sopot, gdynia i okolice
AL
BU
M
-P
R
ZE W
ODNIK
GDAŃSK
SOPOT, GDYNIA I OKOLICE
ZDJĘCIA: STANISŁAWA, JOLANTA I RAFAŁ JABŁOŃSCY TEKST: RAFAŁ JABŁOŃSKI
Str. 6-9
HISTORIA
Str. 10-13
KALENDARIUM
Str. 14-17
II WOJNA ŚWIATOWA
Str. 18-19
SŁAWNI GDAŃSZCZANIE
Str. 20-63
GŁÓWNE MIASTO
Str. 64-75
STARE MIASTO
Str. 76-85 WYSPY I DŁUGIE OGRODY Str. 86-91
STARE PRZEDMIEŚCIA
Str. 92-95
POZOSTAŁE DZIELNICE
Str. 96-101
OLIWA
Str. 102-109
SOPOT
Str. 110-115
GDYNIA
Str. 116-127
OKOLICE
GDAŃSK
HISTORIA Gdańsk, miasto położone nad Zatoką Gdańską, w pobliżu ujścia Wisły do Bałtyku, przez wieki był naj bogatszym miastem Rzeczypospolitej. Jego początki sięgają czasów Mieszka I, który w latach 967-72 opanował tę część Pomorza. Na miejscu dzisiejszego Długiego Targu, w rozwidleniu wpadającej do Mar twej Wisły Motławy założył on gród z przystanią portową. Nazwa osady, “Gyddanzyc”, zapisana po raz pierwszy w “Żywocie św. Wojciecha”, który gościł w Gdańsku przed wyprawą chrystianizacyjną do Prus, wywodziła się od słowa, jakim Prusowie okre ślali Motławę. Jej rdzeń “gd” oznaczał błoto lub wil goć. W okresie dynastii Piastów związki Gdańska z Pol ską były dość burzliwe. Rozbicie dzielnicowe państwa nie sprzyjało utrzymaniu więzi z Pomorzem Wscho dnim. Dopiero po śmierci ostatniego z książąt pomor 1. „Port na Motławie”, F. A. Lohrmann, rok 1765.
skich Mściwoja II Gdańsk przeszedł w ręce Przemysła II, który w 1295 roku koronował się na króla polskie go. W nocy z 13 na 14 listopada 1308 roku Krzyżacy podstępem opanowali Gdańsk, niszcząc doszczętnie osadę i mordując liczną grupę gdańszczan i rycerzy pomorskich. Bulla papieska z 1310 roku informowała o 10 tysiącach zabitych. Pozostałą część ludności sło wiańskiej wysiedlono do osady Osiek, położonej na północ od grodu. Na miejscu zniszczonego grodu ksią żęcego powstało tzw. Główne Miasto, odtąd kultural nie i militarnie najważniejsza część aglomeracji miej skiej. W opasanym murami i fosami mieście przystą piono do budowy ratusza i kościoła Mariackiego oraz zamku - siedziby zakonu krzyżackiego. W rejonie kościoła św. Elżbiety, na miejscu dawnej dzielnicy rzemieślniczej, powstało Stare Miasto, a na północ od niego krzyżackie Młode Miasto, konkurencyjne wobec Głównego Miasta. Związki mieszczan z zakonem krzy żackim nie były dość mocne. Często zdarzały się
tumulty, jak ten z 1363 roku, w czasie jarmarku domi nikańskiego, z udziałem głównie ludności polskiej. Niechęć do zakonu znalazła swą kulminację w przy stąpieniu Gdańska do antykrzyżackiego Związku Pruskiego, który w 1454 roku wypowiedział posłu szeństwo zakonowi. Gdańszczanie zajęli zbrojnie Wielki Młyn i zamek krzyżacki, który wkrótce zni szczyli. Na mocy II pokoju toruńskiego w 1466 roku ziemie pomorskie włączone zostały do Polski przyjmując odtąd nazwę Prus Królewskich. Gdańsk uzyskał od Kazimierza Jagiellończyka szereg przywilejów zapisa nych w “Privilegia Casimiriana”, m.in. wyłączność na handel zamorski Polski, a także prawo bicia własnej monety z wizerunkiem króla.Wszystkie odrębne czło ny miasta połączono w jeden organizm miejski pod legły Radzie Głównego Miasta. Do herbu miasta wprowadzono koronę królewską, która świadczyć miała, aż do roku 1793, o trwałych związkach poli tycznych Gdańska z Polską. Ścisły związek z Rzeczypospolitą był gwarantem dobrobytu miasta. Toteż z wyjątkiem buntu przeciw królowi Stefanowi Batoremu w 1577 roku gdań 3. Nabrzeże Motławy w 1925 roku. szczanie wielokrotnie potwierdzali wierność Polsce. Tak działo się w czasie wojen szwedzkich w latach 1626-29 i 1655-60. W roku 1734, w czasie oblężenia który listem podziękował obrońcom za ich “bezprzy przez wojska rosyjskie i saskie gdańszczanie w swo kładną wierność”. ich murach chronili króla Stanisława Leszczyńskiego, Wiek XVI przyniósł wiele zmian. Rozpowszechniły się nowe idee religijne, które w Gdańsku znalazły przyjazny grunt. Katolicyzm stał się religią marginal 2. Pieczęć Świętopełka II. ną, zaczął dominować luteranizm i kalwinizm. W architekturze i sztuce gotyk został zastąpiony przez styl renesansu przyjmujący, za sprawą związ ków z Niderlandami, formę manieryzmu, który stał się wizytówką miasta. Lata 1580-1650 zwane są “złotym wiekiem” Gdańska. Wznoszono nowe budowle municypalne, wybudowano ok. 300 spich rzy, powstawały dekoracyjne kamieniczki. W latach 1619-63 zbudowano zespół nowożytnych bastionów ziemnych, które okalały miasto, a dzięki kamiennej śluzie umożliwiały zatopienie przedpola miasta od strony Żuław. Rozbiory Polski przyniosły upadek miasta. W 1772 roku Gdańsk stracił na rzecz Prus swoje podmiejskie posiadłości oraz Hel i Szkarpawę. Mimo usilnych starań dyplomatycznych i zbrojnego oporu, w 1793 roku Prusacy opanowali Gdańsk, traktując go, przez cały okres okupacji, jako prowincjonalne miasto gar nizonowe.
10
U schyłku wojny Gdańsk zmieniono w twierdzę. W czasie czterodniowego oblężenia Główne Miasto zrównane zostało z ziemią. Po wojnie miasto zasiedlono głównie przybyszami z kresów wschodnich, zajętych przez Rosjan. Byli to mieszkańcy przede wszystkim Wilna i okolic oraz Lwowa. Rozpoczęto odbudowę miasta, którą w ogól nym zarysie ukończono po dziesięciu latach. Pogarszające się nastroje społeczne w latach 70. doprowadziły w sierpniu 1980 roku do wybuchu nie zadowolenia robotników. Na terenie Stoczni Gdań skiej rozpoczął się strajk, którego przywódcą został Lech Wałęsa. W następstwie porozumień podpisa nych w Stoczni Gdańskiej utworzono NSZZ Soli darność. Gdańsk wraz z Sopotem i Gdynią stanowią zespo lony organizm miejski zwany Trójmiastem. Poprzez rozwój terytorialny zatarły się dawne granice, choć zachowała się odrębność poszczególnych aglomera cji. Sopot, znana obecnie nadbałtycka miejscowość wypoczynkowa i uzdrowisko, już w XVI wieku peł
1. Domy przy ul. Długiej, J. C. Schultz, 1855-56
W wyniku wojen napoleońskich gdańszczanie zyskali wolność. Pokojem w Tylży z 1807 roku Na poleon nadał Gdańskowi status wolnego miasta. Po klęsce pod Moskwą Rosjanie przez cały 1812 rok oblegali wojska polskie i francuskie broniące miasta. Do kapitulacji doszło na początku stycznia 1813 roku, a kongres wiedeński przekazał Gdańsk Prusom. Po I wojnie światowej mimo, starań Polski o powrót Gdańska do Rzeczypospolitej, na mocy traktatu wer salskiego utworzono w 1920 roku Wolne Miasto Gdańsk pod egidą Ligi Narodów, reprezentowanej przez Wielkiego Komisarza. Polsce pozostawiono m. in. prowadzenie polityki zagranicznej, włączenie miasta do polskiego obszaru celnego, utrzymywanie poczty oraz zarząd portu. Polska mogła również na półwyspie Westerplatte utrzymywać garnizon woj skowy. Tu też dnia 1 września 1939 roku salwy z pan cernika “Schleswig-Holstein” oznajmiły początek II wojny światowej. Gdańsk przyłączono do Niemiec, a ludność polskiego pochodzenia wymordowano, umieszczono w obozach koncentracyjnych lub wysiedlono.
2. Wschodnia elewacja Bramy Złotej, wg. R. Curicke, rok 1687.
11
3. Sala w Ratuszu Głównego Miasta, J. C. Schultz, 1855-56.
nił podobne funkcje. Za zgodą właścicieli, cystersów z Oliwy, bogaci gdańscy patrycjusze budowali tu swoje letnie rezydencje. Jednak dopiero za sprawą przybyłego w 1808 roku, wraz z Napoleonem, fran cuskiego lekarza wojskowego Jeana George’a Haf 4. Wnętrze Dworu Artusa, J. C. Schultz, 1855-56
fnera stał się kurortem w dzisiejszym tego słowa znaczeniu. Dzięki Haffnerowi wybudowano molo, łazienki i domy zdrojowe, a lekarze zaczęli zalecać swoim pacjentom kąpiele morskie. Gdynia, chociaż jej historia sięga VII wieku n.e., kiedy zbudowano tu pierwsze osady obronne, szcze gólny rozwój zawdzięcza budowie portu w począt kach Drugiej Rzeczypospolitej w 1922 roku.
KALENDARIUM 12 V- na tym terenie osiedlili się Słowianie. VII w. - powstanie pierwszej osady rybackiej. X w. - książęta kaszubscy założyli zamek obronny. 967-72 - przyłączenie Pomorza do Polski przez księcia Mieszka I. 970-980 - budowa warowni u ujścia Wisły przez Miesz ka I. 27 marca 997 - biskup praski Wojciech zatrzymał się w Gdańsku w czasie swej wyprawy misyjnej do Prus. Na miejscu odprawionej przez niego mszy powstał kościół św. Wojciecha. 997 - w żywocie św. Wojciecha, spisanym przez Jana Ka napariusza, po raz pierwszy pojawiła się nazwa miasta Gdańsk (Gyddanyzc urbs). 1186 - sprowadzenie cystersów do Oliwy. 1219 - książę pomorski uniezależnił Pomorze Gdańskie od Polski. 1260 - przywilej papieski organizowania jarmarków św. Dominika. 1263 - nadanie Gdańskowi praw miejskich lubeckich. 1308 - oblężenie miasta przez Marchię Brandenburską. Wezwani na pomoc Krzyżacy zajęli Gdańsk dokonując rzezi jego mieszkańców. 1320-1321 - sąd papieski wydał wyrok nakazujący Krzy żakom zwrot Polsce Pomorza Gdańskiego, zignorowany przez zakon. 1327-36 - budowa Ratusza Głównego Miasta. 1340 - rozpoczęcie budowy zamku wysokiego. 1343 - przyznanie Głównemu Miastu praw miejskich 1361 - Gdańsk zostaje członkiem Związku Miast Hanze
1. Plan Gdańska z XVII wieku.
2. Widok Gdańska z Grodziska. F. Hogenberg. 1573 rok. atyckich. 1363 - budowa pierwszego dużego żurawia na nabrzeżu Motławy. 1377 - lokacja Starego Miasta na prawie chełmińskim. 1380 - Krzyżacy przy ujściu Motławy do Martwej Wisły zbudowali Młode Miasto, które miało być konkurencją dla reszty Gdańska. 1410 - po bitwie grunwaldzkiej rada miejska przyjęła zwierzchność króla Władysława Jagiełły. 1440 - Gdańsk przystąpił do Związku Pruskiego wymie
3. Talar z 1577 roku.
1526 - interwencja króla I Starego, który zwiększył prawa swojego burgrabiego. 1557 - równe prawa dla protestantów nadane przez kró la Zygmunta Augusta. 1560-70 - przybywają do miasta protestanci prześlado wani w Holandii: m.in. mennonici. 1576-77 - odmowa złożenia przysięgi królowi Stefanowi Batoremu spowodowała wojnę, która zakończyła się kompromisem zachowującym autonomię Gdańska. 1626 -29 - wojna polsko-szwedzka, 28 listopada odbyła się morska bitwa pod Oliwą, w której zwyciężyła flota 4. Widok Gdańska z 1628 roku. polska. 1633 - powstała fontanna Neptuna. rzonego przeciw Zakonowi. 1640 - Jan Heweliusz zbudował w Gdańsku swoje ob 1454 - wybuch powstania przeciw Krzyżakom. Wy serwatorium. powiedzenie posłuszeństwa zakonowi przez Związek 1650 - początki powstania wyspy Westerplatte z nanie Pruski, na którego wniosek król Kazimierz Jagiellończyk sionego przez Wisłę piasku. wydał akt inkorporacji Pomorza Gdańskiego i Gdańska do Polski. 1463 - flota gdańsko-elbląska pokonała krzyżaków na Zalewie Wiślanym. 6. Plan Starego Miasta z 1687 roku. P. Willer. 1466 - pokój toruński przekazał Pomorze Gdańskie z Warmią Polsce. 1473 - Gdański statek „Piotr z Gdańska” zaatakował, u wybrzeży Anglii florencko-burgundzką galerę. „San Matteo”, na której zdobyto wielkie łupy. Najcenniejszym z nich był obraz Hanasa Memlionga „Sąd Ostateczny”, przekazany kościołowi Mariackiemu. 1525 - tumult gdański - powstanie protestanckiej mniej szości przeciwko władzom miasta.
5. Panorama Gdańska z 1635 roku. J. Hofmann.
13
14
1. Długie Pobrzeże ok. 1880 roku 1655-60 - VI wojna polsko-szwedzka zwana „poto pem”. 1733-34 - wojna sukcesyjna, w której wojska rosyjskie, wspierane przez Sasów zaatakowały Gdańsk, wspie rający kandydaturę Stanisława Leszczyńskiego na tron Polski. Gdańsk wspierany przez francuzów poddał się 7 lipca 1734 r. 1772 - I rozbiór Polski, na mocy którego Prusy uzyskały kontrolę dostępu do Gdańska., m. in. zajmując Nowy 2. Motława w 1927 roku.
Port i Westerplatte. 1783 - blokada Gdańska przez Prusy. 1793 - Prusy dokonały aneksji Gdańska. 1807 - przejęcie miasta przez wojska Napoleona I i utwo rzenie Wolnego Miasta Gdańska. 1813 - zdobycie miasta przez armię rosyjską. 1815 - kongres wiedeński przyłączył z powrotem Gdańsk do Prus. 1919 - Traktat Wersalski ustanowił Gdańsk wolnym mia stem. 1921 - budowa konkurencyjnej dla Gdańska Gdyni. 1924 - Liga Narodów przyznała Polsce Westerpaltte na Wojskową Składnicę Tranzytową. 1934 - przejęcie władzy w mieście przez niemiecką partię faszystowską NSDAP. 1939, 1 września - pancernik Schleswig-Holstein atakiem na Westerplatte rozpoczął II wojnę światową. 1 września - Obrona Poczty Polskiej. 1945, marzec zdobycie Gdańska przez wojska sowiec kie. 7 września - kapitulacja garnizonu polskiego na Westerplatte. 1970, grudzień - strajki w Stoczni Gdańskiej stłumione
15
3. Widok na Motławę i port z Targu Rybnego. M. Deisch. 1765 rok. krwawo przez wojsko i milicję. 2003 - tablice z 21 postulatami ze strajków sierpniowych 1978 - powstał Komitet Założycielki Wolnych Związ 1980 r. wpisane zostały na listę UNESCO Pamięć Świata. ków Zawodowych Wybrzeża, do których należeli m.in. Gwiazda, Walentynowicz i Wałęsa. 1980, 14 sierpnia - rozpoczął się strajk robotniczy w Sto 4. Sopot. Molo. Około 1880 roku. czni Gdańskiej 23 sierpnia - powstał pierwszy numer tygodnika „Solidarność”. 31 sierpnia - podpisano porozumienia sierpniowe gwarantujące powstanie niezależnych związków zawo dowych. 17 września - powołano Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność” (NSZZ „Solidar ność”). 1981, 13 grudnia - na terenie Polski wprowadzono stan wojenny, rozpoczęty internowaniem działaczy opozycyj nych. 1983 - Lech Wałęsa otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla. 1987 - wizyta papieża Jana Pawła II w Gdańsku. 1988 - strajki w Stoczni Gdańskiej, które doprowadziły do podjęcia rozmów przy Okrągłym Stole. 1989 - rozmowy przy Okrągłym Stole. 1990 - Lech Wałęsa został wybrany Prezydentem RP.
II WOJNA ŚWIATOWA
16
1. Westerplatte z 1939 roku.
WESTERPLATTE
począł ostrzał polskiej placówki wojskowej, zaczynając II wojnę światową. Dnia 1 września 1939 roku, o godz. 4:48 cumujący na Westerplatte jest półwyspem znajdującym się przy ujściu przeciwko Westerplate pancernik Schleswig-Holstein roz Martwej Wisły do Zatoki Gdańskiej, który pojawił się w II połowie XVII wieku jako drobna mielizna utworzona z piasków naniesionych przez rzekę. Z czasem prze 2. Schleswig-Holstein w czasie ostrzału Westerplatte. kształciła się ona w wyspę, a później półwysep nazywa ne Weste Platte, czyli zachodnia płyta, ponieważ znajdo wała się po zachodniej stronie ujścia. W 1924 roku Liga Narodów przyznała ten teren Polsce, a w 1925 pozwoliła na umieszczenie na półwyspie strażnicy wojskowej. Od 1926 roku Funkcjonowała tu Wojskowa Składnica Tran zytowa, która pełniła rolę składu amunicji i wartowni. Na terenie Westerplatte znajdowało się 88 polskich żołnie rzy, wymienianych co pół roku. Latem 1939 roku zwięk szono skład do 210 osób. Oprócz magazynów zbudowa no tu koszary oraz cztery żelbetowe wartownie. W 1938 roku komendantem strażnicy został major Henryk Su charski, a dowódcą wartowni kapitan Franciszek Dą browski. Ostrzał artyleryjski z pancernika poprzedził szturm jed nostek piechoty, które próbowały wedrzeć się na teren
5. Niemcy w czasie działań bojowych na Westerplatte.
3. Pomnik Obrońców Westerplatte. strażnicy od strony południowej. Silna obrona zaskoczyła Niemców, którzy zmuszeni zostali do wycofania się i po djęcia dalszego ostrzału artyleryjskiego. Plan błyskawicz nego zajęcia półwyspu, oparty na znacznej przewadze 4. Kapitulacja załogi Westerpaltte.
ogniowej, nie powiódł się. W związku z tym Niemcy 2 września wprowadzili do ataku lotnictwo bojowe, któ re zrzuciło na strażnicę setki ton bomb zamierzając zniszczyć rzekome bunkry podziemne. Ostrzał ze wszyst kich rodzajów broni artyleryjskiej oraz działania saperskie w następnych dniach nadwyrężyły znacznie możliwości obrony półwyspu. W dniu 7 września wobec wyczerpa nia załogi oraz braku amunicji o 10:15 major Sucharski ogłosił kapitulacje strażnicy. W dowód uznania jego od wagi pozwolono mu pozostawić szablę przy boku. Po stronie polskiej śmierć poniosło 15 żołnierzy, pozostali umieszczeni zostali w niemieckich obozach jenieckich, gdzie niektórzy przebywali do 1945 roku. Część zwolnio na ze względów zdrowotnych uczestniczyła w party zantce. Po stronie przeciwnej zginęło od 300 do 400 osób.
17
18
1. Budynek Poczty Polskiej w Gdańsku.
POLSKA POCZTA Innym miejscem obrony polskiej w pierwszym dniu wojny stał się główny budynek Poczty Polskiej w Gdań sku. Poczta Polska na terenie Gdańska ustanowiona zo stała w 1920 roku na mocy traktatu wersalskiego oraz konwencji polsko-gdańskiej. Polska posiadała trzy urzę dy pocztowe:: przy placu Heweliusza na Starym Mieście, na dworcu kolejowym i w porcie oraz 10 skrzynek pocz towych opatrzonych godłem polskim. Od 1930 roku urząd na Starym Mieście stał się głównym urzędem pocztowym obsadzonym 54 osobami, z których wielu należało do Związku Strzeleckiego, tajnej organizacji, szkolonej wojskowo na terenie Polski. O godzinie 4:45, równocześnie z ostrzałem Wester platte, jednostki gdańskiej policji porządkowej i podod działy SS, wspierane trzema wozami pancernymi rozpo częły szturm na budynek poczty. Prowadzony był on dwutorowo: od strony wejścia głównego oraz przez przebicie ściany sąsiadującego z pocztą Krajowego Urzę du Pracy. Pierwszy szturm nie powiódł się. Sprowadzono działa oraz podminowano część budynku. O godzinie 17 odpalono ładunki burząc część poczty. Obrona przenio sła się wówczas do piwnic. Niemcy za pomocą moto
2. Budynek Poczty Polskiej w 1939 roku.
19
3. Pomnik obrońców Poczty Polskiej.
pomp wpompowali do nich benzynę podpalając ją przy użyciu miotaczy ognia. O godzinie 19 podjęto decyzję o kapitulacji. Pierwszy wyszedł dyrektor Jan Michoń, który mimo to, że trzymał w rekach białą flagę został za strzelony. Podobny los spotkał naczelnika poczty Jerzego
4. Kapitulacja obrońców Poczty Polskiej.
Wąsika. W starciach zginęło łącznie 12 obrońców. Czte rem obrońcom poczty udało się uciec i przeżyli wojnę. 39 osób zostało aresztowanych i umieszczonych w Bisku piej Górze. Podczas procesu, który miał miejsce 8 i 30 września uznano ich za partyzantów i skazano na śmierć. 5 października dokonano egzekucji na poligonie policji gdańskiej na Zaspie.
ZNANI GDAŃSZCZANIE Jan Dantyszek (1485-1548) Właściwie Johann(es) von Hoefen z pochodzenia Nie miec, który osiedlił się na Warmii, a później w Gdańsku. Biskup chełmiński i warmiński, podróżnik, dyplomata dworu Zygmunta Starego, a przede wszystkim poeta doby renesansu, piszący po polsku i łacinie. Jego najbar dziej znanym dziełem jest poemat Nagrobek sobie samemu.
20
Jan Heweliusz (1611-87) Wybitny astronom mieszkający w Gdańsku. W 1640 roku założył obserwatorium astronomiczne z wykona nymi własnoręcznie przyrządami. Pod Gdańskiem He weliusz zbudował teleskop o długości 50 m, największy wówczas na świecie. Sporządził mapę powierzchni Księżyca i odkrył dziewięć komet.
3. Obserwatorium Jana Heweliusza.
Gabriel Daniel Fahrenheit (1686-1736) Fizyk i inżynier urodzony w Gdańsku. Zajmował się produkcją termometrów, w których po raz pierwszy zastosował rtęć. W 1725 roku zaproponował swoją skalę temperatury zwaną Farenheita. Wartość OoF była naj niższą temperaturą, która miała miejsce w Gdańsku w 1709 roku (-18oC), 100oF (37,8oC) było temperaturą ciała naukowca (miał wtedy stan podgorączkowy), a 212oF była temperaturą wrzenia wody. Skala ta przyję ła się w niektórych krajach anglosaskich. Arthur Schopenhauer (1788-1860) Filozof urodzony w Gdańsku, w 1793 roku po zajęciu 21 miasta przez Prusy wyprowadził się do Hamburga, potem do Weimaru gdzie studiował filozofię i gdzie obronił doktorat. Najważniejszym jego dziełem jest „Świat jako wola i wyobrażenie” wydane w 1819 roku. Dowodził w nim, że świat jest jedynie wyobrażeniem 5. Arthur Schopenhauer. naszego umysłu, a jedyną rzeczą nad którą możemy zapanować to własna wola. Lech Wałęsa (1943) Günter Grass (1927) Polski działacz związkowy i polityk, z zawodu elektryk. Pisarz niemiecki urodzony w Gdańsku. W czasie II W czasie strajków w grudniu 1970 roku był jednym wojny światowej dobrowolnie uczestniczył w forma z jego przywódców. W sierpniu 1980 roku stanął na czele cjach wojskowych, biorąc udział w walkach. Jego twór Komitetu Strajkowego Stoczni Gdańskiej. Strajk ten czość pisarska związana jest w dużej części z Gdańskiem. doprowadził do podpisania porozumień sierpniowych. Najbardziej znana jest Trylogia Gdańska: Blaszany bębe- W 1981 roku został pierwszym przewodniczącym NZZ nek, Kot i mysz, Psie lata. Jego związki z miastem doce „Solidarność”. 13 grudnia 1981 roku po wprowadzeniu nione zostały w 1993 roku przyznaniem honorowego stanu wojennego podlegał internowaniu, aż do listopa obywatelstwa Gdańska. W 1999 roku Grass otrzymał da 1982 roku. W 1983 roku Szwecka Akademia przyzna z rąk Szwedzkiej Akademii literacką Nagrodę Nobla. ła Wałęsie Pokojową Nagrodę Nobla, którą odebrała jego żona Danuta. W 1990 roku doszło w Polsce do wol 4. Lech Wałęsa. nych wyborów, które wygrał Lech Wałęsa.
6. Ławeczka Grassa w Gdańsku Wrzeszczu z postacią Oskara z powieści „Blaszany Bębenek” (pl. Wybickiego).
GŁÓWNE MIASTO 1
22
2
1-3. W XIII wieku, na południe od wczesnośrednio wiecznego grodu i handlowo-rzemieślniczego podgro dzia, powstała osada kupiecka, która stała się zalążkiem późniejszego Głównego Miasta. Rozwinęła się ona wzdłuż dzisiejszej ulicy Długiej oraz Długiego Targu. Wy budowano tu kościół Mariacki i przystań na Motławie.
3
1756
4
4. Początkiem Drogi Królewskiej biegnącej ulicą Długą aż do Zielonej Bramy jest Brama Wyżynna. Powstała ona w latach 1571-76 jako element fortyfikacji, zbudowanych przez Hansa Kramera wzdłuż zachodniej granicy miasta. Dzisiejszy wygląd zachodniej elewacji obłożonej imitacją grubo ciosanych bloków budynek zawdzięcza prze budowie przeprowadzonej w 1588 roku przez Willema van den Blocke.
5
6
5-6. Budynek Katowni i Wieża Więzienna powstały w XIV wieku jako element średniowiecznych obwaro wań Głównego Miasta. Kilkakrotnie przebudowywane w XV i XVI wieku, swą dzisiejszą, manierystyczną formę uzyskały dzięki pracom prowadzonym przez Antona van Obbergena do 1604 roku. 7-8. Siedzibę Bractwa św. Jerzego zbudowano, pod kie runkiem Hansa Glotaua, w latach 1487-94, w stylu XVwiecznej architektury flamandzkiej. W 1566 roku na szczycie budowli ustawiono figurę św. Jerzego zabijają cego smoka.
8
7
1
24
2
3
1-3. Złota Brama, która zastąpiła XIV-wieczną Bramę Długouliczną, powstała w latach 1612-14 według projek tu Abrahama van den Blocke. Budowla nawiązująca do rzymskich łuków triumfalnych, otrzymała dekorację ma nierystyczną. 4. Baszta Narożna jest elementem fortyfikacji, które w marcu 1343 roku zaczęli budować Krzyżacy wokół Głównego Miasta. Obok znajdują się Baszta Szultza oraz XIV-wieczna Baszta Browarna.
4
5
6
5-6. Droga Królewska - ulica Długa i Długi Targ - jest naj bardziej reprezentacyjnym traktem Gdańska. Nazwa upamiętnia przejazdy tym szlakiem królów polskich od wiedzających Gdańsk. Bogaci patrycjusze wznosili tu ozdobne kamienice, a władze miejskie ulokowały tu ra tusz - siedzibę rady. 7. Manierystyczny dom Ferberów przy ulicy Długiej 28 zbudowany został w 1560 roku przez Konstantego Fer bera, przedstawiciela bogatej, patrycjuszowskiej rodziny gdańskiej. Attyka wieńcząca fasadę udekorowana jest herbami Polski, Prus Królewskich i Gdańska.
7
8. Dom Uphagena przy ulicy Długiej 12 powstał na miej scu wcześniejszej kamienicy w latach 1776-79, a wyposa żanie wnętrz ukończono w 1787 roku. Ta reprezentacyjna budowla łączy cechy późnego baroku, rokoka i wcze snego klasycyzmu. Dzięki decyzji właściciela Jana Upha gena stała się siedzibą Muzeum Domu Mieszczańskie go. 8
25
1
2
1-5, str. 26-27 Na styku ulicy Długiej i Długiego Targu, peł niącego rolę rynku, stoi Ratusz Głównego Miasta. Pierw szy ratusz zbudowano w tym miejscu po roku 1298 za czasów księcia Świętopełka II. Budynek obecny wznie siono w latach 1327-36, ale już dwadzieścia lat później nastąpiła jego rozbudowa. W latach 1486-88 dodano wysmukłą wieżę, a po pożarze w 1556 roku budowli nadano cechy manierystyczne. Zegar słoneczny pocho dzi z XVI wieku. Wejście do ratusza zdobi późnobaroko wy portal dekorowany herbem Gdańska, wykonany w latach 1766-68 przez rzeźbiarza Daniela Eggerta.
26
3
4
1880
5
27
28
29
1
1. Mała Sala Rady zwana była również Kominkową od znajdującego się w niej renesansowego kominka z 1609 roku.
30
2. Sień ratusza. Jan Karol Schultz. 3. Tuż za głównym wejściem znajduje się Sień Główna z krętymi, rzeźbionymi schodami z 1645 roku.
2
3
31
4
5
4-5. Wielka Sala Rady, zwana także Czerwoną, to najpię kniejsze pomieszczenie w Ratuszu Głównego Miasta. Jej wystrój z lat 1593-1608 jest dziełem niderlandzkich i gdańskich mistrzów: Hansa Vredemana de Vries, Izaaka van den Blocke i Simona Herle. 6. Fragment Apoteozy Gdańska ze stropu Sali Czerwonej Ratusza Głównego Miasta.
6
1
32
2
3
4
1. Fontannę Neptuna, patrona mórz i nawigacji, wznie siono przed ratuszem na Długim Targu w 1633 roku jako symbol dobrobytu miasta. Na otaczającej ją kracie wid nieją herby Gdańska i polskie orły. 2. Figura Hermesa stoi przed Dworem Artusa, na dachu restauracji Piwniczka Rajców. 5
3-4. Dwór Artusa z lat 1478-81 był miejscem spotkań za możnych mieszczan, wyznających ideały rycerzy Okrą głego Stołu z dworu króla Artura. Fasada przebudowana w latach 1616-17 przez Abrahama van den Blocke łączy cechy gotyku i renesansu. Trójnawowe, halowe wnętrze, ozdobione gwiaździsto-palmowym sklepieniem, wspar to na czterech granitowych kolumnach. 5. Renesansowy piec kaflowy, wysoki na 12 metrów, ustawiony w narożu wielkiej sali Dworu Artusa, jest dzie łem Georga Stelznera. Kafle malowane przez mistrza Jos ta przedstawiają władców europejskich, herby oraz per sonifikacje cnót i planet.
33
1
34
2
3
1. Przylegający do dworu Artusa Dom Ławników, za wdzięczający swą nazwę działającym tu od 1712 roku sądom miejskim, zachował gotycką fasadę z końca XV wieku. Zdobi ją bogato rzeźbiony, barokowy portal z fi gurami rycerzy. 2. O godzinie 1200 w oknie kamienicy przy Długim Targu pojawia się postać młodej gdańskiej mieszczki, bohaterki powieści Jadwigi Łuszczewskiej - Deotymy - “Panienka z okienka”. 3-4. Przy Długim Targu 41 znajduje się Złota Kamienica, najpiękniejszy budynek Gdańska. Zbudowana w latach 1609-17 dla burmistrza Jana Speymanna, według projek tu Anbrahama van den Blocke, jest wybitnym przykła dem manieryzmu flamandzkiego. Fasada pokryta zosta ła przez rzeźbiarza Jana Voigta złoconymi dekoracjami.
4
5
35
6
1925
5, 7. Zachwycające dekoracyjnymi fasadami kamieniczki stojące przy Długim Targu naprzeciw Dworu Artusa go ściły królów polskich w czasie ich pobytów w Gdańsku. Bywali tu Zygmunt III Waza, Władysław IV, Jan Kazimierz, Jan III Sobieski, August II i Stanisław Leszczyński. Stąd nazwa: Kamienice Królewskie. Prezentują one różne sty le, od renesansu poprzez barok do klasycyzmu. 6. Dom Schumanów przy ul. Długiej 45 jest pierwszą re nesansową budowlą na Trakcie Królewskim, wzniesioną przez gdańskiego rajcę Jana Connerta w 1560 roku. Na zwę zawdzięcza patrycjuszowskiej rodzinie Szumannów, którzy byli właścicielami kamienicy najdłużej, bo aż po nad dwa wieki, od połowy XVII wieku.
7
1925
1. Kamienica przy Długim Targu nr. 20 powstała w 1680 roku w stylu barokowym. Trzykondygnacyjna fasada przystrojona jest bogatą dekoracją rzeźbiarską, przypi sywaną Andreasowi Schlüterowi młodszemu W szczycie schodkowym widnieją dwa medaliony z głowami męski mi, uważanymi za portrety królów polskich Jana Kazi mierza i Jana III Sobieskiego. 2. Kamienica pod Lwem. 3. Barokowy portal z kamienicy przy Długim Targu 36.
36
2
3
1
37
4
5
3-6. Zakończeniem Drogi Królewskiej od strony wschod niej jest manierystyczna Zielona Brama, zbudowana w latach 1564-68 przez budowniczego Regniera z Am sterdamu, według projektu Hansa Kramera. Nietypowy budynek bramny - w formie reprezentacyjnego pałacu wzniesiono na miejscu gotyckiej Bramy Kogi i przezna czono na rezydencję królów polskich.
6
7
1910
1
2
1. W południowo-wschodnim narożniku Głównego Mia sta znajduje się Baszta Kotwiczników. Pierwotnie pełniła ona funkcję więzienia dla morderców i miejsca tajnych straceń.
38
2. Ulicę Ogarną od wschodu zamyka Brama Krowia, do której odbudowy ze zniszczeń II wojny światowej wyko rzystano gotyckie ściany szczytowe z XIV wieku. 3. Kamienica przy ulicy Ogarnej 27/28, z eklektyczną fa sadą, powstała u schyłku XIX wieku dla loży masońskiej “Gedania Loge 3” należącej do “Niezależnego Zakonu Dziwnych Towarzyszy”. Obok świątyni wolnomularskiej i Izby Rozmyślań znajdowała się tu Sala Zagubionych Kro ków.
3
4
39
5
6
4. Dom Fahrenheitów przy ulicy Ogarnej 94 był miejscem urodzin sławnego fizyka Gabriela Daniela Fahrenheita, który wprowadził w 1725 roku nową skalę pomiaru tem peratur. 5. Przy ulicy Chlebnickiej 16, w latach 1569-70, według projektu Hansa Kramera, zbudowano wysmukłą, ośmio piętrową kamienicę zwaną, Domem Angielskim (składo wano tu niegdyś sukno z Albionu) lub Anielskim (na szczycie znajduje się figura anioła). 6-7. Gotycka fasada kamienicy przy ulicy Chlebnickiej 14 jest kopią elewacji budynku stojącego na Wyspie Pawiej w Poczdamie. Istniejąca tu do 1822 roku kamienica zo stała przeniesiona przez następcę tronu pruskiego Wil helma III do podberlińskiej rezydencji. 7
1
1-3. Ulica Mariacka prowadzi od kościoła Mariackiego do Bramy Mariackiej, która otwiera się na Długie Pobrzeże. 40 Ta najpiękniejsza z gdańskich ulic jest przykładem daw nej zabudowy, z wąskimi, bogato dekorowanymi fasa dami kamienic i przedprożami.
1890
2
3
41
1
42
2
1. Rzygacz z jednego z przedproży kamieniczek przy ulicy Mariackiej. 2-3. Przed najstarszą kamienicą, powstałą przy ulicy Ma riackiej 1 w 1541 roku, umieszczono kopie dwóch tablic przedprożowych ze scenami Zwiastowania. 4. Od 1 do 13 sierpnia w Gdańsku odbywa się Jarmark św. Dominika, najstarsze święto miasta. Jego tradycja sięga 1260 roku, kiedy papież Aleksander IV udzielił dominika nom przywileju organizowania odpustów.
3
4
43
1
44
1-3. Kościół Mariacki w Gdańsku jest największą w Euro pie średniowieczną świątynią wzniesioną z cegły. Jest on trzynawowy, z transeptem i wieńcem kaplic. Zbudowany w stylu gotyckim w latach 1343-1502.
3
2
16
15 14 9
10
17
11 1213
8 7
19
18 6
5
3
4
2
1 22
24
20 21
23 45
1. Ołtarz główny 2. Tabernakulum 3. Epitafium rodziny Oehm 4. Ambona 5. Chrzcielnica 6. Organy 7. Kaplica św. Rajnolda Sąd Ostateczny Hansa Memlinga 8. Pieta 9. Gdańska Piękna Madonna 10. Ołtarz św. Barbary 11. Św. Anna Samotrzeć 12. Malarstwo ścienne w Kaplicy Św. Jerzego 13. Grupa rzeźbiarska św. Jerzego 14. Ołtarz św. Doroty 15. Nagrobek Bahrów 16. Ołtarz św. Adriana 17. Zegar Astronomiczny 18. Tablica Jałmużnicza 19. Brama Mariacka 20. Ołtarz św. Jadwigi 21. Ołtarz św. Jakuba 22. Obraz Czarnej Madonny 23. Gotyckie stalle 24. Kaplica Kapłańska
4. Późnogotycki portal Rady znajduje się w południowej elewacji.
4
1
2
1. Barokowy prospekt organowy zbudował Peter Bringe mann w latach 1625-29. 2-4. Monumentalne wnętrze kościoła Mariackiego spra wia ogromne wrażenie. Na powierzchni 5000 m2 pomieś cić się może 25000 wiernych. Od 1529 roku aż do II woj ny światowej świątynię użytkowali ewangelicy, gotycki wystrój wnętrza uzupełniając dziełami manieryzmu i ba roku.
46
5. Ołtarz główny powstał w latach 1511-16 w warsztacie Mistrza Michała z Augsburga.
1890
3
4
5
47
1
2
1. Barokowa ambona z 1617 roku pochodzi z kościoła św. Jana. 2. Barokowy nagrobek Szymona i Judyty Bahrów jest dziełem Abrahama van den Blocke z 1620 roku. Szymon był gdańskim bankierem i kupcem, dostawcą króla Zyg munta III Wazy. 48
3. Epitafium rodziny Oehmów z 1559 roku. 4. W kaplicy św. Rajnolda obejrzeć można kopię “Sądu Ostatecznego” Hansa Memlinga. Oryginał znajduje się w Muzeum Narodowym w Gdańsku.
3
5. Tuż za kruchtą prowadzącą od wejścia głównego do nawy kościoła ustawiono renesansową chrzcielnicę, któ rej ośmioboczna podstawa pochodzi z lat 1554-55. Jej ściany zdobią płaskorzeźby przedstawiające Pochód Mi łosierdzia oraz sceny ze Starego i Nowego Testamentu. 4
5
6
6. Obok kaplicy Świętego Krzyża znajduje się 13-metro wy zegar astronomiczny, wykonany w latach 1464-70 w warsztacie toruńskiego zegarmistrza Hansa Düringe ra. W czasie wybijania godziny 12 pojawia się korowód postaci: Adama i Ewy, apostołów, Trzech Króli i Śmierci. 7. W kaplicy św. Anny obejrzeć można figurę Pięknej Ma donny Gdańskiej z około 1420 roku, nieznanego artysty. 8. Na ścianie kaplicy św. Jerzego znajduje się grupa rzeź biarska przedstwiająca św. Jerzego na koniu, św. Mał gorztę i smoka. Powstała ona w warsztacie gdańskim około 1400 roku.
7
8
49
1
50
1890
51 2
1-2. Ulica Piwna, prowadząca od kościoła Mariackiego do Wielkiej Zbrojowni, zabudowana jest rzędami malowni czych kamieniczek. 3. Kamienicę Hansa van Edena przy ulicy Piwnej 1 zbu dowano w latach 1638-40. Twórcą manierystycznej fa sady był prawdopodobnie Andreas Schlüter starszy, któ ry ozdobił ją bogatym wystrojem rzeźbiarskim.
3
52
1
1890
2
1-3. Manierystyczny budynek Wielkiej Zbrojowni zbudo wano w latach 1600-09 według projektu Antoniego van Obbergena, przy współpracy Jana Strakowskiego. Pier wotnie znajdował się tu arsenał ze zbiorem armat i kul na parterze i lżejszej broni na wyższych kondygnacjach.
3
53
4
4-5. Targ Węglowy nadany został miastu przywilejem z 1342 roku. Od XV wieku służył jako miejsce handlu wę glem.
5
6. Baszta Słomiana przylega od południa do Wielkiej Zbrojowni. Służąca niegdyś jako prochownia ma mury grubości czterech metrów. 7. “Drzewko Milenijne” ustawione przy Targu Węglowym z okazji 1000-lecia Gdańska jest darem polskich i zagra nicznych kowali.
6
7
1
1-2. Plebania, znajdująca się na tyłach kościoła Mariac kiego powstała w 1518 roku. 54 3. Barokowa Kaplica Królewska powstała przy kościele Mariackim w latach 1678-81 na zlecenie króla Jana III So bieskiego. Projekt Tylmana z Gameren realizowany był przez budowniczego gdańskiego Barthela Ranischa. Ele wację frontową przyozdobił kamienną dekoracją An dreas Schlüter młodszy.
2
3
55
56
1
2
1, 3. Tylko pierzeja północna ulicy św. Ducha została odbudowa po zniszczeniach wojennych. W domu pod dawnym nr 114 urodził się w 1788 roku Artur Scho penhauer. 2. Dom Pod Żółwiem przy ulicy św. Ducha 113.
3
5
4-5. Przy ulicy Szerokiej 52 znajduje się domu Pod Ło sosiem, w którym od końca XVI wieku przybyły z Ho landii Ambroży Vermoellen produkował słynną gdańską “złotą wódkę”, zwaną z niemiecka “Goldenwasser”. 6, str. 56,57. Ulicę Szeroką zamyka Żuraw, budowla, któ ra od XIV wieku pełniła rolę bramy i dźwigu.
4
6
57
58
59
motława
60 1
1890
2
1. Długie Pobrzeże nad Motławą to teren starego portu. Ze Starym Miastem łączą je bramy wodne z XIV i XV wieku. 2. Motława jest wygodnym szlakiem komunikacyjnym. Przy Długim Pobrzeżu cumują statki dowożące wycieczki na Westerplatte i do gdańskiego portu. 3-4. Brama Chlebnicka prowadząca na ulicę Chlebnicką powstała w 1457 roku, o czym świadczy herb Gdańska umieszczony nad otworem bramnym. Złotą koronę wi doczną w herbie nadał król Kazimierz Jagiellończyk 26 maja 1457 roku.
3
4
1687
5
5. Brama Świętego Ducha, zbudowana w końcu XIV wieku, prezentuje najstarszy typ budynków bramnych. Miały one skromną dekorację ścian i ostrołukową arkadę przejazdową. 6-7. Żuraw, dźwig portowy, w dzisiejszym kształcie pow stał w latach 1442-44. Drewniana konstrukcja mieściła mechanizm wyciągowy, napędzany siłą ludzkich mięśni. Kilku robotników mogło podnieść ciężar do czterech ton.
6
7
61
2
1
3
1-2. Brama Mariacka zamyka ulicę Mariacką. Przed wschodnią fasadą budynku znajdują się średniowieczne baby kamienne pochodzące z pogańskich Prus.
62
3. Najbardziej na północ wysunięta bramą Gdańska jest Brama Straganiarska. Zbudowana w latach 1481-82 za chowała unikatowy zespół herbów Prus Królewskich, Polski oraz Gdańska, ujętych w tzw. ukłonie heraldycz nym. 4-5. Długie Pobrzeże oprócz wspaniałych widoków nad motławskich zabytków oferuje turystom liczne sklepy z bursztynem i kawiarenki. 4
5
1765
6
7
1930
63
8 9
6-8. Widok na Długie Pobrzeże i Rybackie Pobrzeże od strony nieistniejącego już zamku krzyżackiego. 9. Baszta Łabędź powstała po roku 1454, po wypędzeniu załogi krzyżackiej z Gdańska. Mieszczanie rozebrali wcześniejszą Basztę Rybacką, zbudowaną przez zakon na początku XV wieku, i na jej cokole wznieśli nową. 10. Dwie barokowe kamieniczki stojące przy Targu Ryb nym są pozostałością zabudowy zniszczonej w czasie II wojny światowej. Przed wojną na placu i na przylegają cym do niego Rybackim Pobrzeżu handlowano rybami.
10
1
64 2
1-2. Gotycki kościół św. Jana budowano etapami od 1377 do 1680 roku. Obecnie odbywają się tu wystawy Nad bałtyckiego Centrum Kultury. 3-4. Gotycki kościół św. Mikołaja, patrona żeglarzy, za stąpił najstarszą świątynię Gdańska - drewniany kościół z końca XII wieku. W 1239 roku osiedlono tu dominika nów sprowadzonych z Wrocławia. Zbudowali oni muro wany kościół, który dzisiejszy kształt uzyskał w XV wie ku. Wspaniałe, barokowe wnętrze świątyni obfituje w znakomite zabytki ruchome: jest tu m.in. chrzcielnica z 1732 roku, obraz Andreasa Stecha “Wizja św. Róży z Limy” z 1671 roku.
3
5. Neogotycka Hala Targowa (pl. Dominikański) powsta ła w latach 1894-96 na miejscu klasztoru i części romań skiego kościoła św. Mikołaja.
4
5
6
7
6. Wysoka na 36 metrów baszta Jacek, zbudowana na przełomie XIV i XV stulecia, jest pozostałością średnio wiecznych fortyfikacji. Nazwa upamiętnia św. Jacka Od rowąża, ale została nadana już po II wojnie światowej. Przed wojną gdańszczanie nazywali basztę “Kiek in de 65 Koek”, czyli “patrz do kuchni”.
8
7. Pomnik króla Jana III Sobieskiego na Targu Drzewnym, wykonany przez Tadeusza Barącza w 1897 roku, pier wotnie stał we Lwowie. Ufundowany w 200. rocznicę zwycięstwa wiedeńskiego, przedstawia króla na koniu, tratującego tureckie szańce. 8-9. Targ drzewny, do którego od północy przylegał targ truskawkowy istniał w Gdańsku już w 1581 roku, kiedy użyto po raz pierwszy tej nazwy. Widok na ilustracji po chodzi z ryciny I. Dickmanna z 1617 roku.
9
1617
STARE MIASTO 1
66 1-3. Wprawdzie Stare Miasto nie obfituje w tak olśniewa jące zabytki jak Główne Miasto, jednak już od XIII wieku istniał tu silnie rozwijający się ośrodek miejski, zamiesz kany głównie przez ludność słowiańską. Zakon krzyżacki po wzniesieniu około 1340 roku warowni kontrolującej mieszkańców rozpoczął budowę Głównego Miasta, przez co Stare Miasto straciło na znaczeniu.
3
2
4
5
4-5. Dworzec Główny, inspirowany gdańskim manieryz mem, powstał w latach 1894-1900 według projektu Alek sandra Rundella, Paula Thomera i Cuny’ego. 6. Przed dworcem stoi pomnik Kindertransportów, które od 3 maja do 25 sierpnia 1939 roku wywiozły z Gdańska do Anglii 130 dzieci pochodzenia żydowskiego, ratując im, w ten sposób, życie. 7. Gotycki kościół św. Elżbiety zbudowano przed 1417 ro kiem przy szpitalu, tak aby chorzy, nie wstając z łóżek, mogli brać udział w nabożeństwach. Wcześniej, przed 67 rokiem 1394, istniał tu przytułek dla trędowatych.
6
7
1
2
1-2. Tuż za kościołem św. Elżbiety znajduje się gotycki ko ściół św. Józefa, którego budowę bracia karmelici roz poczęli w 1482 roku. Po odbudowie ze zniszczeń II woj ny światowej świątynię przejęli oblaci.
68
3
3-4. Dom Opatów Pelplińskich powstał w 1612 roku praw dopodobnie według projektu Abrahama van den Blocke. Ta manierystyczna budowla położona nad Kanałem Ra duni przez 140 lat służyła cystersom z Pelplina jako za jazd. Budynek ma typową dla Gdańska fasadę z nieotyn kowanej cegły.
4
69 5
1687
6
5-7. Ratusz Starego Miasta w latach 1587-95 zbudowa no w stylu manieryzmu niderlandzkiego na miejscu wcze śniejszej gotyckiej budowli z około 1380 roku. Tę zwartą, ceglaną bryłę zwieńczoną strzelistą wieżyczką zaprojek tował Antoni van Obbergen. Portal z orłem polskim we fryzie prowadzi do wnętrza, które zawiera wspaniałe wy posażenie przeniesione z różnych domów gdańskich.
7
1
1. Pomnik astronoma Jana Heweliusza przed ratuszem Starego Miasta. 2. Na skwerze przy ulicy Jana Heweliusza stoi inny po 70 mnik poświęcony astronomowi, w którym postać He weliusza wkomponowana została w miedziane astrola bium. Pomnik, dzieło Michała Gąsienica-Szostaka postawiony został przez młodzież Gdańska w 1973 roku.
2
3
3-5. W rozwidleniu Kanału Raduni znajduje się gotycki Wielki Młyn, który był czynny od momentu wybudowa nia go przez Krzyżaków w około 1350 roku aż do 1945 roku, kiedy doszczętnie spłonął. Potężny dach w formie namiotu przykrywał olbrzymią przestrzeń, która podzie lona była na kilka kondygnacji o drewnianej konstrukcji. Na parterze żarna męłły zboże, a wyżej położone pomie szczenia służyły jako magazyny. 4
5
1617
71 6
6. Pierwotna funkcja budynku zwanego Małym Młynem nie jest znana. Zbudowany w XIV wieku, prawdopodob nie wykorzystywany był jako magazyn zboża. 7. Przy ulicy Podmłyńskiej znajduje się zabytkowy domek z XVII wieku. 8. Obok kościoła św. Katarzyny, przy ulicy Katarzynki, znajduje się zespół trzech manierystycznych kamieni czek zwanych Domami Kaznodziejów. Zbudowano je w 1602 roku według projektu Antoniego van Obber gena. 8
7
1
72
1687 3
2
1-4. Kościół św. Katarzyny zaprojektowany został jako niska hala, zakończona obszernym trójnawowym pre zbiterium. We wnętrzu warto zobaczyć obrazy pędzla Antona Möllera i Izaaka van den Blocke, uratowane ze zniszczonego ołtarza głównego. 5. Jan Heweliusz, słynny astronom, związany był z ko ściołem św. Katarzyny i został w nim pochowany. Na jed nym z filarów prezbiterium wisi epitafium naukowca powstałe w 1780 roku z inicjatywy jego wnuka Daniela G. Davissona.
73
4
5
74 1
2
1-3. W miejscu małej kaplicy, w której w 1374 roku wysta wiono na publiczny widok zwłoki św. Brygidy w latach 1396-97 zbudowano kościół pod jej wezwaniem. Położo ny niedaleko Stoczni Gdańskiej, stał się w latach 80. XX wieku świątynią Solidarności i schronieniem dla jej dzia łaczy, m.in. Lecha Wałęsy.
3
4
5
4-5. Kościół św. Bartłomieja powstał na początku XVI wieku w formie gotyckiej, choć panował już wtedy w Gdańsku manieryzm. Wieżę dobudowano na początku następnego wieku. Kościół był jedną z pierwszych w Gdańsku świątyń protestanckich. 6. W zakolu Motławy w XIII wieku zakon krzyżacki zbu dowali warownię, która przetrwała jedynie do 1454 roku, kiedy gdańszczanie, podczas powstania Stanów Pru 75 skich, zdobyli go i zburzyli do fundamentów. W ciągu wieków obszar ten został zabudowany kamienicami i spichrzami, z których najciekawsze zachowały się przy ul. Rycerskiej.
6
7. Biblioteka Gdańska Pan (ul. Wałowa 5) mieści się w neogotyckim budynku z lat 1903-04. Pierwszy zbiór książek w Gdańsku utworzono w roku 1596 na bazie księgozbioru podarowanego przez włoskiego humanistę Jana Bernarda Bonifacio.
7
76 1
2
1. Budynek Poczty Polskiej był świadkiem bohaterskich walk polskich pocztowców 1 września 1939 roku. 2. Na Podwalu Staromiejskim stoi pomnik „Tym co za Pol skość Gdańska„. Upamiętnia on Polaków, którzy zginęli walcząc o polskość Gdańska w latach 1308-1945. Dzieło Wawrzyńca Sampa oraz Wiesława Pietronia powstało w 1969 roku. 3-4. Pomnik Poległych Stoczniowców, ustawiony nieopo dal bramy Stoczni Gdańskiej, poświęcony jest pamięci stoczniowców poległych w czasie pacyfikacji strajku z grudnia 1970 roku. W 1980 roku po strajku i powstaniu Solidarności władze pozwoliły na postawienie monu mentu. Wykonany został przez samych stoczniowców.
3
4
77
78
79
WYSPY I DŁUGIE OGRODY 1
80
2
1-3, str. 76-77W Gdańsku pełniącym już w XVI wieku rolę najważniejszego bałtyckiego portu, potrzebne były licz ne pomieszczenia do przechowywania towarów. Około 300 spichrzów zbudowano na wyspie, która powstała pomiędzy Motławą i kanałem przekopanym w 1576 roku dla ochrony terenu przed pożarem i kradzieżami. Na wschód od wyspy w XVII i XVIII wieku ulokowano ogro dy mieszczan.
3
1765
4
5
4 W 1643 roku na Wyspie Spichrzów stało 315 olbrzy mich, wielokondygnacyjnych spichrzów, które dla od różnienia nosiły dość oryginalne nazwy: m.in. Pstry Pies, Trupia Czaszka i Czerwona Mysz. Mimo otoczenia tere nu wodą i ścisłej ochrony, często wybuchały tam pożary, 81 z których ostatni, w roku 1945, spowodował kompletne zniszczenie. Niedawno podjęto rekonstrukcję zabudowy wyspy. 5-6. Współczesna odbudowa Wyspy Spichrzów dotyczy również kamienic, które znajdowały się w centrum wy spy. Budowane od podstaw, jedynie stylem nawiązują do tych sprzed lat.
6
1
82
1-2. Od wschodu Wyspy Spichrzów broniły Baszty Stą giewne zbudowane w XVI wieku.
2
3-4. Na usytuowanej pomiędzy Motławą a Kanałem na Stępce wysepce, zwanej Ołowianką, znajdują się trzy spichrze: Oliwski, Miedź i Panna, w których mieści się obecnie Muzeum Morskie. Do tej utworzonej w 1960 roku placówki należy także Żuraw. Stała ekspozycja pre zentuje obiekty związane z morzem i żeglugą wiślaną. Przy Ołowiance zacumowano statek Sołdek, w którym urządzono sale ekspozycyjne.
3 4
5
6
5. Przy Ołowiance zacumowano statek Sołdek, w którym użądzono sale ekspozycyjne.
83
6. W części Nowej Motławy wydzielono port jachtowy, w którym cumują żaglowce goszczące w mieście. 7-8. Niedaleko portu zobaczyć można dom Pod Murzyn kiem, z umieszczoną nad wejściem głową Murzyna. 7
8
1
1. W Spichrzu Królewskim zbudowanym na Ołowiance w latach 1606-08, prawdopodobnie według projektu Abrahama van den Blocke, przechowywano zboże na leżące do króla polskiego. Już Kazimierz Jagiellończyk na łożył na gdańszczan obowiązek utrzymywania tego spi 84 chrza. 2-3. Jedyną pozostałością zabudowy Długich Ogrodów, zniszczonej w czasie II wojny światowej, jest kościół św. Barbary. Gotycka budowla powstała w 1430 roku na miejscu wczeęniejszej świątyni. 4, str. 84-85. Brama Żuławska, zamykająca miasto od strony wschodniej, została zbudowana przez Jana Stra kowskiego w 1628 roku, jako trójarkadowa brama trium falna.
3
2
85
4
86
87
STARE PRZEDMIEŚCIA 1
3
88
1-2. Kościół św. Trójcy, wraz z przylegającymi budynkami, wznieśli w latach 1420-1514 franciszkanie, którzy przy byli na Stare Przedmieście rok wcześniej. Rozwój refor macji doprowadził do upadku zgromadzenia zakonnego, które w 1556 roku kościół i zabudowania klasztorne przekazało miastu. 3. Na południe od Głównego Miasta, poza murami obronnymi, w drugiej połowie XIV wieku powstało duże osiedle gdzie budowano oraz naprawiano statki i łodzie. Zniszczenia z 1945 roku oszczędziły jedynie kilka zabyt kowych obiektów
2
4. W XVII wieku do kościoła, od strony zachodniej, do budowano ryglowy dom galeriowy. 4
4
5
4. Trójnawowe wnętrze świątyni, zakończone prezbite rium, które w początkach istnienia było samodzielnym kościołem Wieczerzy Pańskiej, wypełnione jest znakomi tymi zabytkami sztuki gdańskiej. 5. W kościele św. Trójcy obejrzeć można najstarszą za chowaną ambonę w Gdańsku pochodzącą z 1541 roku.
6
6-7. W zakończeniu nawy południowej kościoła św. Trój cy, w 1480 roku dobudowano, na zlecenie króla Kazi mierza Jagiellończyka, kaplicę św. Anny, która służyć mia 89 ła mieszkańcom Gdańska polskiego pochodzenia.
7
1
1. Mała Zbrojownia (pl. Wałowy) powstała w latach 1643-45, według projektu Jerzego Strakowskiego, w cza sie wielkiej przebudowy fortyfikacji Gdańska.
2
2-3. W dawnym gmachu klasztoru Franciszkanów, zbu dowanym w latach 1422-1522 przy ulicy Toruńskiej 1, mieści się Muzeum Narodowe, którego zbiory za początkował Rudolf Feitag w połowie XIX wieku. Naj wybitniejszym eksponatem jest oryginał “Sądu Osta tecznego” Hansa Memlinga. 90
4. “Statki na morzu”, Bonawentura Peters (1614-1652).
3 4
5
7 6
5. „Czesząca się kobieta”, Wojciech Weiss (1875-1950). 6. Baszta Biała u zbiegu ulic Augustiańskiej i Pod Zrębem jest pozostałością południowych fortyfikacji Gdańska. 7. Obecny kościół św. św. Piotra i Pawła powstał w latach 1424-1516 na miejscu wcześniejszej świątyni, która spło nęła. 91 8. Manierystyczna Brama Nizinna, zbudowana przez Jana Strakowskiego 1626 w roku, znajdująca się w kur tynie wału obronnego pomiędzy zachowanymi ba stionami św. Gertrudy i Żubr, broniła miasta od południa. Nad arkadą wjazdową umieszczono wartownię.
8
92
93
INNE DZIELNICE 1
2
1. Dom podcieniowy przy ulicy św. Wojciecha 297 (Lipce) jest przykładem chaty ryglowej typowej dla Żuław. 2-3. Twierdza Wisłoujście, zbudowana w 1482 roku na miejscu umocnień krzyżackich, była miejscem pobierania opłat od wypływających na morze statków.
94 3
str. 90-91. Inną częścią fortyfikacji była Kamienna Śluza zbudowana w latach 1619-24 przez Williama Jansena Benninga i Adriana Olbrantsa. Dwie kamienne grodzie, zwieńczone okrągłymi wieżyczkami zwanymi “Czterema Dziewicami” regulowały przepływ wody. Śluza chroniła Gdańsk przed wylewami Wisły i zbyt wysokim pozio mem wody w kanałach.
4
5
4-5. Pomiędzy Nowym Portem a Zatoką Gdańską znaj duje się maleńki półwysep zwany Westerplatte, na któ rym pozwolono Polsce utrzymywać w okresie między wojennym załogę, składającą się z 88 żołnierzy. 1 września 1939 roku krążownik “Schleswig-Holstein” rozpoczął ostrzał polskiej placówki, która pod dowódz twem majora Henryka Sucharskiego broniła się 7 dni. 6. Na przeciwko Westerplatte, po drugiej stronie Motła wy, na terenie dzielnicy Nowy Port stoi, nieczynna już, latarnia morska. Zbudowana w latach 1893-1894 wzo rowana była na nieistniejącej latarni z Cleveland w Sta nach Zjednoczonych. 1 września z okna latarni padł wy strzał, który był sygnałem do rozpoczęcia II wojny światowej. 6
7. Port Gdański znajdował się na Motławie już w IX wie ku, z biegiem czasu zajmując całe nabrzeże miasta. W XVIII wieku port zaczęto rozbudowywać w kierunku kanału Leniwki, dzisiejszego Kanału Portowego oraz ba senu Władysława IV. 95
7
1
2
1. Na północny zachód od centrum Gdańska znajduje się willowa dzielnica Wrzeszcz. Przy ulicy Narutowicza 11 zo baczyć można gmach najstarszej uczelni technicznej w północnej Polsce - Politechniki Gdańskiej. Zbudowany w latach 1900-04 dla Technische Hochschule według projektu m.in. Alberta Carstena, jest ciekawym przykła dem eklektyzmu wykorzystującego formy manieryzmu gdańskiego. 2. W XIX i XX wieku Jaśkowa Dolina, część gdańskiej dzielnicy Wrzeszcz, stała się modnym rejonem willowym. Swoje domy stawiali tu przede wszystkim urzędnicy i kupcy przybywający z głębi Niemiec. Willa Schreya przy Jaśkowej Dolinie 19, zbudowana w 1899 roku, jest cha rakterystycznym przykładem panującej tu architektury.
96
3. W dzielnicy Letnica, w latach 2008-11 powstał nowoczesny
stadion Arena, przeznaczony na 42 tysiące widzów. Fasada po kryta jest płytkami w kolorze brązu, nawiązującymi do barwy bursztynu.
3
4. W dzielnicy Przymorze, przy ul. Obrońców Wybrzeża znajduje się najdłuższy blok mieszkalny tzw. Falowiec. Zbudowany w latach 70-73 mierzy 860 m i zamieszkuje go około 6000 osób. Budynki takie wznoszono w Gdań 4
5
6
sku w latach 60-tych i 70-tych na Przymorzu i w Nowym Porcie. W sumie powstało ich 8. 4. W nadmorskiej dzielnicy Brzeźno, która już od XIII wieku znana była jako osada rybacka, znajduje się stu metrowe molo zbudowane w 1900 roku. Molo to w okresie międzywojennym przedłużono do 200 me trów.
7
5. Na wzgórzu św. Wojciecha w dzielnicy Święty Woj ciech w 997 roku praski biskup Wojciech Sławnikowic odprawił mszę, w czasie jego podróży chrystianizacyjnej do Prus. Na miejscu tym na początku XIV wieku zbudo wano gotycki kościół, który został przebudowany w XVI wieku. 6-7. Kulminacyjnym elementem dzielnicy Grodzisko jest 97 Góra Gradowa (46 m n.p.m) położona na zachód od centrum miasta, wspaniały punkt widokowy na Gdańsk. Tu od XVI wieku powstawał system fortyfikacji, z któ rych zachowało się wiele elementów. Na szczycie wznie sienia znajduje się pomnik Milennium. 8
OLIWA 1
Oliwa, dzisiejsza dzielnica Gdańska położona między Wrzeszczem a Sopotem, swe istnienie zawdzięcza cy stersom sprowadzonym tu w 1186 roku przez księcia Sambora. Wokół zabudowań klasztornych rozlokowała się wieś, która w 1874 roku otrzymała prawa miejskie.
2
1-2. Pałac Opacki w Oliwie istniał już w XV wieku. W wie ku XVIII dodano do parterowego budynku dwa skrzydła. W latach 1754-60, na zlecenie opata Jacka Rybińskiego, dobudowano piętro i całość przekształcono w stylu ro koka. Obecnie mieści się tu Muzeum Narodowe groma dzące zbiory sztuki współczesnej.
3
98
3-4, str. 98-99. Park Oliwski im. Adama Mickiewicza, o powierzchni 13 hektarów, zaprojektowany został dla powstającej w końcu XVII wieku rezydencji opata oliw skiego. Dzisiejszy kształt, będący modnym wówczas wy obrażeniem ogrodu chińskiego, nadał mu Jan Jerzy Salt zmann w końcu XVIII wieku.
4
1765
5
6
5-7. Już w końcu XII wieku zakon cystersów rozpoczął prace nad budową kościoła. Świątynia ta miała cechy ro mańskie, które dziś znaleźć można w partiach przyzie mia. W wieku XIII i XIV powstała gotycka budowla, która zachowała swój układ przestrzenny do dziś. Podczas ba rokowej przebudowy w XVII i XVIII wieku dodano mię dzy innymi portal główny i hełmy wież. Wnętrze także wzbogacono wówczas o wiele elementów dekoracyj nych z których najciekawszy jest monumentalny ołtarz główny z 1693 roku. W jego środku umieszczono obraz przedstawiający patronów zakonu Marię i św. Bernarda, pędzla Andreasa Stecha
7
99
100
101
1
2
1. Nagrobek rodziny Kosów powstał około roku 1599 i prawdopodobnie jest dziełem Willema van den Blocke.
3
2. Wielkie rokokowe organy, wyposażone w 7876 pisz czałek, zbudowane zostały w warsztacie miejscowych cystersów w latach 1763-88. 3. Przy północnej nawie znajduje się kaplica Chrzcielna, w której obejrzeć można przykłady zdobnictwa roko kowego. 4. Ambona z połowy XVIII wieku. 4
102
5
6
5. Nad Potokiem Oliwskim, w 1597 roku, cystersi wybu dowali kuźnię wodną na potrzeby swych gospodarstw. Działała ona do 1947 roku. 6-7. Ogród zoologiczny w Oliwie zorganizowano w 1954 roku. Rozległy teren wśród wzgórz, na obrzeżach mia sta, pozwolił na urządzenie komfortowych wybiegów dla zwierząt.
7
103
104
105
SOPOT 1
2
Sopot, położony pomiędzy Gdańskiem i Gdynią, jest najbardziej znanym nadmorskim kurortem w Polsce. Już w XVI wieku gdańscy mieszczanie budowali tu letnie re zydencje, ale prawdziwy rozwój nastąpił po przybyciu do Sopotu w 1808 roku Jeana George’a Haffnera, który za łożył tu uzdrowisko. 1-3. Pierwszy Dom Zdrojowy powstał w roku 1824 jako budynek parterowy. W 1879 roku zbudowano nowy obiekt, który w 1909 roku zburzono i na jego miejscu po stawiono nowy, podpalony w 1945 roku przez wkracza jących do Sopotu Rosjan. Istniejący dziś Dom Zdrojowy pochodzi z 2006 roku.
106
3
1890
1890
6
4
5
4-5, str. 102-103. Wizytówką Sopotu jest 516 metrowej długości molo, z ustawioną wzdłuż pomostu najdłuższą ławką w Europie. Obecne molo wybudowano w 1928 roku, ale już w roku 1827 istniał tu maleńki pomost zbudo wany przez Haffnera. 6-7. Malowniczy budynek Zakładu Balneologicznego i Szpitala Reumatologicznego zbudowano w Sopocie według projektu Paula Puchmüllera w latach 1903-04. W 48. kabinach kąpielowych kuracjusze pobierali kąpiele zdrowotne w słonej wodzie, której temperaturę określał lekarz. W 1975 roku starą kotłownię przerobiono na la tarnię morską.
7
107
1
2
3
1. Olbrzymi gmach w stylu wilhelmińskiego baroku, po łożony tuż przy plaży i widoczny z mola, to Grand Hotel zbudowany w latach 1924-27. 2-3. Łazienki Południowe, położone przy plaży na połu dnie od centrum Sopotu, zbudowano w 1907 roku we dług projektu Paula Puchmüllera. Ten drewniany budy nek z łamanym dachem mieścił przebieralnie oraz restauracje. 4. Klasycystyczny dworek Sierakowskiego (ul.Czyżew skiego 12) jest jednym z najstarszych budynków Sopotu. Widoczny był już na planie miasta z 1714 roku. Obecny kształt dworku powstał w 1797 roku za sprawą Kajetana hr. Sierakowskiego, kasztelana płońskiego, posła na Sejm Czteroletni.
4
108
5
5-6. Molo sopockie, plac Zdrojowy i ulica Bohaterów Monte Cassino stanowią jeden z najbardziej znanych nadbałtyckich deptaków zwanych „Monciakiem”.
6
7. Najpiękniejsze wille i domy wczasowe budowano w So pocie w pierwszej połowie XIX wieku. Otoczone ogroda mi oraz misternie kutymi parkanami, powstawały głów nie wzdłuż brzegu morskiego i na zboczach Skarpy Sopockiej. Przykładem budynku o konstrukcji szkieleto wej jest willa przy ulicy Morskiej 7.
7
109
1
1. Krzywy Domek (ul. Bohaterów Monte Cassino 53) zbudowany według projektu Szotyńskich i Zaleskiego w 2003 roku nawiązuje do bajkowych rysunków Jana Marcina Szancera oraz Pera Dahlberga, 2. Znajdujące się przy placu Konstytucji 3 Maja figury Ka szuba i Kaszubki, podtrzymujące na swych barkach gzyms, są pozostałością kamienicy zburzonej w 1945 roku. 3-4. Przy dawnym rynku sopockim wznosi się neogotyc ki kościół św. Jerzego wzniesiony w latach 1899-1901.
2
110
3
4
5
5. Opera Leśna (ul. Moniuszki 12) powstała w 1909 roku jako amfiteatr o powierzchni 4 ha. Od 1977 roku odbywa się tu międzynarodowy festiwal piosenki. 6. Na Górze Zamkowej (ul. Haffnera) znajduje skansen archeologiczny prezentujący wczesnośredniowieczne grodzisko istniejące na tym terenie od VIII do X wieku. Na odkrytych pozostałościach bramy, części palisady oraz 7 domów zrekonstruowano cały zespół grodowy.
6
111
GDYNIA 1
2
1. Gdynia znana była jako wieś rybacka już w 1224 roku Jednak jej zasadniczy rozwój przypada na okres 20-lecia międzywojennego, kiedy Polska po uzyskaniu dostępu do morza wybudowała tu port. 2. Żaglowiec „Dar Młodzieży” stojący przy Molu Połu dniowym, wykonany dla Wyższej Szkoły Morskiej przez stocznię w Hamburgu, służył celom szkoleniowym. 3. Józef Piłsudski ogląda wojenny port w Gdyni w 1930 roku.
3
112
4
5
6
4. Skwer Kościuszki i będące jego przedłużeniem Molo Południowe są głównym deptakiem Gdyni. Powstał on na miejscu istniejących tu niegdyś zabudowań letnisko wych. 5. Obok “Daru Młodziezy” przycumowano kontrtorpe dowiec “Błyskawica”, który walczył w czasie II wojny światowej.
7
6. Pomnik autorstwa Danuty i Zdzisława Kosedów przed sawia Josepha Conrada Korzeniowskiego, znanego pisa rza marynistycznego, urodzonego w Polsce, ale piszą cego po angielsku. 7. Kompozycja “Maszty” Wawrzyńca Sampa jest częścią pomnika Josepha Conrada Korzeniowskiego. 8. Na turystów czekają tu liczne stragany oferujące mię dzy innymi muszle, rozgwiazdy, wyroby z bursztynu oraz modele żaglowców.
8
113
1
1. Najstarszym budynkiem w Gdyni jest XIII-wieczny ko ściół św. Michała Archanioła na Oksywiu (ul. Arciszew skich). Został on ufundowany w 1225 roku przez księcia pomorskiego Świętopełka II. Z pierwotnej romańskiej świątyni zachowała się jedynie ściana zachodnia. W XIV wieku dobudowano prezbiterium oraz nawę boczną od strony północnej. 2. See Towers ( ul. Hryniewickiego 6) zbudowany w 2005 roku o wysokości 125,4 m jest najwyższym budynkiem wzniesionym poza Warszawą i najwyższym budynkiem mieszkalnym w Polsce. 3. Wznosząca się 91 metrów nad poziomem morza Kępa Redłowska w swej części nadmorskiej jest rezerwatem krajobrazowym. Nad stromym klifem rośnie las miesza ny z przewagą buku.
3
114
2
4
5
4. Późnobarokowy pałac w Orłowie powstał w 1906 roku na zlecenie Ludwika Slaskiego, ówczesnego właści ciela dóbr orłowskich. Realizacji budowy podjął się, spro wadzony z Berlina architekt Kazimierz Skórzewski. 5. U podnóża Kępy Redłowskiej w 1828 roku rybak Jo hann Adler wybudował gospodę, która dała początek osadzie Orłowo. W 1934 roku wybudowano molo, które służyło jako przystań Polskiej Żeglugi Rzecznej Vistula.
6
6. „Przy pl. Kaszubów znajduje się rzeźba „Para Kaszu bów na ławce”, która upamiętnia małżeństwo Scheibów, którzy w 1928 roku wybudowali tu kamienicę. Elżbieta Scheibe, wypatrująca co dzień powrotu męża, rybaka zażyczyła sobie, na szczycie budynku dobudówkę, z któ rej rozciągał się widok na całą Zatokę Gdańską. str. 114-115. U ujścia rzeczki Kaczej rybacy wciągają na brzeg swe tradycyjne łodzie.
115
116
117
OKOLICE
1
2
1. Polska posiada 528 km. linii brzegowej. Znajduje się tu wiele kurortów przyciągających, szczególnie latem, rze sze turystów. 2. Drewniany budynek konstrukcji szkieletowej w Pucku powstał około 1725 roku jako szpitalik-przytułek. Dziś mieści się tu muzeum etnograficzne. 3. W miejscowości Hel od 1999 roku funkcjonuje foka rium, gdzie realizowany jest projekt odtworzenia i ochro ny kolonii fok szarych w rejonie południowego Bałtyku.
3
118
4
5
6
4. Mierzeja Helska to piaszczysty półwysep zamykający od strony Bałtyku Zatokę Gdańską. Powstała na skutek działalności fal i wiatrów, które usypały dochodzące do 23 m wysokości wydmy, porośnięte następnie sosno wym lasem. 34 km długości, a w najwęższym miejscu szerokość wynosi 100 m. Niszczona przez fale sztormo we mierzeja wymaga stałej ochrony i zabezpieczeń tech nicznych. Mierzeja Helska jest atrakcyjnym regionem tu rystycznym. Znajdują się tu popularne miejscowości letniskowe takie jak Jurata, Chałupy, Jastarnia i Hel. Płyt ka zatoka Pucka - bezpośrednio przylegająca do półwy spu, jest mekką amatorów windserfingu. 5. Domy rybackie o konstrukcji szkieletowej są charakte rystyczne dla zabudowy Helu. Pozostało ich niewiele, przede wszystkim przy ulicy Wiejskiej, głównym trakcie miasta. Dom pod numerem 33 pochodzi z roku 1850, obecnie mieści się tu kiosk. 6. Najstarszym budynkiem w Helu jest gotycki kościół z początku XV wieku. Obecnie mieści się w nim Muzeum Rybołówstwa.
7
7-8. Klasztor cysterek w Żarnowcu założony został na przełomie XIII i XIV wieku przez cystersów z Oliwy, któ rzy od 1215 roku byli właścicielami Żarnowca. Wokół dziedzińca zachowały się gotyckie krużganki, udostęp nione dla zwiedzających. Obok zabudowań klasztornych stoi gotycki kościół z XIV stulecia.
8
119
1
1. Słowiński Park Narodowy utworzony w 1967 roku zali czony został do Światowych Rezerwatów Biosfery. Jego główną atrakcją są ruchome wydmy sięgające 42 m wy sokości, przemieszczające się rocznie nawet o 9 m.
2
3
2-3. Skansen w Klukach utworzono na obrzeżach Sło wińskiego Parku Narodowego, wśród bagien i lasów, nie opodal jeziora Łebsko. W 1963 roku zakupiono pierwszą zagrodę w istniejącej tu wsi Słowińców. Pozyskanie w Klukach zagród i wykorzystanie budynków przenie sionych z innych miejscowości pozwoliło na zachowanie wsi Kluki w jej dawnej formie. Mieszkający we wsi Sło wińcy – Kaszubi protestanci – zajmowali się głównie ry bołówstwem. W magazynie rybackim obejrzeć można łodzie i sprzęt rybacki, m.in. sieci, kotwice oraz ościenie. 4-5. W X wieku na miejscu dzisiejszego Lęborka, nad rzeką Łebą, leżał słowiański gród Lewino. Od 1310 do 1466 roku miasto należało do Krzyżaków, którzy zbudo wali na wyspie gotycki zamek, później wielokrotnie prze budowywany. W narożniku rynku znajduje się kościół św. Jakuba, którego budowa rozpoczęła się po 1341 roku. Miasto otoczono murami obronnymi z 33, basztami, z których zachowała się tylko jedna – Baszta Bluszczowa (na zdjęciu).
5
120
4
6
7
8
6. Gotycki zamek krzyżacki w Bytowie powstał w latach 1398-1405 i pełnił rolę strażnicy granicznej państwa krzyżackiego. Po przebudowie w latach 1560-70 stał się letnią rezydencją książąt zachodniopomorskich – Gryfi tów. 7. Na północ od Chojnic, w dorzeczu górnego biegu rzeki Brdy, znajduje się olbrzymi zespół leśny – Bory Tucholskie. W 1996 roku utworzono tu park narodowy, który chroni bogactwo flory i fauny, m.in. 200 gatunków porostów. Teren ten zamieszkują również zagrożone wyginięciem zwierzęta, jak żółw błotny. Meandrujące wody Brdy, wraz z dopływami uznane są za krainę pstrąga i lipienia. 8. Chojnice w średniowieczu były granicznym grodem księstwa pomorskiego, zagarniętym w 1309 roku przez państwo krzyżackie. Pozostałością po obwarowaniach z połowy XIV wieku jest Brama Człuchowska, w której mieści się Muzeum Historyczno-Etnograficzne. W ol brzymim jak na warunki pomorskie rynku dominuje neo gotycki ratusz. Atrakcją jest fontanna z trzema postacia mi nagich kobiet.
9
9. W odległości 40 km od Gdańska, w okolicach Kartuz i Kościerzyny, rozciąga się Szwajcaria Kaszubska. Teren ten, o urozmaiconym, pagórkowatym krajobrazie, po przecinany jest licznymi polodowcowymi jeziorami. Stąd skojarzenie ze Szwajcarią. Dzięki swym walorom od bli sko stulecia jest głównym ośrodkiem rekreacyjnym Po morza Gdańskiego. „Kółko Raduni” – szlak kajakowy o długości 40 km, prowadzący przez rzekę Radunię i 10 długich jezior polodowcowych.
121
2
1
3
1, 3. Kaszubski Park Etnograficzny we wsi Wdzydze Ki szewskie jest najstarszym, założonym w 1907 roku, skan senem w Polsce. Gromadzi architekturę drewnianą rejo nu Kaszub. W 1970 roku nastąpiła jego rozbudowa i wydzielenie obiektów z poszczególnych rejonów Ka szub oraz Kociewia. Obejrzeć tu można zagrody, dworki szlacheckie, wiatraki oraz XVIII-wieczny drewniany ko ściół. Na terenie skansenu często odbywają się imprezy folklorystyczne. 2. Centrum Edukacji i Promocji Regionu w Szymbarku jest prywatnym skansenem, w którym umieszczono wiele osobliwości. Obok najdłuższej deski świata (dł. 36,83 m), bunkra Gryfa Pomorskiego i Domu Sybiraka najwięk szą atrakcją jest „Dom do góry nogami”, który u zwie dzających powoduje zaburzenie zmysłu równowagi.
4
4-5. Za stolicę Szwajcarii Kaszubskiej uważa się Kartuzy. Miasto swą nazwę zawdzięcza zakonowi kartuzów sprowadzonych tu w II połowie XIV wieku przez Jana z Różęcina – właściciela okolicznych dóbr. Najcenniejszą pozostałością po zakonie jest gotycki kościół, zbudowa ny w latach 1383-1403. Charakterystycznym elementem budowli jest barokowy dach w kształcie wieka trumny z lat 1731-33. 5
122
6 7 8
6. Kościół parafialny Wniebowzięcia NMP w Żukowie wzniesiono dla zakonu norbertanek w XIII-XIV wieku. Na uwagę zasługuje wnętrze z bogatym wystrojem. De koracyjny, późnorenesansowy ołtarz główny z około 1620 roku zawiera obraz przedstawiający Wniebowzię cie NMP, prawdopodobnie pędzla Hermana Hana. 7. Zespół dawnego opactwa cysterskiego w Pelplinie ufundowano w 1258 roku. Okazały kościół NMP po wstawał od końca XIII do II połowy wieku XIV. Bogato rzeźbiony wejściowy portal z około 1300 roku zdobi neo romański tympanon. 8. Gotycka kapliczka przydrożna z około 1500 roku znaj dująca się w miejscowości Gnojewo w okolicach Malbor ka. 9. Gotycki zamek w Kwidzyniu został zbudowany w la tach 1320-47 przez zakon krzyżacki i był siedzibą kapitu ły. Ciekawym jego elementem jest gdanisko (toaleta), do którego prowadzi ganek wsparty na arkadach.
9
str. 122-123. Zamek w Malborku został zaprojektowany jako stolica państwa Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego, zwanego w Polsce zakonem krzyżackim. Zakon ten powstał w Palestynie w okresie wypraw krzyżowych w latach 1190-98. Najważniejszą funkcją zakonu, oprócz opieki nad ubogimi i chorymi, była walka z niewiernymi. W roku 1225 polski książę Kon rad Mazowiecki przekazał Krzyżakom Ziemię Chełmiń ską, która miała być przyczółkiem do walki z pogańskimi Prusami. Był to początek państwa zakonnego. W roku 1278 Krzyżacy rozpoczęli budowę zamku konwentual nego w Malborku.
123
124
125
1
2
1. Obok zamku w Malborku szybko tworzyło się miasto, które w XIV wieku zyskało zespół murowanych umoc nień wraz z czterema bramami. Około 1380 roku zbudo wano ratusz, który stylistyką nawiązywał do elewacji Pałacu Wielkich Mistrzów. 3
2. Przedzamcze, zwane również Zamkiem Niskim, po wstało w I połowie XIV wieku jako część gospodarcza zamku. Mieściły się tu m.in. warsztaty, zbrojownie, spi chlerze i stajnie. Do obrony tego terenu służyły mury obronne i liczne baszty, takie jak te widoczne na zdjęciu: baszty Podstarościego i Wójtowska. 3-4. Pałac Wielkich Mistrzów dobudowano na zamku w Malborku od strony rzeki Nogat. Prace rozpoczęto w I połowie XIV wieku, a gmach rozbudowano w latach 1383-93. Wtedy to powstały reprezentacyjne sale z Re fektarzem Letnim i Zimowym na czele. 5. Refektarz Letni w Pałacu Wielkich Mistrzów jest najbar dziej reprezentacyjnym pomieszczeniem zamku w Mal borku. Tu wielki mistrz zakonu krzyżackiego przyjmował dostojnych gości. Powyżej kominka znajduje się frag ment kuli kamiennej, pamiątka po oblężeniu zamku przez wojska polsko-litewskie w 1410 roku.
4
126
5
6
7
6-8. Zamek Wysoki był pierwszą budowlą, którą Krzy żacy wznieśli nad brzegiem Nogatu. Zaprojektowany na rzucie prostokąta budynek z wewnętrznym dziedziń cem, zaopatrzono w narożach w charakterystyczne dla zamków krzyżackich wieżyczki. Na pierwszym piętrze komunikację umożliwiały krużganki, które otwierały się na dziedziniec ostrołukowymi oknami. Całość otoczono fosą z wodą doprowadzaną kanałem z odległego o 6 km jeziora Dąbrówka, oraz murem. 9. Dziedziniec Zamku Wysokiego w Malborku powstał, kiedy w XIII i początku XIV wieku do zamku dobudowa no trzy skrzydła. Studnia wykopana w średniowieczu miała głębokość 18 m.
8
9
127
1
2
3
4
1. Zamek w Sztumie zbudowali Krzyżacy w latach 132636 jako letnią rezydencję wielkich mistrzów. Usytuowa no go w niewielkiej odległości od Malborka, głównej siedziby zakonu, tak aby załogi zamków mogły być w stałym kontakcie. Cały projekt rozmieszczenia zam ków krzyżackich tak pomyślano, aby za pomocą specjal nego systemu znaków dymnych i ogniowych można było przekazywać wiadomości od zamku do zamku. Np. w zasięgu widoczności wysokiej wieży zamku malbor skiego pozostawały miasta i zamki w Elblągu, Tczewie, Gdańsku, Dzierzgoniu oraz Sztumie. 2-3. Kościół we Wróblewie, malowniczo położony nad kanałem, powstał prawdopodobnie w II połowie XVI wieku. Budynek o konstrukcji szachulcowej zdobi wieża na kalenicy. 4. Szachulcowy kościół z ceglanym prezbiterium w Ste gnie pochodzi z lat 1681-83. 5. Dom podcieniowy, wzniesiony w konstrukcji szachul cowej w miejscowości Trutnowy, jest typowym przy kładem budownictwa wiejskiego z terenu Żuław. Zbu dował go majster Georg Basener w 1720 roku. 5
128
6
7
6. W Sztutowie znajduje się muzeum hitlerowskiego obozu koncentracyjnego Stutthof. Powstał on już 2 września 1939 roku na obszarze należącym do Wolne go Miasta Gdańska i działał aż do 9 maja 1945 roku. Był pierwszym i najdłużej czynnym na terenie Polski obozem służącym do masowej eksterminacji ludności. W czerwcu 1944 roku włączono go do programu „ostatecznego roz wiązania kwestii żydowskiej”. Szacuje się, że w obozie zginęło około 65 tysięcy osób. 7. Most zwodzony na Szkarpawie, prawym ujściu Wisły, malowniczo wpisuje się w krajobraz Żuław. Powstał on w końcu XIX wieku jako jeden z elementów przepraw przez kanały. 8. Kąty Rybackie, położone u podstawy Zatoki Gdań skiej, są miejscem cumowania tradycyjnych, rzadkich już nad Bałtykiem, łodzi rybackich. Wracający z połowu ry bacy sprzedają ryby prosto z łodzi.
8
129
Zdjęcia: Stanisława, Jolanta i Rafał Jabłońscy Tekst: Rafał Jabłoński Opracowanie graficzne: Rafał Jabłoński
Strona 1 okładki: Fontanna Neptuna.
Zdjęcia z archiwum fotograficznego Jabłońskich Tel./Faks: +48 (22) 842-54-53 ; Tel. kom.: +48 602 324 409; www.fotojablonski.pl e-mail: archiwum@fotojablonski.pl
Druk: Perfekt S.A., Warszawa
ISBN 978-83-61511-66-3 Wydawnictwo FESTINA Warszawa Tel./Fax. +48 (22) 842-54-53, tel. kom.: +48 602 324 409 e-mail: wydawnictwo@festina.org.pl, www.festina.org.pl © Copyright byWydawnictwo Festina ©
Warszawa