Ryszard Daniel Golianek
—
Polska w muzycznej Europie
—
Tematyka polska w dziełach kompozytorów zagranicznych XIX wieku
Polskie Wydawnictwo Muzyczne Kraków 2019
! PWM --- Polska w muzycznej Europie.indb 3
13.05.2019 17:38:23
Zrealizowano w ramach programu „Dziedzictwo Muzyki Polskiej” ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego © 2019 by Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków, Poland ISBN 978-83-224-5081-9 PWM 20 829 Wydanie I Printed in Poland 2019 Polskie Wydawnictwo Muzyczne al. Krasińskiego 11a, 31-111 Kraków www.pwm.com.pl
00.1 --- PMW Golianek --- Strony początkowe.indd 4
17.05.2019 07:36:41
Spis treści
9 PRELUDIUM. Tematyka polska w dziełach kompozytorów zagranicznych XIX wieku
31 Rozdział 1
36 Tańce polskie i kompozycje alla polacca
Idee
37 Mazurek
Muzyczne
40 Polonez i kompozycje alla polacca
wizje Polski
50 Polskie tańce, suity, rapsodie 55 Trzy wizje Polonii w muzyce programowej 56 Polonia Richarda Wagnera 63 Pologne Augusty Holmès
95 Rozdział 2 Historia narodowa Muzyczne rekonstrukcje dziejów Polski
68 Polonia Edwarda Elgara
76 Polonia w muzyce programowej – podsumowanie
79 INTERLUDIUM 1. Richard Wagner a Polska
91 Tematyka polska jako element wzmiankowany
101 Prahistoria i dawne dzieje narodowe 101 Prahistoria i mitologia narodowa – Vanda Antonína Dvořáka 110 Polski święty – Franza Liszta oratorium o św. Stanisławie 127 Borys Godunow i Dymitr Samozwaniec – trudne losy sąsiedztwa polsko‑rosyjskiego 131 Relacje polsko‑rosyjskie w Borysie Godunowie Musorgskiego 137 Dvořákowski Dimitrij – dalsze losy bohaterów Borysa Godunowa
! PWM --- Polska w muzycznej Europie.indb 5
13.05.2019 17:38:24
146 INTERLUDIUM 2. Filmowa wersja Borysa Godunowa w reżyserii Andrzeja Żuławskiego 156 Niemieckie śpiewogry o polskich powstaniach narodowych 156 Der alte Feldherr Karla Holteia 161 Der Pole und sein Kind Alberta Lortzinga 166 Obrazy Polaków w kompozycjach Holteia i Lortzinga – podsumowanie 171 Rozdział 3 Trawestacje
176 Alternatywna wizja odsieczy wiedeńskiej – Wanda Franza Dopplera
historyczne
176 Odsiecz wiedeńska – triumf kultury zachodniej
Autorskie wizje
180 Franz Doppler i jego Wanda
historii Polski
184 Akcja i fabuła opery
w dziełach
188 Muzyczne charakterystyki Polaków i Turków
operowych
198 Fałszywy Stanisław – historia jako pretekst do farsy alla polacca 198 Fakty historyczne i dzieła artystyczne o polskim królu 204 Akcja i bohaterowie oper 208 Un giorno di regno Giuseppe Verdiego 212 Jedno libretto Felice Romaniego – dwie opery
221 Rozdział 4 Literatura Inspiracje mickiewiczowskie w muzyce
228 Sposoby muzycznego opracowania utworów Mickiewicza 234 Ballady Mickiewicza jako romantyczne pieśni niemieckie – Polnische Balladen Carla Loewego 236 Konstrukcja muzyczna 238 Sposoby odwzorowania tekstu 243 Konrad Wallenrod we włoskiej operze – I Lituani Amilcare Ponchiellego 249 Adaptacja powieści poetyckiej 255 Dramaturgiczna funkcja muzyki 259 Ballada Czaty w wersji instrumentalnej – Wojewoda Piotra Czajkowskiego
! PWM --- Polska w muzycznej Europie.indb 6
13.05.2019 17:38:24
267 Rozdział 5 Obyczaje
271 Pan Wojewoda – obraz życia środowiska polskiego
Obrazy życia
272 Akcja utworu
Polaków
274 Muzyczna charakterystyka Polaków 280 Toposy romantyczne 285 Polnische Wirtschaft – stereotypy narodowe w niemieckich operetkach o tematyce polskiej 287 Operetki o tematyce polskiej 292 Kreacje postaci Polaków 299 Tekstowe i muzyczne nawiązania polskie
305 Rozdział 6 Wyobrażenia
310 Wątek Lodoïski w twórczości operowej przełomu XVIII i XIX wieku
Egzotyczne wizje
311 Pierwowzór literacki i libretta oper
Polski
318 Sposoby muzycznego opracowania wątku Lodoïski 323 Lodoïska Cherubiniego – wzorzec gatunkowy 332 Faniska Luigiego Cherubiniego – nowa wersja Lodoïski 334 Tematyka utworu 336 Faniska a Lodoïska – elementy wspólne w charakterystyce bohaterów 341 Polski Żyd – romantyczny thriller z odległym tłem polskim 342 Akcja i problematyka Polskiego Żyda 346 Le Juif polonais Camille’a Erlangera 352 Der polnische Jude Karela Weisa 360 Operowe wcielenia Polskiego Żyda – podsumowanie 365 POSTLUDIUM. Polska w muzycznej Europie 373 Wykaz przykładów nutowych 378 Wykaz ilustracji 379 Wykaz tabel 380 Bibliografia 405 Indeks nazwisk 429 Summary
! PWM --- Polska w muzycznej Europie.indb 7
13.05.2019 17:38:24
! PWM --- Polska w muzycznej Europie.indb 8
13.05.2019 17:38:24
Preludium Tematyka polska w dziełach kompozytorów zagranicznych XIX wieku
T
wórczość muzyczna, podobnie jak cała działalność artystyczna, 9 uwarunkowana jest szeregiem zależności narodowych, kulturowych oraz społecznych. Dzieła muzyczne mogą więc być traktowane jako źródło wiedzy o rzeczywistości pozamuzycznej. Choć w dziejach estetyki muzycznej co i rusz podejmowano dyskusje na temat zakresu i możliwości referencjalnych sztuki dźwięku, a wielość prac poświęconych temu tematowi wydaje się potwierdzać skom‑ plikowany charakter wyrażania muzycznego, to krąg twórczości muzycznej, w której występuje tekst słowny, tytuł literacki czy określony typ dedykacji, w sposób oczywisty zakłada połączenie muzyki z innymi sferami. Wyjściowym założeniem, jakie wypada poczynić, jest przekonanie o możliwości sugestywnego i ade‑ kwatnego przekazania w dziele muzycznym opinii kompozytora o jakimś elemencie rzeczywistości pozamuzycznej i reprezentacja tej rzeczywistości1. Przejawia się to szczególnie wyraźnie w kompo‑ zycjach, których autorzy usiłowali przedstawić konkretne elementy 1
! PWM --- Polska w muzycznej Europie.indb 9
Konieczność przyjęcia perspektywy heteronomistycznej w zakresie możliwości wyrażania sfer pojęciowych muzyki nasuwa się tu w oczy‑ wisty sposób, co dotyczy głównie interpretacji muzyki bez tekstu, ale ma też niezbywalne znaczenie w odniesieniu do badań utworów słowno‑muzycznych. Perspektywa przyjęta w niniejszej pracy wyni‑
13.05.2019 17:38:24
świata zewnętrznego albo przekazać zrozumiałe pojęciowo idee. Zakresy możliwych tematów, o których mogą traktować utwory muzyczne, są niemalże nieograniczone, zależąc od różnych oko‑ liczności powstania dzieła – zamówienia, przeznaczenia, funkcji społecznej czy preferencji i światopoglądu artysty. Konteksty i sposoby przedstawiania tych sfer zależą jednak od okoliczności kulturowych i historycznych, dlatego też problematyka ta winna być rozpatrywana w określonych ramach czasowych. Podejmowanie badań nad kulturą muzyczną XIX wieku wymaga wyznaczenia sposobu rozumienia tej epoki i jej czasu trwania, jako
10
Preludium. Tematyka polska w dziełach kompozytorów zagranicznych XIX wieku
że automatyczne niejako przyjęcie ram lat 1801–1900 nie wydaje się ani uzasadnione, ani przydatne. W badaniach historycznokul‑ turowych dyskutowana jest kategoria „długiego wieku XIX”, który rozpoczął się wybuchem rewolucji francuskiej w 1789 roku i trwał aż do czasów I wojny światowej, do jej rozpoczęcia w 1914 roku bądź zakończenia w 1918 roku2. Takie ramy czasowe zasadniczo przyjęte zostały również w niniejszej książce – jedynie sporadycz‑ ka z przekonania o możliwości hermeneutycznej interpretacji dzieł muzycznych, w której uwzględniane są nie tylko kategorie piękna, ale i znaczenia, w tym pozamuzycznego, a prawa twórczości muzycznej podlegają zasadzie reprezentacji artystycznej. Ta wyjściowa deklaracja dotycząca stanowiska poznawczego autora wydaje się niezbędna dla określenia perspektywy, w jakiej podejmowane są dalsze rozważania. Za zaplecze metodologiczne proponowanego nastawienia badawczego mogą służyć rozprawy takich badaczy jak Roger Scruton, Carl Dahlhaus, Maria Piotrowska czy Mieczysław Tomaszewski. Por. np. Roger Scruton, The Aesthetics of Music, Oxford University Press, Oxford 2005 (głównie uwagi autora o reprezentacji muzycznej); Carl Dahlhaus, Idea muzyki absolutnej, tłum. Antoni Buchner, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1988 (teksty o hermeneutyce muzycznej i charakterystyczności muzyki XIX wieku); Maria Piotrowska, Tezy o możliwości hermeneutyki muzycznej w świetle stu lat jej historii, Akademia Teologii Katolickiej, Warszawa 1990 (warunki i zasady prowadzenia interpretacji hermeneutycznej); Mieczysław Tomaszewski, Studia nad pieśnią romantyczną: Od wyznania do wołania, Akademia Muzyczna, Kraków 1997 (sposób interpreta‑ cji utworów pieśniowych, relacje słowno‑muzyczne). W interpretacji muzyki programowej posiłkuję się metodą wypracowaną przeze mnie w książce: Ryszard Daniel Golianek, Muzyka programowa XIX wieku: Idea i interpretacja, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1998. 2 Kategoria „długiego wieku XIX” („the long 19th century”) została wprowadzona przez historyka Erica Hobsbawma, który opisywał dzieje
! PWM --- Polska w muzycznej Europie.indb 10
13.05.2019 17:38:24
nie omawiane są zjawiska nieco późniejsze (z początku lat 20. XX wieku), które stanowią kontynuację postaw charakterystycznych dla epoki XIX‑wiecznej. Z kolei rzadko proponowane tu odniesienia do czasów wcześniejszych służą wprowadzeniu kontekstu bądź zarysowaniu tła, na którym rozwijane były propozycje twórców okresu romantyzmu3. Rewolucja francuska spowodowała szereg trwałych zmian, jakie zdominowały politykę i kulturę Europy całego XIX wieku. Jednym z najważniejszych zakresów tych zmian stało się rozbudzenie am‑ bicji wolnościowych w wielu krajach europejskich, podejmowanie w dyskusji publicznej problematyki związanej z dążeniem do od‑ zyskania niepodległości oraz kwestii dotyczących praw narodów i grup społecznych. W orbicie zainteresowań opinii międzynarodo‑ wej znalazły się narody ciemiężone, niesamodzielne, podbite przez
Europy w okresie 1789–1914, dzieląc wewnętrznie ten czas na trzy zasadnicze fazy: wiek rewolucji (1789–1848), wiek kapitału (1848–1875), wiek imperium (1875–1914). Takie tytuły noszą też książki tego autora poświęcone poszczególnym etapom dziejów XIX‑wiecznych, zob. Eric Hobsbawm, Wiek rewolucji 1789–1848; Wiek kapitału 1848–1875; Wiek imperium 1875–1914; tłum. Marcin Starnawski, Katarzyna Gawlicz, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2013–2015 (odpowiednio: The Age of Revolution. Europe 1789–1848, wyd. 1962; The Age of Capital. 1848–1875, wyd. 1975; The Age of Empire, wyd. 1987). Tę kategorię przej‑ mowali również inni autorzy zajmujący się historią powszechną oraz historią kultury XIX wieku.
11
3 Książka Carla Dahlhausa Die Musik des 19. Jahrhunderts jest bardzo do‑ brym przykładem rozpatrywania historii muzyki w kontekście zdarzeń politycznych i społecznych. Autor przyjmuje ramy czasowe „długiego wieku XIX” na lata 1789–1914, uważając, że ten okres stanowi spójną historycznie i kulturowo kategorię. Również w periodyzacji zjawisk w historii muzyki tego czasu Dahlhaus wprowadza cezury zaczerpnięte z historii powszechnej lub historii polityki – rewolucja lipcowa (1830), Wiosna Ludów (1848), Komuna Paryska (1870), powstanie I Międzynaro‑ dówki (1889). Choć wątpliwości może budzić bezpośrednie przełożenie tych zdarzeń na stylistykę muzyczną utworów powstających w danym czasie, to jednak nie sposób pominąć historycznego i społecznego kontekstu funkcjonowania muzyki. Dahlhaus podkreśla np. znaczenie opery La muette de Portici Daniela Aubera dla wypadków rewolucji 1830 roku czy spotęgowanie tendencji nacjonalistycznych w muzyce po okre‑ sie Wiosny Ludów. Carl Dahlhaus, Die Musik des 19. Jahrhunderts (Neues Handbuch der Musikwissenschaft, Bd. 6), Laaber‑Verlag, Laaber 1980.
! PWM --- Polska w muzycznej Europie.indb 11
13.05.2019 17:38:24
obce mocarstwa, których sytuacja budziła współczucie u postępowo nastawionych grup społecznych, zwłaszcza u przedstawicieli mło‑ dej inteligencji i artystów. Można stwierdzić więc tworzenie się w tym okresie zrębów swoistej solidarności europejskiej, poczucia wspólnoty i więzi, tak sugestywnie wyrażonych przez Friedricha Schillera w jego Odzie do radości. Drugą istotną determinantę dla formułowania się problema‑ tyki narodowej stanowiły szeroko rozumiane zainteresowania oświeceniowe. To właśnie w kręgu filozofii oświecenia – głównie za sprawą Johanna Gottfrieda Herdera – wykształciły się podsta‑
12
Preludium. Tematyka polska w dziełach kompozytorów zagranicznych XIX wieku
wowe pojęcia odnoszące się do kategorii narodu, a fascynacje związane z kulturą i odmiennością poszczególnych nacji zainicjo‑ wały budzenie się świadomości narodowej. Wpłynęły one również na rozpowszechnienie się idei zbierania i gromadzenia poezji ludowej, co zdaniem Herdera mogło doprowadzić do powstania nowej, atrakcyjnej twórczości artystycznej w duchu narodowym4. Jednym z narodów, których losy znalazły się w tym czasie w kręgu zainteresowania opinii europejskiej, byli Polacy. Powody ku temu wynikły z okoliczności historycznych, wszak wiek XIX w historii Polski to okres nieobecności państwa na politycznej mapie Europy. Naród polski podejmował szereg prób odzyskania niepodległości, co znajdowało wyraz w komentowanych przez opinię międzynarodową wystąpieniach zbrojnych: insurekcji kościuszkowskiej (1794–1795), powstaniu listopadowym (1830–1831), powstaniu krakowskim (1846), wypadkach Wiosny Ludów (1848–1849), powstaniu styczniowym (1863–1864), powstaniu w zaborze rosyjskim w czasie rewolucji 1905 roku. Władze zaborcze krwawo tłumiły te zrywy. Ten trudny etap historii narodu polskiego zakończyło dopiero odzyskanie niepodległości w 1918 roku. Z polskiej perspektywy i w kontekście 4 Najbardziej symptomatycznym przejawem zainteresowania Herde‑ ra, żywionego dla kultur narodowych, były wydane po raz pierwszy w latach 1778–1779 teksty pieśni ludowych z różnych krajów. Bardziej znane stało się drugie wydanie tego zbioru, opublikowane w 1807 roku, już po śmierci Herdera, pod tytułem Stimmen der Völker in Liedern. Por. na ten temat: Magdalena Dziadek, Europa według Herdera. Na marginesie „Stimmen der Völker in Liedern”, w: Händel, Haydn i idea uniwersalizmu muzyki, red. Ryszard Daniel Golianek, Piotr Urbański, Rhytmos, Poznań 2010, s. 143–151.
! PWM --- Polska w muzycznej Europie.indb 12
13.05.2019 17:38:24
znaczenia historii dla przedmiotu podejmowanych badań ta data wydaje się więc kluczowa – odzyskanie niepodległości przez Polskę zasadniczo zmieniło nie tylko możliwości narodu polskiego, ale też zdezaktualizowało dominujące poprzednio nastawienie zagraniczne wobec nieistniejącego kraju. Zdominowana przez obce mocarstwa Polska w okresie rozbio‑ rowym niejednokrotnie znajdowała się w orbicie zainteresowań społeczności międzynarodowej. Poruszano wątki dotyczące losów Polaków, zwracano uwagę na sytuację narodu polskiego – wzbudza‑ jącego współczucie z uwagi na utratę państwowości, a jednocześnie prowokującego do okazywania szacunku ze względu na narodowe zrywy, walkę o niepodległość i nieugiętą wolę narodowego prze‑ trwania. W czasach rewolucji francuskiej, a zwłaszcza po insurekcji kościuszkowskiej i ostatecznym upadku niepodległości I Rzeczy‑ pospolitej w 1795 roku, w świadomości zachodnioeuropejskiej wy‑ kształcił się wizerunek Polaków jako narodu walecznych żołnierzy, dzielnych wojowników i nieugiętych patriotów, dla których losy 13 ojczyzny stanowiły nadrzędną kwestię ideową. Takie wyobraże‑ nie – kultywowane i rozprzestrzeniane też przez kręgi Polaków na Zachodzie – należy uznać za jeden z wyrazistych stereotypów kultury europejskiego romantyzmu. Był on dodatkowo wzmac‑ niany i stymulowany za sprawą kolejnych fal emigracji polskiej, następujących po poszczególnych XIX‑wiecznych powstaniach narodowych i represjach nasilających się po upadkach tych po‑ wstań. Problematyka upadającej państwowości i walki narodu o przetrwanie daje się wyraziście odnieść i interpretować zarówno z perspektywy oświeceniowego dążenia do wolności uniwersalnej i powszechnej, jak i w ujęciu romantycznym, w którym ideały wolnościowe i budzenie się narodowych kultur postrzegano jako drogę do tworzenia nowoczesnych społeczeństw. Tematyka tego typu pojawiała się wielokrotnie w literaturze i sztuce przełomu XVIII i XIX wieku, a także na przestrzeni całego XIX wieku, aż do końca I wojny światowej. Choć taki rezonans, jaki wywoływała kwestia Polski w Europie w okresie po rewolucji francuskiej, wydaje się pozytywny i atrak‑ cyjny, to nie stanowił on w żadnej mierze jedynego i powszechnego sposobu postrzegania Polski i Polaków w XIX wieku. Romantyczne
! PWM --- Polska w muzycznej Europie.indb 13
13.05.2019 17:38:24
i sielskie wyobrażenie narodu polskiego wynikało bowiem z przeka‑ zu niebezpośredniego, z opowieści, lektur i kontaktów z Polakami za granicą. Inną, znacząco odmienną perspektywę widzenia naszego kraju można wyczytać z opinii podróżników europejskich, osób, które przybyły do Polski z Zachodu i miały okazję samodzielnie przekonać się, jak wyglądają polskie realia kulturowe i społeczne. Jak zauważa Bernhard Struck, zainteresowania podróżników Polską pojawiły się już w drugiej połowie XVIII wieku, co autor wiąże z oświeconym sys‑ temem rządów króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, znacząco różnym od francuskiego absolutyzmu doby przedrewolucyjnej5.
14
Preludium. Tematyka polska w dziełach kompozytorów zagranicznych XIX wieku
W okresie następującym bezpośrednio po rewolucji francuskiej, na przełomie XVIII i XIX wieku, utrata polskiej państwowości wiązała się z upadkiem kultury, a sytuacja społeczna i gospodarcza powodo‑ wała powstawanie coraz większego dystansu pomiędzy cywilizacją rozwiniętych państw zachodnioeuropejskich a znajdującymi się pod obcymi rządami terenami polskimi. Różnice kulturowe, ale przede wszystkim opóźnienie cywilizacyjne Polski na początku XIX wieku, spowodowały powstanie wyobrażeń o Polsce jako kraju egzotycz‑ nym, tajemniczym, położonym gdzieś na rubieżach kontynentu europejskiego, znajdującym się – jak pisali podróżnicy niemieccy: na peryferiach myślowego horyzontu świadomości, mapy cywilizacji, oświeconej Europy. […] W tym sensie Polska, mimo geograficznej bliskości, pomimo bezpośredniego sąsiedztwa pozostawała fenomenem granicznym dla europejskiej praktyki podróżowania i opisywania podróży (charakterystycznej dla wczesnej fazy nowoczesności), umiejscowionym na krańcu pojęciowej mapy Europy, tj. Europy cywilizacji klasycznej6. 5 Bernhardt Struck, Nicht West – nicht Ost: Frankreich und Polen in der Wahrnehmung deutscher Reisender zwischen 1750 und 1850, Wallstein Verlag, Göttingen 2006, s. 21. 6 „[…] an der Peripherie des mentalen Wahrnehmungshorizontes, der »map of civilization«, des aufgeklärten Europas. […] In diesem Sinn blieb Polen trotz der geographischen Nähe, trotz der unmittelbaren Nachbarschaft […] ein Randphänomen der innereuropäischen, früh‑ neuzeitlichen Reisepraxis und Reisebeschreibung, lokalisiert auf dem Rand der mentalen Landkarte Europas, der »civilisation de l’Europe classique”. Ibidem, s. 13.
! PWM --- Polska w muzycznej Europie.indb 14
13.05.2019 17:38:24
Problematyka polska, w rozmaity sposób pojmowana i wyobra‑ żana, znalazła pewien wyraźny oddźwięk w ówczesnej europej‑ skiej twórczości muzycznej. Sama fascynacja Polską, nieznanym szerzej krajem i jego mieszkańcami, może być rozumiana jako pokłosie Herderowskiej idei poznawania innych nacji oraz ich kultur. Ale sposoby prezentowania tej problematyki w dziełach muzycznych wynikały w dużym stopniu z dziedzictwa rewolucji francuskiej, która wpłynęła również na kształtowanie się zasad‑ niczego modelu kultury muzycznej XIX wieku. To oddziaływanie rewolucji było wielowymiarowe i daleko wykraczało poza zmiany społeczne związane z pojawieniem się nowego typu publiczności. Zainteresowania rewolucyjne przełożyły się na nowe typy tematyki poruszanej w operach i innych dziełach muzycznych tworzonych pod koniec XVIII wieku i w wieku XIX, w których znalazły się tematy poważniejsze, dramatyczne, powiązane z życiem i przesycone aurą grozy7. Rewolucja w znaczącym stopniu wpłynęła także na cha‑ rakter samej twórczości muzycznej, na rozpowszechnienie się 15 określonych typów kompozycji muzycznych (np. marsza), popu‑ larność brzmień orkiestr dętych czy udramatycznienie przebiegu utworów muzycznych8. Obecność wątków polskich w muzyce europejskiej owego „dłu‑ giego wieku XIX” – traktowanego jako całość od wybuchu rewolucji francuskiej do końca I wojny światowej – jest bardzo bogata i wie‑ lowymiarowa. Nie sposób opisać wszystkich utworów muzycznych, 7 W dziedzinie twórczości operowej znalazło to wyraz w nowym typie li‑ brett operowych, związanych z ideą „opery grozy i szczęśliwego zakoń‑ czenia” (Schreckens- und Rettungsoper, pièce à sauvetage). Nieprzypad‑ kowo jeden z najbardziej znanych modeli tego gatunku, opera Lodoïska (1791) Luigiego Cherubiniego, charakteryzuje się akcją umieszczoną w Polsce. Por. rozdział 6 niniejszej pracy. 8 Najnowszą monografią poświęconą problematyce wpływu rewolucji francuskiej na twórczość muzyczną (głównie francuską) jest praca zbiorowa Généalogies du romantisme musical français, éd. Olivier Bara, Alban Ramaut, Vrin, Liré 2012. Wiele interesujących uwag na temat relacji pomiędzy rewolucją francuską a twórczością Ludwiga van Be‑ ethovena i jemu współczesnych oraz znaczenia dziedzictwa rewolucji dla muzyki XIX wieku zawiera praca Ulricha Schmitta Revolution im Konzertsaal: Zur Beethoven‑Rezeption im 19. Jahrhundert, Schott, Mainz– London 1990.
! PWM --- Polska w muzycznej Europie.indb 15
13.05.2019 17:38:24
w których zaznacza się nawiązanie do tematyki polskiej, jest to bowiem repertuar bardzo szeroki, a jednocześnie w większości nieprzebadany. Nie wszystkie materiały nutowe są dostępne – część dzieł znana jest wyłącznie z informacji pośrednich, takich jak no‑ tatki, informacje prasowe, zachowane libretta oper. Przywołanie chociażby przykładu twórczości polonezowej z przełomu XVIII i XIX wieku, niezwykle szerokiej i bogatej liczebnie, unaocznia zasadniczą trudność w całościowym potraktowaniu repertuaru. Polonezy pisy‑ wali tacy kompozytorzy jak Ludwig van Beethoven, Franz Schubert, Franz Liszt, ale i cała rzesza twórców drugo- i trzeciorzędnych,
16
Preludium. Tematyka polska w dziełach kompozytorów zagranicznych XIX wieku
dostarczających repertuaru tanecznego kręgom amatorów i me‑ lomanów. W analogiczny sposób zaczęto też traktować gatunek mazurka, zwłaszcza w okolicach połowy XIX wieku, gdy zyskał on znaczącą popularność dzięki twórczości Fryderyka Chopina. Podobnie bogato wygląda krąg twórczości operowej, w której występują wątki polskie. Skatalogowania takich utworów podjął się Kornel Michałowski w wydanej w połowie XX wieku pracy Opery polskie9. W katalogu tym, obok utworów scenicznych kompozyto‑ rów polskich, omawiane są dzieła operowe kompozytorów zagra‑ nicznych, a liczba tych dzieł przekracza sto pozycji10. Do części z nich nie udaje się dziś dotrzeć, materiały dotyczące innych są szczątkowe, ale duża część tego repertuaru istnieje w postaci rękopisów lub wydań nutowych. Kilkadziesiąt oper to zestaw stanowczo zbyt wielki, żeby można było wyobrazić sobie jego gruntowne opracowanie w ramach jednej publikacji. Konieczne stało się więc dokonanie wyboru utworów, zwłaszcza że tematem niniejszej książki nie są wyłącznie opery, ale i inne kompozycje muzyczne, w których można dostrzec obecność tematyki polskiej. Prezentowana praca nie ma charakteru katalogowego i nie wszystkie utwory zawierające odniesienia do tematyki polskiej zostały w niej omówione. Nie to było zamierzeniem autora, co
9 Kornel Michałowski, Opery polskie, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1954. 10 „Cz. I. Utwory kompozytorów polskich pochodzenia polskiego lub w Pol‑ sce działających. Cz. II. Utwory kompozytorów obcych Polski dotyczące”. Spis treści, w: ibidem, s. 6.
! PWM --- Polska w muzycznej Europie.indb 16
13.05.2019 17:38:24
okazało się oczywiste już na początku badań ze względu na bogac‑ two repertuaru. Celem podjętych studiów stało się prześledzenie przedstawień Polski i Polaków w twórczości muzycznej XIX wieku i wyróżnienie sposobów potraktowania tej problematyki. Za kry‑ teria podziału materiału przyjęte zostały rodzaje poruszanych zagadnień i zakresy (typy) nawiązania do tematyki polskiej. Tytuł książki Polska w muzycznej Europie: Tematyka polska w dziełach kompozytorów zagranicznych XIX wieku trzeba więc traktować jako syntetyczne zarysowanie problematyki. W toku rozważań takie rozumienie zakresu tematycznego manifestuje się poprzez opis, analizę i interpretację wybranych dzieł, będących reprezentatyw‑ nymi przykładami podejścia kompozytorów do wątków polskich. W kręgu XIX‑wiecznej twórczości muzycznej tematy narodowe pojawiały się stosunkowo często, stanowiły bowiem przejaw – cha‑ rakterystycznej dla epoki romantyzmu – tendencji do narodowego nacechowania dzieł artystycznych. Jednak najczęściej twórcy takich utworów odnosili się do swojej kultury i historii, chcąc ewokować aurę 17 patriotyczną i prowokować odbiorców z własnego kręgu narodowe‑ go do emocjonalnego rezonansu i utożsamiania się z przesłaniem zawartym w dziełach. Taki zakres problematyki cechuje też historię muzyki polskiej XIX wieku – rozpowszechnione tendencje narodowe, wynikające z polityczno‑społecznej sytuacji narodu bez własnej państwowości, a także charakterystyczne dla ideologii romantycz‑ nych sięganie po własną spuściznę kultury narodowej zadecydowały o wielości wątków polskich w rodzimej muzyce XIX wieku. Najbardziej oczywistym nastawieniem historyków muzyki polskiej stało się po‑ szukiwanie przejawów stylu narodowego w dziełach powstających w tym czasie – i taka właśnie perspektywa poznawcza zdominowała większość polskich prac muzykologicznych, tworzonych zwłaszcza w okresie bezpośrednio po II wojnie światowej11. Jednak ten krąg zagadnień – tematyka polska w dziełach rodzi‑ mych kompozytorów – zyskał już gruntowne opracowanie badaw‑ cze i nie będzie poruszany w niniejszej pracy. Za to przedmiotem
11 Trudno wymieniać obszerną literaturę poświęconą temu zakresowi, tworzoną głównie w odniesieniu do poszczególnych kompozytorów XIX‑ ‑wiecznych (zwłaszcza Fryderyka Chopina i Stanisława Moniuszki, ale
! PWM --- Polska w muzycznej Europie.indb 17
13.05.2019 17:38:24
zainteresowania stały się kompozycje twórców zagranicznych, niezwiązanych z Polską i niebędących Polakami, którzy podjęli problematykę poniekąd dla nich obcą. Chodzi więc w gruncie rze‑ czy o wyobrażenia poczynione niejako z zewnątrz, z perspektywy innych tradycji historyczno‑kulturowych. Zainteresowanie innym krajem i jego mieszkańcami miało z pewnością rozmaite przyczyny, które nie zawsze dają się przekonująco zrekonstruować, a dominu‑ jące sposoby przedstawiania przez tych artystów tematyki polskiej wypada traktować w nieco podobny sposób do tego, jaki charak‑ teryzował wątki orientalne i hiszpańskie w europejskiej kulturze
18
Preludium. Tematyka polska w dziełach kompozytorów zagranicznych XIX wieku
muzycznej XIX wieku. Ten krąg zaciekawienia wynika z fascynacji nieznanymi, obcymi narodami i egzotyką z nimi związaną – dąże‑ nie do ewokowania aury niezwykłości i tajemniczości stanowiło wszak ważną dominantę kultury romantyzmu. Przedmiotem badań podejmowanych w niniejszej pracy stały się więc takie kompozycje twórców niezwiązanych kulturowo z Polską, w których pojawiają się tematyczne nawiązania do naszego kraju, wprowadzana jest tematyka polska lub obecni są polscy bohaterowie. Analizowane na kartach książki utwory muzyczne prezentują bardzo różne podejście kompozytorów do narodowych kwestii polskich. Zagraniczni autorzy nie identyfikowali się narodowo z Polską, na ogół jej nie znali i nie zgłębiali jej kultury ani historii12. i innych kompozytorów), których twórczość ukazywano jako przejawy stylu narodowego w muzyce polskiej XIX wieku. Znaczące wydają się zwłaszcza prace Zofii Lissy (Problemy stylu narodowego muzyki Chopina, Komisja Naukowa Obchodu Roku Mickiewiczowskiego PAN, Warszawa 1955; Problemy polskiego stylu narodowego w twórczości Chopina, „Rocz‑ nik Chopinowski” 1 (1956), s. 96–170; Problem stylu narodowego w muzyce polskiej XIX wieku, w: Z dziejów muzyki polskiej, red. Jerzy Wiśniow‑ ski, Konrad Pałubicki, t. 9, Filharmonia Pomorska im. Paderewskiego, Bydgoszcz 1965; Studia nad twórczością Fryderyka Chopina, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1970), bowiem autorka teoretycznie zdefiniowała w nich cechy stylu narodowego i możliwości ich przejawia‑ nia się w dziełach muzycznych. 12 Patriotyczne nastawienie cechuje za to szereg dzieł polskich kom‑ pozytorów, które traktują o Polsce, takich jak np. Fantazja na tematy polskie (1828) Fryderyka Chopina, Rapsodia litewska (1908) Mieczy‑ sława Karłowicza, Symfonia „Polonia” (1909) Ignacego Jana Paderew‑ skiego. Oczywistych przykładów dostarcza tu także rodzima twórczość
! PWM --- Polska w muzycznej Europie.indb 18
13.05.2019 17:38:24
Z kolei traktowanie naszego kraju jako egzotycznego, nieznanego, umieszczonego na rubieżach ówczesnej Europy popularne było jedynie na przełomie XVIII i XIX wieku, a w latach późniejszych nieco straciło na aktualności13. Ze względu na widoczną i nie‑ jednokrotnie znaczącą obecność Polaków w życiu kulturalnym i politycznym XIX‑wiecznej Europy, mającą swą główną przyczynę w kolejnych falach polskiej emigracji, jak i z uwagi na wielką popu‑ larność i recepcję muzyki Chopina Polska stopniowo przestawała być krajem nieznanym i obcym. Wręcz przeciwnie, problematyka polska pojawiała się co pewien czas w kulturowym dyskursie narodów Europy. W pewnej mierze więc powstałe po 1830 roku kompozycje muzyczne, w których poruszana jest tematyka polska, należy traktować jako przejaw ugruntowania się w krajach Starego Kontynentu zainteresowania Polską i jej mieszkańcami oraz ro‑ zumieć jako ważne głosy w sprawie polskiej historii, narodowych dążeń niepodległościowych i kulturowej tożsamości Polaków. Główną kwestię, jaką prowokują omawiane w pracy kompozycje, 19 stanowi rekonstrukcja wyobrażeń kompozytorów na temat Polski i sposobu ich muzycznego przedstawienia w dziełach. Interesujące wydaje się prześledzenie – wynikającej z analizy i interpretacji utworów – świadomości dotyczącej nieistniejącego kraju, okre‑ ślenie stosunku twórców do podejmowanej tematyki, a także roli i znaczenia zastosowanych rozwiązań oraz strategii kompozytor‑ skich dla sugestywnego zarysowania problematyki pozamuzycznej. Wszystkie omawiane na kartach niniejszej pracy utwory mu‑ zyczne można zasadniczo przyporządkować do dwóch kategorii gatunkowo‑formalnych. Z jednej strony są to kompozycje wokalno‑ ‑instrumentalne, których warstwa tekstowa zawiera problemowe
operowa takich twórców jak Karol Kurpiński, Józef Elsner, Stanisław Moniuszko, Władysław Żeleński i szereg innych polskich kompozytorów XIX‑wiecznych. 13 Egzotyczną wizję Polski i jej mieszkańców prezentują np. dwie opery Luigiego Cherubiniego, których akcja rozgrywa się na ziemiach pol‑ skich, a bohaterowie noszą polskie nazwiska: Lodoïska (1791) i Faniska (1806). Por. rozdział 6 niniejszej pracy oraz John A. Rice, Empress Marie Therese and Music at the Viennese Court 1792–1807, Cambridge Universi‑ ty Press, Cambridge 2003.
! PWM --- Polska w muzycznej Europie.indb 19
13.05.2019 17:38:24
odniesienia do tematyki polskiej. Największe bogactwo w zakresie przedstawiania Polski i Polaków cechuje w tym kręgu utworów twórczość operową. Akcja tych dzieł niejednokrotnie została umiejscowiona w Polsce, a w ich toku pojawiają się bohaterowie noszący polskie nazwiska14. Stosunkowo częste wydaje się też wykorzystywanie poezji polskich twórców jako podstawy do two‑ rzenia utworów pieśniowych, co nakazuje zwrócić uwagę także i na ten gatunek, niezwykle istotny w perspektywie funkcjonowania kultury muzycznej XIX wieku. Jednorazowym przejawem sięgania do tematyki polskiej w kręgu europejskiej twórczości oratoryjno‑
20
Preludium. Tematyka polska w dziełach kompozytorów zagranicznych XIX wieku
‑kantatowej wydaje się ciekawe dzieło Franza Liszta, oratorium Święty Stanisław, przedstawiające losy biskupa i męczennika Stanisława Szczepanowskiego. Drugą grupą utworów muzycznych, w których tematyka polska może zostać sugestywnie przedstawiona, są kompozycje z kręgu instrumentalnej muzyki programowej. Ten niezwykle istotny nurt twórczości XIX‑wiecznej umożliwiał kompozytorom wyrazi‑ ste przedstawienie treści pozamuzycznych, zbliżając – zgodnie z romantyczną ideą korespondencji sztuk – twórczość muzyczną do sfery literatury lub malarstwa przedstawieniowego. Jednak niereferencjalny charakter muzyki wymagał wypracowania specy‑ ficznych środków, służących przedstawieniu sfery pozamuzycznej. O ile bowiem w pieśniach można wskazywać na bezpośrednie korelacje pomiędzy tekstem a strukturą muzyczną, a w operze odnosić poszczególne sceny do konkretnych fragmentów tekstu, o tyle w utworach programowych brak medium słownego wpływa na stosunkowo ogólny charakter przesłania pozamuzycznego i wymaga uwzględnienia całego szeregu rozwiązań muzycznych wypracowanych w kręgu XIX‑wiecznej poetyki muzyki programowej, takich jak m.in. stylizacje, charaktery i symbole muzyczne, wyko‑ rzystanie instrumentacji i tonalności w funkcji pozamuzycznej czy też inne elementy znaczące języka muzycznego, które można określić mianem muzycznych mediów programowości. Oczywiście
14 Zob. Marco Beghelli, An Imaginary Poland in Nineteenth‑century Opera, w: The Musical Heritage of the Jagiellonian Era, ed. Paweł Gancarczyk, Agnieszka Leszczyńska, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2012, s. 321–328.
! PWM --- Polska w muzycznej Europie.indb 20
13.05.2019 17:38:24
tego typu elementy muzyczne warto dostrzec też w przypadku pie‑ śni i oper, stanowią one przecież uniwersalny sposób ewokowania kategorii pozamuzycznych w twórczości kompozytorskiej epoki romantyzmu. Korespondencja sztuk – jedna z naczelnych idei tego okresu – przejawiała się wszak głównie nie tyle we wzajem‑ nym „przekładaniu” dzieł literackich, plastycznych i muzycznych, lecz raczej w tworzeniu nowych utworów na podstawie inspiracji innymi sztukami. O ile więc dla analizy omawianych w książce dzieł wokalno ‑instrumentalnych punkt wyjścia stanowił zawsze tekst słowny, o tyle zasadniczą perspektywą metodologiczną zastosowaną w od‑ niesieniu do dzieł programowych stało się podejście hermeneutycz‑ ne, zwłaszcza w wersji zaprezentowanej przez Constantina Florosa. Autor ten najbardziej systematycznie określił sposoby muzycznego ewokowania treści pozamuzycznych w muzyce programowej XIX wieku, wyróżniając i opisując cały katalog możliwości kompozy‑ torskiego ich odwzorowania. Wprowadzone przez niego kategorie
21
charakterów i symboli muzycznych wydają się adekwatnym i uza‑ sadnionym poznawczo sposobem interpretacji dzieł programo‑ wych15. Dodatkowo należy dostrzec także i inne, nieuwzględniane przez Florosa, elementy programowe, takie jak uwarunkowania narodowe dzieł muzycznych, dobór tonacji i interpretacja tego doboru, pozamuzyczne znaczenie formy utworu16. Dla adekwat‑ nej i jak najszerszej interpretacji nieodłączne wydaje się również zwrócenie uwagi na rozmaite wskazówki kompozytorów, zawarte zarówno w partyturze, jak i poza nią. Uwzględnienie wszystkich tych aspektów umożliwia odniesienie się do zasadniczych pytań dotyczących wizji Polski i polskości w analizowanych utworach. Podjęta w niniejszej pracy problematyka została ujęta w sześć zasadniczych części, przy czym kryterium podziału stały się sposoby 15 Constantin Floros, Gustav Mahler, Bd. 2: Mahler und die Symphonik des 19. Jahrhunderts in neuer Deutung, Breitkopf & Härtel, Wiesbaden 1977. 16 Te kategorie, razem z wyróżnionymi przez Florosa charakterami i sym‑ bolami muzycznymi, określam mianem mediów programowości mu‑ zycznej. Zob. Ryszard Daniel Golianek, Muzyka programowa XIX wieku. Idea i interpretacja, op. cit., rozdział 6: Media programowości muzycznej, s. 86–131.
! PWM --- Polska w muzycznej Europie.indb 21
13.05.2019 17:38:24
przedstawiania tematyki polskiej w dziełach muzycznych. Przyjęcie takiego rozdysponowania materiału wydało się bardziej logiczne niż podział według gatunków muzycznych, okresów czy typów twórczości (wokalno‑instrumentalnej i programowej), gdyż w zaproponowanej perspektywie można wyraźniej przedstawić charakterystyczne typy podejścia kompozytorów do problematyki polskiej. W odniesieniu do każdego typu zaproponowano analizę i interpretację kilku (przy‑ najmniej dwóch) wybranych utworów, by poprzez zestawienie takich dzieł unaocznić zakres wykorzystanych możliwości artystycznych. Z przeprowadzonej analizy materiału wynika, że tematyka polska
22
Preludium. Tematyka polska w dziełach kompozytorów zagranicznych XIX wieku
była reprezentowana w dziełach XIX‑wiecznych kompozytorów europejskich na sześć sposobów. Stały się one również podstawą wyróżnienia głównych części niniejszej książki, których zakresy tematyczne można również traktować jako przedstawienie sześciu kręgów problemowych podejmowanych przez twórców. 1. Idee. Muzyczne wizje Polski. To najbardziej szerokie podejście do poruszanej problematyki, w którym zaznacza się ogólne od‑ wołanie do Polski i polskości. Oczywistym punktem wyjścia są tu rozpowszechnione w Europie polskie tańce narodowe, mazurek i polonez, które bardzo często były wykorzystywane jako przejawy identyfikacji polskiej. Ale w niespokojnych czasach, znaczonych kolejnymi powstaniami i zrywami narodowymi Polaków, idea walki narodowowyzwoleńczej oraz odzyskania niepodległości znalazła też oddźwięk w symboliczno‑alegorycznych kompo‑ zycjach zatytułowanych Polonia. Ogólny, pozbawiony detali charakter programowy tych utworów daje okazję do zapre‑ zentowania samej idei Polski i jej narodu. Trzy dzieła o takim tytule, skomponowane przez Richarda Wagnera, Augustę Holmès i Edwarda Elgara, są interesującymi przejawami fascynacji Polską w twórczości europejskich kompozytorów XIX wieku. Jako uzu‑ pełnienie tej problematyki wskazano też na utwory, w których wzmiankowanie Polski nie wiąże się z żadną charakterystyką muzyczną, a związki z tematyką polską pozostają ogólne i luźne. 2. Historia narodowa. Muzyczne rekonstrukcje dziejów Polski. Licz‑ ną grupę utworów muzycznych o tematyce polskiej stanowią
! PWM --- Polska w muzycznej Europie.indb 22
13.05.2019 17:38:24
kompozycje, których problematyka związana jest z określonymi momentami z historii Polski. W takich dziełach można dostrzec dążenie autorów do wiernego odwzorowania zdarzeń, sytuacji czy postaci, a same utwory mogą być interpretowane jako ar‑ tystyczne rekonstrukcje przeszłości. W repertuarze z tej grupy udało się wyróżnić trzy zakresy pro‑ blemowe. Pierwszy stanowią charakterystyczne dla romantyzmu zainteresowania dawnymi dziejami i osobowościami z odległej przeszłości, co znajduje odzwierciedlenie w kilku utworach. Opera Antonína Dvořáka Vanda traktuje zgoła o prahistorii i przywołuje postać legendarnej władczyni Polski, córki króla Kraka – Wandy, natomiast oratorium Święty Stanisław Franza Liszta ewokuje postać i działalność polskiego biskupa żyjącego w XI wieku, który stał się patronem narodowym Polaków. Drugim zakresem, który wzbudził zainteresowanie kompo‑ zytorów, stały się wydarzenia związane z relacjami rosyjsko‑ ‑polskimi. W tym kręgu problematyki na uwagę zasługują dzieła
23
operowe o tematyce Borysa Godunowa i Dymitra Samozwańca, traktujące o epizodzie z historii Polski i Rosji z początku XVII wieku. W ich fabule istotną rolę odgrywa dwór polski Maryny Mniszchówny w Sandomierzu, co staje się pretekstem do przed‑ stawiania Polaków w opozycji do Rosjan, a przeciwieństwa obu nacji znajdują wyraz w zastosowanych rozwiązaniach muzycz‑ nych i dramaturgicznych. Najbardziej znaną wizję tych relacji zawarł Modest Musorgski w dramacie muzycznym Borys Go‑ dunow, ale warta uwagi jest też w tym kontekście mniej znana opera Dimitrij Antonína Dvořáka. Podejmuje ona wątek znany z opery Musorgskiego, jednak jej akcja rozgrywa się później, już po śmierci Borysa Godunowa, a uwaga koncentrowana jest na postaci Dymitra Samozwańca i jego relacji z Maryną, będącą już wówczas jego żoną i władczynią Rosji. Można więc uznać tę historię za swoisty sequel dzieła Musorgskiego, choć Dvořák nie miał okazji poznać utworu Rosjanina. Jest jeszcze trzeci krąg utworów o tematyce związanej z historią Polski, który wypada traktować jako chęć uchwycenia historii in sta‑ tu nascendi. W pierwszych dekadach XIX wieku, a szczególnie po upadku powstania listopadowego, w kręgu niemieckich
! PWM --- Polska w muzycznej Europie.indb 23
13.05.2019 17:38:24
singspieli zaznaczyła się pewna popularność dzieł operowych o tematyce związanej z wydarzeniami dotyczącymi polskich powstań narodowych. Bohaterem utworu Der alte Feldherr Karl Holtei uczynił Tadeusza Kościuszkę, który – jako stary człowiek – nadal stanowi wzór Polaka‑patrioty. Natomiast Der Pole und sein Kind Alberta Lortzinga ma za temat tragiczną sytuację powstańców z lat 1830–1831, którzy musieli opuścić ojczyznę i tułać się po świecie. Twórcy tych dzieł dostrzegają historyczną doniosłość insurekcji kościuszkowskiej i powstania
24
Preludium. Tematyka polska w dziełach kompozytorów zagranicznych XIX wieku
listopadowego. 3. Trawestacje historyczne. Autorskie wizje historii Polski w dziełach operowych. Jak się okazuje, uwagę zagranicznych twórców najsil‑ niej przykuwały zdarzenia z historii Polski, ale nie zawsze dążyli oni do ich wiernego odwzorowania. Czasami traktowali wydarze‑ nia historyczne jako pretekst do snucia zupełnie nowych historii, mających luźny związek z faktami, a nieraz wręcz stanowiących ich trawestację. Opery o tematyce polskiej, które są omawiane w tej części pracy, reprezentują różne stylistyki, ale i różne ga‑ tunki muzycznych dzieł scenicznych. Zapomniana opera Wanda Franza Dopplera, której premiera miała miejsce w Budapeszcie w połowie XIX wieku, odnosi się do zdarzeń najazdu Turków i odsieczy wiedeńskiej w 1683 roku. Poważny i romantyczny cha‑ rakter zdarzeń nie wykluczył w tym przypadku wprowadzenia zupełnie nieprawdziwych okoliczności XVII‑wiecznych wypadków, niemających nic wspólnego z prawdą historyczną. O ile w operze Dopplera akcja przedstawiana jest na poważ‑ nie i zgodnie z estetyką melodramatu, o tyle w muzycznych dziełach scenicznych opartych na popularnej komedii Le faux Stanislas Alexandre‑Vincenta Pineux‑Duvala – Il falso Stanislao Adalberta Mathiasa Gyrowetza i Un giorno di regno Giuseppe Verdiego – dominuje układ dramaturgiczny, wyznaczony tra‑ dycjami włoskiej opery buffa ze szczytowego okresu stylu bel canto. W kompozycjach tych epizod z biografii polskiego króla Stanisława Leszczyńskiego staje się podstawą skonstruowania zupełnie nowej historii, niemającej rzecz jasna żadnego związku ze zdarzeniami historycznymi.
! PWM --- Polska w muzycznej Europie.indb 24
13.05.2019 17:38:25
4. Literatura. Inspiracje mickiewiczowskie w muzyce. Odmiennym sposobem ewokowania tematyki polskiej są dzieła muzyczne zagranicznych kompozytorów oparte na twórczości literackiej polskich pisarzy i poetów. Wśród tego repertuaru zdecydowanie dominuje sięganie przez artystów do twórczości Adama Mic‑ kiewicza. Jego dzieła, znane za granicą za sprawą tłumaczeń, a także wiązane z jego paryską działalnością, traktowano jako jeden z najważniejszych przejawów ducha polskiego, niezależnie od tego, jakie tematy twórca podejmował. Szereg kompozycji muzycznych opartych na tematyce zaczerpniętej z poezji pol‑ skiego wieszcza obejmuje głównie pieśni, chętnie tworzone do słów jego wierszy przez artystów niemieckich, francuskich czy rosyjskich. Ciekawymi przejawami innego typu utworów inspirowanych tematyką mickiewiczowską są też: opera I Lituani Amilcare Ponchiellego, oparta na tematyce Konrada Wallenroda, oraz ballada symfoniczna Wojewoda Piotra Czajkowskiego, bę‑ dąca instrumentalnym dziełem programowym o problematyce 25 zaczerpniętej z ballady Czaty. Ten typ utworów wiąże się z nieco odmiennym – od pozosta‑ łych wyróżnionych w pracy zakresów – sposobem nawiązywania do tematyki polskiej, gdyż kryterium stanowi tu nie tyle sama problematyka czy stanowisko twórców wobec polskich kwestii narodowych, ile fakt sięgnięcia po utwory literackie polskie‑ go autora najlepiej znanego publiczności zagranicznej. Ta problematyka nie mogła zostać jednak pominięta w niniejszej pracy, stanowiła bowiem znaczący element zainteresowania Polską i Polakami w kręgu XIX‑wiecznej kultury europejskiej. Traktowanie inspiracji literaturą danego narodu jako sposobu ewokowania związanej z tym narodem tematyki, zwłaszcza gdy jest to twórczość literacka z epoki romantyzmu, ma zresztą w tradycji badawczej ugruntowane miejsce. Przykładami takiego pojmowania mogą być chociażby schillerowskie opery Giuseppe Verdiego (Zbójcy, Luiza Miller czy Don Carlos), często traktowane jako przejaw zainteresowania kompozytora kulturą niemiecką. 5. Obyczaje. Obrazy życia Polaków. Innym ciekawym podejściem twórców było obserwowanie zwyczajów Polaków, sposobów ich
! PWM --- Polska w muzycznej Europie.indb 25
13.05.2019 17:38:25
zachowania i typowych przejawów kultury narodowej. W takim nastawieniu odzwierciedlają się tendencje charakterystyczne dla realizmu krytycznego, choć dążenie do przedstawienia obrazów życia i obyczajów wydaje się mało typowe dla zaintere‑ sowań romantycznych. Dzieła w podobny sposób prezentujące Polaków powstawały pod koniec omawianego okresu, będąc już późnym przejawem estetyki „długiego wieku XIX” na początku kolejnego, dwudziestego stulecia. Skomponowana w 1903 roku opera Nikołaja Rimskiego‑Korsakowa Pan Wojewoda przedsta‑ wia intrygi i skomplikowane relacje towarzyskie rozgrywane
26
Preludium. Tematyka polska w dziełach kompozytorów zagranicznych XIX wieku
w polskim środowisku szlacheckim w XVIII wieku, a lokalna sceneria znajduje atrakcyjne odwzorowanie muzyczne w tkance polskich tańców narodowych wprowadzonych do opery. Nato‑ miast powstające na początku XX wieku operetki niemieckie i austriackie o tematyce polskiej nie tylko pokazują typowe zachowania polskich bohaterów, ale dodatkowo wydobywają ich kontekst krytyczny, punktując i wyolbrzymiając stereotypowe przywary Polaków. 6. Wyobrażenia. Egzotyczne wizje Polski. Atrakcyjność tematyki polskiej w okresie rewolucji francuskiej i czasach następujących bezpośrednio po jej zakończeniu przełożyła się na rozmaitość powstających utworów operowych. Prezentowane w nich wy‑ obrażenia na temat Polski i Polaków nie mają jednak niczego wspólnego z faktycznymi obrazami kraju nad Wisłą, wykazują niekiedy charakter zgoła egzotyczny i często daleki od rze‑ czywistości. Zasadniczą rolę w rozprzestrzenianiu swoistego zainteresowania Polską, którą traktowano jako daleki i nieznany kraj położony na rubieżach Europy, odegrała opera Luigiego Cherubiniego Lodoïska (1791). Wielka popularność tego dzieła zadecydowała o powstaniu kilku innych oper przedstawiających losy Lodoïski, a sam Cherubini wykorzystał własne pomysły w kolejnym dziele operowym o tematyce polskiej, singspielu Faniska, skomponowanym dla sceny wiedeńskiej. W podobny sposób można również traktować dwie ope‑ ry o tytule Polski Żyd, skomponowane na przełomie XIX i XX wieku przez Francuza Camille’a Erlangera oraz niemieckiego
! PWM --- Polska w muzycznej Europie.indb 26
13.05.2019 17:38:25
Czecha Karla Weisa. Tytułowa postać obu oper przesycona jest elementami demonizmu i tajemniczości, a jej związek z Polską sugeruje postrzeganie naszego kraju w sposób pełen fascynacji i niezwykłości. Tym samym prezentowane są pewne wyobrażenia związane z Polską, których uwzględnienie wydaje się ważne dla uchwycenia aspektów widzenia Polski i Polaków w XIX‑wiecznej Europie. Na kształt konstrukcyjny i omówiony powyżej układ niniejszej książki oddziałały w pewnym stopniu techniki i gatunki muzyczne rozpowszechnione w historii muzyki XIX wieku. Wyróżnione części główne, w liczbie sześciu, to jak części wielkiej późnoromantycznej symfonii, w rodzaju sześcioczęściowej III Symfonii Gustava Mahlera czy – liczącej w wersji zrewidowanej z 1880 roku siedem części – potężnej II Symfonii „Ocean” Antona Rubinsteina. Ten zakres główny otwiera niniejsze Preludium, wstępną część książki, zamyka zaś Postludium, w którym zestawione są najważniejsze wnioski wyni‑ 27 kające z podjętych rozważań. Uzupełnienie i pewien dodatkowy zakres stanowią dwa Interludia, będące swoistymi przerywnikami i wyjściem poza główny nurt problemowy monografii. Dotychczasowy stan badań na temat wątków polskich w eu‑ ropejskiej twórczości muzycznej okresu od rewolucji francuskiej do I wojny światowej wydaje się stosunkowo mało systematyczny i na ogół wiąże się jedynie z tworzeniem katalogów utworów. Daw‑ niejsze syntetyczne prace na ten temat – autorstwa Alicji Simon i Kornela Michałowskiego17 – mają dość wybiórczy charakter i nie uwzględniają zapomnianych, a obecnie odkrywanych źródeł. Na‑ tomiast w badaniach prowadzonych w drugiej połowie XX wieku zaznaczały się głównie ujęcia przyczynkarskie, najczęściej o cha‑ rakterze kilku- lub kilkunastostronicowych artykułów18. Przydatne 17 Alicja Simon, Polnische Elemente in der deutschen Musik bis zur Zeit der Wiener Klassiker, Gebr. Leemann & Company, Zürich 1916; Kornel Michałowski, Opery polskie, op. cit. 18 Np. François Lesure, L’historie de Pologne dans la musique française de 1830 à 1865, „Muzyka” 17 (1972), nr 2, s. 57–68; Witold Rudziński, Muzy ka w Powstaniu Listopadowym, „Kronika Warszawy” 3 (1981), s. 7–19; Jacques Joly, I Polacchi in Italia, w: idem, Dagli Elisi all’ infereno: Il me-
! PWM --- Polska w muzycznej Europie.indb 27
13.05.2019 17:38:25
poznawczo wydają się publikacje zawierające materiały referatów wygłoszonych na konferencjach poświęconych muzycznym rela‑ cjom i związkom pomiędzy Polską a innymi krajami europejskimi19. Jednak zasadniczy korpus materiałów i opracowań, jaki został wykorzystany podczas tworzenia niniejszej pracy, wiąże się pro‑ blemowo z konkretnymi twórcami i dziełami20. Z uwagi na małą popularność omawianego repertuaru dostęp do niektórych źródeł w dalszym ciągu jest stosunkowo utrudniony – wiele kompozycji nie zostało opublikowanych ani zdigitalizowanych, stąd też jedynym sposobem dotarcia do pewnych z nich była kwerenda archiwalna
28
Preludium. Tematyka polska w dziełach kompozytorów zagranicznych XIX wieku
w miejscach przechowywania materiałów rękopiśmiennych w róż‑ nych krajach europejskich. Problematyka badawcza dotycząca wątków polskich w twór‑ czości muzycznej XIX wieku wydaje się niezwykle interesująca zwłaszcza dla polskiego odbiorcy. Ma on bowiem fascynującą okazję spojrzenia na własny naród, jego historię i kulturę, oczami mieszkańców Europy, przedstawicieli elity artystycznej innych krajów. Z tego oglądu nie zawsze wyłania się wizerunek idealny, niejednokrotnie pojawiają się także obrazy różnych polskich wad narodowych i zachowań pejoratywnych. Poznanie tego repertuaru pozwala jednak na zrozumienie nie tylko ówczesnego traktowa‑ nia Polski i Polaków, ale umożliwia również refleksję na temat przejawiających się i w naszej rzeczywistości uprzedzeń oraz stereotypów. W czasach zjednoczonej Europy taka możliwość spojrzenia na własną kulturę wydaje się bardzo przydatna, a może i konieczna dla właściwego zrozumienia uwarunkowań kulturowych lodramma tra Italia e Francia dal 1730 al 1850, La Nuova Italia, Firenze 1990, s. 182–201. 19 Deutsch‑polnische Musikbeziehungen: Bericht über das wissenschaftliche Symposion in Rahmen der Internationalen Orgelwoche Nürnberg 1982, Hrsg. Wulf Kunold, Musikverlag Emil Katzbichler, München–Salzburg 1987; Deutsche Musik im Wegekreuz zwischen Polen und Frankreich: Zum Problem musikalischer Wechselbeziehungen im 19. und 20. Jahrhundert, Hrsg. Christoph‑Hellmut Mahling, Kristina Pfarr, Hans Schneider, Tutzing 1996. 20 Odniesienia dotyczące źródeł i literatury związanej z problematyką poszczególnych utworów znajdują się w odpowiednich miejscach pracy oraz w wykazie bibliograficznym.
! PWM --- Polska w muzycznej Europie.indb 28
13.05.2019 17:38:25
oraz historycznych, tak w perspektywie przeszłości, jak również teraźniejszości i przyszłości. *** Powstanie niniejszej książki wiązało się z przeprowadzeniem wielu kwerend i badań archiwalnych w różnych rejonach Europy, któ‑ rych realizację umożliwił mi grant badawczy przyznany na ten cel przez Narodowe Centrum Nauki w latach 2011–2014 (panel OPUS, Tematyka polska w europejskiej twórczości muzycznej w okresie od I rozbioru do odzyskania niepodległości (1772–1918), nr 2011/01/B/ HS2/01789). Jednak szeroki zakres problematyki i konieczność przeprowadzenia wielu analiz zadecydowały o tym, że praca nad książką przeciągnęła się jeszcze na kilka kolejnych lat. W całym tym długim okresie kontaktowałem się z wieloma osobami i insty‑ tucjami, których pomoc umożliwiła mi dotarcie do niezbędnych materiałów oraz przedyskutowanie moich pomysłów. Dziękuję zwłaszcza osobom zatrudnionym w bibliotece Konserwatorium Muzycznego w Mediolanie za bezproblemowe udostępnienie mi 29 XIX‑wiecznych rękopisów oraz pracownikom działów muzycznych Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz w Berlinie oraz Öster‑ reichische Nationalbibliothek w Wiedniu za inspirację i pomoc. Wdzięczny jestem recenzentom tej pracy – profesorowi Leszkowi Polonemu z Akademii Muzycznej w Krakowie i profesor Magdalenie Dziadek z Uniwersytetu Jagiellońskiego – za życzliwość, docenie‑ nie mojej pracy, ale i za wnikliwą lekturę oraz uwagi polemiczne i krytyczne, które umożliwiły mi uniknięcie błędów i niejasności.
! PWM --- Polska w muzycznej Europie.indb 29
13.05.2019 17:38:25
Redakcja: Jakub Puchalski Opieka wydawnicza: Małgorzata Sułek, Marta Turnau Projekt graficzny: Kuba Sowiński, Wojciech Kubiena (Biuro Szeryfy) Na okładce wykorzystano ilustrację Michała Elwira Androllego do Pana Tadeusza Adama Mickiewicza Skład przykładów nutowych: Magdalena Majkowska Druk i oprawa: Zakład Poligraficzny Sindruk ul. Firmowa 12, 45-594 Opole www.sindruk.pl
11 --- PMW Golianek --- Stopka.indd 432
17.05.2019 07:43:21