"Orlik grubodzioby - ginący orzeł z bagien" by Jestem na pTAK!

G rzEGOrz M aciOrOwSki Jan L OntkOwSki tadEuSz M izEra

Orlik grubodzioby ginący orzeł z bagien e Spotted Eagle – Vanishing Bird of the Marshes Большой подорлик – исчезающий хищник болот

Publikacja wydana w ramach projektu OrLik Ptak JakicH MaŁO

Projekt wdrażany w partnerskiej współpracy stowarzyszenia Ptaki Polskie, komitetu Ochrony Orłów oraz Biebrzańskiego Parku narodowego.

Projekt Orlik ptak jakich mało LiFE08 nat/PL/000511 „zabezpieczenie populacji Orlika Grubodziobego Aquila clanga w Polsce: opracowanie krajowego Planu Ochrony oraz podstawowe działania ochronne” sﬁnansowano ze środków komisji Europejskiej LiFE+, ze środków narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki wodnej oraz wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki wodnej w Białymstoku. Projekt wspiera Spółdzielczy Bank rozwoju w Szepietowie.

www.orlikgrubodzioby.org.pl

G rzEGOrz M aciOrOwSki Jan L OntkOwSki tadEuSz M izEra

Orlik grubodzioby ginący orzeł z bagien e Spotted Eagle – Vanishing Bird of the Marshes Большой подорлик – исчезающий хищник болот

Poznań 2014

Recenzent prof. dr hab. Leszek Jerzak Redakcja tadeusz Mizera Korekta Marta idzik Ewa Gorzaniak Projekt okładki, układ typograﬁczny i skład wojciech Lachowski Druk drukarnia GraSPO czechy Zdjęcie na I stronie okładki dorosły samiec orlika grubodziobego nil z nadajnikiem GPS/GSM, dolina Biebrzy, 2012, Fot. kordian Bartoszuk Greater Spotted Eagle nicknamed nil, adult male with GPS/GSM datalogger, Biebrza Valley, 2012, Photo kordian Bartoszuk Взрослый самец большого подорлика nil с регистратором данных GPS/GSM, долина Бобры, 2012 г. Фото kordian Bartoszuk Zdjęcie na IV stronie okładki Samica orlika grubodziobego z pisklęciem Fot. antoni kasprzak Greater Spotted Eagle female with chick Photo antoni kasprzak Самка большого подорлика с птенцом Фото antoni kasprzak Tłumaczenie na język angielski dune translation agency Tłumaczenie na język rosyjski Jevgienij Liszczuk

OR L IK G RU B ODZ IOBY – GI NĄCY ORZ EŁ Z BAG IEN

Spis treści / Contents / Оглаление 1 wstęp introduction Введение

9 10 11

2 Podziękowania acknowledgements Благодарность

13 14 15

3 Historia badań History of research История исследований

16 21 23

4 Stanowisko systematyczne Systematic position Систематическая позиция

26 32 34

5 nazewnictwo nomenclature Номенклатура

37 38 39

6 Opisy szat description of plumages Описания оперения

40 49 52

7 identyﬁkacja hybrydów i odróżnianie od innych gatunków identiﬁcation of hybrids and distinguishing them from other species Отличия от других видов

55 65 67

8 Pierzenie Moulting Линька

71 73 74

9 dymorﬁzm płciowy Sexual dimorphism Половой диморфизм

76 78 79

OR L IK G RU B ODZ IOBY – G I NĄC Y OR Z E Ł Z BAG I E N

10 Historyczny i współczesny zasięg na świecie Historical and contemporary range around the world Историческая и современная область обитания в мире

81 83 85

11 Liczebność i trendy liczebności populacji światowej Population and trends in world population numbers Численность и тенденции глобальной популяции

89 90 91

12 Przyczyny spadku liczebności reasons for the decline in population Причины сокращения численности

92 94 96

13 Środowisko bytowania Habitat Среда обитания

100 115 121

14 występowanie w Polsce Occurrence in Poland Места обитания в Польше

128 131 133

15 Biologia i ekologia gatunku Biology and ecology of the species Биология и экология вида

136 170 181

16 Sposoby polowań Hunting methods Способы охоты

196 200 201

17 Pokarm Food Пища

204 207 209

18 akarofauna gniazd orlika grubodziobego acarofauna of Greater Spotted Eagle nests Акарофауна гнезд большого подорлика

211 212 214

OR L IK G RU B ODZ IOBY – GI NĄCY ORZ EŁ Z BAG IEN

19 zagrożenia dla populacji reats to the population Угрозы для популяции

216 225 228

20 Hybrydyzacja Hybridisation Гибридизация

232 236 238

21 Ochrona Protection Охрана

241 250 253

22 Orlik grubodzioby i jego sąsiedzi (różnorodność ﬂorystyczna i faunistyczna terenów lęgowych orlika grubodziobego) e Greater Spotted Eagle and its neighbours (ﬂoral and faunal diversity of the Greater Spotted Eagle breeding sites) Большой подорлик и его соседи (флористическое и фаунистическое разнообразие мест гнездования большого подорлика)

258 273

278

23 Orliki w ﬁlatelistyce Spotted eagles in philately Орлики в филателии

284 291 292

24 Literatura

294

OR L IK G RU B ODZ IOBY – GI NĄCY ORZ EŁ Z BAG IEN

1 Wstęp Bagienna dolina Biebrzy, największy obszar bagien i torfowisk niskich w środkowej Europie, od dawna budziła zainteresowanie ornitologów. Spośród 171 krajowych ostoi ptasich wyróżnia się tym, iż tylko tu można spotkać orlika grubodziobego oraz 8 innych zagrożonych globalnie gatunków ptaków. w dolinie stwierdzono 291 gatunków ptaków, w tym aż 195 o statusie lęgowym. na rozlewiskach Biebrzy zatrzymują się wielotysięczne stada migrujących batalionów. tu też gniazduje jedna z największych w Europie populacja wodniczki i bekasa dubelta. największą jednak atrakcją jest możliwość podziwiania bogatego zestawu skrzydlatych drapieżników. Przez lata twicherzy z wielu krajów ciągnęli nad Biebrzę jak do Mekki, by „zaliczyć clangę” – ptaka jakich mało. dolina Biebrzy to jedno z nielicznych miejsc w krajach uE, gdzie miłośnicy ptaków mogą zaobserwować owianego mgłą tajemnicy orlika grubodziobego. Podczas rozmów z obserwatorami ptaków w terenie okazało się, że najlepszą cechą umożliwiającą im odróżnienie orlika grubodziobego od orlika krzykliwego było dostrzeżenie antenki na grzbiecie. Minęło parę lat, nauczyliśmy się po właściwych cechach rozpoznawać nasze orliki. wiele z nich nosi imiona oraz nadajniki GPS. z niespotykaną nigdy wcześniej precyzją monitorujemy na ekranach komputerów ich codzienne losy. Ptak, który do niedawna był najsłabiej poznanym gatunkiem orła w Europie, staje się modelowym przykładem, jak dzięki specjalistycznemu oprzyrządowaniu można poznać jego biologię oraz chronić tereny żerowiskowe i lęgowiska. dzięki współpracy ornitologów z komitetu Ochrony Orłów i dyrekcji Biebrzańskiego Parku narodowego powstała strategia ochrony orlika grubodziobego. Ogromnym wsparciem była dotacja z projektu Life+ ORLIK PTAK JAKICH MAŁO, LIFE08 NAT/PL/000511 „Zabezpieczenie populacji orlika grubodziobego Aquila clanga w Polsce: opracowanie Krajowego Planu Ochrony oraz podstawowe działania ochronne” (www.orlikgrubodzioby.org.pl). koordynacją działań zajęło się stowarzyszenie Ptaki Polskie. na łamach książki przedstawiamy wszystkie aspekty z życia orlika grubodziobego. autorzy oparli się na swoim bogatym doświadczeniu terenowym, wykorzystując wyniki ponad 20-letnich badań orlików w dolinie Biebrzy. nawiązaliśmy współpracę z badaczami ptaków z Białorusi, Estonii, Litwy, Łotwy, rosji i ukrainy, co umożliwiło zebranie informacji z całego niemal areału lęgowego tego gatunku. zgromadzono też bogatą dokumentację z zimowisk z Grecji, czarnogóry, a szczególnie z izraela i Omanu. Szczegółowo jest opisany wygląd ptaka umożliwiający odróżnienie go nie tylko od siostrzanego gatunku orlika krzykliwego, ale również od hybrydów obu tych gatunków. Opis biologii rozrodu oparty jest na wieloletnim monitoringu populacji biebrzańskiej. Orlik grubodzioby jest gatunkiem migrującym. informacje o jego trasie migracji oraz o miejscach zimowania były dotychczas nad wyraz skąpe. Jako że jest to gatunek zagrożony globalnie, wymaga szczególnej ochrony na całym swoim areale lęgowym oraz na terenach, przez które przelatuje, a szczególnie tam, gdzie zimuje. zastosowanie nadajników satelitarnych umożliwiło precyzyjne poznanie tras migracji oraz zimowisk. Pozwoli to na skuteczniejszą ochronę. Przedstawiając różne aspekty życia orlików wykorzystaliśmy kilkaset publikacji, a w szczególności wyniki prac trzech konferencji poświęconych orlikom (Mizera & Meyburg 2005, Melnikov, dombrovski & Mishchenko 2008, Mirski 2012). niniejszą książkę oddajemy w ręce czytelników, by zapoznali się z tym tajemniczym ptakiem. w książce zawarto tekst w wersji angielskiej i rosyjskiej, co umożliwi dotarcie do szerokiego grona odbiorców. do książki dołączona jest płyta dVd z ﬁlmem „Orlik grubodzioby – ptak, jakich mało”, w którym ukazano sceny z życia rodzinnego orlika, których nigdy wcześniej nie sﬁlmowano. Żywimy głęboką nadzieję, że następne pokolenia nadal będą mogły podziwiać majestatyczne loty orlików grubodziobych w pięknej bagiennej dolinie Biebrzy. Grzegorz Maciorowski, Jan Lontkowski, Tadeusz Mizera

THE SP OT T E D E AG L E – VA N ISH I NG BIR D OF T HE M A R SH E S

1 Introduction e marshy Biebrza Valley, the largest area of marshes and peat bogs in central Europe, has for a long time aroused the interest of ornithologists. Of the 171 national bird refuges it is distinguished by the fact that only here you can find Greater Spotted Eagle and eight other globally endangered bird species. ere were 291 species of birds reported in the valley, including as many as 195 with breeding status. e Biebrza marshes are a stopover for many thousands of flocks of migrating ruffs. is is also Europe’s place of nesting for some of the largest populations of the aquatic warbler and the great snipe. But the biggest attraction is the opportunity to enjoy a wide array of winged predators. For many years, twitchers from various countries set off to Biebrza as if it was Mecca in order to “mark off the clanga” – a bird like no other. Biebrza Valley is one of the few places in the Eu countries where bird lovers can observe the legendary and mysterious Greater Spotted Eagle. it transpired from the discussions with bird-watchers in the area that the best feature allowing them to distinguish the Greater Spotted Eagle from the Lesser Spotted Eagle was to see if it has a small antenna on its back. Several years have passed and we have learned to distinguish our spotted eagles by their relevant characteristics. Many of them have names, as well as GPS transmitters. with unprecedented precision we are monitoring their everyday adventures on computer screens. e bird, who until recently was the least known eagle species in Europe, is becoming a model example of how through specialized instrumentation one can get to know its biology and protect feeding and breeding grounds. anks to the cooperation of ornithologists from the Eagle Protection committee and the board of Biebrza national Park a strategy of protection for the Greater Spotted Eagle was established. it was largely supported by a grant from the project Life+ GREATER SPOTTED EAGLE – A BIRD LIKE NO OTHER, LIFE08 NAT/PL000511 “Securing the population of Aquila clanga in Poland: preparation of the National Action Plan and primary site conservation” (www.orlikgrubodzioby.org.pl). e coordination of activities was assumed by the association Polish Birds. On the pages of this book we introduce all aspects of life of the Greater Spotted Eagle. e authors based the work on their extensive field experience using the results of over 20 years of researching spotted eagles in Biebrza Valley. we have established cooperation with bird researchers from Belarus, Estonia, Lithuania, Latvia, russia and ukraine, which enabled us to gather information from almost the entire breeding area of this species. an extensive documentation of wintering grounds from Greece, Montenegro, and especially from israel and Oman was also gathered. ere is a detailed description that allows to distinguish it not only from its sister species, the Lesser Spotted Eagle, but also from hybrids of both species. description of reproductive biology is based on the long-term monitoring of the Biebrza population. Greater Spotted Eagle is a migratory species. information on its migration route and its wintering sites have so far been extremely scarce. Since it is a globally endangered species, it requires special protection across its entire breeding area and in the areas through which it passes, particularly the wintering sites. e use of satellite transmitters made it possible to know exactly their migration routes and wintering grounds, which will allow for more effective protection. to present different aspects of spotted eagles’ life we have used hundreds of publications, in particular the results of the three conferences (Mizera & Meyburg 2005, Melnikov, dombrovski & Mishchenko 2008, Mirski 2012). we hand over this book to our readers to introduce them to this mysterious bird. is book contains both English and russian versions of the text, which allows for reaching a broader group of readers. also attached to the book is a cd with a movie titled “Greater Spotted Eagle – a bird like no other”, which shows various scenes of family life of the Greater Spotted Eagles, never before filmed. we very much hope that the next generation will still be able to admire the flight of majestic Greater Spotted Eagles over the beautiful marsh valley of Biebrza. Grzegorz Maciorowski, Jan Lontkowski, Tadeusz Mizera

Б ОЛ ЬШО Й ПОДОРЛИК – ИС Ч Е ЗА Ю ЩИЙ ХИЩН ИК Б ОЛО Т

1 Введение Болотистая долина Бобры, крупнейший по площади район болот и низких торфяников в Центральной Европе, издавна вызывала интерес у орнитологов. Среди 171 рефугиума птиц в Польше она отличается тем, что только здесь можно встретить большого подорлика и 8 других видов птиц, которым грозит исчезновение в глобальном масштабе. В долине был обнаружен 291 вид птиц, в том числе 195 видов, которые здесь размножаются. В прибрежных болотах Бобры останавливаются многотысячные стада мигрирующих турухтанов. Здесь также гнездится одна из крупнейших в Европе популяция вертлявой камышовки и дупеля. Однако наиболее привлекает возможность наблюдения за большим многообразием крылатых хищников. На протяжении многих лет твитчеры из многих стран съезжались в долину Бобры как в Мекку – чтобы понаблюдать за «клангой» – птицей, каких мало. Долина Бобры – это одно из немногих в странах ЕС мест, в которых любители птиц могут наблюдать за окутанным тайной большим подорликом. Во время разговоров с наблюдателями за птицами на местности оказалось, что признаком, лучше всего позволяющим отличить большого подорлика от малого, является небольшая антенна на спине. Прошло несколько лет, мы научились отличать наших подорликов по соответствующим признакам. Многие из них имеют свои имена, на них установлены передатчики GPS. С невиданной до сих пор точностью мы следим на экранах компьютеров за их повседневной жизнью. Птица, до недавнего времени бывшая наименее изученным видом орла в Европе, становится наглядным примером того, как благодаря специальному оборудованию можно узнать ее биологию и охранять места охоты и гнездования. Благодаря сотрудничеству орнитологов из Комитета охраны орлов и дирекции Бобранского национального парка была разработана стратегия охраны большого подорлика. Существенной поддержкой стало выделение дотаций в рамках проекта Life+ ПОДОРЛИК, ПТИЦА, КАКИХ МАЛО, LIFE08 NAT/PL/000511, «Защита популяции большого подорлика Aquila clanga в Польше: разработка Государственного плана охраны и основные охранные мероприятия» (www.orlikgrubodzioby.org.pl). Координированием действий занялась ассоциация Польские птицы. В настоящей книге представлены все аспекты жизни большого подорлика. Авторы основывались на богатом опыте работы на местности, используя результаты более чем 20-летнего изучения подорликов в долине Бобры. Мы также наладили сотрудничество с исследователями птиц из Беларуси, Эстонии, Литвы, Латвии, России и Украины, что позволило нам собрать сведения практически со всего ареала гнездования этого вида. Также была собрана обширная документация с мест зимовки в Греции, Черногории, а особенно – из Израиля и Омана. Детально описан внешний вид птицы, позволяющий отличить ее не только от родственного малого подорлика, но и от гибридов обоих этих видов. Описание биологии размножения основано на многолетнем мониторинге бобранской популяции. Большой подорлик – мигрирующий вид. Сведения о маршруте его миграции и местах зимовки до сих пор были чрезвычайно скудны. Учитывая то, что этому виду грозит исчезновение в глобальном масштабе, он нуждается в защите во всем своем ареале гнездования, а также на территории, через которые он пролетает, и в особенности – в местах зимовки. Использование спутниковых передатчиков позволило с точностью узнать маршруты миграции и места зимовки большого подорлика, что обеспечит более эффективную охрану этого вида. Представляя различные аспекты жизни подорликов, мы использовали несколько сотен различных публикаций, прежде всего – результаты работ трех конференций, представленные в трех изданиях (Mizera и Meyburg, 2005, Мельников, Домбровский и Мищенко, 2008, Mirski, 2012).

Б ОЛ ЬШО Й ПОДО РЛ И К – ИС ЧЕ ЗА Ю Щ И Й Х И Щ НИ К Б ОЛО Т

Передаем настоящую книгу в руки Читателей, желающих ближе познакомиться с этой таинственной птицей. Книга содержит текст на английском и русском языке, что делает ее доступной для широкой аудитории. К книге прилагается диск dVd с фильмом «Большой подорлик – птица, каких мало» – в фильме показаны ранее не снимавшиеся сцены из семейной жизни подорликов. Мы искренне надеемся, что следующие поколения также смогут наслаждаться величественными полетами больших подорликов в прекрасной болотистой долине Бобры. Grzegorz Maciorowski, Jan Lontkowski, Tadeusz Mizera

OR L IK G RU B ODZ IOBY – GI NĄCY ORZ EŁ Z BAG IEN

2 Podziękowania autorzy składają serdeczne podziękowania wszystkim osobom i instytucjom, które umożliwiły prowadzenie badań i przyczyniły się do powstania niniejszej książki. Szczególnie dziękujemy za okazaną pomoc dyrekcji i pracownikom Biebrzańskiego Parku narodowego oraz leśnikom z nadleśnictw: rajgród, knyszyn i augustów. książka powstała dzięki wsparciu ﬁnansowemu komisji Europejskiej, narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki wodnej oraz wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki wodnej w Białymstoku, w ramach projektu Life+ Orlik ptak jakich mało. dziękujemy stowarzyszeniu Ptaki Polskie za koordynację działań. w latach 1985–2013 prowadziliśmy prace terenowe, które umożliwiły zlokalizowanie gniazd orlików. te żmudne prace nie byłyby możliwe bez pomocy koleżanek i kolegów, którzy przez wiele godzin z zaangażowaniem, zarówno podczas srogich biebrzańskich zim, jak i w letnie upały, inwentaryzowali gniazda w bagiennych lasach oraz pomagali w budowie sztucznych gniazd. Przez te lata wspomagali nas członkowie i sympatycy komitetu Ochrony Orłów (kOO): Sylwester ayka, Paweł Baranowski, andrzej Batycki, andrzej Baumgart, Michał Białek, Jan Bojsza, Bogusław Borusiewicz, Mirosław Budziński, cezary Bystrowski, karol chodkiewicz, Helena chwalińska, wojtek czarnowski, waldemar Ćwikliński, Mieczysław dacko, Grzegorz dąbrowski, katarzyna dolata, Ewa drabek, Paweł drumlak, tomasz drumlak, kazimierz drumlak, roman drużga, wojciech dudziuk, Marek dylawerski, adam Goławski, Grzegorz Górecki, Marcin Górecki, Jarosław Gutowicz, Marek ilków, Michał Jankowski, tomasz kaleta, antoni kasprzak, Marek klewiado, Jan kowalski†, Marcin Leszczyński, tadeusz Lisiewicz, Marek Loritz, artur Luty, wawrzyniec Łuszcz, Edward Malicki, Marcin Malinowski, Mirosław Matras, zbigniew Mazur, Janusz Mendzikowski, Łukasz Myczko, tomasz naderza, zbigniew Paśnik, krzysztof Pisanko, wojciech Plata, Bronisław Podhajski, Marian Podlecki, Marcin Południewski†, zbigniew Poniatowski, Sławomir Prokurat, Eugeniusz Pugacewicz, irena ranoszek, Jerzy rolnik, kazimierz Sadowski, Mariusz Salmanowicz, robert Sawko, adam Sieńko, arkadiusz Smyk, tomasz tomiak, Marek węgrzynowicz, andrzej wiczanowski, tomasz wiczanowski, włodzimierz wróblewski, Magdalena zagalska-neubauer i Henryk ziarko. Jedyną „zapłatą” za trud włożony w inwentaryzowanie gniazd była możliwość obserwacji naszego najrzadszego gatunku orła. Szczególną wdzięczność jesteśmy winni kolegom z world working Group on Birds of Prey and Owls (wwGBP), dzięki którym mieliśmy możliwość prowadzić badania z użyciem nadajników satelitarnych oraz zebrać niezbędne doświadczenie w ich stosowaniu. w szczególności dziękujemy Berndowi i christiane Meyburgom oraz Joachimowi Matthesowi, kaiowi Graszynskiemu, Hindrichowi Matthesowi. dziękujemy gorąco kolegom za pomoc okazaną w realizacji badań. na różnych etapach powstawania książki wspierali nas: kordian Bartoszuk (aquila, www.aquila-it.pl), andrzej Bereszyński, ugis Bergmanis, Siergiej domashevsky, Valery dombrovsky, Michalis dretakis, eodoras kominos, Bernhard komischke, Mike McGraddy, Sławomir ratajszczak i Paul Sommer. Podziękowania składamy Jevgienijowi Liszczukowi, Jevgienijowi Shergalinowi, Januszowi Sielickiemu, Viktorowi Belikowi oraz Mitchowi coleman, za trud włożony w przetłumaczenie tekstów i konsultacje. dziękujemy Marcie idzik za korektę i konsultacje z dziedziny lingwistyki. Słowa podziękowań kierujemy do Pani „Broni” – Bronisławy kowalskiej, która wraz z mężem gościła nas przez wiele lat w swoim domu w Gugnach.

THE SP OT T E D E AG L E – VA N ISH I NG BIR D OF T HE M A R SH E S

2 Acknowledgements e authors would like to thank all people and institutions who made the research possible and contributed to this book. we thank especially the Management and the employees of the Biebrza national Park and the foresters of the rajgród, knyszyn and augustów State Forests for their support. is book was published thanks to the financial contribution of the European commission, the national Fund for Environmental Protection and water Management and the regional Fund for Environmental Protection and water Management in Białystok as part of the Life+ project Greater Spotted Eagle – a bird like no other. we thank the organisation “Polish Birds” for the coordination of the activities. Between 1985 and 2013 we carried out field works which helped in localization of the Spotted Eagles’ nests. ese strenuous works would not be possible without the help of our colleagues, who spent hours inventorying nests and building platforms during both severe winters as well as hot summers of Biebrza. during these years we were supported by members and friends of Eagle’s conservation committee (Ecc): Sylwester ayka, Paweł Baranowski, andrzej Batycki, andrzej Baumgart, Michał Białek, Jan Bojsza, Bogusław Borusiewicz, Mirosław Budziński, cezary Bystrowski, karol chodkiewicz, Helena chwalińska, wojtek czarnowski, waldemar Ćwikliński, Mieczysław dacko, Grzegorz dąbrowski, katarzyna dolata, Ewa drabek, Paweł drumlak, tomasz drumlak, kazimierz drumlak, roman drużga, wojciech dudziuk, Marek dylawerski, adam Goławski, Grzegorz Górecki, Marcin Górecki, Jarosław Gutowicz, Marek ilków, Michał Jankowski, tomasz kaleta, antoni kasprzak, Marek klewiado, Jan kowalski†, Marcin Leszczyński, tadeusz Lisiewicz, Marek Loritz, artur Luty, wawrzyniec Łuszcz, Edward Malicki, Marcin Malinowski, Mirosław Matras, zbigniew Mazur, Janusz Mendzikowski, Łukasz Myczko, tomasz naderza, zbigniew Paśnik, krzysztof Pisanko, wojciech Plata, Bronisław Podhajski, Marian Podlecki, Marcin Południewski†, zbigniew Poniatowski, Sławomir Prokurat, Eugeniusz Pugacewicz, irena ranoszek, Jerzy rolnik, kazimierz Sadowski, Mariusz Salmanowicz, robert Sawko, adam Sieńko, arkadiusz Smyk, tomasz tomiak, Marek węgrzynowicz, andrzej wiczanowski, tomasz wiczanowski, włodzimierz wróblewski, Magdalena zagalska-neubauer i Henryk ziarko. e only “payment” we could offer for their efforts was the opportunity to observe our rearest eagle. we owe our special gratefulness to the colleagues of the world working Group on Birds of Prey and Owls (wwGBP), courtesy of whom we had the opportunity to perform research by means of satellite transmitters as well as gather the necessary experience of their usage. in particular we wish to thank Bernd u. Meyburg, Joachim Matthes, kai Graszynski, Hindrich Matthes and christiane Meyburg. Our very warm thanks goes to our colleagues for their support during the research’ process. On various stages of this book we were supported by: kordian Bartoszuk (aquila, www.aquila-it.pl), andrzej Bereszyński, ugis Bergmanis, Siergiej domashevsky, Valery dombrovsky, Michalis dretakis, eodoras kominos, Bernhard komischke, Mike McGraddy, Sławomir ratajszczak and Paul Sommer. we would like to thank Jevgienij Liszczuk, Jevgienij Shergalin, Janusz Sielicki, Viktor Belik and Mitch coleman for their translation efforts and consultation. we thank Marta idzik for the proofreading and linguistic consultation. we address our thanks to Mrs. „Bronia” – Bronisława kowalska who, together with her husband, for many years provided us with accommodation in her house on Gugny.

Б ОЛ ЬШО Й ПОДОРЛИК – ИС Ч Е ЗА Ю ЩИЙ ХИЩН ИК Б ОЛО Т

2 Благодарность Авторы сердечно благодарят всех людей и учреждения, которые поддержали проведение исследований и способствовали появлению настоящей книги. За оказанную помощь мы особенно благодарны Дирекции и сотрудникам Бобранского национального парка, а также лесникам Надлесничеств Райгруд, Кнышын и Августув. Книга была выпущена благодаря финансовой поддержке Европейской Комиссии, Национального фонда охраны окружающей среды и водного хозяйства, а также Воеводского фонда охраны окружающей среды и водного хозяйства в Белостоке, в рамках проекта Life+ Орлик, птица, каких мало. За координирование действий благодарим ассоциацию «Польские птицы». В 1985–2013 годах мы проводили работы на местности, позволившие локализировать гнезда подорликов. Эта кропотливая работа не была бы возможна без помощи наших Коллег, которые на протяжении долгих часов, суровой бобранской зимой и в летнюю жару, проводили инвентаризацию гнезд в болотистых лесах и помогали в строительстве искусственных гнезд. На протяжении этих лет нам помогали члены Комитета охраны орлов (kOO) и те, кто им симпатизировал: Sylwester ayka, Paweł Baranowski, andrzej Batycki, andrzej Baumgart, Michał Białek, Jan Bojsza, Bogusław Borusiewicz, Mirosław Budziński, cezary Bystrowski, karol chodkiewicz, Helena chwalińska, wojtek czarnowski, waldemar Ćwikliński, Mieczysław dacko, Grzegorz dąbrowski, katarzyna dolata, Ewa drabek, Paweł drumlak, tomasz drumlak, kazimierz drumlak, roman drużga, wojciech dudziuk, Marek dylawerski, adam Goławski, Grzegorz Górecki, Marcin Górecki, Jarosław Gutowicz, Marek ilków, Michał Jankowski, tomasz kaleta, antoni kasprzak, Marek klewiado, Jan kowalski†, Marcin Leszczyński, tadeusz Lisiewicz, Marek Loritz, artur Luty, wawrzyniec Łuszcz, Edward Malicki, Marcin Malinowski, Mirosław Matras, zbigniew Mazur, Janusz Mendzikowski, Łukasz Myczko, tomasz naderza, zbigniew Paśnik, krzysztof Pisanko, wojciech Plata, Bronisław Podhajski, Marian Podlecki, Marcin Południewski†, zbigniew Poniatowski, Sławomir Prokurat, Eugeniusz Pugacewicz, irena ranoszek, Jerzy rolnik, kazimierz Sadowski, Mariusz Salmanowicz, robert Sawko, adam Sieńko, arkadiusz Smyk, tomasz tomiak, Marek węgrzynowicz, andrzej wiczanowski, tomasz wiczanowski, włodzimierz wróblewski, Magdalena zagalska-neubauer и Henryk ziarko. Единственной «платой» за труд, вложенный ими в инвентаризацию гнезд, была возможность наблюдения за самым редким у нас видом орла. Слова особой благодарности мы должны выразить своим Коллегам из Всемирной рабочей группы по соколообразным и совам (world working Group on Birds of Prey and Owls, wwGBP), благодаря которым мы имели возможность проводить исследования с использованием спутниковых передатчиков и получили необходимый опыт в их применении. Особую благодарность выражаем: Bernd u. Meyburg и Joachim Matthes, kai Graszynski, Hindrich Matthes и christiane Meyburg. Искренне благодарим наших Коллег за оказанную помощь в проведении исследований. На разных этапах работы над книгой нас поддержали: kordian Bartoszuk (aquila, www.aquila-it.pl), andrzej Bereszyński, ugis Bergmanis, Сергей Домашевский, Валерий Домбровский, Michalis dretakis, eodoras kominos, Bernhard komischke, Mike McGraddy, Sławomir ratajszczak и Paul Sommer. Благодарим Евгения Лищука, Евгения Шергалина, Janusz Sielicki, Виктора Белика и Mitch coleman – за труд, вложенный в перевод текстов и консультации. Благодарим Marta idzik за коррекцию и консультации в области лингвистики. Слова благодарности выражаем также Пани «Броне» – Bronisława kowalska, которая вместе с мужем на протяжении многих лет принимала нас в своем доме в Гугнах.