Fortengordels rond Antwerpen by SPINDOKTER

Van strategisch reduit naar strategisch project Provinciaal plan voor de fortengordels rond Antwerpen

Beste lezer, Deze publicatie belicht in vogelvlucht de belangrijkste resultaten van de voorbije drie jaren voor de fortengordels rond de voormalige vestingstad Antwerpen. Dankzij de succesvolle en gestructureerde samenwerking onder impuls van de provincie met Europa, Vlaanderen, gemeentebesturen, verenigingen en ondernemers, zien we een dynamische ontwikkeling met respect voor erfgoed, natuur en maatschappelijk belang. Deze brochure wil u inspireren tot een actieve participatie en engagement in de toekomst van de fortengordels. Veel leesplezier!

beste lezer Inhoud & legende . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Voorwoord. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Erfgoed & landschap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 De Antitankgracht. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Stabroek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Oelegem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

LEGENDE

Ecologie & vleermuizen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

Baksteenfort

Mortsel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

Bouwjaar Bus

Duffel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

Fietsen

Bereikbaarheid & toegankelijkheid. . . . . . . . . . . . . . . . 22

Gehandicapten

Lillo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Liefkenshoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Benutting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Liezele. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Breendonk. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

Hengelen Horeca Museum/Bezoekerscentrum Natuur Parking Pantserkoepel Podium

Communicatie & producten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

Picknick

Brialmont . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

Recreatie

Kaderplan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Tot slot. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

Tram Vleermuizen Wandelen

Colofon & literatuur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

voorwoord

Mijn kindertijd speelde zich voor een groot deel af in de forten 6 en 7 in Wilrijk. Terwijl fort 7 nog door het leger gebruikt werd voor oefeningen met tanks, ging ik naar de jeugdbeweging in fort 6. Later formuleerde ik in de districtsraad van Wilrijk adviezen om fort 7 als erfgoed te beschermen. Ik heb zodoende een sterke band met de Fortengordels. De forten in en om Antwerpen herinneren ons aan een verleden, aan óns verleden. Met het provinciaal project ‘Fortengordels rond Antwerpen’ wil ik het hoe en het waarom van de forten in de verf zetten. In het kader van de herdenking van 100 jaar Eerste Wereldoorlog is het belangrijk dat de inwoners van de provincie het historisch belang van de forten ten volle beseffen. Deze forten waren immers bedoeld om een cruciale rol te spelen in de Groote Oorlog, maar bleken niet sterk genoeg te zijn. Het defensief systeem was namelijk achterhaald omdat de bewapening reeds veel verder geëvolueerd was. De stad fungeerde echter nog wel als nationaal reduit. Elk fort krijgt nu langzaam maar zeker een nieuwe bestemming. Het is belangrijk de forten te behouden en te benutten. De forten nemen vandaag dan wel een andere rol op dan hun initieel doel, ze staan sterk als historisch erfgoed, als park, museum of plaats om te sporten. Deze verschillende invullingen staan niet haaks op het verhaal van de oorlog. Het brengt jong en oud op een ongedwongen manier in contact met de historische waarde van de forten. De forten vertellen een verhaal dat nooit vergeten mag worden. Ook in de toekomst moet onze jeugd beseffen welke gruwel de Wereldoorlogen hebben betekend. In overleg met de steden en gemeenten van de provincie willen we een gezamenlijke visie ontwikkelen en voor elk fort een passende bestemming zoeken. Het ene fort is geschikt voor tentoonstellingen of concerten, terwijl het andere zeldzame flora en fauna herbergt. Er moet een evenwicht zijn tussen cultuur, natuur en recreatie. De forten moeten ook toegankelijk gemaakt worden voor hun bezoekers en goed bereikbaar met fiets en openbaar vervoer. De Antwerpse forten, ooit ontworpen om de vijand buiten te houden, hebben veel te bieden om trekpleisters van deze regio te worden.

Luk Lemmens Eerste gedeputeerde van de provincie Antwerpen

Cultuurhistorisch erfgoed Nationaal Reduit Na de onafhankelijkheid van België in 1830 kreeg het land een strikte neutraliteit opgelegd. Omdat België geen noemenswaardige natuurlijke verdediging had, werd geopteerd om niet het hele land te verdedigen, maar te kiezen voor een ‘Nationaal Reduit’, een veilige haven voor de koning en regeringsleiders in oorlogstijd. Om strategische, politieke én economische redenen werd dat in Antwerpen gevestigd. Dat betekende een ingrijpende reeks militaire bouwwerken, waarbij de fortengordels de belangrijkste pijlers waren naar verdediging toe.

Forten, schansen en dijken: een doordachte cluster Het Nationaal Reduit vormt als cultuurhistorisch ensemble een complex maar samenhangend geheel. In een straal van 25 km rond de stad vind je nog een groot aantal militaire relicten: 35 forten, 14 schansen, 1 Antitankgracht en 1 Defensieve Dijk.

ERFGOED Immaterieel erfgoed Project Groote Oorlog De belegering van de Antwerpse forten, smokkelen en het verzet: ook in de provincie Antwerpen woedde de oorlog hevig. De fortengordels rond Antwerpen speelden een cruciale rol tijdens de Duitse inval en vormen daarom het decor voor verschillende herinneringsinitiatieven.

Herdenking vanaf 2014 In 2014 start de herdenkingsperiode 100 jaar Eerste Wereldoorlog. De provincie Antwerpen staat in startpositie om van deze periode een unieke beleving voor bevolking, bezoeker én toerist te maken. Een uitgebreide educatieve omkadering, evenementen met internationale uitstraling, het unieke erfgoed en pakkende verhalen vormen de basis om te herinneren, te sensibiliseren en de vredesgedachte te voeden.

Sterke partners De provincie Antwerpen realiseert het Great War-project met de steun van Europa en in samenwerking met Engelse en Franse partners, Kempens Landschap vzw, Simon Stevin Vlaams Vestingbouwkundig Centrum vzw, Toerisme Provincie Antwerpen en het Vredescentrum.

Fortengordels: functioneel nutteloos, niet waardenloos De cultuurhistorische betekenis van het militair erfgoed is groot. Het zijn versterkingen die gebouwd zijn volgens functionele en ruimtelijke principes, louter gericht op defensie. Dat maakt de gebouwen in deze tijd niet praktisch. De kunst bestaat erin omzichtig met het erfgoed om te springen. Het karakter dient bewaard, de functionaliteit aangepast. Er dient met zorg gerestaureerd, geconserveerd, geactualiseerd en gemoderniseerd. In de praktijk is soms een mix van omgangsvormen het meest geschikt. Op één en hetzelfde fort kunnen bijvoorbeeld restauratie van een bijzonder gebouw, conservering van het aardwerk en actualisatie van minder bijzondere gebouwen plaatsvinden. Sturingsfactoren zijn onder andere: het cultuurhistorische belang, kosten, beoogde functionaliteit en inmiddels ontstane andere belangen (maatschappelijk). Zo ligt voor (delen van) forten die belangrijk zijn als vleermuizenhabitat ‘conserveren’ voor de hand, en niet restaureren, actualiseren of moderniseren.

Beschermd landschap De Antitankgracht is het langste beschermde landschap van Vlaanderen, met een bijzonder rijke fauna en flora. Dankzij een nieuw gebruik als fietsen wandelroute wordt er het juiste evenwicht gevonden tussen erfgoed en natuur.

Vestinglandschap Op de fortdomeinen zijn veelal jonge bossen, jonger dan 100 jaar, aanwezig. Een klein deel van deze bossen werden toen als ‘strategische bosjes’ aangeplant. Meestal werden forten en het omliggende vestinglandschap als een open schietveld vrijgehouden van bebouwing en beplanting. Servitudewoningen dienden in hout geconstrueerd om het afbreken in oorlogstijd te vergemakkelijken.

LANDSCHAP

Wie zorgt samen met de provincie Antwerpen voor erfgoed en landschap? • • • • • • •

De lokale gemeentebesturen Vlaanderen Simon Stevin Vlaams Vestingbouwkundig Centrum Kempens Landschap vzw Regionaal Landschap De Voorkempen vzw Europa Natuurpunt vzw

De Antitankgracht loopt van het Albertkanaal in Oelegem tot aan de Schelde in Berendrecht. Ze is tussen 1937 en 1939 op ongeveer 15 km van Antwerpen met de hand gegraven. De gracht is 33 km lang, 6 meter breed en was oorspronkelijk 3 meter diep. De Antitankgracht verbindt forten en schansen en is beschermd door bunkers. Ze is vandaag een historisch landschappelijk relict en geĂŤvolueerd naar een beschermd landschap. De Antitankgracht is een belangrijke ecologische verbinding tussen verschillende natuurgebieden en bossen. Dit maakt migratie van dieren en planten tussen die gebieden mogelijk.

de antitankgracht

Historiek De Antitankgracht is vlak voor de Tweede Wereldoorlog aangelegd. Ze moest Antwerpen beschermen tegen Duitse tankaanvallen. Aanvankelijk groef men een droge gracht. Aangezien ze snel vol water liep, paste men de plannen aan tot een natte gracht. De oevers hebben een onoverbrugbare helling voor pantservoertuigen van v贸贸r de Tweede Wereldoorlog. In 1994 verdween de militaire functie door de Antitankgracht te beschermen als landschap. Er zijn nog 48 bunkers en een aantal sluizen aanwezig.

Wat doet de provincie Antwerpen voor de Antitankgracht? De provincie maakte een studie op die rekening houdt met de waarde van het historisch relict, natuur en milieu om tegemoet te komen aan de grote recreatieverwachtingen. Met dit plan werfde de provincie Antwerpen fondsen om 茅茅nvormige aanpassingen door te voeren in samenwerking met lokale besturen.

Actie en avontuur via privĂŠ-uitbating Het fort werd gebouwd vanaf 1902 en is voltooid in 1907. De gebouwen van ongewapend beton staan op een trapeziumvormig forteiland. Het fortgebouw is in goede staat, en de fortgracht is nog intact. Het loopgravenstelsel ten zuiden en westen van het fort werd niet in stand gehouden. Aan de zuidzijde ligt een groot aantal bunkers.

fort van stabroek

1907

Stafort, een sterke partner Het fort is een recreatiezone in privébezit, beheerd door Stafort bvba. De inkomsten van de activiteiten (o.a. teambuilding, recepties) worden gebruikt om het fort in stand te houden en/of te renoveren. Reeds 15 jaar biedt Stafort een waaier van outdooractiviteiten en programma’s aan, met oog voor veiligheid, verleden en milieu.

Wat doet de provincie Antwerpen voor het fort van Stabroek? De studie ‘Poort van Stabroek - Ravenhof’ toont een uitvoerige analyse van historiek, landschap en recreatief netwerk. De visie beklemtoont de meerwaarde van het fort, het nabijgelegen Ravenhof en de schans van Smoutakker. De Antitankgracht speelt hierin een verbindende rol. De voorgestelde ingrepen beogen verhoogde herkenbaarheid van alle historische elementen, telkens in relatie tot het landschap. De werken zijn gestart in 2012.

fort van oelegem

Samen met het Vrieselhof en de Antitankgracht: een mooi trio! Het fort van ongeveer 20 hectare werd gebouwd van 1909 tot 1914. Tijdens de Eerste Wereldoorlog kwam het fort met 450 soldaten in actie op 5 oktober 1914 met een beschieting. Van 1937 tot 1939 werd langs het fort de Antitankgracht aangelegd.

1914

Natuurgebied & vleermuizenreservaat Sinds 1995 is het fort van Oelegem een beschermd monument en bestemd als natuurgebied. Het terrein binnen de fortgracht is een vleermuizenreservaat. Vissen in de fortgracht mag met een vergunning van de Werkgroep Fort Oelegem. Sinds 1984 wordt het fort beheerd door Natuur 2000.

Bewoners 9 soorten vleermuizen overwinteren in het fort van Oelegem: • • • • • • • •

Watervleermuis Meervleermuis Brandt’s/Baardvleermuis Ingekorven vleermuis Franjestaart Gewone dwergvleermuis Ruige dwergvleermuis Gewone grootoorvleermuis.

Sterke partner: Natuur 2000 De Vlaamse Jeugdbond voor Natuurstudie en Milieubehoud geeft jongeren tussen 12 en 15 jaar de kans om natuur te beleven en te ontdekken en om zich in te zetten voor het behoud ervan. In het fort van Oelegem organiseren ze de volgende activiteiten: • • • • •

Didactisch natuurleerpad Vleermuizenavond Natuurbeschermingskamp Vleermuistellingen Rondleidingen tijdens de Dag van het park • Cursus fortgids

Wat doet de provincie Antwerpen voor het fort van Oelegem? De poort Fort van Oelegem - Vrieselhof en de poort Fort van Stabroek - Ravenhof zijn onthaalplaatsen aan het begin - en eindpunt van de Antitankgracht. Je vindt er informatie over de twee fortengordels, natuur, cultuur en recreatie. Het nabijgelegen kasteeldomein Vrieselhof versterkt de aantrekkingskracht van het fort van Oelegem.

In de toekomst zullen bezoekers er hun auto of fiets parkeren, iets drinken en eten of deelnemen aan recreatieve activiteiten. Om de toeristische kansen van beide poorten verder te ontwikkelen, werkt de provincie Antwerpen een ruimtelijke visie en een concreet actieplan uit.

Hoge biodiversiteit op een kleine oppervlakte In de Antwerpse forten overwinteren 6.800 vleermuizen van 12 verschillende soorten. Het gaat om meer dan de helft van de winterpopulatie in Vlaanderen. Qua aantal en soorten zijn de forten voor vleermuizen zelfs van Europees belang.

ecologie & vleermuizen Waarom houden vleermuizen van forten? Overwinteren, zwermen en paren in de forten • Vleermuizen vallen voor rust, duisternis, een hoge vochtigheidsgraad en een constante temperatuur. • Ze hangen aan de muren, aan het plafond of kruipen in gaten en spleten. • Tussen mei en september verlaten de meeste vleermuizen het fort, maar ze komen wel jagen boven de fortgracht. • Tijdens zo’n jachtnacht eet een vleermuis zowat haar gewicht aan insecten.

Volledig reservaat Brasschaat, Kessel, Broechem, Oelegem, Haasdonk, Steendorp en Walem, Fort 7 van Wilrijk, schans Smoutakker.

Gedeeltelijk reservaat (vooral ondergronds en in bunkers bij de forten) Bornem, Duffel, ’s-Gravenwezel, Lier, Liezele, Schoten, Fort 3 van Borsbeek, Fort 4 van Mortsel en Fort 5 van Edegem.

Houtkanten en bomenrijen Snelwegen voor dieren Voor vogels, vleermuizen en insecten zijn houtkanten en bomenrijen ecologische verbindingen tussen hun verschillende leefgebieden. De met bomen omzoomde Antitankgracht vormt een zeer belangrijke verbinding tussen de verschillende forten, schansen en bunkers van Stabroek tot het Albertkanaal in Oelegem. Ook groene zones langs de kanalen en rivieren in de buurt van de fortengordels verbinden de leefgebieden van dieren.

Fortgrachten vol leven Voedsel en verblijf voor velen De fortgrachten zijn een belangrijke biotoop voor vissen, libellen en amfibieĂŤn. De ijsvogel en vleermuizen komen er jagen. In Oelegem en Walem leeft de zeldzame Kleine modderkruiper. Het zeldzame Groot Blaasjeskruid vind je in de omwalling van de schans Smoutakker en in het fort van Brasschaat. Drijvende waterplanten kenmerken het fort van Duffel.

Wie zorgt er voor vleermuizen en natuur? Gebundelde krachten De provincie Antwerpen zorgt in overleg met een expertengroep voor fondsen en besluitvorming. De expertengroep bestaat uit de Vleermuizenwerkgroep van Natuurpunt, het Agentschap Natuur en Bos en de provinciale diensten.

“Ziet u het fraaie metselwerk? En de versieringen in natuursteen? Vindt u koning Leopold I? Mais Oui...”

FORT VAN MORTSEL Een voorbeeld van fortontwikkeling door de stad Mortsel Fort 4 in Mortsel is één van de acht forten van kapitein Henri Alexis Brialmont. De gebouwen van het fort zijn grotendeels door het leger en de stad Mortsel gerestaureerd.

1860

Stad Mortsel & de creatieve insteek Sinds 2000 is het fort eigendom van de stad Mortsel, die met eigen diensten en een sterke cultuurprogrammatie Fort 4 tot een creatieve kazerne omdoopte. Het fort werd in 1984 beschermd als monument. De Fietsostrade tussen het fort van Mortsel en het fort van Duffel verbindt de binnenste en de buitenste fortengordel. Tal van ingrepen maken het park open en aangenaam voor het publiek. Via Interregprojecten worden er Europese subsidies verkregen voor de grote restauratiedossiers. De loodsen werden afgebroken, de gevel van het hoofdfrontgebouw en het hoofdinkomgebouw gerestaureerd.

Wat doet de provincie Antwerpen voor Fort 4? De provincie Antwerpen ondersteunt lokale initiatieven en organiseert overleg met de Brialmontwerkgroep. Deze werkgroep beoogt kennisuitwisseling, afstemming, ondersteuning en expertise. Concreet betekent dit: • Adviesverlening bij de opmaak van het ruimtelijk uitvoeringsplan.

• Subsidiëring en inhoudelijke ondersteuning van het project Art Fort/Fort Art, een bescheiden kunstproject dat deels in Fort 4 plaatsvindt. • Ondersteuning van de uitbouw als onthaalpoort. • Promotie en communicatie over Fort 4 in binnen- en buitenland. Het fort krijgt extra aandacht in publicaties als voorbeeld van best practice.

Een voorbeeld van fortontwikkeling door samenwerking Het fort van Duffel is een spoorwegfortje ten zuiden van Antwerpen. Kempens Landschap vzw is met steun van de gemeente Duffel en de provincie Antwerpen volop bezig met de restauratie, opwaardering en ecologische inrichting van het fort. Het wordt uitgebouwd tot een belevingspunt en aangewezen vertrekpunt voor fietsen wandeltochten.

Fort van Duffel

1886

Stem vanuit het fort “Mijn doel? Elke bezoeker ambassadeur van dit fort maken.”

Annemie Nagels, projectleider bij Kempens Landschap vzw “Kempens Landschap vzw kocht op vraag van de Gemeente Duffel dit ongekend stukje militair patrimonium. Voorlopig is het nog nauwelijks zichtbaar vanop de openbare weg, maar daar komt verandering in. We doen er alles aan om dit fort op de kaart te zetten: de restauratiewerken zijn volop aan de gang en tegen 2014 plannen we een opening in het licht van de herdenking van WO I. Verwacht je aan een educatief historisch en ecologisch bezoekerscentrum, aandacht voor onze vleermuizen, geleide wandelingen én een kleine horecazaak met een sterke maatschappelijke meerwaarde: er zal gewerkt worden met autistische jongeren.”

Philippe De Backer, diensthoofd Kempens Landschap vzw

Wat doen de provincie Antwerpen, Kempens Landschap vzw en de gemeente Duffel voor het fort van Duffel?

“Het fort van Duffel is een schoolvoorbeeld van een geslaagde samenwerking tussen sterke spelers op het veld. Kempens Landschap vzw zet in op natuur, erfgoed, open ruimte en zachte recreatie via een geïntegreerde aanpak. Maar lokale besturen hebben de sleutel in het ontwikkelingsproces: wanneer er een draagvlak is binnen het gemeentebestuur, krijgt het project een boost. Het gemeentelijk en provinciaal financieel engagement is de basis voor verwerving, Kempens Landschap vzw zorgt nadien via expertise voor realisatie en verankering: samen sterk.

Restauratie 1. Middenplein 2. Latrines 3. Toegangsbrug

Aanleg 1. Onthaalpoort 2. Fietspad 3. Fietstunnel 4. Vleermuistunnel

De toekomst voor het fort van Duffel 1. Fietsknooppunt en wandeling langs de buitenzijde van de ringgracht 2. Horeca 3. Educatief historisch en ecologisch bezoekerscentrum 4. Bezoekersexpeditie in de onderaardse gang 5. Verblijfplaats voor vleermuizen

“Een sterk verhaal, gedrevenheid en steun van vele partners is de sleutel tot succes.” 21

Forten, gebouwd om niet in te nemen De forten rond Antwerpen zijn ontworpen om ontoegankelijk, onzichtbaar en niet-inneembaar te zijn. De provincie Antwerpen ziet echter in het openstellen, toegankelijk en zichtbaar maken van de forten een sterke uitdaging voor de 21ste eeuw.

BEREIKBAARHEID & toegankelijkheid Fietsostrade De provincie Antwerpen zet in op het woonwerkverkeer en woon-schoolverkeer. De fietsostrade vormt de fietsverbinding van Antwerpen naar Mechelen, maar verbindt ook de binnenste en buitenste Fortengordel. Ze loopt van het Fort 4 te Mortsel naar het Fort van Duffel. De provincie Antwerpen creëert op deze manier een duurzame verplaatsingsmogelijkheid voor functionele en recreatieve fietsers.

Sterke partners • Stad Mortsel, gemeenten Hove, Kontich en Duffel • Fietsersbond vzw • Natuurpunt vzw • Infrabel • NMBS Holding • Eandis

Sporen naar 2014 De provincie onderzoekt met Kempens Landschap vzw, onder impuls van de gemeente Brasschaat, mogelijkheden om de oude, 6 km lange militaire spoorlijn tussen het fort van Kapellen en het kamp van Brasschaat een recreatieve functie toe te kennen. De door de Duitsers in WOI aangelegde militaire spoorlijn, de Antitankgracht en de forten vormen zo een samenhangend geheel.

Sterke partners • • • •

Kempens Landschap vzw Gemeente Brasschaat Gemeente Kapellen Vlaanderen

Een gespreid parkeerbeleid Fiets - en wandelknooppuntennetwerk De provincie Antwerpen overlegt met verschillende actoren om het knooppuntennetwerk beter te laten aansluiten bij de forten. De provincie Antwerpen heeft een actieplan uitgewerkt voor de aanleg van een fietsverbinding langs de Antitankgracht. Het project omvat onder meer een studie, de realisatie van twee missing links in het fietsknooppuntennetwerk en een educatieve omkadering van de routes. In eerste instantie zal 3,5 km fietspad aangelegd worden tussen het Fort van Stabroek en de schans Smoutakker. Op die manier wordt het fort recreatief ontsloten voor bezoekers. De Antitankgracht wordt hiermee ingepast in een grootschalig recreatief fietsroutenetwerk. De provincie Antwerpen werkte ook recreatieve en thematische fietsroutes en kaarten uit en zorgde voor infopanelen langs de Antitankgracht.

De provincie Antwerpen creëert samen met Stafort (de privé-uitbater van het fort) en de gemeente Stabroek de mogelijkheid om de onthaalpoort ‘Fort van Stabroek’ vlot te bereiken met de wagen en de fiets. Enkele bestaande parkings in de omgeving van het fort, worden tijdens evenementen opengesteld voor het fortpubliek. Stafort legt een kleine parking aan vlakbij het fort en er zijn fietsenbeugels bij de infomodule.

Plannen voor de toekomst De provincie Antwerpen zoekt naar een optimalisering van de bereikbaarheid van de forten via het openbaar vervoer.

Sterke partners • Toerisme Provincie Antwerpen • Toerisme Vlaanderen • Regionaal Landschap de Voorkempen vzw

fort van lillo Tweelingforten Het fort Liefkenshoek op de linkeroever van de Schelde en het fort van Lillo op de rechteroever werden gebouwd als tweelingforten om vanaf de 16e eeuw de Scheldeverdediging te verzekeren. De forten konden samen de Schelde afsluiten. Deze twee forten vormen de schakel tussen de fortengordels en de Staats-Spaanse Linies, die richting zee loopt langs de grens met Nederland.

1580

Het fort van Lillo op de rechteroever van de Schelde maakt deel uit van de Scheldeverdediging in het Antwerpse havengebied. Het fort ligt bij een bocht van de Schelde. De forten Lillo en Liefkenshoek konden samen de Schelde afsluiten. Het fort is vanaf 1580 gebouwd, tegelijk met het fort Liefkenshoek op linkeroever. Na de val van Antwerpen in 1585 bleven beide forten protestantse enclaves in handen van Nederland. De forten zijn in Spaanse, Nederlandse, Franse, Oostenrijkse en Belgische handen geweest. Van de fortengordels van Antwerpen is fort Lillo het enige fort met woonhuizen op het fortdomein. Begin 20ste eeuw is er een haventje aangelegd.

Hoe beschermen we het dorp van Lillo?

Sterke partners

Het fort is eigenlijk een dorpje met ongeveer 30 inwoners. In 2010 heeft de stad Antwerpen het masterplan Lillo laten opmaken naar aanleiding van de geplande dijkwerken in het kader van het Sigmaplan. Het plan omvat een verplaatsing van de huidige jachthaven om de Sigmadijk aan te leggen, het herstel van het vijfhoekige fort, de vestinggracht en de historische toegangspoort.

De stad Antwerpen trekt dit dossier en werkt samen met:

Deze grootschalige dijkwerken zullen een ingrijpend effect hebben op Lillo. De werken bieden nieuwe kansen om het bastion op de plek van de parking te herstellen, de fortgracht terug volledig te maken en over of door het water van de fortgracht en door het smalle tunneltje te wandelen.

• Waterwegen en Zeekanaal (Sigmaplan) • Simon Stevin Vlaams Vestingbouwkundig Centrum • district Berendrecht. De provincie Antwerpen zorgt voor inhoudelijke ondersteuning.

De provincie Antwerpen begeleidde de opmaak van het masterplan van Lillo.

FORT LIEFKENSHOEK

1886

Het fort Liefkenshoek in Beveren maakte deel uit van de Scheldeverdediging en ligt op de linkeroever van de Schelde, in het Antwerpse havengebied. Het is een rivierfort, een vierhoekig forteiland met vier uitspringende bastions en twee ravelijnen (vijfhoekige versterkte eilandjes) om van daaruit de rivierdijk onder vuur te nemen. De versterkte eilandjes zijn verdwenen. De ‘Kat’, een twee verdiepingen tellend gebouw in de vorm van een halve cirkel, dateert uit 1811. Hierop werden de kanonnen geplaatst. Door de gemeente Beveren is - onder meer met Europese steun - veel geïnvesteerd om Fort Liefkenshoek te restaureren en in al zijn glorie te laten herrijzen.

De strijd van de mens tegen het water Bijna heel het fort is een museum en wordt nog verder gerestaureerd. In de ‘kat’ is er een informatief bezoekerscentrum en een cafetaria. Aan de hand van foto’s, audiofragmenten en filmpjes ontdek je de geschiedenis van het fort en de strijd van de mens tegen het water. Van de overstromingen over de inpolderingen, de oorlogen en de visserij tot de haven van vandaag. Het museum richt zich in het bijzonder tot kinderen en tieners tot 14 jaar.

Wat doet de provincie Antwerpen samen met het fort Liefkenshoek? De provincies Antwerpen en Oost-Vlaanderen organiseren overleg en studiebezoeken. Ze beogen kennisuitwisseling en ondersteunen de communicatie. Het fort maakt deel uit van het Europese investeringsproject ‘Forten en linies in grensbreed perspectief’, een intensieve samenwerking tussen Vlaanderen en Nederland.

Sterke partners • De gemeente Beveren • Provincie Oost-Vlaanderen

De meeste forten en schansen hebben vandaag geen militaire functie meer. Zij kregen een nieuwe bestemming met andere accenten: natuur, recreatie en/of cultuur.

benutting

Musea en culturele evenementen • In fort 4 in Mortsel en in fort Liefkenshoek in Beveren is een bezoekerscentrum ingericht. Het museum in het fort van Liezele in Puurs dompelt de bezoekers onder in het militaire leven in het fort rond 1914. • In fort 2 in Wommelgem zijn er vijf musea: het Brialmontmuseum, het Politiemuseum, het Muziekinstrumentenmuseum, het Sint-Elooimuseum en de Musea WOI en WOII. • Het Poldermuseum in het fort van Lillo in Antwerpen zet de verdwenen polders en polderdorpen in de schijnwerpers. • In het fort van Brasschaat wordt de geschiedenis van het kamp van Brasschaat verteld. • Het fort van Duffel zal heropend worden met een bezoekerscentrum en een sociaal restaurant. • Het Nationaal Gedenkteken van het Fort van Breendonk in Willebroek heeft een speciale rol als gedenkteken en museum voor het Nazisme en de Tweede Wereldoorlog.

Socioculturele verenigingen • Verschillende gemeenten kochten het fort op hun grondgebied om socioculturele verenigingen onderdak te bieden. In fort 2 in Wommelgem is er een feestzaal. • Simon Stevin Vlaams Vestingbouwkundig Centrum vzw en hun immens archief is gevestigd in fort 5 in Edegem. • Het hoofdfrontgebouw en het officierenpaviljoen van fort 6 in Wilrijk worden verhuurd aan (studenten-) verenigingen. In fort 8 in Hoboken vind je een sociaal tewerkstellingsproject voor de evenement-locatie OUTFORT en is een jeugdcentrum actief. Een mandolineclub is gehuisvest in het fort van ’s-Gravenwezel. • Wandelen en/of fietsen in een parkomgeving kan in fort 2 in Wommelgem, fort 4 in Mortsel en fort 8 in Hoboken, de schans van Schilde en de Brilschans, het fort van Kessel en langs de Antitankgracht.

• In fort 2 in Wommelgem, fort 8 in Hoboken, de forten van Bornem, Kessel, Schoten, Haasdonk, Koningshooikt en Lier, en de schans van Schilde kun je vissen mits een vergunning, en soms alleen in clubverband. • Aan het fort van Merksem liggen er volkstuinen. Ook jeugdverenigingen hebben er hun plek • In het fort van Stabroek kan je een avontuurlijke invulling geven aan al je teambuilding-activiteiten en feestjes. • De forten van Bornem, ’s-Gravenwezel en Sint-KatelijneWaver, en de schans Dorpveld hebben een nieuwe bestemming gekregen als zone voor recreatiewoningen. • In de schans Drijhoek zijn een discotheek en een winkel gevestigd.

• In fort 2 in Wommelgem, fort 6 in Wilrijk, fort 8 in Hoboken, het fort van Merksem en de Brilschans zijn er sportvelden en soms indoor sportinfrastructuur. • Een schietclub, handboogschutters en radioamateurs zijn actief in het fort van Lier. • Kinderen kunnen zich amuseren in de speeltuin van fort 5 in Edegem, de schans van Puurs en de Brilschans.

Met wie werkt de provincie Antwerpen samen? • • • • •

Cultureel: stad Mortsel Toeristisch: stad Antwerpen & lokale toeristische diensten Historisch: Simon Stevin Vlaams Vestingbouwkundig Centrum Natuurkundig: Natuur 2000 & Natuurpunt Economisch: Ondernemers

Het pantserfort van Liezele werd in 1980 beschermd als landschap en in 1995 erkend als monument. De vzw Fort Liezele heeft het fort gerestaureerd en ingericht als museum. EĂŠn gang is een vleermuizenreservaat.

FORT van LIEZELE

1886

Historisch militair erfgoed Bij het begin van WO I bestookt het fort het naderende Duitse leger en wordt het zelf zwaar beschoten. Het fort dekt vervolgens de terugtocht van Koning Albert I en zijn veldleger, blijft geïsoleerd achter en bezwijkt op 10 oktober 1914. In januari 1940 is het fort van Liezele het Groot Hoofdkwartier van het Belgische leger. Daarna wordt het een voedseldepot van het Duitse leger. Van 1945 tot 1946 is het een Brits gevangenenkamp.

Fotogeniek Fort Het Fort van Liezele is een ideale filmlocatie. Onlangs vonden er binnen- en buitenopnames plaats voor de tv-reeks ‘In Vlaamse velden’. De reeks wordt in het najaar van 2013 op Eén uitgezonden.

Verenigingsleven in het fort

Vroegere producties zijn ‘De hel van Tanger’ en de oorlogsscènes in ‘De smaak van De Keyser’.

Dankzij de inzet en inbreng van de verenigingen neemt de waarde en aantrekkingskracht toe. • De vzw Fort van Liezele zorgt voor instandhouding, restauratie en historische uitbouw. De reënactment-afdeling voert tijdens manifestaties en nachtwandelingen drill- en andere optredens in uniform uit. • De Wijnmakersgilde Klein-Brabant vervaardigt (fruit)wijnen, geeft wijncursussen en degustaties. • De ‘Sportvissers Fort Liezele’ organiseren vissersactiviteiten en -initiatie op de fortwal, zorgen voor instandhouding en de bescherming van de vispopulatie. Ze houden de publiekscafetaria open.

Wat doet de provincie Antwerpen voor het fort van Liezele? • Aanbieden van een overlegplatform • Kennisuitwisseling via AT FORT • Promotie via recreatieve kaartenbox en evenementen

fort van breendonk

Het Fort van Breendonk is een ontroerend en sprekend bewijs van de gruwel van het Nazisme en de concentratiekampen. Het is vandaag ĂŠĂŠn van de best bewaarde kampen in Europa.

1906

Historisch drama In september 1940 vormt de Duitse politiedienst Gestapo het fort om tot doorgangskamp voor verzetslui en Joden. De onderaardse gangen worden cellen, er komen barakken en een kampbureau, een folterkamer, een lijkenkamer en een executieplaats. In vier jaar tijd sluit de bezetter er 3.600 gevangenen op in afwachting van hun deportatie. 165 gevangenen worden gefusilleerd, een twintigtal opgehangen. Slechts de helft van de gedeporteerden uit Breendonk komt levend terug. Vandaag is het fort van Breendonk het enige kamp in West-Europa dat nog volledig intact gebleven is. Het Nationaal Gedenkteken, uitgeroepen in 1947, houdt de herinnering levendig. Jaarlijks ontvangt het Gedenkteken zoâ&#x20AC;&#x2122;n 100 000 bezoekers. Door deze nieuwe functie is het fort toegankelijker gemaakt voor het publiek.

Wat doet de provincie Antwerpen voor het Fort van Breendonk? De provincie Antwerpen betrekt het fort bij overleg rond toegankelijkheid en ontsluiting. Het fort wordt ook ingeschakeld bij AT FORT, een Europees project dat loopt tot 2014. Het project verenigt 11 partners uit evenveel landen om ervaring uit te wisselen over duurzame ontwikkeling.

Coördinatie & communicatie ‘De Fortengordels rond Antwerpen’ maakt sinds april 2012 deel uit van de reguliere werking van de provincie Antwerpen. Een projectcoördinator leidt acties, stuurt het overlegproces, zoekt samenwerkingsverbanden en (Europese) fondsen, verzorgt de afstemming tussen de verschillende ideeën, projecten en partners. Dit leidt tot concrete deelprojecten zoals ‘Forten en linies in grensbreed perspectief’, ‘AT FORT’ en ‘Groote Oorlog’ (in 2014).

COMMUNICATIE Resultaten op het terrein Evenement de Fortengordel De forten worden jaarlijks educatief/ cultureel en landschappelijk/ecologisch door duizenden deelnemers fietsend met elkaar verbonden. De provincie Antwerpen is de overkoepelende organisator en verbindt lokale overheden, eigenaars, verenigingen en domeinbeheerders.

Infomodules bij onthaalpoorten • Fort van Stabroek: Structuurvisie onthaalpoort, inrichtingsplan en infopunt • Fort van Oelegem: Structuurvisie onthaalpoort, inrichtingsplan, infopunt en pic-nic-plekje • Antitankgracht: Integraalstudie, inrichtingsplan, infobordjes langs het fietspad

De canvascollectie Grote luchtfoto’s tonen bij evenementen, op beurzen, tijdens colloquia en langs fietsroutes de monumentaliteit en ruimtelijke context van de forten.

Realisaties on- & offline Website www. fortengordels.be Ontdek, beleef en herover de forten op een laagdrempelige en speelse manier. Interactieve kaarten en prachtige foto’s maken de website toegankelijk en aantrekkelijk voor alle doelgroepen.

Publicaties • • • • •

De verzameling Zimmerman: spionagefotografie uit 1918 Een gordel van Beton: de Antwerpse Pantserforten Antwerpen versterkt 2 Een harnas van baksteen en beton Fortengordels Nu!

Producten • Belevingsbox Antitankgracht • Fortenbier vanaf 2014 • Recreatieve fietsen wandelkaartenbox Deze producten vind je bij Toerisme provincie Antwerpen.

Een beetje geschiedenis: forten in de 19de eeuw Een nieuwe omwalling + 8 vooruitgeschoven forten De groei van de stad en de sloop van de Spaanse omwalling leidden tot een nieuw verdedigingsconcept. In 1859 besliste de Belgische regering om een volledig nieuwe omwalling rond de stad te bouwen, de zogenaamde â&#x20AC;&#x2DC;Grote Omwallingâ&#x20AC;&#x2122;, naar het plan van kapitein Henri Alexis Brialmont. (zie ook Fort van Mortsel)

Een vooruitgeschoven gordel van 8 baksteenforten, gelegen op bijna 2,5 km van de stad en op 2 km van elkaar, moest Antwerpen beschermen tegen vijandig vuur. Deze forten, elk ongeveer 30 hectare groot, zijn nagenoeg identiek en omvatten een centraal reduit (een zelfstandig verdedigbaar fort in een fort), platformen, batterijen en wallen voor het geschut en een brede, natte gracht. Deze fortengordel liep van Wijnegem tot in Hoboken aan de Schelde (fort 8).

Deze Grote Omwalling, op de plaats van de huidige ring, was 15 km lang en bestond grotendeels uit aarden wallen op een bakstenen onderbouw, met daarvoor een gracht. Ze telde 19 poorten, een arsenaal en kazernes.

In het noorden werd de stad beschermd door een inundatiegebied, een gebied dat ten behoeve van de verdediging onder enkele decimeters water kon worden gezet. De Krijgsbaan werd aangelegd om de forten te verbinden. In de stad zelf bevond zich het militair hospitaal en het koninklijk paleis: noodzakelijke gebouwen voor een Nationaal Reduit. In het noorden werd de omwalling afgesloten met een nieuwe citadel: het Noordkasteel.

Bouwwerf Antwerpen De bouw van de vesting was een kolossale onderneming en kostte ruim 40 miljoen frank. Om de massale hoeveelheid baksteen voor de wallen en de forten te produceren, werden steenbakkerijen opgericht en aangekocht. Kanalen werden gemoderniseerd en (spoor)wegen aangelegd om het materiaal te vervoeren. Er waren 13.000 arbeiders nodig voor de werken, zowel burgers als soldaten. De werken werden in een recordtempo voltooid. In 1864 kon de volledige vesting als afgewerkt worden beschouwd.

brialmont

Een beetje geschiedenis: forten in de 20ste eeuw Na Wereldoorlog II verloor zowat elk fort zijn functie, met verval en leegstand tot gevolg. Fort 1 (waar nu het Wijnegem Shopping Centrum staat) werd afgebroken in functie van het rechttrekken van wegen.

Er volgde een organische, spontane ontwikkeling op vlak van natuur en lokale maatschappelijke verankering (verenigingen, parken, culturele en recreatieve activiteiten). Als gevolg van de vele lokale initiatieven en ideeĂŤn vormde zich de vraag naar een overkoepelende coĂśrdinatie, visie en samenwerking.

21ste eeuw 2002: Studie ‘Herover de forten’ i.o.v. provincie Voor de restanten van de Grote Omwalling en de forten van Brialmont, werkte de provincie in 2002 een visie uit. De belangrijkste elementen uit deze studie zijn:

• de strategisch gekozen functies voor alle forten die niet los staan van elkaar (Concept Vesting Antwerpen) • de binding van elk fort met de gordel • de binding van elk fort met de omgeving Deze visie is ondertussen gedateerd maar blijft een goede denkoefening.

2009: 150 jaar Brialmont Onder impuls van het Simon Stevin Vlaams Vestingbouwkundig Centrum, werd in 2009 volop aandacht geschonken aan de Brialmontforten met tal van activiteiten. Het S.S.V.V.C. stelt zich tot doel oude, buiten gebruik gestelde vestingwerken als militair bouwkundig erfgoed beter kenbaar te maken, te bestuderen, in stand te houden en de restauratie te bevorderen. Hun archief bevindt zich in fort 5 te Edegem.

brialmont

2009-2012: De overkoepelende visie, coördinatie en samenwerking krijgt stapsgewijs vorm: • strategisch project (projectcoördinatie, overlegplatform en kaderplan) provincie trekker, subsidie Vlaanderen • opname van het project ‘Fortengordels rond Antwerpen ‘ in de provinciale begroting en reguliere werking • studiereizen en kennisuitwisseling (in het kader van EUprojecten) • promotie: evenementen (de Fortengordel elke 3de zondag van mei, door provincie en deelnemende gemeenten, de Fortendag 2009 in Fort 2, herdenking 150 jaar Brialmont), cultuurhappenings (Mortsel, Fort Bom in fort 4), locatietheater (fort 3 Borsbeek), muziek (Fort 4, Orfeo vzw (organisatie die culturele projecten begeleidt)) • recreatieve routeplannen langs de forten (provincie: Brialmontroute, kaartenbox FLGP) • fakkelwandelingen in fort 5 (SSVVC en gemeente Edegem) • opendeurdagen verenigingen en musea (Fort 2 en gemeente Wommelgem) • archief SSVVC in fort 5 (SSVVC en gemeente Edegem) • website fortengordels.be (provincie) • kunstenproject Art Fort/Fort Art (trekker is Orfeo vzw, met steun van deelnemende gemeenten en subsidie provincie) • bezoekerscentrum en mobiele overdekking (Fort 4, stad Mortsel)

Vandaag en morgen De Brialmontgordel staat nog steeds onder druk van de ruimtelijke, maatschappelijke en economische ontwikkelingen, eigen aan een stad als Antwerpen. Enkele voorbeelden: de verlenging van de startbaan van de Luchthaven van Antwerpen (Deurne), de heraanleg van de Krijgsbaan (R11), het Bam-tracé, de behoefte aan recreatiegebieden en groene longen.

Hoe biedt de provincie Antwerpen daar een antwoord op?

herbestemming, beheersmodellen, habitatingrepen voor vleermuizen, vrijwilligerswerking en restauratietechnieken. • Door behoud via ontwikkeling, zonder dat aspect is erfgoed niet leefbaar. Dat betekent ook dat nieuwe functies in elk fort noodzakelijke aanpassingen vergen van het patrimonium aan de nieuwe noden. Naast restauratie en renovatie moet er dus ook ruimte zijn voor krachtige, hedendaagse ingrepen met respect voor de historische en natuurlijke waarden, in de context van elk fort ten opzichte van zijn eigen omgeving.

• Door te werken vanuit een overkoepelende visie waarbij mobiliteit, erfgoed, ecologie en recreatief gebruik op een evenwichtige wijze worden gecombineerd, zodat vergunningen en een beheerplan op langere termijn efficiënter bekomen en uitgevoerd kunnen worden. • Door in te zetten op bescherming van het historisch erfgoed van elk fort op zich en van de fortengordel als één geheel. Dit alles wordt gekaderd in het militair-historisch patrimonium van Antwerpen, België en Europa. • Door respect voorop te plaatsen bij natuurontwikkeling als uitgangspunt ter vernieuwing van de forten. Vooral de samenhang natuur - open ruimte in de rand van de agglomeratie is belangrijk. • Door het inzetten van de middelen vanuit een realistische benadering en een strategische en evenwichtige spreiding. 30ha aan domein en monumentale gebouwen zijn duur in onderhoud en beheer. Gemeenten en de stad kunnen dit niet alleen. De provincie kiest ervoor om oplossingen te zoeken door samenwerkingsverbanden te stimuleren en fondsen te werven, zowel op Europees als Vlaams vlak. • Door kennisuitwisseling met (inter)nationale partners i.v.m.

Sterke partners • Simon Stevin Vlaams Vestingbouwkundig Centrum • stad Mortsel • gemeenten Edegem, Wommelgem en Borsbeek • districten Berchem, Hoboken en Wilrijk • vzw Orfeo

kaderplan

Met dit project verbeteren de provincie Antwerpen en haar partners de zichtbaarheid en het hergebruik van de beide fortengordels. De provincie werkt een visie met ontwikkelingsperspectieven voor de deelruimten en de forten in een concreet actieplan uit.

Waarom ? De fortengordels rond Antwerpen, van de grotere forten van de Brialmontgordel tot een kleine schans in Borsbeek, spreken tot ieders verbeelding. Enkelen zijn in het verleden verdwenen door de stedelijke uitbreiding van Antwerpen, vele zijn â&#x20AC;&#x2DC;ondergesneeuwdâ&#x20AC;&#x2122; geraakt in het bebouwde landschap. De ruimtelijke samenhang ging verloren en de visuele beleving van enkele forten is soms niet meer mogelijk.

Forten en schansen verloren hun oorspronkelijke militaire functie en kregen een nieuwe, soms tijdelijke, invulling. Lokale besturen, verenigingen en/of particulieren brachten tal van diverse activiteiten binnen, vaak met het oog op behoud van de erfgoedwaarde en gericht op de bescherming van de ecologische waarde van de site. Dit alles met goede bedoelingen, maar veelal ad hoc en met weinig onderlinge afstemming. De provincie Antwerpen neemt daarom een overkoepelende rol op zich om zo tot een samenhang in het beleid, een afstemming van de vele initiatieven en duidelijke afspraken te komen. Dit vraagt een goed afgewogen en inspirerende visie in een groter regionaal verband, als kader voor de verdere ontwikkelingen.

kaderplan Wat doet de Provincie voor de fortengordels rond Antwerpen

Dit kaderplan is geen juridisch noch bindend document. Het is een kader tot engagement en een uitgangspunt voor verdere ontwikkeling van de fortengordels rond Antwerpen. De provincie wil het beleidsmatig draagvlak op alle overheidsniveaus verder uitbouwen en formaliseren. Het kaderplan bestaat uit een analyse van de bestaande toestand, het uitwerken van een globale visie op verschillende schaalniveaus, de opmaak van een concreet en uitvoeringsgericht actieplan en het introduceren van een overlegplatform. In de opbouw van het project hechtte de provincie bijzonder belang aan de processtructuur en het overleg met de verschillende betrokken actoren. Het studiewerk begon met het in kaart brengen van zowel de ruimtelijke en functionele complexiteit als de lopende initiatieven van de vele lokale actoren. Vervolgens werd het studiewerk opgedeeld in twee delen: een thematische benadering en een gebiedsgerichte benadering. In de thematische benadering werd kennis rond de themaâ&#x20AC;&#x2122;s erfgoed, natuur, mobiliteit en programma verzameld.

Dit ontwikkelingsperspectief geeft de richting aan waarin elk fort verder kan evolueren. Bij elke ontwikkeling in of nabij een fort geldt de algemene voorwaarde dat er steeds met respect moet omgegaan worden met historiek en natuur. Dit ontwikkelingsperspectief geeft de richting aan waarin elk fort verder kan evolueren, van hoog - naar laagdynamisch. Bij elke ontwikkeling in of nabij een fort geldt de algemene voorwaarde dat er steeds met respect moet omgegaan worden met historiek en natuur. In een concreet actieplan wil de provincie de doelstellingen uit het kaderplan omzetten in realisaties en prioriteiten stellen op korte, middellange en lange termijn. Duidelijke afspraken, samenwerkingsovereenkomsten en een gedragen engagement zijn hierbij essentieel en de focus voor de volgende werkingsjaren.

Daarnaast werd ingezet op een gebiedsgerichte benadering in verschillende deelruimten: de Brialmontgordel, de Antitankgracht, de Scheldeforten, de Linkerscheldeoever, de Zuidelijke flank van de buitenlinie en de Westelijke flank van de buitenlinie. Deze tweeledige analyse werd vervolgens vertaald naar een visie met zowel algemene richtlijnen als een ontwikkelingsperspectief per deelruimte en per site.

Fortengordels NU! Van kaderplan naar actie

Om dit project uit te werken zijn er een provinciale stuurgroep en een provinciale werkgroep actief. In de stuurgroep worden de resultaten voorgelegd. Hierin zetelen beleidsvertegenwoordigers van de verschillende overheden en alle betrokken gemeenten. De vertegenwoordigers van de verschillende provinciale diensten zijn actief in de werkgroep en bereiden mee dossiers voor. Vier expertengroepen geven input over de vier verschillende thema’s: • • • •

Erfgoed & landschap Ecologie & vleermuzien Bereikbaarheid & toegankelijkheid Benutting

kaderplan PARTNERS

Ook komt er input vanuit de verschillende overheidsniveaus en de lokale overheid of eigenaars in projectgroepen. Alle kennis, ideeën en projecten worden verzameld bij de projectcoördinatie, en vervolgens verwerkt en afgestemd en doorgegeven aan relevante actoren. De adviesgroep is een denktank waarin voorstellen en projecten inhoudelijk worden gescreend. Hierin zetelen deskundigen uit verschillende sectoren.

Wat doen Vlaanderen en Europa voor de Fortengordels?

De provincie Antwerpen ontving van de Vlaamse overheid de erkenning en subsidie als strategisch project in het kader van het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen. Europa voorzag in een subsidie voor het uitvoeren van studies, het ontwikkelen van producten, aanleggen van infopunten, enz. met het FLGP-project (Forten en Linies in Grensbreed Perspectief) dat van 2009 tot 2012 liep. Daarnaast gaat de provincie Antwerpen in het kader van het herdenkingsproject Groote Oorlog, gesteund door Europa, op zoek naar inwoners en verenigingen die initiatieven willen ondernemen. Nu wenst de provincie Antwerpen binnen het Europese AT FORT-project kennis omtrent het omgaan met cultureel militair erfgoed te verwerven en te delen. Met deze Europese projecten worden waardevolle samenwerkingen opgezet tussen Vlaanderen en Nederland (FLGP), Vlaanderen, Frankrijk en Engeland (Groote Oorlog) en Hongarije, Litouwen, Engeland, Nederland, Malta, Frankrijk, Finland, SloveniĂŤ, ItaliĂŤ en Duitsland (AT FORT).

TOT SLOT De Spaanse omwalling en de 19de eeuwse standsomwalling zijn zo goed als volledig verdwenen en vervangen door de Leien en de ring rond Antwerpen. De fortengordels zijn de belangrijkste overblijvende infrastructuur van de Vesting Antwerpen, samen met de Scheldeverdediging (Lillo, Liefkenshoek, Sint-Marie). De forten en schansen zijn hun historisch-militaire functie al lang verloren. De nieuwe invulling die ze over de jaren heen hebben gekregen zijn niet het gevolg van een globaal concept. Versnippering en verkaveling van de forten doen afbreuk aan de historische waarde, uiteenlopende functies geven geen totaalbeeld en een aantal invullingen past niet in dit erfgoed. De huidige functies benutten bovendien niet alle mogelijkheden die een fort biedt. Dit verzwakt de uitstraling van de forten vandaag. In het kaderplan wordt geen uitspraak gedaan over lokale functies maar ligt de focus op het geheel, groter dan de som der delen. Om dit te kunnen realiseren, is het afstemmen van kleine tot grote acties op lokaal en bovenlokaal niveau essentieel. Zo willen we gezamenlijk tot het gewenste resultaat komen.

Het is voor de provincie onmogelijk deze zware taak alleen uit te voeren. Het provinciebestuur wil zich engageren om als regisseur de projectcoördinatie op zich te nemen. Zo is er één aanspreekpunt voor alle forten en deelprojecten en wordt waar mogelijk een gezamenlijke communicatie gevoerd. Communicatie naar het beleid en het brede publiek, gebeurt vóór de opmaak van plannen en na de realisatie van deelprojecten. Bovendien neemt de projectcoördinator het opbouwen van kennis en uitwisselen van ervaring ter harte om vanuit een gedegen expertise acties te kunnen opzetten. De organisatiestructuur, de beleidsplannen met bijbehorende middelen, de verantwoording en fasering en de overtuiging naar andere partners, vormen uitdagingen die moeten worden aangepakt. De organisatie van een aantal grootschalige evenementen in en om de fortengordels heeft een positieve impact op het vergroten van het draagvlak bij de lokale bevolking, het opbouwen van de betrokkenheid en het versterken van de uitstraling van de forten. We gaan ervoor!

Deze uitgave kwam tot stand in opdracht van de deputatie van de provincie Antwerpen. Voorzitter: Cathy Berx, gouverneur Leden: Luk Lemmens, Ludwig Caluwé, Inga Verhaert, Bruno Peeters, Peter Bellens, Rik Röttger, gedeputeerden Provinciegriffier: Danny Toelen Tekst: Spindokter, Karen Gysen (projectcoördinator Fortengordels rond Antwerpen)

Met dank aan: Luc Wellens, Hans Joris, Kempens Landschap vzw

Redactie: Spindokter

V.U.: Wim Lux, departementshoofd Ruimtelijke Ordening en Mobiliteit

Eindredactie: Spindokter Vormgeving: Het Eiland Neus

Provincie Antwerpen, Koningin Elisabethlei 22, 2018 Antwerpen

Drukwerk: Drukkerij Bulckens bvba

Wettelijk Depot

Coördinatie: Karen Gysen, Kaat Mertens (provinciale dienst Gebiedsgericht Beleid), Spindokter

D/2013/0180/28 ISBN: 9789066251632

colofon Literatuur • Kaderplan Fortengordels rond Antwerpen, Antwerpen, 2012. • Strategisch project ‘Fortengordels rond Antwerpen’: Werkingsverslag 2009-2012, Antwerpen, 2013.

Afbeeldingen Milk & Cookies: Logo en huisstijl Vilda, Yves Adams i.o.v. Provincie Antwerpen binnen project FLGP: cover, blz 4, 6, 7, 9, 10, 11, 12, 14, 15, 16, 17, 20, 21, 24, 25, 27, 28, 29, 30, 32, 33, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, achtercover Karen Gysen: blz 10, 11 Stramien: blz 13, 15, 38 Landinzicht: blz 13 Stafort: blz 13 Verzameling Koninklijk Legermuseum - Brussel: blz 18 Orfeo: blz 19 provincie Antwerpen: blz 19, 22, 35, 36, 45,46 Spindokter: blz 21

Koen Frasseur: Blz 22, 28, 34,35 Kempens Landschap: blz 21, 23 gemeente Beveren: blz 26, 27 Simon Stevin Vlaams Vestingbouwkundig Centrum: blz 28, 30, 31 stad Mortsel: blz 28 stad Antwerpen: blz 29 Pure Communication: blz 35 Toerisme Provincie Antwerpen: blz 35 heemkundige kring Wijnegem: blz 44 Grontmij: blz 42,43