw destijds het hoogste in de omgeving en kreeg het de bijnaam ‘de toren der lage landen’. Tijdens een grondige restauratie zijn onder andere de bijzondere lift (een zgn. paternosterlift) en de glas-in-loodramen in ere hersteld. Ook is het pand aangesloten op restwarmte van de AVR. Zo werd het Hakagebouw gereed gemaakt voor een tweede jeugd. 24.
Je fietst nu langs HIWA (25), gespecialiseerd in 25. de opslag en overslag van vruchtensappen en vruchtensapconcentraten. Dichter ligt de stad niet bij de zeehaven. Hier meren zeeschepen aan uit onder meer Cuba en Brazilië. Samen met de European Juice Terminal en Kloosterboer voorziet HIWA ongeveer de helft van Europa van een fruitig sapje. Rotterdam is de grootste inkoper van Braziliaans sinaasappelsap. Dit sap gaat zelfs naar sinaasappellanden als Spanje, Italië, Griekenland, Turkije en Israël.
De toren had geen functie, maar was vooral vanaf het water goed zichtbaar. Nadat het gebouw op het nippertje was gered van sloop werd het in 1989 gerestaureerd en in gebruik genomen door Art Constructions. Inmiddels is het Diepeveengebouw een rijksmonument en is Vorm & Decor de eigenaar. 26.
Achter het pand Diepeveen is de entree naar het Dakpark Rotterdam (27). Boven de 1 km lange winkelboulevard met big shops ligt op negen meter hoogte het Dakpark Rotterdam. Hier was vroeger een rangeerterrein voor treinen dat voor veel stof en herrie zorgde. Nu is het park een groene oase van 80.000 m2, met een speeltuin, een Orangerie én een prachtig uitzicht over de haven. Het park is vrij begaanbaar, maar wel met de fiets aan de hand. Parallel aan het Dakpark gaat er ook half-onderlangs een fietspad, het Dakpark blijft op meerdere plekken toegankelijk. 27.
Wanneer je het Dakpark aan de andere kant weer af komt en een klein stukje terug fietst heten de ondernemers op de Keilewerf (28) je van harte welkom. De Keilewerf is gevestigd in een oude opslagloods, Vierhavensstraat 56 te Rotterdam. Er zijn diverse bedrijven gevestigd in de Keilewerf. De ondernemers hebben uiteenlopende disciplines, te weten marmerkunstenaar Kiriakos, bouwmarkt van restmaterialen Buurman, oefenstudio Cosmic Carnival. In de Keilewerf werken ook jongeren met een afstand tot de arbeidsmarkt. Zij bouwen mee aan projecten van de ondernemers als ervaringsplek of dagbesteding. Hergebruik van materialen staat centraal, de nieuwe bouwmarkt formule Buurman verwerkt afval van bedrijven tot verkoopbare materialen. 28.
Sluit de fietsroute passend af met een kopje thee in de verborgen theetuin van Oba Grand Café & Turks Restaurant (29) aan de Keileweg 10 tegenover de bouwmarkt Praxis.
> BELEEF DE HAVEN! In de app Beleef de haven kunt u een virtuele tour maken door de Rotterdamse haven met interactieve panoramafoto’s. Download de app in de Play Store (Android), de App Store (iOS) of op inm4h.nl. Let op: in de app Beleef de Haven staat de fietsroute ‘Pierewaaien in de Fruithaven’. Deze wijkt iets af van de route ‘Rondje fietsen in M4H’.
> COLOFON Deze fietskaart is een uitgave van:
Steek bij het kruispunt de Vierhavensstraat over. Aan het einde van de Bigshops gaat er een olifantenpad richting het Diepeveengebouw (26). Dit gebouw werd in 1930 gebouwd in opdracht van staalgroothandel Diepeveen. Architect Willem Kromhout liet zich inspireren door het gemeentehuis van Hilversum dat werd ontworpen door Willem Dudok. Het Diepeveengebouw bestond uit een magazijn, een kantoor, een woning voor de magazijnmeester en een reclametoren waarop de naam van het bedrijf werd geschilderd.
Stadshavens Rotterdam, 2015 Vormgeving: Rotterdams Collectief, Rotterdam Fotografie: Bas Wilders, Dirk Jan Pino, beeldarchief Stadshavens Rotterdam Tekst: Stadshavens Rotterdam Productiebegeleiding: Tappan Communicatie, Den Haag