Dr Marija Obradovi Institut za noviju istoriju Srbije Kneza Miloša 101 Beograd
POTPUNA PROMENA SVOJINE I EKONOMSKE STRUKTURE U ISTOČNO EVROPSKIM ZEMLJAMA POSLE DRUGOG SVETSKOG RATA (1945-1952)
APSTRAKT: Predmet rada je prikaz mera konfiskacije, nacionalizacije, agrarne reforme i kolonizacije kojima je stvorena državna svojina u zemljama "narodne demokratije" posle Drugog svetskog rata. Komparativnom analizom opisane su sli nosti i razlike procesa stvaranja državne svojine u isto no-evropskim zemljama u periodu 1945-1948. godine. Šire je elaboriran postupak nastojanja državno-svojinskog monopola u Jugoslaviji.
Nakon Drugog svetskog rata u zemljama Isto ne Evrope, tj. zemljama "narodne demokratije", partijska država nije bila stvorena direktnom revolucionarnom akcijom (rušenjem postoje ih i izgradnjom novih politi kih i državnih institucija vlasti), ve strukturalnom transformacijom politi kih institucija. Zadobijanje ekonomske mo i od strane partijske države bilo je veoma složeno, a obzirom na "postepenu i obazrivu" poltiku vršenja politi kih i ekonomskih promena u tim zemljama zbog medjunarodnih ali i unutrašnjih odnosa. Sa druge strane, za "narodnu državu" osvajanje ekonomske mo 1
i bilo je od presudnog zna aja za stabilizaciju, održavanje i funkcionisanje politi ke vlasti, jer je uspostavljanje kontrole nad procesom društvene reprodukcije omogu avalo partijskoj državi da ostvari i kontrolu nad celinom društvenih odnosa i procesa, i time u vrsti svoju vlast bez šire primene otvorenog i masovnog terora nad stanovništvom. Putem konfiskacije i nacionalizacije u ovim zemljama bila je stvorena državna svojina i monopol nad industrijom, dok je na zemlji agrarnom reformom razbijen krupan posed, ali je ostalo privatno vlasništvo nad sitnim posedom. I pored stvaranja mreže državnih i zadružnih gazdinstava i sistema kontrahiranja, obaveveznog otkupa uz deplasirane cene (ove mere nazivane su pripremnom fazom za prelaz od individualne ka kolektivnoj proizvodnji i merama za "ograni avanje i potiskivanje kulaka") "narodna država" nije uspela da ovlada celinom akumulacije i dohotka iz poljoprivrede, jer se jedan njegov deo ostvarivao preko slobodne pijace. Tako vidimo da sama državna svojina nije bila dovoljan uslov za potpunu ekonomsku mo partijske države, jer joj ona sama nije omogu avala "ubiranje" celine narodnog dohotka, te direktivnu alokaciju i distribuciju kapitala. Za to je bio nužan privredni plan. S druge strane, on je bio potreban partijskoj državi i radi ostvarivanja "socijalisti ke industrijalizacije", koja se smatrala osnovom za izgradnju socijalisti kih društvenih odnosa. Smatralo se da e razvitak "socijalisti ke industrijalizacije postati baza za postavljanje poljprivrede na socijalisti ki kolosek". Privredni plan dobio je ove funkcije, neophodne za ekonomsku mo partijske države, koje državna svojina nije mogla ispuniti sama po sebi, a to je, najpre, da omogu i da se svi delovi narodnog dohotka mogu "uloviti" putem kanala finansijskog sistema i od strane planskih organa, i to u samom procesu cirkulacije, kada se prvi put pokazuju, tj. "izlaze u svet", da bi se kasnije mogla vršiti njihova raspodela. Ovaj proces se u žargonu državnih planera zemalja "narodne demokratije" nazivao "fazom prve ponovne podele narodnog dohotka". Centralizacija narodnog dohotka bila je veoma važna za partijsku državu, jer je on bio jedini izvor za "socijalisti ku industrijalizaciju". Zemlje "narodne demokratije" neposredno posle Drugog svetskog rata nisu prihvatile "Maršalov plan", ni oblike stranog ulaganja sa Zapada, pošto je sastavni deo komunisti ke propagande bila ocena da je veliko predratno u ešće stranog kapitala u industrijama ovih zemalja bilo pogubno za njihov privredni razvoj. Pored centralizacije "narodna država" je smatrala da je za nju zna 2
ajno i intenzivno pove anje narodnog dohotka, pa je kroz propagandu putem štampe i kroz delatnost masovnih organizacija popularisala "borbu" za iskorišćavanje punih industrijskih kapaciteta, pravilnu organizaciju rada, potpuno iskorišćavanje tehni kih mogu nosti racionalizacije tehnologije, racionalizaciju, potpuno i intenzivno korišćenje radnog vremena, pove anje proizvodnosti rada, smanjenje cena koštanja itd. Potreba za racionalizacijom proizvodnje i pove anje produktivnosti rada radi uve anja nacionalnog dohotka i proširenja izvora akumulacije bila je druga funkcija privrednog plana. Plan je omogu io kontrolisano uvodjenje ve e radne snage u sferu proizvodnje na bazi koje se nastojao najviše i pove ati narodni dohodak, zatim, odredjivanje i koordinaciju proizvodnih programa preduze a putem proizvodnih planova (princip punog iskorišćavanja radne godine; uvodjenje u industrijsku proizvodnju, posebno u gradjevinarstvo, drvnu industriju i rudarstvo, dopunske radne snage, omladinske brigade, frontovske brigade, lokalne proizvodne inicijativne komisije, angažovanje dopunskog dela radnog vremena seoskog stanovništva, obavezan rad, i drugi oblici mobilizacije radnih rezervi). Tre a funkcija plana bila je vezana za raspodelu nacionalnog dohotka na fond potrošnje i fond akumulacije putem politike cena i politike plata i nadnica, kojima se nastojalo ograni iti u potpunosti delovanje tržišta, i u prometu robe široke potrošnje (a ne samo tržište kapitala, sirovina i sredstava za proizvodnju), te kod proizvodne razmene izmedju sela i grada. Planskom politikom cena i nadnica bila je regulisana ravnoteža izmedju robnih i nov anih fondova stanovništva, a u oblasti razmene izmedju sela i grada, ishrana gradskog stavnovništva i snabdevanje industrije sirovinskim materijalom, i odredjivan je nivo zadovoljavanja li ne (cic, obu a, uopšte proizvodi manufakture) i proizvodne potrošnje (poljoprivredne mašine, traktori, seme, vešta ko djubrivo) seoskog stanovništva.
3
Kroz propagandni i ideološki diskurs politika depresiranja cena poljoprivrednih proizvoda legitimizirana je formulom "saveza radnog naroda i siromašnog i srednjeg seljaštva" i potrebom ograni avanja "kulaka". Mobilizacija potrebnih sredstava za "socijalisti ku industrijalizaciju" prakti no je bila realizovana planskom poreskom politikom i kreditnim sistemom. Osnovne ekonomske poluge plana, kojima je ostvarivana ova njegova tre a funkcija (preko politike cena i nadnica, sa jedne strane, i poreske politike i kreditnog sistema, sa druge strane), bile su: a) razmera nadnica; b) kupovna cena obaveznih poljoprivrednih proizvoda; c) cena industrijskih proizvoda za široku potrošnju; d) prodajne cene poljoprivrednih proizvoda; e) cene poljoprivrednih proizvoda na slobodnom tržištu; f) cene industrijskih proizvoda slobodno prodavanih od strane državnih trgovinskih preduze a i magacina. Funkcija "planova narodne privrede" bila je i politi ko-kontrolna. Privredni plan postavljen je kao politi ki industrument koji je omogu avao administrativno regulisanje svih tokova proširene reprodukcije (posebno prikupljanje i raspodela narodnog dohotka), tj. politi ku alokaciju i distribuciju kapitala. Sa druge strane, njime je bilo omogu eno "podešavanje" privredne i izvono-izvozne strukture svake zemlje "narodne demokratije" u cilju stvaranja tesne ekonomske medjuzavisnosti izmedju njih i sa SSSR-om, i njihove potpune ekonomske nezavisnosti od privrednih sistema kapitalisti kih zemalja. Strukturalna transformacija ekonomskih sistema zemalja "narodne demokratije" zapo ela je 1947. godine, postepenim prelaskom na plansku privredu. Njome su bile izvršene korenite promene privredne strukture ovih zemalja, , kako u odnosu izmedju industrijske i poljoprivredne proizvodnje tako i u okviru njih samih, i u pogledu prioriteta granskih rasporeda, kao i u raspodeli nacionalnog dohotka na fond potrošnje i fond akumulacije. Osnovu je predstavljala bazi na, teška industrija (proizvodnja elektri ne energije, uglja i elika), za iji su razvoj planirana velika investiciona ulaganja. Razvoj svih ostalih privrednih delatnosti, kao i životni standard stanovništva, imali su se podrediti ovom cilju. Zbog toga nisu ni bila planirana ve 4
a investiciona ulaganja u laku industriju i poljoprivredu niti se o ekivao porast njihove proizvodnje. I raspodela nacionalnog dohotka u korist fonda akumulacije, a na štetu životnog standarda, imala je isti smisao. Glavne promene koje su posle rata nastajale u spoljnoj trgovini zemalja "narodne demokratije" izražavale su se u znatnom smanjenju njihove trgovine sa Nema kom (koja je bila njihovo glavno tržište u godinama pred rat), te u porastu njihove razmene sa SSSR-om (koja je pre rata bila sasvim neznatna). Nema ka je pre rata uglavnom bila kupac prehrambenih proizvoda i sirovina ove grupe zemalja i njihov liferant industrijskih proizvoda, i ovim zemljama nametala klirinške bilanse. Posle rata SSSR je za zemlje centralne i jugoisto ne Evrope postao glavni liferant sirovina i prehrambenih proizvoda, a uvoznik industrijske robe iz njih. Medjutim, SSSR je povremeno isporu ivao ovim zemljama i ve e koli ine uredjaja putem trgovinskih ugovora od kojih su najvažniji bili ugovori koje je zaklju ila Jugoslavija sa SSSR-om i SSSR sa Poljskom sredinom 1947. godine. Nacionalizacija, odnosno konfiskacija, najpre su bile izvršene u Jugoslaviji (Zakonom o konfiskaciji iz 1945. i Zakonom o nacionalizaciji 1946.), i Poljskoj, gde je po etkom 1946. godine dekretom nacionalizovana sva srednja i krupna industrija, banke, transport, krupni magacini, skladišta, elevatori i tome sl. Preduze a koja su bila vlasništvo nema kih gradjana i poljskih saradnika okupatora konfiskovana su. U klju nim granama privrede metalurgiji, mašinogradnji, ugljenokopima, industriji nafte, hemijskoj, energetskoj i u najve em delu tekstilne industrije, prešlo je putem tzv. dekreta o nacionalizaciji u državnu svojinu preko 3.500 preduze a, što je obuhvatalo 75% svih preduze a sa više od po dvadeset zaposlenih radnika. Nekoliko stotina manjih preduze a predato je na upravljanje zadružnim organizacijama, tako da je posle tih mera 90% zaposlenih radnika radilo u državnoj i zadružnoj industriji. U Čehoslova koj je dekretom o nacionalizaciji još oktobra 1945. godine prešlo u državnu svojinu više od 2.000 preduze a, što je približno obuhvatalo 5
itavu rudarsku, metaluršku i energetsku industriju, preko 70% hemijske i oko 60% metalopreradjiva ke. Ve u toku 1946. godine na osnovu tog akta o nacionalizaciji oko 70% proizvodnih kapaciteta i oko 60% zaposlenih radnika nalazili su se u okviru državnog sektora privrede. Pored toga nacionalizacijom su bile obuhva ene sve akcionarske banke i osiguravaju a društva, a imovina stranaca i saradnika okupatora bila je konfiskovana. Postojanje koalicionih vlada u ovim zemljama, u kojima su pored komunista bili zastupljeni i predstavnici drugih politi kih partija predstavljalo je politi ko ograni enje za uspostavljanje potpunog državnosvojinskog monopola. Albanija je izvršila nacionalizaciju na istim osnovama kao i Jugoslavija, tj. putem konfiskacije preduze a i imovine italijanskih okupatora i njihovih doma ih saradnika. U toku 1945/46. godine proces nacionalizacije bio je nešto sporiji u Bugarskoj, Madjarskoj i Rumuniji u odnosu na navedene zemlje "narodne demokratije". Razlog tome bio je, sa jedne strane, njihov "nesredjeni status" s obzirom da su u toku rata bile na strani sila osivine. Sa druge strane, u koalicionim vladama formiranim u njima pred kraj Drugog svetskog rata, posle ulaska Crvene armije, komunisti nisu odmah imali ve inu. Nacionalizacijom i konfiskacijom u Bugarskoj u ovom periodu u državnu svojinu je prešlo jedva oko 30% proizvodnih kapaciteta. U Madjarskoj je izvršena nacionalizacija rudnika i industrije uglja sa oko 50.000 radnika, obezbedjeno je u ešće države sa 50% akcija u tri velika akcionarska društva teške industrije sa oko 70.000 radnika i nacionalizovano je akcionarsko društvo za proizvodnju automobila i motorcikala. U Rumuniji je 20. decembra 1946. godine bio donet dekret o nacionalizaciji centralne banke, a sve krupne trgova ke banke stavljene su pod državnu kontrolu kao i jedna velika koncernska banka. Maja 1947. godine zavedena je u proizvodnji radni ka kontrola u formi proizvodnih komisija koje su bile državno-transmisionog kraktera, i koje su trebale da omogu 6
e državnu kontrolu nad privrednim preduze ima. U ove tri zemlje nacionalizacija je u potpunosti izvršena u toku 1947. i 1948. godine. U Bugarskoj Zakon o nacionalizaciji industrijskih preduze a bio je donet decembra 1947. godine. Pored banaka i rudnika "opštenarodna imovina" se proširila na 80% industrije. Po etkom 1948. godine otkupljen je i sav krupniji poljoprivredni inventar. Nacionalizacija najkrupnijih banaka u Madjarskoj izvršena je krajem 1947. a po etkom 1948. godine i industrijskih preduze a koja su zapošljavala više od 100 radnika u jednoj smeni, te se tako u društvenom sektoru našlo više od 80% prozvodnje fabri ke industrije i skoro celokupna rudarska proizvodnja. Zakon o nacionalizaciji Velika skupština Rumunije je donela tek 11. juna 1948. godine. Na osnovu njega podržavljena su sva metalurška preduze a sa više od 100 radnika u jednoj smeni, zatim preduze a tekstilne i prehrambene industrije, gradjevinske firme, privatne železni ke firme, parobrodska morska i re na društva i brodovi, osiguravaju a društva, sve trgova ke banke, telefon, telegraf i pošta. Pre ove nacionalizacije u državnim rukama bilo je 25% preduze a crne metalurgije, duvana, šibica, špiritusa, soli, oko 25% šumskih površina, veliki deo pilana 3040% metalopreradjiva kih preduze a i veliki broj ribolovnih preduze a. Nacionalizovano je bilo 650 industrijskih preduze a, tri velika akcionarska društva, deset privatnih železni kih linija, etiri društva za plovidbu, 350 re nih i morskih brodova i 15 osiguravaju ih društava. Ovom nacionalizacijom državni sektor je postao preovladavaju i u svojinskoj industrijskoj strukturi, dok je u poljoprivredi privatni sektor ostao dominiraju i. Mala i srednja preduze 7
a i trgovine na malo ostale su takodje u privatnoj svojini i posle donošenja državnih privrednih planova za 1949. godinu. Uspostavljanje državne svojine nad sredstvima za proizvodnju i plansko upravljanje njim u zemljama "narodne demokratije" bilo je povezano sa procesom strukturalne asimilacije politi kog sistema tih zemalja i medjunarodnim odnosima u periodu od 1945. do 1947. godine u kome su koalicione vlade i pored znatnih društveno-politi kih ograni enja imale relativan politi ki zna aj. Uporedo sa nacionalizacijom u zemljama "narodne demokratije" vršena je i agrarna reforma kao mera za "socijalisti ki preobražaj sela" i stvaranje klasnog saveza radnika i seljaka, što se i isticalo kao glavna karatkteristika novih "narodnih režima". U Poljskoj je ve septembra 1944. godine sa dopunama iz januara 1945. godine obrazovan državni zemljišni fond u koji su ušli: a) sva državna zemlja, b) konfiskovana zemlja poljskih kolaboracionista i Nemaca; c) sva zemljišna površina privatnih gazdinstava preko 50 ha. U predratnoj Poljskoj 70% seoskog stanovništva predstavljala je seoska sirotinja, 15-20% srednji seljaci, a oko 15% bogati. Oko 19.000 veleposednika raspolagalo je sa 50% cele zemlje dok je na dva miliona seoskih gazdinstava sa posedom do 5 ha otpadalo nešto manje od 15% ukupne poljoprivredne površine. Kao rezultat agrarne reforme seljaci su primili više od šest miliona ha zemlje. Zemlja je bila besplatno podeljena bezzemljašima, siromašnim seljacima, sitnim zakupcima, srednjim seljacima sa velikim porodicama, repatrircima i reemigrantima, i to po pravilu po 5 ha zemlje srednjeg kvaliteta. Na predratnoj poljskoj teritoriji zemlju je primilo 467.600 porodica, a u oblastima zapadnih pripojenih regiona koji su pre rata pripadali Nema koj, na osnovu sporazuma saveznika, izvršena je kolonizacija oko tri miliona seljaka i osnovano je oko pola miliona selja kih gazdinstava. Tako je ukupan broj gazdinstava dostigao tri miliona i trista hiljada, od ega je 777.000 bilo veli ine do dva ha, 950.000 do pet ha, 780.000 do deset ha, 350.000 do dvadeset ha, 89.000 do pedeset ha i 10.700 preko pedeset ha. Privatni posed je veoma usitnjen, sa velikim brojem malih gazdinstava, a državni zemljišni fond je postao osnova za stvaranje krupnih državnih poljoprivrednih dobara. Od ukupnog zemljišnog fonda 20% je ostalo u rukama veleposednika. 8
Pre ulaska Crvene armije u Čehoslova ku nije izvršena agrarna reforma, ve konfiskacija i podela zemlje koja je bila svojina Nemaca, Madjara i doma ih saradnika okupatora u ukupnoj veli ini od 2.700.000 ha, od ega se 1.100.000 ha nalazilo pod šumom. Od obradive površine oko 1.100.000 ha je razdeljeno na 110.000 gazdinstava, tako da je prose an dodeljen posed bio veli ine oko 10 ha. Februara 1948. godine u Čehoslova koj je donet zakon o daljoj agrarnoj reformi pod parolom da "zemlja pripada onome koji je obradjuje". Njome je privatna svojina na zemlju bila ograni ena na 50 ha, a svu zemlju iznad toga od vlasnika je otkupila država kao i zemlju lica koja je nisu obradjivala ili su je kupila u "špekulantske svrhe". U Madjarskoj je marta 1945. godine donet dekret o konfiskaciji zemljišnih poseda sa inventarom fašista, vojnih prestupnika i "izdajnika naroda". Pored toga, na bazi otkupa oduzeta je od svih krupnih veleposednika sva zemljišna površina preko 100 holdi (1 hold = 0,57 ha). Tako je ukupno dobijeno oko 5.700.000 holdi za raspodelu prema kojoj su u toku 1946. godine poljoprivredni nadni ari, sitni seljaci i ostali dobili oko 2.700.000 holdi, a od ostatka od tri miliona holdi stvorena su komunalna poljoprivredna ugledna dobra. Konfiskacija zemljišta koje je bilo svojina Nemaca ili "narodnih izdajnika" izvršena je u Rumuniji isto kada i u Madjarskoj, marta 1945. godine. I ovde je veleposednicima oduzeta sva zemlja iznad 50 ha bez naknade, od ega su bila uzuzeta crkvena, manastirska, kraljevska, opštinska i školska imanja. Na osnovu ove konfiskacije u fond agrarne reforme uneto je oko 1.325.000 ha zemljišne površine, od ega je 1.135.000 ha podeljeno medju 870.000 najamnih radnika bezzbemljaša i sitnih seljaka. Polovinom marta 1949. godine doneta je odluka o prelazu svih poljoprivrednih gazdinstva veleposednika u državnu svojinu zajedno sa pokretnim i nepokretnim inventarom, kojima je prilikom konfiskacije 1945. ostavljeno po 50 ha zemlje i za tzv. uzorne farme do 300 ha. Ova eksproprijacija zemlje imala je karakter nacionalizacije, jer zemlja nije dodeljena sitnim seljacima, ve je postala državna svojina, tzv. "narodno dobro".
9
Promena imovinskih odnosa na selu u Bugarskoj je izvršena marta 1946. godine na osnovu Zakona o radnoj zemljišnoj svojini koji je predvidjao obrazovanje zemljišnog fonda putem oduzimanja: a) zemljišta iznad 20 ha od privatnih vlasnika, ime se trebalo dobiti oko 120.000 ha; b) viškova zemlje iznad 3 ha od onih koji je li no ne obradjuju, što je trebalo da da oko 50.000 ha; c) opštinskih, državnih, školskih i ostalih zemljišnih fondova što je iznosilo oko 150.000 ha; d) manastirske i crkvene zemlje u površini od oko 10.000 ha i e) oduzimanjem šumskih površina u veli ini od oko 150.000 ha. Bilo je predvidjeno da se u taj zemljišni fond unese još i oko 50.000 ha zemljišta koje se imalo meliorisati. Krajem 1946. godin taj fond je iznosio 100.000 ha od kojih je 20.000 ha bilo razdeljeno na oko 20.000 bezzemljaša. Iste godine sprovedena je agrarna reforma u Dobrudži, gde je od bogatih seljaka oduzeto oko 83.500 ha zemlje. Zakon o agrarnoj reformi u Albaniji donet je avgusta meseca 1945. godine u isto vreme kada i u Jugoslaviji. Prema ovom Zakonu konfiskaciji su podlegali krupni zemljišni posedi begova zajedno sa postrojenjima i inventarom. Oduzeta zemlja je besplatno podeljena seljacima i svim drugim licima koja su želela da se bave obradjivanjem zemlje. Zemljišni maksimum za one koji su zemlju obradjivali poljoprivrednim mašinama iznosio je 40 ha, a za one koji su je obradjivali sopstvenim radom 20 ha, dok onima koji se obradom zemlje nisu sami bavili ostavljeno je 7 ha. Seljacima bezzemljašima dodeljen je zemljišni posed od po 5 ha. Do oktobra 1946. godine plan sprovodjenja agrarne reforme bio je ispunjen sa 67%, a medju seljacima je bilo podeljeno 158.700 ha zemlje.1 Državnu svojinu, tz. "opštenarodnu imovinu" u Jugoslaviji Komunisti ka partija stvorila je još u toku Drugog svetskog rata, tj. narodnooslobodila ke borbe, i to konfiskacijom imovine "narodnih neprijatelja", odnosno saradnika okupatora. Fond "narodne imovine", stvoren ekisproprijacijom u periodu od 1941. do 1944. godine, bio je neznatan u poredjenju sa dominantnim oblikom privatne svojine u Jugoslaviji.2 Prvo zna ajno podruštvljavanje jednog dela kapitala izvršeno je konfiskacijom imovine Nema kog rajha, nema ke nacionalne manjine i imovine "narodnih neprijatelja" na osnovu Odluke AVNOJ-a od 21. novembra 1944. godine.3 Sva industrijska preduze
1 A CK SKJ, Fond Borisa Kidri~a, kutija 3 i 4. 2 Branko Petranovi}, Politi~ke i pravne prilike za vreme Priremene vlade SFJ, Institut dru{tvenih nauka, Beograd, 1964, str. 43. 3 Odluka Predsedni{tva AVNOJ-a o prelasku u dr`avnu svojinu neprijateljske imovine, o dr`avnoj upravi nad imovinom neprisutnih lica i o sekvestru nad imovinom koju su okupatorske vlasti prisilno otudjile (Sl. list DFJ 2/45, od 6. februara 1945).
10
a koja su prešla u državnu svojinu stavljena su pod Državnu upravu narodnih dobara osnovanu februara 1945. godine pri povereništvu trgovine i industrije NKOJ.4 Veliki broj stranih preduze a stavljen je pod sekvestar, a u državno vlasništvo prešlo je i celokupno rudno blago. Specijalan vid eksproprijacije predstavljalo je i oduzimanje ratne dobiti ste ene za vreme neprijateljske okupacije na osnovu Zakona donetog maja 1945. godine od strane Predsedništva AVNOJ-a.5 Oduzeta dobit se upla ivala u korist Fonda za obnovu i pomo postradalim krajevima,6 i do aprila 1946. godine po osnovu ratne dobiti u njega je bilo upla eno pedeset pet miliona dinara.7 U skladu sa komunisti kom narodno-demokratskom frazeologijom toga vremena državna svojina nazivana je "narodnim dobrima ili imovinom". Zakonom o zaštiti narodnih dobara i njihovom upravljanju, koji je na predlog Ministarskog saveta DFJ donelo Predsedništvo AVNOJ-a 24. maja 1945. godine, "sva nepokretna i pokretna dobra koja su na osnovu Odluke AVNOJ-a od 21. novembra 1944. godine ili na osnovu drugih zakona prešla ili e pre i u državnu svojinu, postaju narodna imovina na iju je svojinu pravo države nezastarivo".8 Podržavljenje sredstava za proizvodnju u Jugoslaviji do nacionalizcije krajem 1946. godine bilo je uglavnom vršeno putem kažnjavanja saradnika okupatora i "narodnih neprijatelja", tj. na osnovama krivi nog zakonodavstva. Konfiskovanje imovine predstavljalo je kaznu za nacionalnu ili politi ku izdaju zemlje i naroda. Tako su konfiskaciju prema Zakonu o konfiskaciji imovine i izvršenju konfiskacije koji je Predsedništvo AVNOJA-a donelo 9. juna 1945. godine sprovodili sreski sudovi na ijem se terenu imovina nalazila, i to po hitnom postupku, a na osnovu sudskih presuda i odluka vojnih i civilnih organa vlast.9 Krajem 1945. godine je samo po osnovu konfiskacije prešlo u svojinu države 4 Pravilnik o organizaciji Dr`avne uprave narodnih dobsra (Sl. list DFJ 3/45) 5 Pored njega doneti su i drugi zakoni o regulisanju imovinskih pitanja u zemlji: Zakon o postupku s imovinom koju su sopstvenici morali napustiti u toku okupacije i imovinom koja im je oduzeta od strane okupatora i njegovih pomaga~a i Zakon o za{titi narodnih dobara i njihovom upravljanju (Sl. list DFJ 36/47). 6 Fond za obnovu zemlje i pomo} postradalim krajevima osnovan je pri Ministarstvu finansija i njegova sredstva su se sastojala iz prihoda od prodaje robe primenjene na ime pomo}i od UNRRA-e i oduzete ratne dobiti. Sredstva iz ovog Fonda slu`ila su za obnovu zemlje, a njima je raspolagao isklju~ivo Privredni savet, formiran decembra 1944. godine. 7 Branko Petranovi}, n.d, str. 55. 8 Vidi ~l. 1. Zakona (Sl. list DFJ 36/45 od 29. maja 1945. godine)
11
ak 55% ukupnih industrijskih kapaciteta u Jugoslaviji. Likvidacija krupnog zemljišnog poseda i uspostavljanje državne svojine nad jednim delom zemljišta bilo je izvršeno putem agrarne reforme i kolonizacije koje su zapo ele u jesen 1945. godine, a bile dovršene 1948. godine. 10 Po Zakonu zemlja je trebalo da pripadne onima koji je obradjuju i uveden je zemljišni maksimum na 20 ha obradive ili 30 ha ukupne površine. Iznad ovoga zemlja je bila oduzimana i ulazila je u fond agrarne reforme koji je nastao konfiskacijom zemljišta pripadnika nema ke nacionalne manjine, velikih poseda, poseda crkava i manastira, zemljoradni kih poseda iznad maksimuma nezemljoradni kih poseda, zemljišta akcionarskih društava, nestalih vlasnika itd. Agrarnom reformom stvoren zemljišni fond razdeljen je siromašnim seljacima, bezzemljašima kolonistima, a jedan njegov deo je upotrebljen za obrazovanje državnih gazdinstava. Iz fonda je dobilo zemlju oko 180.000 siromašnih seljaka, 7.000 bezzemljaša i 66.000 kolonista. Na ostalom zemljištu stvorena su državna poljoprivredna dobra kojih je 1946. godine bilo 117 pod upravom saveznih i republi kih državnih organa, a 1947. godine 194 sa 800 ha zemlje.11 Saveznom
kolonizacijom
stavništva
iz
tzv.
"pasivnih
krajeva"
i
pripadnika
narodnooslobodila kog pokreta izvršeno je naseljavanje i dodela zemlje agrarnim interesentima u Vojvodini. 12 Za svaku republiku bila je odredjena kvota za naseljavanje. Kolonizacija je bila deo rešavanja tzv. "selja kog pitanja" i nije imala isklju ivo privredni, ve i socijalno-politi ki zna aj. U okviru agrarne reforme i kolonizacije KPJ je nastojala da reši i pitanje zbrinjavanja u esnika narodnooslobodila ke borbe i oja a njihovu politi ku odanost "narodnoj vlasti", a time i proširi politi 9 Sl. list DFJ 40/ 45 od 12. jula 1945. Ovaj Zakon potvrdila je Narodna skup{tina FNRJ juna 1946. godine (Sl. list FNRJ 61/46 od 30. jula 1946. godine), a ukinut je 1951. godine dono{enjem Zakona o izvr{enju kazni, mera bezbednosti i vaspitno-popravnih mera (Sl. list FNRJ 47/51) 10 Zakon o agrarnoj reformi i kolonizaciji donela je Privremena narodna skup{tina jednoglasno 23. avgusta 1945. godine (Sl. list DFJ 64/45) 11 Jugoslavija trideset godina posle oslobodjenja i pobede nad fa{izmom 1945-1975, str. 72. 12 Uredba o Komisiji za naseljavanje boraca u Vojvodini i Uredba o sprovodjenju naseljavanja boraca u Vojvodini, donete su sredinom septembra 1945. godine (Sl. list DFJ 71/45 i 72/45)
12
ku podršku Partiji u kolonizovanim krajevima. Naseljavanje zemljoradni kih porodica u plodne krajeve Vojvodine trebalo je da olakša problem aktunog viška poljoprivrednog stanovništva u mati nim krajevima kolonista. Medjutim, usled ograni enog obima zemljišnog fonda koji je podeljen individualnim agrarnim interesentima, izrazitio usitnjavanju zemljišnog poseda koji su obradjivale i od njega živele mnogo lane porodice, te stvaranja krupnog državnog vlasništva nad zemljom, reformom i kolonizacijom nije rešen akutan jugoslovenski problem agrarne prenaseljenosti, izuzev delimi no u Sloveniji, ali i tu više razvitkom gradske privrede nego podelom zemljišta iz agrarnog fonda. I pored podržavljenja jednog dela zemljišnog fonda putem agrarne reforme, na selu je ostalo da dominira usitnjen, ali ipak privatni posed, što e imati veliki uticaj i na privredni sistem Jugoslavije i na ekonomsku politiku KPJ. Državni sektor je 1946. godine raspolagao sa 0,8% ukupne obradive površine, a po etkom 1948. godine sa 3%. Zadružni sektor, koji je obuhvatao selja ke radne zadruge, u estvovao je 1946. godine sa 0,4% u ukupnom fondu obradive površine u Jugoslaviji, a po etkom 1948. godine sa 1,5%. Privatni sektor, pak, je 1946. godine raspolagao sa 98,8% obradive površine, a po etkom 1948. godine sa 95,5%.13 U industriji, pak, ve je polovinom 1945. godine državna svojina obuhvatala 75% preduze a. Od toga je 49,5% prešlo pod državnu upravu konfiskacijom, a 26% se nalazilo pod državnim sekvestrom. Krajem 1945. godine podržavljeno je ve 82% itave industrije, od ega je 55% konfiskovano, a 27% je stavljeno pod sekvestar. Pod državnom upravom bila su sva moderna preduze a, a nalazila su se pod poslovnim rukovodstvom i nadzorom Saveznog ministarstva industrije ve od maja 1945. godine.14
13 Mo{a Pijade, "Pet godina narodne dr`ave", Arhiv za pravne i dru{tvene nauke 4/48. 14 Stra{imir Popovi}, Organizacija privrede Jugoslavije i uloga dr`ave, Rad, Beograd 1956. Re{enje o prelasku pod poslovno rukovodstvo i nadzor Saveznog ministarstva industrije, industrijskih preduze}a koja su pre{la u dr`avnu svojinu (Sl. list DFJ, br. 33, 18. maj 1945).
13
Na osnovu Zakona o utvrdjivanju i delovanju kreditnog sistema od 26. oktobra 1945. godine likvidirane su sve privatne banke.15 Čitav bankarski sistem prešao je u državne ruke, a za sve obaveze državnih kreditnih preduze a jam ila je država, dok su njihove obveznice založnice i blagajni ki zapisi bili izjedna eni sa državnim hartijama od vrednosti. Kontrolu nad kreditnim ustanovama u Jugoslaviji Komunisti ka partija uspostavila je krajem januara i po etkom februara 1945. godine.16 Na ovaj na in partijska država je od po etka 1947. godine u potpunosti monopolisala i centralizovala ukupnu masu nov anih kreditnih sredstava i ustanova u zemlji i time oja ala svoju društvenu mo stvorenu konfiskacijom i agrarnom reformom. Obezbedjeno je državno upravljanje nov anom cirkulacijom putem planski odredjenog i kontrolisanog nov anog opticaja. Kretanje novca sa jednog na drugi privredni sektor ili region u poptunosti je usmeravala partijska država prema svojim interesima, potrebama i ciljevima. Kona na apsolutizacija njene društvene mo i pre prelaska na Petogodišnji plan bila je postignuta nacionalizacijom sprovedenom krajem 1946. godine. Sve dotle KPJ je iz medjunarodnih razloga odlagala stvaranje državnog sektora radikalnim merama nacionalizacije, kako je to i Edvard Kardelj kasnije isticao. Medjutim, na fazno sprovodjenje eksproprijacije privatne svojine u Jugoslaviji "prema proceni o sazrelosti uslova" uticala je i "narodno-demokratska" komunisti ka taktika toga vremena, primenjivana u svim zemljama jugoisto ne Evrope, koja je bila motivisana i eksternim (medjunarodnim) i internim (unutrašnjijm) politi kim
15 Sl. list DFJ 87/45 od 9. novembra 1945; Narodna skup{tina FNRJ ga je potvrdila u leto 1946. godine dono{enjem Zakona o potvrdi i izmenama i dopunama Zakona (Sl. list FNRJ br. 68/46 od 23. avgusta 1946.). Od 819 privatnih banaka likvidirano je 720, a preostale su konfiskovane ili nacionalizovane. 16 Odluka o privremenom upravljanju Narodnom bankom, Dr`avnom hipotekarnom bankom, Po{tanskom {tedionicom, Privilegovanom agrarnom bankom, Zanatskom bankom i Upravom dr`avnih monopola (Sl. list FNRJ br. 7/45 od 23. februara 1945.)
14
iniocima. "Revolucionarne društvene promene", shodno datoj taktici, nisu bile od strane komunista odmah sprovodjene radikalnim putem, ve putem strukturalne transformacije postoje ih društvenih, a tim i svojinskih odnosa. Prvi fond državne svojine predstavljala je imovina Kraljevine Jugoslavije fakti ki zaposednuta još u toku rata od strane nove komunisti ke partijsko-državne vladavinske strukture. Ova imovina se sastojala od železnica, velikog dela re nog saobra aja, pošte, telegrafa, telefona, preduze a za preradu duvana, dela teške industrije, izvesnog broja rudnika u državnoj eksploataciji, dela opštinskih elektri nih centrala, plinara. Zatim, se on konfiskacijom proširio na svojinu Nema kog rajha, pripadnike nema ke nacionalne manjine, saradnika okupatora i "narodnih neprijatelja". Slede i korak ka pove anju državne svojine, a time i komunisti ke društvene mo i, predstavljalo je ukidanje inostranih koncesija za korišćenje rudnih bogatstava, odlukom Privremene narodne skupštine DFJ i stavljanjem pod sekvestar imovine stranih odsutnih ili nestalih pravnih i fizi kih lica.17 Zakonu o nacionalizaciji, koji je donela Narodna skupština FNRJ 5. decembra 1946. godine, kao i drugim sistemskim zakonima, prethodila je odluka Politbiria CK KPJ o sprovodjenju nacionalizacije, doneta na sastanku 22. septembra 1946. godine.18 Nacionalizacijom su bila obuhva ena privredna preduze a tzv. saveznog i republi kog zna aja, a u privatnom vlasništvu su ostala manja preduze a tzv. lokalnog zna aja i zanatske radnje. Potpuno podržavanje industrije izvršeno je po
17 Uporedi: Branko Petranovi}, Politi~ka i ekonomska osnova narodne vlasti u Jugoslaviji za vreme obnove, Institut za savremenu istoriju, Beograd 1969, deo Eksproprijacija bur`oazije i organizacija upravljanja privredom, str. 233-239. 18 Zakon o nacionalizaciji privatnih privrednih preduze}a, (Sl. list FNRJ 99/46), A CK SKJ III/21
15
etkom 1948. godine u vreme sukoba Jugoslavije sa SSSR-om. 19 Kao i prvoj tako i ovoj drugoj nacionalizaciji prethodila je odluka Politbiroa CK KPJ. 20 Drugom nacionalizacijom uglavnom su bila obuhva ena preduze a lokalnog zna aja i trgovine na malo (rudnici, elektri ne centrale, ciglane, pilane, štamparije, magacini, podrumi, sanatorijumi i bolnice, hoteli, kupatila, letovališta, mlinovi, bioskopi itd.). Konfiskacijom, sekvestrom i oduzimanjem ratne dobiti državna svojina u Jugoslaviji krajem 1945. godine obuhvatala je 80% industrije, odlu uju i deo bankarstva i gotovo celu veletrgovinu. Nakon nacionalizacije krajem 1946. godine državni sektor je obuhvatao ve svu industriju saveznog i republi kog zna aja i 70% lokalne industrije, svo bankarstvo, veletrgovinu i saobra aj, komunikaciona sredstva i 90% trgovine na malo, a njome je likvidiran i formalno strani kapital iz jugoslovenske privrede koji je pre rata u estvovao sa 49,5% u ukupnom kapitalu. Drugom nacionalizacijom 1948. godine podržavljen je ostatak industrije, trgovine na veliko, bankarstva, i trgovine na malo. Dok se 1945. godine obavljalo još 85% prometa robe preko privatnih trgova kih radnji, 12% preko zadružnih i samo 3% preko državnih, u 1946. godini državne radnje u estvovale su ve sa 19,2%, zadružne sa 32%, a privatne su pale na 48,8%. Do 31. marta 1948. godine privatne trgova ke radnje u estvovale su samo sa još 1,78% u prometu robe, državne ve sa 29,91%, a zadružne sa 58,31%. Privatna trgovina bila je sistematski potiskivana iz prometa, mada su 1948. godine privatne trgova ke radnje još uvek inile 45,55% od ukupnog broja radnji u zemlji. 19 Zakon o dopuni Zakona o nacionalizaciji donela je na svom Petom redovnom zasedanju Narodna skup{tina FNRJ 28. aprila 1948., a objavljen je u Sl. listu FNRJ 35/48. 20 A CK SKJ III/32, sednica od 12. aprila 1948.
16
Iako je partijska-država od po etka sprovodjenja Petogodišnjeg plana ve bila ovladala sa više od 1/3 nacionalnog dohotka i uspostavila državnu svojinu nad gotovo celokupnim industrijskim, bankarskim i trgova kim kapitalom, a putem agrarne reforme dobila i 49% od ukupnog podeljenog zemljišnog fonda, na selu je ipak dominirao usitnjen, ali privatni posed. Poreskom politikom, politikom cena i otkupom "partijska-država" je nastojala da ovlada i nacionalnim dohotkom stvorenim na selu, o emu svedo i i znatno ve eu ešće seljaka u bruto nego u neto nacionalnom dohotku. Pokušaj potpunog podržavljenja zemljišnog poseda kolektivizacijom, sprovedenom 1949. godine21 nije uspeo, te je privatno-svojinski odnos nad zemljom umnogome opredeljivao ekonomsku politiku u Jugoslaviji u vreme realizacije Prvog petogodišnjeg plana.
Summary
Total Transformation of Ownership and Economic Structure of the Eastern European Contries After the World War Two (19451952)
21 Direktiva za br`u kolektivizaciju na selu bila je data na Drugom plenumu CK KPJ odr`anom od 28. do 30. januara 1949. godine (Rezolucija o osnovnim zadacima u oblasti socijalisti~kog preobra`aja sela i unapredjenja poljoprivredne proizvodnje), sednice Centralnog komiteta KPJ 1948-1952., priredili Branko Petranovi}, Ranko Kon~ar, Radovan Radonji}, Izdava~ki centar Komunist, Beograd 1985, a Osnovni zakon o zemljoradni~kim zadrugama donet je 6. juna 1949. godine (Sl. list FNRJ 49/49 od 9. juna 1949.), mada je Osnovni zakon o zadrugama bio donet jo{ 18. jula 1946. godine (Sl. list FNRJ 59/46 od 13. jula 1946.)
17
The power structure of party-state in East-European countries consisted of a symbiosis of power and ownership. Creation of state-ownership monopoly was the process which preceded the introduction of planned economy. The process of creation of state ownership took place in several stages and by various instruments in the period 1945-1948. Creation of state-ownership monopoly, i.e. establishment of control the party-state over all economic resources in countries of "people's democracy" enabled totalitarian authority of the Party. State ownership, as the communist ideal, played a double role in real-socialist states. On the one hand, it was the main prerequisite for complete control of the party-state over society and, on the other, rendered possible the establishment of egalitarianism as the essential value of the communist ideology.
18