Διαδρομές - Τεύχος Νο 121 by Εκδόσεις Ψυχογιός - Psichogios Publications

121 KΑΛΟΚΑΙΡΙ 2016 Δωρεάν ηλεκτρονική έκδοση

ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

Το παιδί και το παιχνίδι Γλαύκος Αλιθέρσης ο Κύπριος

Σ. Κομηνέα

Α. Γιοβάνος

ΜΥΘΙΚΟΙ ΗΡΩΕΣ Ελληνική μυθολογία σε στιχάκια και με μοναδική εικονογράφηση.



w w w . p s i c h o g i o s . g r

Διαβά Z ου με μαζί!

Γίνετε μέλη δωρεάν στο www.psichogios.gr ή καλώντας χωρίς χρέωση στο 800-11-64 64 64 και κερδίστε προνόμια και δώρα.

Σ Τ Ο Χ Ω Ρ Ο Τ Η Σ ΛΟ Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α Σ Γ Ι Α Π Α Ι Δ Ι Α Κ Α Ι Ν Ε Ο Υ Σ Δ Ι Δ Α Κ Τ Ι Κ Η ΛΟ ΓΟ Τ Ε Χ Ν Ι Α Σ Κ Α Ι Ε ΦΑ ΡΜ Ο Γ Ε Σ Σ Τ Ο Σ ΧΟΛ Ε Ι Ο

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ...

δύο φορές το χρόνο! Τον Νοέμβριο της περασμένης χρονιάς γιορτάσαμε τα τριαντάχρονα του περιοδικού Διαδρομές σε εκδήλωση που διοργανώθηκε στο Μαράσλειο. Τις εισηγήσεις παρακολούθησαν πολλοί νέοι άνθρωποι, κυρίως φοιτητές και φοιτήτριες. Εκείνο που καταδείχθηκε είναι ότι όταν ένα περιοδικό, που αναφέρεται στην παιδική/νεανική λογοτεχνία, έχει τη διάθεση να συνεχίσει παρά τις αντίξοες συνθήκες που συναντά, φανερώνει τη σημασία του για το αναγνωστικό κοινό: γονείς, εκπαιδευτικούς, συγγραφείς, εικονογράφους, βιβλιοθηκονόμους, φοιτητές, σπουδαστές. Τις τελευταίες δεκαετίες –από το ’80 και ύστερα–, η λογοτεχνία για παιδιά και εφήβους έχει αποκτήσει ξεκάθαρο λογοτεχνικό και κοινωνικό προφίλ και θεωρείται σημαντικός παράγοντας αγωγής και γενικότερης παιδείας. Πιστεύουμε στην αξία και την προσφορά του παιδικού βιβλίου. Αθόρυβα και σταδιακά, ανοίγει μέσα στο χρόνο δρόμους που οδηγούν στην ευρύτερη χώρα των Γραμμάτων και της Λογοτεχνίας. Με το σκεπτικό αυτό, αποφασίστηκε να κυκλοφορούν οι Διαδρομές δύο φορές το χρόνο, τους μήνες Ιούνιο και Δεκέμβριο, σε ψηφιακή πάντοτε μορφή. Έτσι, το περιοδικό θα αποκτήσει το χώρο για εκτενέστερες ερευνητικές εργασίες, άρθρα, αλλά και μικρότερες μελέτες. Η ύλη θα είναι πλουσιότερη, ενώ θα διατηρηθούν οι μόνιμες στήλες, όπως οι Βιβλιοπαρουσιάσεις, τα Νέα, η Συνέντευξη, οι Επισημάνσεις, κ.λπ. Συνεπώς, το τεύχος αυτό σηματοδοτεί τον καινούργιο δρόμο του περιοδικού. Ελπίζουμε οι αναγνώστες του να χαρούν με την ποικιλία των θεμάτων και την πλούσια ύλη του. Καλό καλοκαίρι!



Ο Διευθυντής



Περίοδος Γ’: Καλοκαίρι 2016 Τεύχος 121 Ιανουάριος – Ιούνιος 2016 Eξαμηνιαία Έκδοση (Περίοδος Β΄: 2001-2005, τεύχη 61-80 Περίοδος Α΄: 1986-2000, τεύχη 1-60)

ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣ Δ Ι Δ Α Κ Τ Ι Κ Η ΛΟ ΓΟ Τ Ε Χ Ν Ι Α Σ Κ Α Ι Ε ΦΑ ΡΜ Ο Γ Ε Σ Σ Τ Ο Σ ΧΟΛ Ε Ι Ο

3rd Period: Summer 2016 No 121 January – June 2016 Biannual Publication (2nd Period: 2001-2005, No 61-80 1st Period: 1986-2000, No 1-60)

Ιδιοκτησία: Ελληνικό Τμήμα της Διεθνούς Οργάνωσης Βιβλίων για τη Νεότητα / Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου Σωματείο μη-κερδοσκοπικό Μπουμπουλίνας 28, 10682 Αθήνα kyklos@greekibby.gr

Owner: Greek Section of I.B.B.Y. / Circle of the Greek Children's Book, a Greek non-profit union 28, Bouboulinas str., 10682 Αthens kyklos@greekibby.gr

Εκδότης & Διευθυντής: Βασίλης Αναγνωστόπουλος, e-mail: vanagno@ece.uth.gr

Publisher & Director: V. D. Anagnostopoulos, e-mail: vanagno@ece.uth.gr

Yπεύθυνοι Ύλης: Aγγελική Βαρελλά Ελένη Ηλία Τασούλα Τσιλιμένη Συντακτική Επιτροπή: Αγγελική Βαρελλά (Α.Β.), 210.808.06.05, e-mail: angeliki.varella@gmail.com Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Σουρέλη (Γ.Γ.-Σ.), 210.808.45.15 Ελένη Ηλία (Ε.Η.), 210.557.42.50, e-mail: eilia@hol.gr Βαγγέλης Ηλιόπουλος (Β.Η.), 210.6640151, e-mail: iliopoulos.sea@gmail.com Κωνσταντίνος Δ. Μαλαφάντης (Κ.Δ.Μ.), 210.3688082, 6944125860, e-mail: kmalafant@primedu.uoa.gr Ηρώ Παπαμόσχου (Η.Π.), email: iro_papam@yahoo.gr Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου (Λ.Π.-Α.), 210.822.30.08, e-mail: loty@loty.gr Τασούλα Τσιλιμένη (Τ.Τσ.), 2310.342.856, e-mail: tsilimeni@gmail.com Θέτη Χορτιάτη (Θ.Χ.), 2310.273.514 Λίτσα Ψαραύτη (Λ.Ψ.), 210.681.22.81, e-mail: info@psarafti.gr Ιστοσελίδες σχετικές με το βιβλίο: ΒΙΒΛΙΟΝΕΤ www.biblionet.gr ΕΚΕΒΙ http://www.ekebi.gr Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ http://www.greekibby.gr Ο ΜΙΚΡΟΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ http://www.mikrosanagnostis.gr ΚΕΙΜΕΝΑ – ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑ ΤΗΣ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΦΗΒΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ http://keimena.ece.uth.gr

Εικόνα Εξωφύλλου: «Προσφυγικό ζήτημα», Εφημερίδα των Συντακτών, του εικονογράφου Κώστα Γρηγοριάδη Marketing, Δημόσιες Σχέσεις και Διαφημίσεις: Ελένη Βαζούρα, 210.2804.847 e-mail: evazoura@psichogios.gr Επικοινωνία: Εκδ. Ψυχογιός A.E. Tατοΐου 121, 14452 Μεταμόρφωση Τηλ.: 210.2804.800 Eπιμελητής περιοδικού: Πέτρος Γιαρμενίτης DTP: Σπυριδούλα Βονίτση Το περιοδικό ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ εκδίδεται 2 φορές το χρόνο, τους μήνες Iούνιο και Δεκέμβριο Απαγορεύεται η μερική ή ολική αντιγραφή ή αναπαραγωγή του περιεχομένου ή της δομής του περιοδικού αυτού χωρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη ο οποίος διατηρεί όλα τα δικαιώματά του.

Editors: Angeliki Varella Helen Ilia Tassoula Tsilimeni Editorial Committee: Αngeliki Varella (Α.V.), 210.808.06.05, e-mail: angeliki.varella@gmail.com Galatia Soureli (G.S.), 210.808.45.15 Eleni Ilia (Ε.I.), 210.557.42.50, e-mail: eilia@hol.gr Vangelis Iliopoulos (V.I.), 210.6640151, e-mail: iliopoulos.sea@gmail.com Konstantinos D. Malafantis (K.D.Μ.), 210.3688082, 6944125860, e-mail: kmalafant@primedu.uoa.gr Iro Papamoschou (Ι.P.), email: iro_papam@yahoo.gr Loty Petrovits (L.P.), 210.822.30.08, e-mail: loty@loty.gr Τassoula Τsilimeni (Τ.Τs.), 2310.342.856, e-mail: tsilimeni@gmail.com Theti Hortiati (Th.H.), 2310.273.514 Litsa Psarafti (L.Ps.), 210.681.22.81, e-mail: info@psarafti.gr Book web sites: GREEK BOOKS IN PRINT DATABASE www.biblionet.gr NATIONAL BOOK CENTRE OF GREECE http://www.ekebi.gr THE CIRCLE OF THE GREEK CHILDREN’S BOOK http://www.greekibby.gr YOUNG READER http://www.mikrosanagnostis.gr “KIMENA” (TEXTS) – JOURNAL FOR THE STUDY AND RESEARCH OF CHILDREN’S AND YA LITERATURE http://keimena.ece.uth.gr

Cover Illustration: “Refugee Crisis”, Editors' Newspaper, by illustrator Κostas Grigoriadis Marketing, Public Relations and Advertisments: Εleni Vazoura, 210.2804.847 e-mail: evazoura@psichogios.gr Communication: Psichogios Publications S.A. 121, Tatoiou str. 14452 Metamorfossi Τel.: 210.2804.800 Copy editor: Petros Yarmenitis DTP: Spyridoula Vonitsi DIADROMES is published twice a year in June and December The reproduction or copy of the contents or structure of this magazine, in whole or in part, is prohibited without the written authority of the publisher, who retains all rights.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

CONTENTS 4 7

Points

The contemporary children’s book: Innovations in subject and narrative by Anda Katsiki-Givalou

Το παιχνίδι: Μια σταθερή αξία στην κοινωνία των παιδιών και των ενηλίκων της Έλενας Χ. Στανιού

The toy: Αn object of enduring value in the world of children and adults by Elena Ch. Staniou

Γλαύκος Αλιθέρσης: Ο δάσκαλος του στίβου και του στίχου της Μαρίας Μιχαηλίδου

Glafkos Alithersis: A teacher of athletics and lyrics by Maria Michailidou

«Και πιστές και ωραίες... στο σταυροδρόμι της μετάφρασης» Η τέχνη της λογοτεχνικής μετάφρασης της Άννας Βασιλειάδη-Δαρδάλη

“Both faithful and beautiful… at the crossroads of translation” The art of literary translation by Anna Vassileiadi-Dardali

Η οικογένεια ως πηγή μάθησης του παρελθόντος της Ευαγγελίας Τσιαντούλη

The family as a source of learning in the past by Evangelia Tsiantouli

Η Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου και το Μήνυμα της Διεθνούς Οργάνωσης Βιβλίων για τη Νεότητα

International Children’s Book Day and the Annual IBBY Message

Βιβλιοπαρουσιάσεις (40 τίτλοι)

67 86

Book Presentations (40 titles)

Documenting popular tales of Thessaly: Findings and insights gained from five compilations by Tassoula Tsilimeni

Επισημάνσεις O εικονογράφος του τεύχους: Κώστας Γρηγοριάδης Το σύγχρονο παιδικό βιβλίο: Θεματολογικές και αφηγηματολογικές καινοτομίες της Άντας Κατσίκη-Γκίβαλου

Αλλάζει η λογοτεχνία τη ζωή; του Β. Δ. Αναγνωστόπουλου Καταγραφή Παραμυθιών της Θεσσαλίας: Διαπιστώσεις και σχόλια με αφορμή πέντε συλλογές της Τασούλας Τσιλιμένη «Ορφανά» βιβλία: Γιώργης Κρόκος και Γεωργία Ταρσούλη του Β. Δ. Αναγνωστόπουλου Καλλιόπη Σφαέλλου της Λότης Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου

This Issue’s Illustrator: Kostas Grigoriadis

Can literature change your life? by V. D. Anagnostopoulos

100 “Orphan” Books:

Giorgis Krokos and Georgia Tarsouli by V. D. Anagnostopoulos Kalliopi Sfaellou by Loty Petrovits-Androutsopoulou

106 Poems by Kostas Kalapanidas Η ιστορική αλήθεια στο παιδικό βιβλίο 107 Historical truth in the children’s book Ποιήματα του Κώστα Καλαπανίδα της Νίτσας Τζώρτζογλου

Συνέντευξη της Σόνιας Ευθυμιάδου-Παπασταύρου από την Αγγελική Βαρελλά Νέα Προδιαγραφές υποβολής άρθρων στις Διαδρομές

by Nitsa Tzortzoglou

110 An interview with Sonia Efthimiadou-Papastavrou by Angeliki Varella

113 News 130 Submission Guidelines

Τα ενυπόγραφα κείμενα εκφράζουν τις προσωπικές απόψεις των συγγραφέων τους. The undersigned articles express the personal opinions of their authors.

ε πισημάνσ ε ι ς

επισημάνσεις

O γιαλός...



Είναι ν’ απορεί κάθε καλόπιστος πολίτης, ειδικά αν είναι κηδεμόνας μαθητή/ών του Δημοτικού σχολείου, με τις περίεργες αποφάσεις –και μάλιστα ύστερα από «διαβούλευση»!– του Υπουργείου Παιδείας. Πληροφορούμαστε ότι καταργούνται η ώρα της Φιλαναγνωσίας και η Ευέλικτη Ζώνη. Και γεννάται το εύλογο ερώτημα: «Γιατί;» Εμποδίζουν σε κάτι το πρόγραμμα και τη σχολική διαδικασία; Μήπως δεν προωθούν τη μόρφωση των παιδιών μας; Πρόκειται για δράσεις αντίθετες προς τη δημοκρατία, την ισότητα και το αίσθημα της λαϊκής δικαιοσύνης; Τι συμβαίνει, άραγε; Λέτε να ’ναι ο γιαλός στραβός, ή μήπως το καράβι της εκπαίδευσης στραβά αρμενίζει…; Για το όλο θέμα, όμως, θα επανέλθουμε με λεπτομέρειες στο επόμενο τεύχος! Β.Δ.Α.

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Διαβάζω & αλλάζω... «Διαβάζω & αλλάζω» ήταν το σύνθημα της φετινής μεγάλης καμπάνιας για την Ελληνική Ημέρα Βιβλίου, στην οποία συμμετείχε το Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ – Διεθνούς Οργάνωσης Βιβλίων για τη Νεότητα. Πολλά μπορεί να σημαίνει τούτη φράση: Διαβάζω και ανοίγω τους ορίζοντές μου, διαβάζω και οξύνω την κρίση μου, μεταβάλλω στάση ζωής, ψυχική διάθεση, απόψεις για κάποιο θέμα, γνώμη για ένα κοινωνικό ζήτημα ή ένα ιστορικό γεγονός. Αλλάζω και βελτιώνομαι γνωρίζοντας καλύτερα τον εαυτό μου και τους άλλους. Προϋπόθεση, πάντα, η ελεύθερη επιλογή και πρόσβαση όλων –ιδιαίτερα των παιδιών– σε μια ευρεία γκάμα βιβλίων. Ισχύει όμως αυτό παντού στον κόσμο; Αποδεδειγμένα όχι. Aτυχώς, όλο και περισσότερο μειώνεται και στον τόπο μας η δυνατότητα πρόσβασης των παιδιών σε πολλά βιβλία. Κατά συνέπεια, όποιος και ό,τι την ευκολύνει επιτελεί έργο πολύτιμο. Τέτοιο –πιστεύουμε– είναι και το έργο του Κύκλου, έργο που βασίζεται αποκλειστικά στην προσφορά εθελοντικής εργασίας εδώ και μισό σχεδόν αιώνα. Αντίθετα, οτιδήποτε εμποδίζει αυτή την πρόσβαση, είτε μέσω της γενικότερης «φτωχοποίησης»,

ε πισημάνσ ε ι ς

επισημάνσεις

είτε μέσω της «κατάργησης της ενιαίας τιμής του βιβλίου», είτε με την αναίτια και βάναυση διάλυση πολύτιμων φορέων όπως το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου, δρα καταστροφικά. Η δυσκολία πρόσβασης των νεαρών αναγνωστών σε πολλά βιβλία, ιδίως λογοτεχνικά, έχει μια πρόσθετη επίπτωση: Τους αφαιρεί τη δυνατότητα να ονειρευτούν και να ελπίσουν σ’ ένα καλύτερο μέλλον. Διότι αυτό ακριβώς παρέχουν όσα βιβλία χαρακτηρίζονται κατάλληλα για παιδιά και νέους, αυτό είναι το κυριότερο γνώρισμά τους: το ελπιδοφόρο τέλος, αφού κανείς δεν έχει δικαίωμα να απελπίζει τα παιδιά. Έτσι, ακόμα κι όταν η επικράτηση του καλού δεν είναι απόλυτη, ακόμα κι όταν το κακό έχει επιφέρει βλάβες σοβαρές, η ελπίδα παραμένει παρούσα στα παιδικά και νεανικά βιβλία. Όπως έχει σοφά ειπωθεί: «Το παιδί έχει ανάγκη την ελπίδα, όσο και το ψωμί». Φυσικά, μιλώντας για ελπιδοφόρο τέλος, δεν εννοούμε ότι τα παιδικά και νεανικά βιβλία προσφέρουν μια αβασάνιστη αισιόδοξη προοπτική. Εννοούμε ότι –χωρίς ν’ αποκρύβουν την πικρή πραγματικότητα ή τις αντιξοότητες της ζωής– προσφέρουν ελπίδα δημιουργική, την ελπίδα εκείνη που –όπως είχε γράψει ένας εξαίρετος στοχαστής– «είναι ο μεγαλοδύναμος πυρήνας της πράξης» (Π. Φωτέας, περ. Ευθύνη, τχ. 102/1980, σελ. 378). Έτσι, ολοκληρώνοντας την ανάγνωση του βιβλίου που κρατά ο νεαρός αναγνώστης, το κλείνει με διάθεση κατάφασης προς τη ζωή, με την πεποίθηση ότι αξίζει η πάλη για το σωστό και το δίκαιο, με την αίσθηση ότι τελικά μπορεί να επικρατήσει στον κόσμο η ανθρωπιά. Παίρνει κουράγιο για το μακρύ ταξίδι της ζωής που ξανοίγεται μπροστά του. Το αντίθετο θα ήταν καταστροφικό, τόσο για τον ίδιο όσο και για την κοινωνία. Ας ευχηθούμε, λοιπόν, αλλά κι ας προσπαθήσουμε όλοι, καθένας από το μετερίζι του, να έχουν πάντα –ιδιαίτερα στους δύσκολους καιρούς μας– όλα τα παιδιά του κόσμου πολλά βιβλία στη διάθεσή τους, για να τα διαβάζουν και ν’ μετατρέπουν την κατήφεια που βιώνουν τριγύρω τους σε κουράγιο κι ελπίδα. Να παίρνουν θάρρος και ν’ αγωνίζονται για το καλό το δικό τους, της κοινωνίας και του κόσμου που έρχεται. Λ.Π.-Α.



ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

ε πισημάνσ ε ι ς

επισημάνσεις

Μόνα τους φυτρώνουν τα βιβλία;

6 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Συγκινητικές είναι πάντα –ιδιαίτερα στις μέρες μας λόγω της οικονομικής κρίσης που μαστίζει τη χώρα– οι ευγενικές προσπάθειες δημόσιων και ιδιωτικών φορέων, για να δημιουργηθούν στον τόπο μας όσο το δυνατόν περισσότερες παιδικές βιβλιοθήκες, με την ελπίδα ότι κάποτε θα πιάσουμε τον αριθμό των βιβλιοθηκών για παιδιά, που οφείλουν να υπάρχουν σε μια χώρα η οποία θέλει να λέγεται πολιτισμένη. Κάτι πρωταρχικό, που ωστόσο λησμονιέται, είναι ότι τα βιβλία δεν φυτρώνουν μόνα τους, ώστε να αρκεί η «συγκομιδή» τους. Κάποιοι τα γράφουν, κάποιοι τα εικονογραφούν και κάποιοι τα εκδίδουν. Αν θέλουμε, λοιπόν, να υπάρχουν βιβλιοθήκες αντάξιες του ονόματός τους, που θα ανανεώνονται και θα ενημερώνονται διαρκώς, πρέπει παράλληλα να έχουμε εξασφαλίσει και τους ανάλογους οικονομικούς πόρους, σεβόμενοι τα δικαιώματα των δημιουργών –συγγραφέων, εικονογράφων και εκδοτών–, κάτι που γίνεται στις προηγμένες χώρες, ώστε να μπορούν οι συντελεστές αυτοί να συνεχίσουν το έργο τους με αξιοπρέπεια. Εκτός και αν μιλώντας για «παιδικές βιβλιοθήκες» εννοούμε μουσεία βιβλίων, όπου θα καταλήγουν απλώς κάποια έργα παλιά, μέσα από δωρεές ενηλίκων, οι οποίοι τα θεωρούν πλέον περιττά στη δική τους βιβλιοθήκη ή δεν τ’ αγάπησαν ποτέ. Εξίσου θεμελιώδες είναι το να υπάρχει το κατάλληλο προσωπικό βιβλιοθηκάριων στην κάθε βιβλιοθήκη. Διαφορετικά, αντί για παιδικές βιβλιοθήκες θα έχουμε αποθήκες παιδικών βιβλίων, όπου τ’ αποθηκευμένα όλο και θα φθείρονται, είτε λόγω της άγνοιας των κανόνων συντήρησης είτε λόγω της επαγγελματικής ανεπάρκειας των κατά τ’ άλλα πρόθυμων εθελοντών πάσης προελεύσεως. Ωστόσο, σε μια τόσο σοβαρή δουλειά ερασιτεχνισμοί δεν χωρούν. Λ.Π.-Α.

o εικονογράφος του τεύχους

ΚΩΣΤΑΣ ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗΣ Γεννήθηκε το 1965 στην Αθήνα. Σπούδασε διακόσμηση στα Τ.Ε.Ι. της Αθήνας. Με το σκίτσο ασχολείται από το 1987. Δημοσιεύει καθημερινά γελοιογραφίες στην Εφημερίδα των Συντακτών. Δημοσίευσε στις εφημερίδες Οδηγητής και Αναγνώστης, και από το 1990 καθημερινά στην εφημερίδα Ριζοσπάστης μέχρι και τον Ιούλιο του 2013. Συνεργάστηκε με τα περιοδικά Νέα Οικολογία, Διαβάζω, Στίγμα και με το on line διμηνιαίο περιοδικό μηχανοκίνητου αθλητισμού go magazine. Επίσης, από το 2014 δημοσιεύει σκίτσα και χρονογραφήματά του στην ηλεκτρονική εφημερίδα Ημεροδρόμος. Συνεργάστηκε με τον Ευγένιο Τριβιζά για τη σειρά τεσσάρων βιβλίων με τίτλο «Οι περιπέτειες της οικογένειας Χλαπατσούλη». Ασχολήθηκε με την εικονογράφηση βιβλίων καθώς και με τη φιλοτέχνηση αφισών. Έχει εκδώσει το λεύκωμα Οικολογικά, που περιλαμβάνει σκίτσα αποκλειστικά γύρω από την οικολογία και το περιβάλλον, και την ανθολογία πολιτικών γελοιογραφιών Σκίτσα και ημέρες. Σκίτσα του έχουν φιλοξενηθεί σε εκθέσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό καθώς και σε μόνιμη βάση στο ισπανικό μουσείο του χιούμορ Fene. Είναι τακτικό μέλος της Ένωσης Συντακτών Ημερησίων Εφημερίδων Αθηνών (Ε.Σ.Η.Ε.Α.) από το 1998.



ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

ΤΟ ΣΎΓΧΡΟΝΟ ΠΑΙΔΙΚΌ ΒΙΒΛΊΟ: ΘΕΜΑΤΟΛΟΓΙΚΈΣ ΚΑΙ ΑΦΗΓΗΜΑΤΟΛΟΓΙΚΈΣ ΚΑΙΝΟΤΟΜΊΕΣ Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου

Ομότιμη καθηγήτρια Ελληνικής Φιλολογίας του Ε.Κ.Π.Α.

Η 

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

λογοτεχνία για παιδιά στην Ελλάδα, όπως και γενικότερα το παιδικό βιβλίο, έχουν πλέον μια μακρά ιστορία, που σταδιακά μελετάται και αναδεικνύεται ως ένας διακριτός τομέας των γραμμάτων και του πολιτισμού μας, άμεσα, όμως, συνδεδεμένος και με τη λογοτεχνία για ενηλίκους. Σημαντική τομή στην εξέλιξη του παιδικού βιβλίου υπήρξε η Μεταπολίτευση, μετά την οποία –αλλά και λίγο νωρίτερα, προδρομικά– εκδόθηκαν παιδικά βιβλία με ουσιώδεις διαφορές από τα προηγούμενα, με κυριότερους άξονες τη μείωση του διδακτισμού και μερικές φορές την εξάλειψή του, την κυριαρχία της παιδικής ματιάς στη θέαση των γεγονότων, τη στροφή σε θέματα που ενδιαφέρουν το παιδί-αναγνώστη, την καλλιεργημένη, απλή γλώσσα, τη λογοτεχνικότητα της έκφρασης. Τα χαρακτηριστικά αυτά, σταδιακά εμπλουτίζονται με στοιχεία που απορρέουν από αισθητικές και πολιτισμικές επιρροές τόσο από τη νεοελληνική λογοτεχνία όσο και από την ξένη παιδική λογοτεχνία, που σαφώς υπερτερεί σε θεματική ποικιλία, κυρίως όμως στο χειρισμό των θεμάτων και στη σύνδεσή τους με την πραγματικότητα και την κοινωνία . Έτσι, από τα τέλη του 20ού και τις αρχές του 21ου αι., το παιδικό βιβλίο, ακόμη και αυτό που απευθύνεται σε πολύ μικρά παιδιά, χαρακτηρίζεται από ιδεολογική ανανέωση, εμπλουτισμό των λογοτεχνικών ειδών και κατηγοριών, από καινοτόμες αφηγηματικές τεχνικές και υφολογικούς πειραματισμούς, αποδεσμεύεται από τη συμβατική γλωσσική έκφραση. Ωστόσο, δεν μπορούμε να παραβλέψουμε το γεγονός ότι μεγάλο ποσοστό των σύγχρονων παιδικών βιβλίων διατηρεί πολλά από τα χαρακτηριστικά της παραδοσιακής αφήγησης. Οι εξελίξεις και αλλαγές στο παιδικό βιβλίο συνδέονται άμεσα και με τις ευρύτερες κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις που συνέβαλαν στη διαμόρφωση των συνθηκών εκείνων που επέτρεψαν την ανανέωση του παιδικού βιβλίου σε ποικίλους τομείς. Ακόμη, η αναγνώριση της Λογοτεχνίας για Παιδιά ως χωριστού γνωστικού αντικειμένου στον πανεπιστημιακό χώρο μέσα από τη διδασκαλία, μελέτη και έρευνα ανέδειξε κυρίως τη διαφορετική θέση των δημιουργών απέναντι στο παιδικό βιβλίο. Οι σύγχρονοι συγγραφείς, θέλοντας να διαφοροποιηθούν από το δικό τους ανιαρό, γνωσιοκεντρικό και εθνοκεντρικό παιδικό ανάγνωσμα, παίζοντας με τις λέξεις θέλουν να εκφράσουν τις θέσεις τους για όσα συμβαίνουν γύρω τους, όχι μόνον για την ιδεατή αλλά και για τη ζώσα πραγματικότητα.

Έχοντας υπόψη τις παραπάνω παρατηρήσεις διαπιστώνουμε ότι το σύγχρονο παιδικό βιβλίο, τόσο για μικρά όσο και για μεγάλα παιδιά και για εφήβους, διαφοροποιείται αρκετά και ουσιαστικά από τα προγενέστερα ως προς τη φόρμα, τις αισθητικές επιρροές, τα θέματα, τους αφηγηματικούς τρόπους και το ρόλο του παιδιού-ήρωα στην αφήγηση. Μια σημαντική διαπίστωση σχετικά με τα παιδικά βιβλία για μικρά και μεγάλα παιδιά είναι ο εμπλουτισμός των λογοτεχνικών ειδών και κατηγοριών με νέες, όπως είναι το εικονοβιβλίο, σπάνιο στην ελληνική εκδοτική παραγωγή, το βιβλιοπαιχνίδι, το λογοτεχνικό βιβλίο γνώσεων, το αστυνομικόφορμουλαϊκό μυθιστόρημα, το graphic novel, το crossover βιβλίο, ενώ παρατηρούμε σαφέστατη υποχώρηση του διηγήματος.

Βιβλία για μικρά παιδιά Σε ό,τι αφορά στα βιβλία για μικρά και πολύ μικρά παιδιά, παρατηρούμε τη διαφοροποίηση και ανανέωση των ήδη γνωστών ειδών. Βιβλία μικρής φόρμας, που τελευταία έχουν το μεγαλύτερο μερίδιο της εκδοτικής παραγωγής, είναι ο όρος που επικρατεί πλέον και συμπεριλαμβάνει τη μικρή ιστορία, το παραμύθι και οποιαδήποτε άλλη σύντομη αφήγηση εικονογραφημένη ή όχι, αφού τα χαρακτηριστικά των κειμένων αυτών συχνά συγχέονται, ενώ αρκετά από αυτά απευθύνονται και σε διαφορετικό ηλικιακό κοινό (crossover βιβλία), καθώς η πολυσημία των νοημάτων τους επιτρέπει πολλαπλές αναγνώσεις. Χαρακτηριστικά δείγματα: Τα πολύτιμα δώρα του Μάνου Κοντολέων· Εφτά ορφανά μολύβια … εφτά ιστορίες και Ελιά στο πέλαγος της Φωτεινής Φραγκούλη· Ο



ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

ραφτάκος των λέξεων και Η πόλη που έδιωξε τον πόλεμο του Αντ. Παπαθεοδούλου· Ο κλέφτης των καρπουζιών, Τα πολύτιμα σκουπίδια του κυρίου Νο κ.ά. του Χρήστου Μπουλώτη. Τα βιβλία αυτά, γραμμένα με ρεαλισμό και φαντασία, με υπερρεαλιστικούς τρόπους, με μαγικό ρεαλισμό, ενσωματώνοντας υπερφυσικά και μαγικά στοιχεία σε μια ρεαλιστική αφήγηση, προκαλούν το ενδιαφέρον του μικρού παιδιού, καθιστώντας το κοινωνό της «ζωντανής ζωής», όπως τη χαρακτηρίζει ο Παλαμάς, θέλοντας να δηλώσει την αξία της.

 10 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Η σύγχρονη μικρή ιστορία δεν έχει πλέον στόχο μόνο την εξοικείωση του παιδιού με τον άμεσο περίγυρό του, φυσικό και κοινωνικό. Μέσα από τις σύντομες αφηγήσεις, ο μικρός αναγνώστης προκαλείται να σκεφτεί και ο ίδιος πάνω σε κοινωνικά ζητημάτα ή θεμελιώδεις, οικουμενικές αξίες και έννοιες (Αντώνης Παπαθεοδούλου, Οι καλοί και οι κακοί πειρατές κ.ά.), σπάνια φιλοσοφικές (Μάρω Λοΐζου, Μια φορά κι έναν καιρό ήταν ένα κοσμικό αυγό), να βιώσει μυθοπλαστικά δύσκολες καταστάσεις, όπως είναι μορφές απώλειας, χωρισμός, θάνατος, υιοθεσία, κ.ά. (Φ. Μανδηλαράς, Ο παππούς μάς άφησε· Λ. Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, Πασχαλιά και Πασχαλίτσα), να αποβάλει τους διάφορους φόβους που τον ταλαιπωρούν (ενδεικτικά αναφέρω: Αντ. Παπαθεοδούλου, Το σκοτάδι φοβάται το Νικόλα· Ιωάννα Γιαννακοπούλου, Ο σκαντζόχοιρος που ξέχασε να φοβηθεί), να αντιμετωπίσει τη βία, μια κατάσταση ιδιαίτερα δύσκολη για να τη διαχειριστεί ένα μικρό παιδί (Σ. Σερέφας, Μήπως είμαι βλάκας;· ΕΨΥΠΕ, Μίλα! μη φοβάσαι). Τα τελευταία χρόνια έχουμε και βιβλία που θίγουν θέματα γενικότερα, δυσεπίλυτα, που ταλανίζουν ανθρώπινες υπάρξεις, όπως είναι η μετανάστευση (Βαγγ. Ηλιόπουλος, Κι οι ιστορίες με-

«… όταν η αγάπη νικά τη ρητορική του μίσους…»

ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ ❚ ΤΟ ΚΟΥΜΠΊ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ ΚΊ Ο ΠΡΊΓΚΊΠΑΣ ΠΟΥ ΔΕΝ ΕΊΝΑΊ ΠΊΑ ΜΊΚΡΟΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ: ΚΕΛΛΥ ΜΑΤΑΘΙΑ ΚΟΒΟ

«Κάποια όνειρα φαίνονται τόσο απίθανα, που κανείς δεν πιστεύει πως μπορεί να πραγματοποιηθούν. Κανείς, εκτός από σένα…»



ΜΑΡΙΝΑ ΜΙΧΑΗΛΙΔΟΥ-ΚΑΔΗ ❚ ΠΑΊΔΊΚΑ ΟΝΕΊΡΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ: ΝΤΑΝΙΕΛΑ ΣΤΑΜΑΤΙΑΔΗ

BKM 10643 ❚ ΣΕΛ. 32

BKM 10744 ❚ ΣΕΛ. 32

ΕΚΔΟΣΕΙΣ «Πώς είναι να τ’ αφήνεις όλα πίσω σου και να ταξιδεύεις για έναν τόπο ξένο, έναν τόπο που δε γνωρίζεις;»

ΠΑΤΑΚΗ «Για αιώνες έλεγα ιστορίες άλλων. Τώρα ήρθε η ώρα να πω τη δική μου».

ΦΡΑΝΤΣΕΣΚΑ ΣΑΝΝΑ ❚ ΤΟ ΤΑΞΊΔΊ BKM 09314 ❚ ΣΕΛ. 48

ΤΖΟΝ ΕΙΓΚΑΡΝΤ ❚ ΒΊΒΛΊΟ «ΜΕ ΛΕΝΕ ΒΊΒΛΊΟ ΚΑΊ ΘΑ ΣΟΥ ΠΩ ΤΗΝ ΊΣΤΟΡΊΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΜΟΥ…» BKM 10494 ❚ ΣΕΛ. 144

 12 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

ταναστεύουν) ή η αποδοχή του διαφορετικού (Βαγγ. Ηλιόπουλος, η σειρά τού Τριγωνοψαρούλη). Πρέπει ακόμη να σημειώσουμε ότι στην έννοια του διαφορετικού συμπεριλαμβάνονται και τα παιδιά με αναπηρία ή με ειδικές ανάγκες. Έχουμε μάλιστα βιβλία για μικρά παιδιά που αναφέρονται στον αυτισμό, στο σύνδρομο Άσπεργκερ, επιβεβαιώνοντας ότι η παιδική λογοτεχνία είναι παράγωγο των προβλημάτων της κοινωνίας σε όλες τις μορφές της. Αυτά τα δύσκολα για μικρά παιδιά θέματα προσφέρονται με ελκυστικό, τρυφερό, ανατρεπτικό και αντισυμβατικό τρόπο, ενώ γίνεται συχνά χρήση της παρωδίας, του χιούμορ, της διακειμενικότητας, του εγκιβωτισμού ή της αυτοαναφορικότητας Βλ. σχετικά βιβλία της Σοφίας Μαντουβάλου (Ο ψεύτης καθρέφτης της Ρόζυ-Ροζ· Άλλα τα μάτια της μαϊμούς κι άλλα της κουκουβάγιας), του Ευγ. Τριβιζά, του Σάκη Σερέφα, κ.ά. Ιδιαίτερα, τα παραπάνω χαρακτηριστικά υφολογικά λεκτικά και οι νεοτερικοί αφηγηματικοί τρόποι και τεχνικές προσδιορίζουν το σύγχρονο παραμύθι, που δεν ακολουθεί πλέον την τριμερή, κατά Propp, τεχνική (εισαγωγή, διήγηση του παραμυθιού και κατακλείδα με νίκη του ήρωα), δεν αναφέρεται μόνο στον φανταστικό και μαγικό κόσμο των παραδοσιακών και κλασικών παραμυθιών, αλλά έχει στοιχεία ρεαλισμού που διαπλέκονται με τη φανταστική αφήγηση. Θέματα της σύγχρονης καθημερινότητας, της κοινωνικής και πολιτικής ζωής, αξίες διαχρονικές της αλληλεγγύης, της αγάπης, της ελευθερίας, της δικαιοσύνης κ.ά. συνυπάρχουν με τον φανταστικό κόσμο, προκαλώντας τον προβληματισμό του παιδιού για θέματα οικολογίας, φτώχειας, καταναλωτισμού ή για θεμελιώδεις αξίες της ζωής, καθώς και για δύσκολες ψυχικές καταστάσεις. Το αρχετυπικό σχήμα του καλού και του κακού που κυριαρχεί στο παραδοσιακό παραμύθι παραμένει ευδιάκριτο, με νίκη πάντα του πρώτου. Αυτό συμβαίνει συνήθως στην κατηγορία των έντεχνων παραμυθιών, όπου οι συγγραφείς τους εμπνέονται από τα λαϊκά παραμύθια και με κάποιες επεμβάσεις, τροποποιήσεις ή διασκευές τους δημιουργούν τα δικά τους, όπως συμβαίνει με τα παραμύθια της Ζωής Βαλάση ή της Λίλης Λαμπρέλλη. Η μεγάλη, όμως, καινοτομία στο χώρο του σύγχρονου παραμυθιού είναι η ανατροπή των στοιχείων του και η ανάδειξη του χαρακτήρα και του ρόλου που διαδραματίζουν οι ήρωες. Τα σύγχρονα παραμύθια, μέσα από την παρωδία, το χιούμορ, τα διακείμενα, ανατρέπουν κυρίαρχα ιδεολογικά και κοι-

νωνικά στερεότυπα, προβάλλοντας νέα μηνύματα στα παιδιά σχετικά με το φύλο, την εθνικότητα και άλλα χαρακτηριστικά της ταυτότητάς του. Ο τύπος αυτός των παραμυθιών θίγει ζητήματα των κοινωνικών διακρίσεων, έμφυλων ή ταξικών, και κατακρίνει τον απολυταρχισμό σε κάθε του μορφή, πολιτική ή άλλη. Παραμύθια ή παραμυθικές ιστορίες του Ευγ. Τριβιζά ή του Χρήστου Μπουλώτη, είναι αντιπροσωπευτικές του είδους αυτού. Όλες αυτές οι βραχείες φόρμες του παιδικού λογοτεχνικού κειμένου, λόγω ακριβώς της συντομίας τους, δεν επιτρέπουν στους συγγραφείς να αναδείξουν τις αφηγηματικές τους ικανότητες, απαιτούν όμως μεγάλη δεξιοτεχνία τόσο στο χειρισμό του θέματος όσο και στην ανάδειξή του, ώστε μέσα από μια σύντομη αφήγηση χωρίς διδακτισμούς, με πρωτοτυπία στη σύλληψη και τέχνη στην απόδοση, να τραβήξουν το ενδιαφέρον των μικρών αναγνωστών. Ακόμη, πέρα από την ανανέωση των θεμάτων στην οποία αναφερθήκαμε, σημαντικό ρόλο παίζει η απόδοση των χαρακτήρων, που πρέπει να γίνεται με όσο το δυνατόν παραστατικότερο τρόπο, ενώ η ανατροπή των στερεότυπων αλλάζει και διευρύνει τις εμπειρίες του μικρού αναγνώστη. Στην κατηγορία αυτή σημαντικό ρόλο παίζει και η εικονογράφηση. Τα τελευταία χρόνια έχουμε όλο και περισσότερες εικονογραφήσεις που συνομιλούν δημιουργικά με το κείμενο, που το αναδιηγούνται, επεκτείνοντάς το ή αναπροσανατολίζοντάς το.

Βιβλία για μεγάλα παιδιά και εφήβους Πέρα από τα βιβλία που απευθύνονται σε παιδιά προσχολικής και πρώτης σχολικής ηλικίας, μεγάλο μέρος της βιβλιοεκδοτικής παραγωγής καλύπτουν τα εκτενέστερα αφηγήματα. Θα μπορούσαμε να τα χαρακτηρίσουμε συμβατικά μυθιστορήματα, αν και δεν πληρούν τα περισσότερα τις απαιτήσεις του είδους. Βεβαίως, έχουμε καθαυτό μυθιστορήματα που απευθύνονται κυρίως σε εφήβους και που τα περισσότερα ανήκουν στην κατηγορία του κοινωνικού μυθιστορήματος. Τα εφηβικά μυθιστορήματα μετά από μια περίοδο ύφεσης επανεμφανίζονται αρκετά δυναμικά, διεκδικώντας τον δικό τους αναγνώστη. Τα μακρά αφηγήματα, που απευθύνονται σε μεγάλα παιδιά, θίγουν ποικίλα θέματα που αναφέρονται –σύμφωνα με τους τρεις κύκλους θεμάτων στους οποίους πολύ εύστοχα τα έχει εντάξει ο εκλεκτός καθηγητής και αγαπητός φίλος Γιάννης Παπαδάτος– είτε στο στενό οικογενειακό είτε στο ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον των παιδιών και θίγουν προβλήματα που σχετίζονται με το ρατσισμό, τη μετανάστευση, την προσφυγιά, την οικονομική κρίση, τη βία κάθε μορφής, εθνικά θέματα. Επίσης, αναφέρονται σε οικουμενικά θέματα και προβλήματα, όπως η ειρήνη, ο πόλεμος, η οικολογία, η τεχνολογική εξέλιξη, κ.ά. Κύρια χαρακτηριστικά των μυθιστορημάτων αυτών είναι ο ρεαλισμός, ο οποίος αρκετά συχνά είναι πολύ σκληρός, ενώ παράλληλα το χιούμορ και ο σαρκασμός επιτείνουν ή μειώνουν το βαθμό του ρεαλισμού των κειμένων. Τα

13 

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

 14 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

αφηγήματα αυτά, με τη συνύπαρξη πραγματικότητας και φαντασίας, συμβάλλουν στο να κατανοήσουν αμεσότερα τα παιδιά και οι έφηβοι τις δύσκολες καταστάσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας, ενώ παράλληλα τους καθιστούν ικανούς στο να συνειδητοποιήσουν ότι μπορεί να υπάρξουν διαφορετικές απόψεις, αντιλήψεις και σκέψεις για όσα συμβαίνουν γύρω τους. Ακόμη, η απόκτηση πρόσθετων εμπειριών που δεν είχαν ως τότε αποκτήσει, συμβάλλει στην ωρίμασή τους, ενώ η αναγνώριση των προβλημάτων των άλλων, παρόμοιων με τα δικά τους, βοηθά στην ψυχραιμότερη θεώρηση των προσωπικών τους αδιεξόδων. Κύριος στόχος των συγγραφέων είναι η προβολή μυθοπλαστικών ηρώων, παιδιών ή εφήβων, που κατανοούν, συμμετέχουν ή μεταβάλλουν την πραγματικότητα διατηρώντας τα χαρακτηριστικά της παιδικότητας, του αυθορμητισμού, της αμφισβήτησης –ενίοτε και απόρριψης– των ενηλίκων, ενώ παράλληλα τα γονεϊκά προτύπα (μητέρα, πατέρας) και γενικότερα οι ενήλικοι απομακρύνονται από τα παραδοσιακά στερεότυπα των ρόλων τους (Άλκη Ζέη, Ψεύτης παππούς· Μ. Παπαγιάννη, Ως διά μαγείας). Στον πρώτο θεματικό κύκλο, αυτόν των οικογενειακών σχέσεων, η λογοτεχνία για παιδιά παρακολουθεί τη σύγχρονη οικογένεια και τη μονογονεϊκή ή διευρυμένη μετά τον χωρισμό και αναφέρεται σε αυτήν, παρουσιάζοντας την πραγματικότητα που εμπεριέχει προβλήματα και αναστατώσεις στην καθημερινή ζωή. Αναδεικνύει τις δυσκολίες που δημιουργούνται στις σχέσεις των μελών μιας οικογένειας (ζήλειες μεταξύ αδελφών, ετεροθαλή αδέλφια, διαξιφισμοί γονιών-παιδιών), καθώς και οδυνηρές καταστάσεις, όπως αυτές που προκαλεί ένα διαζύγιο, μια υιοθεσία, ένας θάνατος. Παράλληλα, οι γονεϊκοί

τύποι εμφανίζονται πιο χαλαροί στις σχέσεις τους με τα παιδιά, η μητέρα δεν αγιοποιείται, ενώ ο πατέρας, συμμέτοχος πλέον στην ανατροφή και διαπαιδαγώγηση του παιδιού, είναι τρυφερός μαζί του και φίλος του (Μ. Κοντολέων, Ο αδερφός της Ασπασίας· Λ. Ψαραύτη, Όνειρα από μετάξι). Από την άλλη, έχουμε τύπους παιδιών που βρίσκονται σε εσωτερική διάσταση με τους γονείς τους και συχνά διαπληκτίζονται μαζί τους στην προσπάθεια απόκτησης της αυτονομίας τους. Αυτό συμβαίνει συχνότερα σε περιπτώσεις υιοθεσίας, ή αντιζηλίας μεταξύ αδερφών, φυσικών ή όχι (Μελίνα Καρακώστα, Τ… όπως Αποστόλης), ενώ δεν απουσιάζει και η άσκηση εκβιασμού ή βίας προς τους γονείς με ποικίλους τρόπους (Παναγιώτα Πλησή, Μα, μπαμπά, είναι χάλια). Στον κύκλο αυτό, τα εφηβικά βιβλία είναι περισσότερο σύνθετα στην πλοκή, οι χαρακτήρες αντιφατικοί, περισσότερο σφαιρικοί και λιγότερο μονοδιάστατοι, η οπτική γωνία εναλλάσσεται, ενώ συχνά συναντούμε παράλληλες αφηγήσεις (πολλαπλή εστίαση). Η πλοκή ενισχύεται προς την κορύφωσή της συχνά με διακείμενα, τα οποία πολλές φορές την προωθούν ή την ανατρέπουν. Τα ευρύτερα κοινωνικά προβλήματα είναι αυτά που κυριαρχούν στα παιδικά, κυρίως όμως στα εφηβικά βιβλία των τελευταίων ετών. Ο ρατσισμός, όχι μόνο ο φυλετικός αλλά και ο κοινωνικός, η μετανάστευση και η προσφυγιά, είναι θέματα που είχαν απασχολήσει τους συγγραφείς και παλαιότερα. Η πρόσφατη όμως εκδοτική παραγωγή διακρίνεται σαφώς για τον ωμό πολλές φορές ρεαλισμό της, θέτοντας τον αναγνώστη αντιμέτωπο με τις τραγικές και απάνθρωπες καταστάσεις που αντιμετωπίζουν οι μυθοπλαστικοί έφηβοι ήρωες των μυθιστορημάτων αυτών. Σε άμεση συνάρτηση με τα ιστορικά, πολιτικά και κοινωνικά γεγονότα, διαπιστώνουμε ότι τις περιπέτειες αποδοχής του Έλληνα μετανάστη στο εξωτερικό διαδέχονται εξελικτικά αυτές του Ρώσου (Σοβιετικού) (Μάνος Κοντολέων, Μια ιστορία του Φιοντόρ), στη συνέχεια του Αλβανού (Βαγγ. Ηλιόπουλος, Καφέ αηδιαστικό μπαλάκι) και τελευταία του πρόσφυγα από τη Μέση Ανατολή. Και δεν είναι μόνο η αλλαγή της εθνικότητας του μετανάστη ή πρόσφυγα: στα τελευταία βιβλία παρακολουθούμε μια μεταστροφή στη στάση των κατοίκων της χώρας υποδοχής απέναντί τους. Η αποδοχή τους δεν προαπαιτεί παραβίαση της πολιτιστικής τους ταυτότητας. Η αποδοχή του άλλου γίνεται πολυφωνικά, μέσα από την αναγνώριση των διαφορετικών πολιτισμικών και κοινωνικο-οικονομικών δεδομένων. Χαρακτηριστικά δείγματα της πρόσφατης παραγωγής: Το σκληρό καρύδι της Ελένης Σβορώνου, Η μοναξιά των συνόρων της Γλυκερίας Γκρέκου, Η Ορτανσία φυλάει τα μυστικά της Χριστίνας Φραγκεσκάκη, Ο Ναβίντ δεν ήρθε για διακοπές του Πάνου Χριστοδούλου, Η Λουκία και οι δύο πατρίδες της Αθηνάς Μπίνιου. Η διερεύνηση της διαπολιτισμικής διάστασης της λογοτεχνίας μάς οδηγεί στην ανάδειξη των κειμένων κυρίως ως συνόλου πολιτισμικών εμπειριών, ιδεολογικών αντεγκλήσεων και κοινωνικών αναφορών. Το γεγονός αυτό προσδίδει μια άλλη δυναμική στο να κατανοήσει ο αναγνώστης τη διαδικασία συγκρότησης ατομικών και κοινωνικών ταυτοτήτων. Τα λογοτεχνικά κείμενα εντάσσονται σε μια προοπτική διαπολιτισμικής αντιμετώπισης των στοιχείων που συγκροτούν τη μυθοπλαστική πραγματικότητά τους.

15 

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

16 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Συνδεδεμένα με το θέμα της μετανάστευσης και της προσφυγιάς είναι και θέματα όπως ο ρατσισμός, ο φασισμός-ναζισμός, η βία σε ποικίλες μορφές: το bullying, η βία στα γήπεδα, ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός, η τρομοκρατία και η οικονομική και κοινωνική κρίση. Όπως είναι φυσικό, οι συγγραφείς μπορεί να διαπλέκουν κάποια από τα θέματα αυτά σε ένα μυθιστόρημα ή να τα πραγματεύονται χωριστά. Ενδεικτικά παραδείγματα: Τα τέρατα του λόφου και Αμίλητη αγάπη της Λ. Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, Οι φύλακες των αστεριών της Ελ. Πριοβόλου, Δεν με λένε Ρεγγίνα…, Άλεχ με λένε και Ο Ανίσχυρος Άγγελος του Μάνου Κοντολέων, Στη διαπασών, Ημερολόγιο ενός δειλού και Ήταν το ίνδαλμά μου του Β. Παπαθεοδώρου, Κάπου να ανήκεις, Ύαινες και Ζωή σαν ασανσέρ του Φ. Μανδηλαρά, Θα σε σώσω ό,τι κι αν γίνει της Αλεξάνδρας Μητσιάλη, Μικρόκοσμος του Γ. Παναγιωτάκη. Τα παραπάνω θέματα, καθώς και αυτά της βίας, ιδιαίτερα της ενδοσχολικής και του ηλεκτρονικού εκφοβισμού, απασχολούν τους συγγραφείς που απευθύνονται και σε μικρότερα παιδιά ή προεφήβους. Ακολουθώντας το στίχο του Μαν. Αναγνωστάκη: «Α, φτάνει πια! Πρέπει να λέμε την αλήθεια στα παιδιά», οι λογοτέχνες θίγουν με ρεαλισμό και τρυφερότητα ζητήματα που αποτελούν τη σύγχρονή μας πραγματικότητα, ευαισθητοποιώντας κοινωνικά τους μικρούς αναγνώστες. Ενδεικτικά παραδείγματα: Χάρις και Φάρις της Γιώτας Αλεξάνδρου, Και οι ιστορίες μεταναστεύουν του Βαγγέλη Ηλιόπουλου, Το κίτρινο λεωφορείο για την πατρίδα του Χρήστου Μπουλώτη, Το παλιόπαιδο της Αγγελικής Δαρλάση, Μαζί της Ελένης Πριοβόλου, Delete στον ηλεκτρονικό εκφοβισμό του Β. Ηλιόπουλου, Ποτέ, μα ποτέ ξανά… της Λ. Ψαραύτη. Στο χώρο του κοινωνικού μυθιστορήματος ανήκουν και βιβλία που ασχολούνται με τις διαφυλικές σχέσεις, το φλερτ, τον έρωτα, το σεξ, την ομοφυλοφι-

λία. Σε πολλά από αυτά υπάρχει μια γεύση πικρίας εξαιτίας της μοναξιάς του νέου, αλλά και τόλμη στο χειρισμό των θεμάτων αυτών: Ψίθυροι αγοριών της Β. Μάστορη, Το χθες του έρωτα της Η. Παπαμόσχου, Με λένε… Σύννεφο ή οι άγραφες σελίδες μιας Νεφέλης της Α. Δαρλάση, Γκντουπ! του Λύο Καλοβυρνά. Πέρα όμως από τις σχέσεις των νέων μεταξύ τους, συναντούμε και τις διανθρώπινες σχέσεις, με την τρίτη ηλικία να έχει και αυτή τη θέση της στη σύγχρονη μυθοπλαστική παραγωγή (Η Ορτανσία φυλάει τα μυστικά της Χριστίνας Φραγκεσκάκη, Η μοναξιά των συνόρων της Γλυκερίας Γκρέκου). Ξεχωριστή κατηγορία μυθιστορημάτων συγκροτούν τα ιστορικά, που τα τελευταία χρόνια έχουν έντονο το στοιχείο της μαρτυρίας και του προσωπικού βιώματος. Η στροφή στη μαρτυρία, στην αυτοβιογραφία και στη μικροϊστορία, αναδιατάσσει και αναμορφώνει τον κόσμο της Ιστορίας στο νεότερο και σύγχρονο παιδικό και εφηβικό μυθιστόρημα. Πέρα από τα έργα των πρωτοπόρων Ζέη και Σαρή, τη σχέση μαρτυρίας-αυτοβιογραφίας ή βιογραφίας διαπιστώνουμε και σε μυθιστορήματα των περισσότερων σύγχρονων συγγραφέων που αναφέρονται σε ιστορικά γεγονότα ή νεότερα και αντλούν το υλικό τους από τη βιωμένη πραγματικότητά τους. Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, η Κατοχή και η Αντίσταση κυριαρχούν. Το αυτοβιογραφικό αυτό υλικό, είτε εντάσσεται μέσα στη μυθοπλασία του ιστορικού μυθιστορήματος ή μυθιστορήματος μαρτυρίας είτε έχει τη μορφή ημερολογιακού μυθιστορήματος, μυθοπλαστικού ή πραγματικού. Ενδεικτικά: Α. Βαρελλά, Με το χαμόγελο στα χείλη· Μ. Μανωλάκου, Το Ημερολόγιο της Μαργαρίτας, Πάτρα, 1942· Μ. Φαφαλιού, Οι σελίδες της Δάφνης, 1940-4· Λ. Ψαραύτη, Οι δραπέτες του καστρόπυργου. Ωστόσο, το ημερολόγιο, μυθοπλαστικό ή αληθινό, όπως και άλλες μορφές προσωπικής λογοτεχνίας (προσωπικές επιστολές, λευκώματα, κ.ά., καθώς και τα ιστορικά ντοκουμέντα), αποτελούν συχνά μέρος της λογοτεχνικής αφήγησης της ιστορίας. Ενδεικτικά αναφέρω το μυθιστόρημα της Μαρούλας Κλιάφα, Μια μπαλάντα για τη Ρεβέκκα (2011). Αντιπροσωπευτικά μυθιστορήματα του είδους είναι: Το Διπλό ταξίδι (1987) της Λίτσας Ψαραύτη, Το πέτρινο σπίτι της Ηρώς Παπαμόσχου και Ο Καιρός της Σοκολάτας της Λότης ΠέτροβιτςΑνδρουτσοπούλου. Όλα τους αποτελούν χαρακτηριστικά δείγματα ενσωμάτωσης εμπειριών του προσωπικού βιώματος στη λογοτεχνική αφήγηση. Η ιστορία για μικρά παιδιά, όμως, προσφέρεται και μέσα από μια νέα κατηγορία βιβλίων, αυτήν των βιβλίων γνώσεων, στόχος των οποίων είναι η μετάδοση γνώσεων με τρόπο ελκυστικό και ευχάριστο, μέσα από ένα κείμενο που συνδυάζει τη λογοτεχνικότητα με την παροχή γνώσεων επιστημονικά τεκμηριωμένων. Τα λογοτεχνικά βιβλία γνώσεων αναφέρονται –πέραν της ιστορίας– στην οικολογία, τη μυθολογία και την τέχνη (με έμφαση στις εικαστικές τέχνες). Χαρακτηριστικό δείγμα βιβλίων γνώσεων με ιστορικά θέματα αποτελεί η σειρά «Ιστορίες που τις είπε… η θάλασσα, ο δρόμος, ο πόλεμος, κ.ά.» της Μαρίας Αγγελίδου, ενώ η σειρά της Φίλιας Δενδρινού μαγεύει τον μικρό αναγνώστη γνωρίζοντάς του ζωγράφους όπως ο Μιρό, ο Βαν Γκογκ, ο Κλέε, οι Ιμπρεσιονιστές, κ.ά. Τελευταία, συναντούμε βιβλία γνώσεων που αναφέρο-

17 

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

 18 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

νται στα ανθρώπινα δικαιώματα ενταγμένα σε πολιτειακούς θεσμούς, στη νομική επιστήμη, όπως είναι τα βιβλία της Παιδικής Νομικής Βιβλιοθήκης, κ.ά. Χαρακτηριστικά παραδείγματα: Τι τους θέλουμε τους νόμους; της Λ. Σκουλαρίκη, Το σύνταγμα της Ελλάδας για παιδιά της Τζ. ΠαπαντωνοπούλουΚαρατζά, Μικρές Οδύσσειες παιδιών της Β. Μπαντή, κ.ά. Στον κύκλο των οικουμενικών θεμάτων έχουμε βιβλία που θίγουν παραδοσιακά θέματα, όπως η ειρήνη (Τα τρύπια τείχη του Κυριάκου Μαργαρίτη) ή η οκονομική κρίση, όπου η πραγμάτευση του θέματος διαπερνάται από ένα οικουμενικό όραμα και κυριαρχεί το συμβολικό και φαντασιακό στοιχείο δίχως να περιορίζεται στα στενά εθνικά πλαίσια (Οι άρχοντες των σκουπιδιών του Β. Παπαθεοδώρου, Μικρόκοσμος του Γ. Παναγιωτάκη). Τέλος, το είδος του αστυνομικού-φορμουλαϊκού μυθιστορήματος κινεί το ενδιαφέρον των σύγχρονων συγγραφέων όλο και περισσότερο. Συνδέεται άμεσα με το περιπετειώδες ή/και με το επιστημονικής φαντασίας μυθιστόρημα. Το αστυνομικό μυθιστόρημα για μικρότερες ηλικίες χαρακτηρίζεται περισσότερο από την περιπέτεια και λιγότερο από το μυστήριο, ενώ αυτό που απευθύνεται σε μεγάλα παιδιά και εφήβους ακολουθεί περισσότερο τα χαρακτηριστικά του αστυνομικού μυθιστορήματος για μεγάλους. Ενδεικτικά παραδείγματα: Μια σονάτα για τον Ιγνάτιο του Κυριάκου Μαργαρίτη, Το παιδί με τα δύο πρόσωπα της Λίνας Λυχναρά, κ.ά.

Καινοτόμες αφηγηματολογικές τεχνικές Αν τα βιβλία βραχείας φόρμας δεν δίνουν τη δυνατότητα στο συγγραφέα να αναπτύξει όλες του τις δεξιότητες, τα βιβλία για μεγάλα παιδιά και εφήβους συναγωνίζονται επάξια τα λογοτεχνικά κείμενα για ενηλίκους. Τα τελευταία χρόνια, η τέχνη της συγγραφής ενός παιδικού βιβλίου αποκαλύπτει ότι ο λογοτέχνης δεν βασίζεται μόνον στο ταλέντο του, αλλά υλοποιεί αυτό που ο Σκλόφσκι αναπτύσσει στη μελέτη του Η τέχνη ως τεχνική. Δίνει μεγάλη σημασία στον τρόπο διαχείρισης του υλικού του, συνειδητά ή ασυνείδητα. Θα αναφέρω κάποιες αφηγηματικές τεχνικές και τρόπους που συναντάμε συχνά σε κείμενα της τελευταίας δεκαετίας. Η αφηγηματική τεχνική της πολλαπλής αφήγησης, που αποδίδει την πραγματικότητα μέσα από την παιδική ματιά και που επαναλαμβάνεται μέσα από μια αποστασιοποιημένη, λιτή, επιγραμματική ενίοτε αφήγηση ενηλίκων, καθιστά το κείμενο πολυφωνικό και πρόσφορο σε πολλαπλές ερμηνείες (Αγγελική Δαρλάση, Τότε που κρύψαμε έναν άγγελο· Ηρώ Παπαμόσχου, Στα βήματα της Ιφιγένειας). Ακόμη, μπορεί να εναλλάσσεται η τριτοπρόσωπη αφήγηση με την αφήγηση μέσω ηλεκτρονικών μηνυμάτων (Λ. Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, Τα τέρατα του λόφου) εντάσσοντας στο κείμενο μορφή επικοινωνιακού λόγου. Η σύνθεση φανταστικού και ρεαλιστικού στοιχείου, που παραπέμπει στον μαγικό ρεαλισμό, προσδίδει εσωτερικότητα στο κείμενο (Αγγ. Δαρλάση, Τότε που κρύψαμε έναν άγγελο· Β. Παπαθεοδώρου, Ιπτάμενες σελίδες), ενώ η γρή-

γορη δράση κινηματογραφικού τύπου (Β. Παπαθεοδώρου, Ελ. Κατσαμά) προσδίδει κινητικότητα στο λόγο και νευρικότητα στην αφήγηση. Η διακειμενικότητα, ως συνήθης τρόπος εμπλουτισμού του κειμένου, εδώ και πολλά χρόνια δεν περιορίζεται μόνον σε αναφορές σε λογοτεχνικά κείμενα (όπως, π.χ., στο Ποτέ μα ποτέ ξανά της Λίτσας Ψαραύτη, στην Αμίλητη αγάπη της Λ. Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, στο Με λένε Σύννεφο ή Οι άγραφες σελίδες μιας Νεφέλης της Αγγ. Δαρλάση ή στο Θα σε σώσω ό,τι κι αν γίνει της Αλεξάνδρας Μητσιάλη). Ενσωματώνει στο πρωτογενές κείμενο χρηστικά κείμενα, όπως σλόγκαν στους τοίχους ή διαφημιστικά από περιοδικά (Μ. Κοντολέων, Ο ανίσχυρος άγγελος), μουσικά διακείμενα με αναφορές σε γνωστά και αγαπητά στους εφήβους τραγούδια και σε τραγουδιστές (π.χ., Στη Διαπασών του Β. Παπαθεοδώρου· Η Ζωή σαν ασανσέρ του Φ. Μανδηλαρά). Επίσης, χρησιμοποιεί την ένθεση ντοκουμέντων, με αναφορά σε αποσπάσματα εφημερίδων και περιοδικών, σε έρευνες και μελέτες όπου επισημαίνονται γεγονότα και καταστάσεις που οδηγούν στην εξαθλίωση λαούς και ομάδες ανθρώπων (Ελ. Κατσαμά, Κοσμοδρόμιο). Ακόμη, το λογοτεχνικό κείμενο ενσωματώνει αποσπάσματα από το facebook, κουίζ από περιοδικά life style, που εντείνουν την αληθοφάνεια των γεγονότων προσδίδοντας πέρα από την αμεσότητα το στοιχείο της μαρτυρίας (Στέλλα Κάσδαγλη, Ήθελα μόνο να χωρέσω). Υπάρχουν ακόμη περιπτώσεις συγγραφέων που αυτοαναφέρονται με διακειμενικές συνδέσεις, παραπέμποντας σε πρόσωπα ή γεγονότα άλλων έργων τους. Ενδεικτικές περιπτώσεις είναι: η Λ. Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου (σε όλα τα βιβλία της), ο Φ. Μανδηλαράς (Ύαινες) και ο Μάνος Κοντολέων (σε πολλά βιβλία του). Όλες αυτές οι αφηγηματολογικές καινοτομίες ανανεώνουν το παιδικό και εφηβικό βιβλίο, του αφαιρούν το χαρακτηρισμο του ευκολοχώνευτου και εύ-

19 

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

κολου αναγνώσματος και το καθιστούν έναν ουσιαστικό σύντροφο του παιδιού και του εφήβου. Καταλήγοντας, θα ήθελα να επισημάνω ότι την τελευταία εικοσαετία οι λογοτέχνες για παιδιά και εφήβους μάς έχουν δώσει εξαιρετικά δείγματα γραφής. Η επίδραση των θεωριών της λογοτεχνίας, εκούσια ή ακούσια, είναι φανερή στα έργα τους. Η φροντίδα της μορφής, της γλώσσας, κυρίως όμως η τέχνη και η τεχνική της αφήγησης, αποκαλύπτουν την ευρύτερη λογοτεχνική και πολιτισμική τους παιδεία και την αποδοχή της άποψης ότι το παιδικό βιβλίο είναι πρώτ’ απ’ όλα ένα λογοτεχνικό βιβλίο και έπειτα όλα τ’ άλλα. Ακόμη, είναι ευδιάκριτη η αποδοχή της άποψης για τον κοινωνικό ρόλο της λογοτεχνίας, ακόμη και όταν το κείμενο ανήκει στο χώρο της φαντασίας ή απευθύνεται σε πολύ μικρά παιδιά. Τέλος, φαίνεται πως ο αναγνώστης απασχολεί τους λογοτέχνες μας όχι μόνο ως καταναλωτής, αλλά και ως μελλοντικός ελεύθερος πολίτης. Νομίζω πως πρέπει να είμαστε αισιόδοξοι. «Είμαστε από καλή γενιά».

20 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Beckett, Sandra L. (2012), Crossover Picturebooks: A Genre for All Ages, New York & London: Routledge. Hunt, Peter (1991), Criticism,Theory and Children’s Literature, Oxford: Blackwell. Κανατσούλη, Μένη (2014), Μυστικά, ψέματα, όνειρα και άλλα. Λογοτεχνία για αναγνώστες προσχολικής και πρώτης σχολικής ηλικίας, Θεσσαλονίκη: University Studio Press. Lukens, Rebecca & Cline, Ruth (1995), A Critical Handbook of Literature for Young Adults, New York: Longman. Nikolajeva, Maria (2002), The Rhetoric of Character in Children’s Literature, Lanham, Maryland and London: The Scarecrow Press. Norton, Donna (2007), Μέσα από τα μάτια ενός παιδιού. Εισαγωγή στην Παιδική Λογοτεχνία, επιμέλεια-θεώρηση Μ. Σουλιώτης, Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο. Παπαδάτος, Γιάννης Σ. (2014), Το παιδικό βιβλίο στην εκπαίδευση και στην κοινωνία, Αθήνα: Παπαδόπουλος.

ΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ: ΜΙΑ ΣΤΑΘΕΡΗ ΑΞΙΑ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΕΝΗΛΙΚΩΝ Έλενα Χ. Στανιού

Δρ Παιδικής Λογοτεχνίας Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Νηπιαγωγός-Συγγραφέας

Eισαγωγή

ο παιχνίδι είναι αρχαιότερο και από τον πολιτισμό», αναφέρει χαρακτηριστικά ο Johan Huizinga στη μελέτη του Ο άνθρωπος και το παιχνίδι. Κι αυτό, γιατί ο πολιτισμός προϋποθέτει πάντα την ανθρώπινη κοινωνία. Έτσι, τα ζώα δεν περίμεναν να έλθει ο άνθρωπος για να τα μάθει να παίζουν. Αρκεί να παρατηρήσει κανείς κουτάβια ή μικρά γατάκια για να καταλάβει την έμφυτη τάση προς το παιχνίδι. Σύμφωνα πάντα με τον Huizinga, το παιχνίδι είναι κάτι περισσότερο από ένα απλό φυσιολογικό φαινόμενο ή μία απλή ψυχολογική αντίδραση. Πηγαίνει πέρα από τα όρια της καθαρά φυσικής ή βιολογικής δραστηριότητας. Είναι μια σημαίνουσα λειτουργία, δηλαδή υπάρχει κάποιο νόημα σ’ αυτήν. Κάθε παιχνίδι σημαίνει κάτι, έχει μια συγκεκριμένη λειτουργία. Αποτελεί το ίδιο μια σημαντική λειτουργία της ζωής, μια πανανθρώπινη ανάγκη για έκφραση, χωρίς όμως συνειδητό πρακτικό σκοπό και δεν επιδέχεται ακριβή ορισμό από λογική, βιολογική ή αισθητική άποψη. Η έννοια του παιχνιδιού πρέπει να διακρίνεται πάντα από τις άλλες μορφές σκέψης με τις οποίες εκφράζει ο άνθρωπος τη δομή του ψυχοδιανοητικού και κοινωνικού πλαισίου της ζωής. Έτσι, τα βασικά χαρακτηριστικά του παιχνιδιού επικεντρώνονται στις έννοιες: • της ελευθερίας και του αυθορμητισμού • της φαντασίας • της ανιδιοτέλειας • της έντασης • της επανάληψης • της έλλειψης συγκεκριμένης χρονικής στιγμής και συγκεκριμένου χώρου· συνυφασμένες όλες με την έννοια της αρμονίας, της ισορροπίας, της τάξης και των κανόνων.

Με το παιχνίδι, ο άνθρωπος και ιδιαίτερα το παιδί νιώθει να χαλαρώνει, να εκτονώνεται, να ασκείται σε διάφορες δράσεις, να αποφορτίζεται από υπερεκχειλίζουσα ζωτική ενέργεια, ακόμη και να εξασκείται στην αυτοσυγκράτηση διαφόρων εσωτερικών παρορμήσεων.1

21 

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

22 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Ακόμη κι αν, μερικές φορές, το παιχνίδι των παιδιών φαίνεται λεπτεπίλεπτο και χαριτωμένο, θορυβώδες και ενοχλητικό, αφελές ή μια απλή μίμηση κάποιων πράξεων και αντιδράσεων των ενηλίκων, αν παρατηρήσει κανείς πιο προσεχτικά θα διαπιστώσει πως σημειώνονται συγκεκριμένα φερσίματα με εκπληκτική κανονικότητα και συνέπεια.2 Πρόκειται δηλαδή για έναν χαρακτηριστικό έμμεσο τρόπο έκφρασης προσωπικών δεδομένων, θετικών ή αρνητικών εμπειριών, οι οποίες μπορούν να μετατραπούν, έχοντας ιδιαίτερο ενδιαφέρον, σε μια παιχνιδιακή διαδικασία. Η διαδικασία αυτή έχει χαρακτήρα κοινωνικοποιητικό, συναισθηματικό και αναπτυξιακό, καθώς σχηματοποιείται από τα μέλη που δραστηριοποιούνται και τις ικανότητές τους.3 Η ίδια η λέξη παιδί φανερώνει τη σύνδεση που υπάρχει ανάμεσα σ’ αυτό και το παιχνίδι, καθώς η φύση του παιδιού είναι αυτή που το κάνει να ζει και να αναπτύσσεται μαζί με το παιχνίδι. Το παιδί, σαν ένας εξερευνητής, εισχωρεί προοδευτικά μέσα στον κόσμο διερευνώντας τη φύση της ανθρώπινης ύπαρξης, των αντικειμένων, του περιβάλλοντος, γενικά.4 Ο σεβασμός του δικαιώματος του παιδιού έχει, εξάλλου, καθαρά διατυπωθεί στην παράγραφο 1 του άρθρου 31 της Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του παιδιού, με τον τίτλο «Παιχνίδι-Ψυχαγωγία»: «Τα Συμβαλλόμενα Κράτη αναγνωρίζουν στο παιδί το δικαίωμα στην ανάπαυση και στις δραστηριότητες του ελεύθερου χρόνου, στην ενασχόληση με ψυχαγωγικά παιχνίδια και δραστηριότητες που είναι κατάλληλες για την ηλικία του και στην ελεύθερη συμμετοχή στην πολιτιστική και καλλιτεχνική ζωή».5

Παιχνίδι και παιδί: Δύο έννοιες αλληλένδετες και συμπορευόμενες μέσα στο χρόνο Η παιχνιδιακή δραστηριότητα είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ευχαρίστηση, την ψυχαγωγία, την εσωτερική κινητήρια δύναμη, την έμφυτη ανάγκη για έκφραση προσωπικών και νοητικών δεδομένων. Η παιδαγωγός και συγγραφέας Πέπη Δαράκη υποστηρίζει πως μέσα από το παιχνίδι το παιδί, ιδιαίτερα της προσχολικής ηλικίας, μπορεί να οδηγηθεί σταδιακά στην αυτογνωσία και την εκτίμηση τόσο των προσωπικών δυνατοτήτων όσο και των δυνατοτήτων των άλλων. Σταδιακά αποκτά την ικανότητα να κρίνει και να εκτιμά τις δυνάμεις και τις κινήσεις των συμπαικτών του, αλλά και να ασκείται στο να αναλαμβάνει το ίδιο πρωτοβουλίες και να αποκτά εμπειρίες από την έκβασή τους. Μέσα από ψυχικές και συναισθηματικές διακυμάνσεις όπως η αγωνία, ο φόβος, η αισιοδοξία, η απογοήτευση, η χαρά, η λύπη, αναπτύσσει αρετές και αξίες όπως η ελεύθερη βούληση, η δικαιοσύνη, η ισότητα, η πειθαρχία, η συνεργασία, η τίμια συναλλαγή, η αλληλεγγύη, η κοινωνικοποίηση. Όλες αυτές οι αξίες και αρετές θα το βοηθήσουν να διαμορφώσει μια αξιόλογη και σωστά αναπτυσσόμενη προσωπικότητα. Η βασική λειτουργία και επίδραση της δραστηριότητας του παιχνιδιού οφείλεται σε έναν αριθμό αιτιών. Μέσα από την αλληλεπίδραση με συνομηλίκους και ενήλικες, το παιδί χειρίζεται σήματα και σύμβολα, ώστε να αναπαραστήσει τον πολιτισμό. Σύμφωνα με την ιστορικοπολιτισμική θεωρία, τα σήματα ασκούν επιρροή στην ανάπτυξη των ανώτερων διανοητικών λειτουργιών, όταν αυτά αποτελούν μέρος μιας ανθρώπινης αλληλεπίδρασης.6 Δεν είναι λίγοι οι θεωρητικοί και οι ψυχολόγοι που συμφωνούν με την άποψη ότι το παιχνίδι, εκτός από την ευχαρίστηση που προσφέρει, έχει και θεραπευτικές ιδιότητες και βοηθά τα παιδιά να ξεπεράσουν τυχόν δυσκολίες ή ψυχικές διαταραχές που ίσως να αντιμετωπίζουν, λειτουργεί δηλαδή ως μια εσωτερική ανάγκη. Την ανάγκη αυτή του παιδιού για παιχνίδι τη γνωρίζει και τη χρησιμοποιεί η προσχολική εκπαίδευση, καθώς στηρίζει σ’ αυτό όλη τη διαδικασία μάθησης στο νηπιαγωγείο.7 Η μετάδοση γνώσεων, δεξιοτήτων, εμπειριών γίνεται με παιγνιώδη μορφή, ενώ ακόμη και η διαμόρφωση του χώρου σέβεται την εσωτερική αυτή ανάγκη του παιδιού και το οδηγεί στην υιοθέτηση σωστών συμπεριφορών. Στον ψυχισμό του παιδιού προσχολικής ηλικίας συμβαίνουν σημαντικές αλλαγές μέσω του παιχνιδιού. Και αυτές οι αλλαγές προετοιμάζουν το έδαφος για τη μετάβαση σε ένα νέο επίπεδο ανάπτυξης.8 Κοντολογίς, πολλοί εκπαιδευτικοί της προσχολικής εκπαίδευσης μπορούν να αναγνωρίσουν τη μάθηση μέσα σε καταστάσεις παιχνιδιού, μέσω της συστηματικής παρατήρησης αυτών που συμβαίνουν κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού και των τρόπων με τους οποίους εξελίσσεται το παιχνίδι κατά τη διάρκεια ολόκληρης της χρονιάς. Έτσι, η μάθηση δεν περιορίζεται σε διδακτικές καταστάσεις, αλλά γίνεται αντιληπτή ως μια συνεχής κοινωνικοπολιτισμική διαδικασία, στην οποία τόσο οι συμμαθητές όσο και οι ενήλικοι κατέχουν έναν σημαντικό ρόλο ως φορείς κοινωνικοποίησης. Οι εκπαιδευτικοί, δηλαδή,

23

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

24 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

ερευνούν τι είναι σημαντικό για τα παιδιά και εντοπίζουν το νόημα των δραστηριοτήτων που τους παρέχουν στα πρώτα χρόνια,9 αξιοποιώντας τις παιδαγωγικές στρατηγικές που έχουν στόχο να βοηθήσουν τα παιδιά να οικοδομήσουν και να κατακτήσουν την έννοια του κόσμου γύρω τους, μέσα από το παιχνίδι.10 Μπορεί, ωστόσο, να θεωρείται κλασικό παράδειγμα αττικής σύνταξης η γνωστή αρχαιοελληνική φράση «Τα παιδία παίζει», ωστόσο δεν θεωρούσαν πάντα το παιχνίδι αναπόσπαστο κομμάτι της παιδικής ζωής κι αυτό γιατί δεν είχε αναγνωριστεί η παιδική ηλικία ως η πραγματικότητα των παιδιών. Μόλις τον 19ο αιώνα στη Βρετανία, η νομοθεσία που καθιερώθηκε για να προστατεύσει το παιδί από τις σκληρότερες πραγματικότητες της βιομηχανικής ζωής έθεσε τυπικά τέλος στη συμμετοχή του παιδιού σε εργασιακές δραστηριότητες ενηλίκων και ενθάρρυνε την ήδη αναπτυσσόμενη αποκλειστικότητα του κόσμου του παιδικού παιχνιδιού, σύμφωνα με τον Plumb.11 Το παιχνίδι, έκτοτε, άρχισε να θεωρείται ως καθοριστικό χαρακτηριστικό της παιδικής ηλικίας, ως τελεσίδικη περιγραφή της σφαίρας της κοινωνικής δράσης του παιδιού και, έτσι, έγινε αναπόσπαστο μέρος του συγκεκριμένου δομικού σχήματος που έλαβε από τότε η παιδική ηλικία.12 Με τον τρόπο αυτό οικοδομήθηκε σταδιακά η ουσία και ο χαρακτήρας του παιχνιδιού. Μεγάλοι παιδαγωγοί, όπως οι Froebel, Huizinga και Rubin, υποστηρίζουν πως το παιχνίδι μπορεί να είναι οικειοθελές, αυθόρμητο και αυτεξούσιο,13 αλλά και μια υποκειμενική αντανάκλαση της πραγματικότητας,14 κατά την οποία το παιδί αναπαράγει παρατηρήσεις και εμπειρίες με τον δικό του τρόπο. Αναπτύσσεται,

έτσι, και η επικοινωνιακή πλευρά του παιχνιδιού, καθώς το παιδί δημιουργεί σχέσεις, εκφράζεται και μαθαίνει να αλληλεπιδρά και να συνεννοείται. Το παιχνίδι μπορεί να έχει διάφορες μορφές. Ανάλογα με το χώρο όπου πραγματοποιείται και ανάμεσα σε ποιους, χωρίζεται σε κατηγορίες: Παιχνίδι ατομικό: Είναι πάρα πολλές οι φορές που εκπαιδευτικοί και γονείς βλέπουν τα παιδιά να παίζουν μόνα τους, ενώ μιλούν, περιγράφουν, αναπαριστούν. Αυτό δεν συμβαίνει λόγω έλλειψης συμπαικτών, αλλά επειδή τα παιδιά είναι ικανά να ξεκινήσουν το παιχνίδι τους ανά πάσα στιγμή και οπουδήποτε. Παιχνίδι ομαδικό: Είναι τα παιχνίδια, συνήθως σε εξωτερικούς χώρους, όπως «Περνά περνά η μέλισσα», «κρυφτό», «κυνηγητό», κ.λπ., ή σε εσωτερικούς χώρους, με παιχνίδια-αντικείμενα, όπως οι κούκλες, τα αυτοκινητάκια, κ.λπ. Παιχνίδι επιτραπέζιο: Είναι τα γνωστά παιχνίδια με πιόνια και ζάρια, που χρειάζονται από δύο παίκτες και πάνω. Παιχνίδι συμβολικό: Είναι το παιχνίδι όπου τα παιδιά αναπαριστούν σκηνές που έχουν βιώσει στο σπίτι, στο σχολείο, γενικά στην καθημερινή τους ζωή. Μέσα από το συμβολικό παιχνίδι, κυρίως οι εκπαιδευτικοί της προσχολικής εκπαίδευσης μπορούν να ανακαλύψουν πτυχές της προσωπικότητας των παιδιών, θέματα που ίσως τα απασχολούν, ακόμη και τον τρόπο έκφρασης και ομιλίας. Επομένως, όταν μιλάμε για παιχνίδι, δεν αναφερόμαστε μόνο στο παιχνίδι μεταξύ συνομηλίκων στο χώρο του σχολείου, αλλά σε οποιονδήποτε χώρο βρίσκεται ένα παιδί, καθώς «το παιχνίδι είναι η δουλειά των παιδιών», όπως είπε κάποτε η μεγάλη παιδαγωγός Maria Montessori. Και οι

25

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

26 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

χώροι αυτοί μπορεί να είναι οι παιδότοποι, οι παιδικές χαρές, τα πάρκα, τα σπίτια των φίλων, το ίδιο το σπίτι του παιδιού και η οικογένειά του. Στους εξωτερικούς χώρους το παιχνίδι, μέσα από τον κοινωνικοποιητικό χαρακτήρα και ρόλο του, δημιουργεί σχέσεις, επιλύει συγκρούσεις, δίνει λύσεις. Αυτές οι κοινωνικές συμπεριφορές ενθαρρύνουν τα παιδιά να σκέφτονται, να λαμβάνουν υπόψη τους την άποψη των άλλων, να μαθαίνουν να αξιολογούν, να αναπτύσσουν κοινωνικές δεξιότητες και να αρχίσουν να αντιλαμβάνονται την έννοια της φιλίας.15 Μέσα στο σπίτι, τα παιδιά παίζουν με τα αδέρφια τους, τους γονείς, τους παππούδες. Άλλωστε, είναι γνωστό πως η οικογένεια αποτελεί μια δυναμική ενότητα από αλληλεξαρτώμενα μέλη, που οι επιδράσεις τους είναι μια συνεχής, πολύσημη και αμοιβαία εξάρτηση.16 Η πολυποίκιλη αδελφική σχέση, με τους τσακωμούς, τις φιλονικίες, τις διαφωνίες, αλλά και την αγάπη και την αλληλοϋποστήριξη, έχει πάντα θετικό αντίκτυπο σε καθένα από τα αδέρφια. Το παιχνίδι μεταξύ των αδερφιών είναι απαραίτητο και συσφίγγει τους δεσμούς μεταξύ τους. Απαραίτητο, όμως, είναι και το παιχνίδι ανάμεσα στα παιδιά και τους γονείς, ίσως όχι με τη μορφή που έχει ανάμεσα στα αδέρφια ή τους συνομηλίκους, αλλά με οποιαδήποτε μορφή το παιδί μπορεί να θεωρήσει ότι οι γονείς του ασχολούνται μαζί του με κάποιον άλλο τρόπο, εκτός του να του ετοιμάζουν το φαγητό ή να το φροντίζουν γενικά. Η μορφή αυτή είναι οπωσδήποτε πιο γοητευτική από την απλή καθημερινή ενασχόληση των γονιών με τα παιδιά τους. Δείχνει στα παιδιά και μια άλλη έκφραση της αγάπης των γονιών τους προς αυτά. Δείχνει τη διάθεση του μπαμπά και της μαμάς να παίξουν μαζί τους. Τούτο, όσο πιο νέοι είναι οι γονείς τόσο πιο εύκολο είναι, παρόλο που με τα σημερινά προβλήματα και τις έγνοιες που μπορεί να αντιμετωπίζουν δεν είναι καθόλου εύκολο να αφήσουν τον εαυτό τους ελεύθερο, πόσω μάλλον να παίξουν. Αυτό, όμως, δεν σημαίνει πως δεν πρέπει να γίνεται. Το παιχνίδι, έστω και για λίγα λεπτά, ανάμεσα στους γονείς και τα παιδιά, μπορεί να έχει ακόμη και θεραπευτικό χαρακτήρα

–η εκτόνωση μέσα από το παιχνίδι είναι το πιο φυσικό αυτοθεραπευτικό μέτρο που διαθέτει η παιδική ηλικία–,17 καθώς τα παιδιά, την ώρα του παιχνιδιού, αφήνουν τον εαυτό τους να εκφραστεί και να αποκαλύψει πράγματα που δεν θα τα έλεγαν σε μια άλλη στιγμή. Όταν, βέβαια, οι γονείς απασχολούνται πολλές ώρες με τη δουλειά τους, τότε οι δυνάμεις και οι αντοχές μειώνονται και είναι πολύ λογικό να μην έχουν τη διάθεση να παίξουν. Απλά, εξηγούν στο παιδί πως δεν είναι όλες οι μέρες και οι ώρες το ίδιο και ότι θα προσπαθήσουν να βρουν λίγο χρόνο κάποια άλλη φορά. Τα παιδιά δεν μπορούν αυτό να το καταλάβουν εντελώς, σίγουρα, όμως, την αγάπη των γονιών τη νιώθουν και καταλαβαίνουν πως για να τους το λένε αυτό, έχουν τους λόγους τους. Μέσα στο σπίτι, όμως, ή τουλάχιστον αρκετά κοντά, είναι και οι καθημερινοί ήρωες κάθε οικογένειας, οι παππούδες. Αυτοί που τρέχουν, βοηθούν, φροντίζουν, νοιάζονται και αγαπούν τα εγγόνια τους με τον δικό τους μοναδικό τρόπο. Είναι πολύ τυχερά τα παιδιά εκείνα που έχουν παππούδες και βιώνουν αυτή την ιδιαίτερη σχέση. Γιατί κάθε στιγμή με τον παππού και τη γιαγιά είναι μια μαγική στιγμή, αποτελεί ένα παιχνίδι από μόνη της. Είναι πραγματικά αξιοθαύμαστο πώς οι παππούδες έχουν τη διάθεση και τη δυνατότητα, όποτε βρίσκονται με τα εγγόνια τους, να παίζουν μαζί τους, να τους λένε ιστορίες, τραγουδάκια. Αντέχουν, υπομένουν, αγαπούν. Και ίσως δεν φαντάζονται πόσο ευεργετικά επιδρά αυτό στα παιδιά, πόσο τα ηρεμεί και τους ενισχύει την αυτοπεποίθηση και την αυτοεκτίμηση, πόσο βοηθάει στην ψυχοσύνθεσή τους.

Παιδική λογοτεχνία και παιχνίδι Η παιδαγωγική και ψυχολογική αξία του παιχνιδιού γίνεται εμφανής μέσα από κάθε παιχνιδιακή δραστηριότητα των παιδιών. Πολλοί θεωρητικοί και επιστήμονες επισήμαναν τη σπουδαιότητά του σημειώνοντας πόσο απαραίτητο είναι για τη σωστή και ολοκληρωμένη ανάπτυξη της προσωπικότητας των παιδιών.18 Το παιχνίδι είναι ένας πολύ ευρύς πειραματισμός ο οποίος διαδραματίζει σοβαρό ρόλο στις σχέσεις, τη δημιουργική δραστηριότητα καθώς και την προαγωγή της επιστήμης και της τεχνολογίας. Κι αυτό, γιατί το παιδί –ο μη επιστήμων– ανακαλύπτει μόνο του και αναπτύσσει μια αυστηρά ελεγχόμενη και λογική ακολουθία συγκεκριμένων δράσεων που θα το οδηγήσουν σταδιακά στην επιτυχία των προσπαθειών του.19 Καθώς στόχος της παιδικής λογοτεχνίας και των συγγραφέων που απευθύνονται σε νεαρούς αναγνώστες είναι να δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις εκείνες που θα οδηγήσουν το παιδικό κοινό στη λύση καταστάσεων μέσα από την οπτική της ελπίδας, της χαράς και της αισιοδοξίας, δεν θα μπορούσε το παιχνίδι να μην παίζει σημαντικό ρόλο στα έργα τους. Ιδιαίτερα οι χαρακτήρες που περιγράφουν παιδιά, μέσα σε πολλά λογοτεχνικά κείμενα, αισθάνονται χαρούμενοι και ευτυχισμένοι όταν παίζουν είτε μόνοι τους, είτε με άλλα παιδιά, είτε με ενήλικες.

27 

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

Οικογένεια

Καθημερινή συμπεριφορά

Προκατάληψη

Οικογένεια

Μαθησιακές δυσκολίες

Σχολικός εκφοβισμός

Ν ΑΝ ΠΑ

-4

ΕΤΩΝ

Ανεργία – οικογένεια

ΟΥΛΙΤ ΡΑ

ΣΑ



6 ΕΤΩΝ

Μ ΤΟ ΟΥ

ΡΟ

Ελπίδα

8 ΕΤΩΝ

w w w . p s i c h o g i o s . g r

Δια βά Z ο υ με μαζί!

Κυκλοφορούν και σε e-books. Αναζητήστε περισσότερους από 1.000 τίτλους στο www.psichogios.gr/ebooks!

Φιλοζωία

«Φρέσκα» Φρούτα

για μικρούς βιβλιοφάγους!

Οικογέν

εια

ιασκεδαστικά,πολύχρωμα Φρούτα , μια πρώτη γεύση από το πολύχρωμο περιβόλι της λογοτεχνίας, με ελκυστική εικονογράφηση και αισθητική αρτιότητα, που «μεγαλώνουν» παρέα με το παιδί! Μια πρωτότυπη σειρά βιβλίων, εναρμονισμένη με τον γλωσσικό πλούτο του παιδιού, που το βοηθάει να διαχειρίζεται συναισθήματα και εσωτερικές συγκρούσεις, μα πάνω απ’ όλα να αγαπήσει το διάβασμα.



Μετανάστευση Ξ 1

Φρούτα επιμελημένα με παιδαγωγικό προσανατολισμό από αγαπημένους Έλληνες και ξένους συγγραφείς και εικονογράφους, που οξύνουν τη φαντασία κι αποτελούν μια πρωτότυπη μαθησιακή εμπειρία για το σπίτι ή το σχολείο.

Ο ΙΝ

ΜΗΛ Ο

Τα Φρούτα έχουν σκοπό να βοηθήσουν το παιδί να κατανοήσει σταδιακά τον γραπτό λόγο μέσω της ανάγνωσης μαζί με τον γονιό του. Τα Φρούτα αποτελούν, επίσης, πολύτιμα εργαλεία κάθε δασκάλου σε όλες τις τάξεις του σχολείου, αφού μπορούν να χρησιμοποιηθούν στις ώρες της Ευέλικτης Ζώνης – Φιλαναγνωσίας.

ΕΤΩΝ

Φιλία – Αθλη

τισμός

ΤΟΣ

ΛΩ

8 ΕΤΩΝ

-1

6 ΕΤΩΝ

Μ ΤΟ ΟΥ

1 ΕΤΩ

Ο ΙΝ

ΜΗΛ

ΕΤΩΝ

ΡΟ

-4

ΟΥΛΙΤ ΡΑ

ΣΑ

Ν ΑΝ ΠΑ

Σειρά Κατανόησης και Ανάγνωσης «ΦΡΟΥΤΑ» ΕΤΩΝ

ΣΥΛΛΑΒΙΖΩ ΛΕΞΕΙΣ, ΑΚΟΥΩ ΙΣΤΟΡΙΕΣ Μέχρι 600 λέξεις

ΚΑΤΑΝΟΩ ΚΑΙ ΔΙΑΒΑΖΩ ΜΙΚΡΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ Μέχρι 1.500 λέξεις

ΔΙΑΒΑΖΩ ΜΙΚΡΑ ΚΕΙΜΕΝΑ Από 2.000 λέξεις

ΕΥΚΟΛΑ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΝΑ ΔΙΑΒΑΖΩ Από 3.000 λέξεις

ΔΙΑΒΑΖΩ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΑ

Προσχολική ηλικία

Νηπιαγωγείο & Α΄ δημοτικού

Β΄ & Γ΄ δημοτικού

Δ΄ & Ε΄ δημοτικού

Ε΄ & ΣΤ΄ δημοτικού

w w w . p s i c h o g i o s . g r

Από 10.000 λέξεις

Δια βά Z ο υ με μαζί!

Γίνετε μέλη δωρεάν στο www.psichogios.gr ή καλώντας χωρίς χρέωση στο 800-11-64 64 64 και κερδίστε προνόμια και δώρα.

30 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Πολλά κείμενα παιδικής λογοτεχνίας συνδέονται με το παιχνίδι μέσα από τους ήρωές τους, αλλά ακόμη και μέσω του τίτλου του κειμένου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το βιβλίο της Γαλάτειας Γρηγοριάδου-Σουρέλη, Ο αγέρας παίζει φλογέρα: «… Έτρεξε ο αγέρας, έτρεξε τόσο, που λαχάνιασε. – Παίζουμε; ρώτησε με λαχτάρα τη φλογέρα. – Παίζουμε; ρώτησε με λαχτάρα το παιδί. – Παίζουμε! αποκρίθηκε χαρούμενα το παιδί. – Παίζουμε! αποκρίθηκε χαρούμενα η φλογέρα».20 Από τον τίτλο του, επίσης, το βιβλίο της Χρυσάνθης Τσιαμπαλή, Ένα πάτωμα παιχνίδια, παραπέμπει στο παιχνίδι. Στο κείμενο διαβάζουμε: «Μη φοβάσαι, πριγκίπισσα! Έρχομαι να σε σώσω! φώναξε ο σούπερ ήρωας με τη φωνή του Νικόλα που τον κρατούσε στο χέρι του… Ο Νικόλας παράτησε το παιχνίδι και πήγε στη μαμά του… – Καλώς το παιδί μου!... Συμμάζεψες τα παιχνίδια στο δωμάτιό σου; [...] από δω και πέρα θα τα τακτοποιούσε κάθε βράδυ, γιατί τα αγαπούσε πολύ και ήθελε να είναι πάντα ορεξάτα και ζωηρά όπως εκείνος!»21 Στο βιβλίο της Αγγελικής Βαρελά, Δράκε, δράκε, είσ’ εδώ; τα παιδιά εντάσσουν το παιχνίδι στις καθημερινές τους δραστηριότητες: «Τα περιστέρια άρχισαν τότε να χτυπούν τις πόρτες και τα παράθυρα. Όλοι όμως ήταν απασχολημένοι. Έτρωγαν, έπαιζαν, κοιμόνταν, έβλεπαν τηλεόραση».22 Η αγαπημένη φουντουκιά των παιδιών, στο βιβλίο Φιλενάδα, φουντουκιά μου, επίσης της Αγγελικής Βαρελά, θα γίνει παιδότοπος: «Το λέει μόνη της η λέξη. Παιδότοπος είναι ένας τόπος για τα παιδιά.

– Τυχερή ήσουνα, Φούντου, μου ’πε μια μέρα ο Λάμπης, ο εργάτης. Θα γίνεις παιδότοπος. Η “μηχανικίνα” έχει μεγάλα όνειρα για σένα… Πάντως, και πριν το σκεφτεί η “μηχανικίνα” να μου βάλει την ταμπέλα του “παιδότοπου”, εγώ αισθανόμουν παιδότοπος…»23 Το παιχνίδι αρέσει και στα τρία ζωάκια του βιβλίου της Τασούλας Τσιλιμένη, Γάτος, σκύλος κι ένα αρνί πορτρέτα σε μια γκαλερί, στον Άρη, τη Λούλα και τον Τάκη: «Η Λίζα κοίταξε τον Άρη, τη Λούλα και τον Τάκη που έπαιζαν στην αυλή. Πώς να τα αποχωριστεί;»24 Στο Σπίτι για πέντε της Λότης Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου τα παιδιά παίζουν αρκετά: «Όταν τελειώσαμε τις χαιρετούρες, πήγαμε σ’ ένα γήπεδο δίπλα στο σπίτι και παίξαμε αρκετή ώρα μπάλα τα τέσσερα παιδιά – ο Φίλιππος, εγώ, η Χριστίνα και ο Ηλίας, ο αδερφός της… Όταν γεννηθεί το μωρό λοιπόν, Φίφη, και μεγαλώσει λιγάκι, θα τ’ αφήνω να μπαίνει στην κάμαρά μου και να παίζει με τα παιχνίδια μου».25 Στο βιβλίο και πάλι της Λότης Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, Ένα αγγελάκι στα Εξάρχεια, το παιχνίδι αποτελεί απαραίτητο στοιχείο της αφήγησης: «Καλόβολο και γελαστό, έτοιμο πάντα για χαρές και παιχνίδια, έδειχνε τρισευτυχισμένο που άλλαζε διαρκώς αγκαλιά…»26 Στο εφηβικό μυθιστόρημα της Βούλας Μάστορη, Τ’ αυγουστιάτικο φεγγάρι, η παρέα των παιδιών χαίρεται το παιχνίδι: «Έτσι η Άννα μπαίνει θριαμβευτικά στην ομάδα των αγοριών. Καταλαβαίνει, βέβαια, ότι ο Κολιός δεν την καλοβλέπει, αλλά δεν πολυσκοτίζεται. Εκείνη ευχαριστιέται τώρα με την ψυχή της τα παιχνίδια τους, που τόσο καιρό τα έβλεπε από μακριά».27 Τα παιδικά καλοκαίρια είναι γεμάτα παππού και γιαγιά, περιπέτειες και παιχνίδια, στο Μπαούλο στη σοφίτα, το παιδικό μυθιστόρημα της Έλενας Στανιού: «Το χωριό είναι η χαρά των παιδιών. Γι’ αυτά σημαίνει διακοπές, ξεγνοιασιά, παιχνίδι, φίλοι, παλιές ιστορίες από τη γιαγιά και τον παππού και, πιο πολύ, εξερευνήσεις στη σοφίτα του παλιού διώροφου σπιτιού τους».28 Χαρακτηριστικά παραδείγματα δίνει επίσης και η ξένη λογοτεχνία. Η Πίπη η Φακιδομύτη της Άστριντ Λίντγκρεν ζει μέσα σ’ ένα συνεχές παιχνίδι. Υπάρχει, μάλιστα, και ανάλογος τίτλος κεφαλαίου: «Η Πίπη παίζει κυνηγητό με αστυφύλακες».29 Τίτλος κεφαλαίου που να παραπέμπει στο παιχνίδι υπάρχει και στις Περιπέτειες του Τομ Σόγερ, του Μαρκ Τουέιν: «Παιχνίδι, κρυφτό και τσακωμοί του Τομ».30 Αλλά και Οι Περιπέτειες του Πινόκιο, του Κάρλο Κολόντι, είναι γεμάτες παιχνίδι: «Η Χώρα της Ξενοιασιάς δεν έμοιαζε με καμιά άλλη χώρα του κόσμου. Ο πληθυσμός της ήταν αποκλειστικά παιδιά… Παιδιά που παίζανε παντού! Παιδιά που παίζανε με βόλους, με στρατιωτάκια, με μπάλες. Παιδιά που κάνανε

31 

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

ποδήλατο, που καβαλούσανε ξύλινα αλογάκια. Που παίζανε τυφλόμυγα και κυνηγητό».31 Πολλά ακόμη παραδείγματα αποδεικνύουν όχι μόνο ότι το παιχνίδι αποτελεί αναφαίρετο δικαίωμα των παιδιών, αλλά και ότι η παιδική λογοτεχνία, σεβόμενη την παιδική προσωπικότητα, αφήνει να διαφαίνεται μέσα από τα κείμενά της η παιδαγωγική και ψυχολογική του σημασία.32

Συμπεράσματα

32 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Σε όλους τους λαούς με πολιτισμό, το παιχνίδι αποτελεί μία από τις πρωταρχικές δραστηριότητες και σε όλες τις εποχές συμβαδίζει με την ψυχαγωγία και την κοινωνική ανάγκη. Αν και οι απόψεις για τη σκοπιμότητα, τη χρησιμότητα και τα κίνητρα του παιχνιδιού είναι πολλές, συγκλίνουν στο γεγονός ότι το παιχνίδι είναι κάτι το χαρούμενο, το αυθόρμητο,33 είναι μια κοινωνική δραστηριότητα όπου οι ανθρώπινες σχέσεις είναι σημαντικές και βιώνονται μαζί με συνομηλίκους, αλλά και ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας. Το παιχνίδι είναι μια κοινωνική διαδικασία που έχει ως βασικό πλαίσιο την αναψυχή και τη διασκέδαση. Είναι, με άλλα λόγια, μία προσωρινή αποχώρηση από τις μορφές του προσδιορισμένου τοπίου που αποτελούν την κοινωνική πραγματικότητα, όχι μόνο των παιδιών αλλά και των ενηλίκων. «Ο άνθρωπος είναι τέλειος άνθρωπος μονάχα όταν παίζει», είπε ο Σίλλερ, γιατί το παιχνίδι είναι μια ανάγκη του ατόμου, μια λειτουργία του εγώ, που σκοπό έχει να οδηγήσει το άτομο, μέσα από μια ενδιάμεση κατάσταση ανάμεσα στη φαντασία και την πραγματικότητα, στην ωριμότητα και την ικανότητα ανάληψης ευ-

θυνών.34 Δεν είναι απλώς μια δραστηριότητα των παιδιών, αλλά μια γεμάτη νόημα διαδικασία, κατά την οποία τα παιδιά συνδημιουργούν ενεργητικά τον κόσμο τους και μαθαίνουν μέσα από τις αλληλεπιδράσεις με τους συμπαίκτες τους. Η ανάπτυξη ποιοτήτων της φιλίας, όπως η εγγύτητα, η διάρκεια, η συνέχεια του παιχνιδιού και η αλληλεξάρτηση, παρέχει στα παιδιά το κίνητρο και το γενικό πλαίσιο, ώστε να δομούν συνεργατικά τις δραστηριότητές τους και να συμμερίζονται τις εμπειρίες της μάθησης.35 Στο παιχνίδι, τα παιδιά έχουν τη δυνατότητα να κατακτούν ιδέες και να ολοκληρώνουν με επιτυχία πράξεις περισσότερο εξελιγμένες απ’ όσο θα τους ήταν εφικτό σε καταστάσεις εκτός παιχνιδιού. Στο παιχνίδι, δηλαδή, αυξάνουν τις απαιτήσεις από τον εαυτό τους, και με τον τρόπο αυτό μεταφέρονται στη ζώνη της εγγύτερης ανάπτυξης,36 η οποία προσδιορίζεται από τον Vygotsky ως η απόσταση μεταξύ του πραγματικού αναπτυξιακού επιπέδου και του επιπέδου της δυνητικής ανάπτυξης, που σχηματοποιείται από την καθοδήγηση των ενηλίκων και τη συνεργασία με τους συνομηλίκους. Και αυτό συμβαίνει γιατί στο παιχνίδι το παιδί πάντοτε υπερβαίνει τη μέση ηλικία του, την καθημερινή του συμπεριφορά, καθώς το παιχνίδι εμπεριέχει όλες τις αναπτυξιακές τάσεις σε συμπυκνωμένη μορφή και αποτελεί αυτό καθαυτό μια μείζονα πηγή ανάπτυξης.37 Το παιχνίδι είτε ως δραστηριότητα των παιδιών είτε ως στοιχείο λογοτεχνικού κειμένου αποτελεί, επομένως, την κορυφαία πηγή της ανάπτυξης και μια από τις βασικές μορφές δραστηριοποίησης των παιδιών, ιδιαίτερα της προσχολικής ηλικίας. Δημιουργεί όχι μόνο τις προϋποθέσεις για τη συνειδητοποίηση της ύπαρξης του παιδιού ως ατομική οντότητα, αλλά και ένα ψυχολογικό πλαίσιο μέσα στο οποίο το παιδί θα αυτοσχεδιάσει, θα διατυπώσει ιδέες και θα υλοποιήσει στόχους. Και είναι αυτή ακριβώς η αδιαπραγμάτευτη ουσία του παιχνιδιού, η ουσία που το καθιστά ιδίωμα της αναπτυσσόμενης προσωπικότητας και της διαμόρφωσης της κουλτούρας της κοινωνίας των παιδιών. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Huizinga, J. (1989), Ο Άνθρωπος και το Παιχνίδι (Homo Ludens) (μετάφραση Σ. Ροζάνης & Γ. Λυκιαρδόπουλος), Αθήνα: Γνώση, σ. 11-25. 2. Garvey, C. (1990), Το παιχνίδι. Η επίδρασή του στην εξέλιξη του παιδιού (μετάφραση Σ. Σταυροπούλου), Αθήνα: Π. Κουτσουμπός Α.Ε., σ. 9. 3. Rubin, K. H. & Coplan, R. J. (1998), “Social and Nonsocial Play in Childhood: An Individual Differences Perspective”, στο: O. N. Saracho & B. Spodek (επιμ.), Multiple Perspectives on Play in Early Childhood Education, New York: State University of New York Press, σ. 144170. 4. De Graeve, S. (1996), Apprendre par les jeux, Bruxelles: De Boeck & Larcier, σ. 9. 5. Κοινωνική Οργάνωση Υποστήριξης Νέων (2000-2006), Η Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού, σ. 25. Περιφερειακό Πρόγραμμα (ΠΕΠ) Κεντρικής Μακεδονίας «Δράσεις Ευαισθητοποίησης-Ενημέρωσης για την Πρόληψη της μακροχρόνιας ανεργίας και του κοινωνικού αποκλεισμού». 6. Βλ. σχετικά Leontiev, A. N. (1978), Activity, Consciousness and Personality, New Jersey: Prentice-Hall, σ. 59, και Vygotsky, L. S. (1978), Mind in Society, Cambridge: Harvard University Press, σ. 54-57.

33

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

34 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

7. Δαράκη, Π. (1995), Το προσχολικό παιδί και οι ανάγκες του, Αθήνα-Γιάννινα: Δωδώνη, σ. 150-157. 8. Leontiev, A. N. (1981), Problems of the Development of the Mind, Moscow: Progress, σ. 369. 9. Αυγητίδου, Σ. (2001), «Το παιδικό παιχνίδι: διερεύνηση της συνεργατικής δόμησης του κόσμου των παιδιών στην προσχολική εκπαίδευση», στο: Σ. Αυγητίδου (επιμ.), Το Παιχνίδι. Σύγχρονες ερευνητικές και διδακτικές προσεγγίσεις, Αθήνα: Τυπωθήτω-Γιώργος Δαρδανός, σ. 159-174. 10. Vial, J. (1983), L’école maternelle, “Que sais-je?”, Paris: Presses Universitaires de France, 2η έκδ., σ. 19. 11. Plumb, J. H. (1975), “The new world of children in eighteen century England”, Past and Present, 67, 64-95. 12. Hockey, J. & James, A. (1993), Growing up and Growing Old: Ageing and Dependency in the Life Course, London: Sage. 13. Βλ. σχετικά Froebel, F. W. (1887), The Education of Man. New York: Appleton· Huizinga (1989), ό.π.· Rubin, K. H. (1980), “Fantasy Play: Its Role in the development of Social Skills and Social Cognition”, στο: K. H. Rubin (επιμ.), Children’s Play, San Francisco-WashingtonLondon: Jossey-Bass Inc., σ. 69-84. 14. Leontiev (1981), ό.π. 15. Saracho, O. N. (1998), “What Is Stylish about Play?”, στο: O. N. Saracho & B. Spodek (επιμ.), Multiple Perspectives on Play in Early Childhood Education, New York: State University of New York Press, σ. 240-254. 16. Παρασκευόπουλος, Ι. Ν. (1985), Εξελικτική ψυχολογία. Η ψυχική ζωή από τη σύλληψη ως την εκπαίδευση, τ. 2: Προσχολική ηλικία, Αθήνα, σ. 145-146. 17. Έρικσον, Ε. (1990), Η παιδική ηλικία και η κοινωνία (μετάφραση Μ. Κουτρουμπάκη), Αθήνα: Καστανιώτης, σ. 234. 18. Βλ. σχετικά Κυριαζοπούλου-Βαληνάκη, Π. (1977), Νηπιαγωγική, τ. 3: Μεθοδολογία Β΄. Ειδική Διδακτική, Αθήνα: Αδελφοί Βλάσση, σ. 219-238. 19. Σπινκ, Τ. (1990), Τα παιδιά ως αναγνώστες (μετάφραση Κ. Ντελόπουλος), Αθήνα: Καστανιώτης, σ. 55. 20. Γρηγοριάδου-Σουρέλη, Γ. (92002), Ο αγέρας παίζει φλογέρα, Αθήνα: Πατάκης, σ. 8. 21. Τσιαμπαλή, Χ. (2015), Ένα πάτωμα παιχνίδια, Αθήνα: Ψυχογιός, σ. 7, 8, 37. 22. Βαρελλά, Α. (182008), Δράκε, δράκε, είσ’ εδώ;, Αθήνα: Πατάκης, σ. 68. 23. Βαρελλά, Α. (152002), Φιλενάδα, φουντουκιά μου, Αθήνα: Πατάκης, σ. 114. 24. Τσιλιμένη, Τ. (2009), Γάτα, σκύλος κι ένα αρνί πορτρέτα σε μια γκαλερί, Αθήνα: Μεταίχμιο, σ. 34. 25. Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, Λ. (312003), Σπίτι για πέντε, Αθήνα: Πατάκης, σ. 42, 67. 26. Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, Λ. (2006), Ένα αγγελάκι στα Εξάρχεια, Αθήνα: Ψυχογιός, σ. 38. 27. Μάστορη, Β. (122002), Τ’ αυγουστιάτικο φεγγάρι, Αθήνα: Πατάκης, σ. 54. 28. Στανιού, Ε. Χ. (2013), Το μπαούλο στη σοφίτα, Βόλος: Ήρα Εκδοτική, σ. 9. 29. Λίντγκρεν, Α. (62004), Πίπη Φακιδομύτη (μετάφραση Ν. Καμπά-Κούτρα), Αθήνα: Ψυχογιός, σ. 39. 30. Twain, M. (2001), Οι περιπέτειες του Τομ Σόγερ (μετάφραση Α. Παπασταύρου), Αθήνα: Παπαδόπουλος, σ. 7. 31. Κολόντι Κ. (1994), Οι περιπέτειες του Πινόκιο (μετάφραση Σ. Κακίσης), Αθήνα: Νεφέλη, σ. 158-159. 32. Μιράσγεζη, Μ. (1988), «Το παιγνίδι στην παιδική λογοτεχνία», στο: Η παιδική λογοτεχνία και το μικρό παιδί. Εισηγήσεις στο Β΄ Σεμινάριο του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, Αθήνα: Καστανιώτης, σ. 36-38. 33. Δαράκη (1995), ό.π., σ. 151. 34. Έρικσον (1990), ό.π., σ. 221-223. 35. Αυγητίδου (2001), ό.π., σ. 172. 36. Broström, S. (2201), «Οι νηπιαγωγοί και τα πεντάχρονα παιδιά παίζουν μαζί» (μετάφραση Α. Γολέμη), στο: Σ. Αυγητίδου (επιμ.), Το Παιχνίδι. Σύγχρονες ερευνητικές και διδακτικές προσεγγίσεις, Αθήνα: Τυπωθήτω-Γιώργος Δαρδανός, σ. 271-299. 37. Vygotsky (1978), ό.π., σ. 86, 102.

ΓΛΑΎΚΟΣ ΑΛΙΘΈΡΣΗΣ: Ο ΔΆΣΚΑΛΟΣ ΤΟΥ ΣΤΊΒΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΤΊΧΟΥ

Μαρία Μιχαηλίδου

Εκπαιδευτικός, δρ Παιδικής Λογοτεχνίας

Εισαγωγικά

Κύπριος ποιητής και εκπαιδευτικός Γλαύκος Αλιθέρσης έζησε 44 χρόνια στην Αλεξάνδρεια και –όπως πολύ εύγλωττα τον χαρακτήρισε η φίλη και συνοδοιπόρος του στην ποίηση Ευγενία Παλαιολόγου-Πετρώνδα– ήταν «ο δάσκαλος του στίβου και του στίχου»,1 καθηγητής της Σωματικής Αγωγής στο επάγγελμα, δάσκαλος και δουλευτής του στίχου εφ’ όρου ζωής. Ο Γλαύκος Αλιθέρσης, «ποιητής μαζί και παλληκάρι», όπως σε μιαν άλλη περίπτωση τον χαρακτήρισε ο συμμαθητής και φίλος του, ο λόγιος λεμεσιανός Κώστας Πιλαβάκης,2 υπήρξε μια ξεχωριστή φεγγοβολούσα προσωπικότητα, τόσο στον γενέθλιο τόπο του, τη Λεμεσό, όσο και στον φιλόξενο χώρο της ευημερούσας και φιλοπροόδου Ελληνικής Κοινότητας της Αλεξάνδρειας.

Οι σταθμοί της ζωής του Ο Μιχάλης Χατζηδημητρίου, όπως είναι το πραγματικό όνομα του ποιητή, γεννήθηκε το 1897 στη Λεμεσό, από πατέρα Μεσαρίτη και μητέρα Λεμεσιανή. Οι γεωργικές ρίζες και καταβολές του πατέρα έμειναν στη μνήμη του Μιχάλη. Αργότερα, θα γράψει στίχους στην κυπριακή διάλεκτο, όπου ζωντανεύει η κυπριακή ύπαιθρος. Επίσης, χρησιμοποίησε και το ψευδώνυμο «Αγρότης Πολλύς» σε αρκετά γραφτά του. Για τον γέρο πατέρα του, τον Αντώνη Πραστίτη, έγραψε στα ξένα ένα θαυμάσιο σονέτο:

35

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

«Σε γνώρισα ασπρισμένο, απ’ τον προδότη κι ύπουλο χρόνο, γέρο και σακάτη, σαν το ’να πόδι στη βάρκα επάτει, που στ’ Αχερούσια θα σε οδήγαε σκότη. Σε φαντάζομαι τώρα όπως στη νιότη σου, δυνατό και ξέγνοιαστο χωριάτη, στις Μεσαριάς τους κάμπους ζευγολάτη, κι ωραίο μέσα στη θεϊκή σου απλότη,

σκυμμένο στο χερούλι τ’ αλετριού, να μοχτάς για το μέλλο, ή στην αργία των δειλινών, να τέρπεσαι στου λαού, την ηρωική, μυθικήν εποποιία, και μέσα στην ιερή συγκίνησή σου, να σφύζω εγώ, παιδί σου και ποιητής σου!»

Η οικογένειά του φάνηκε γενναιόδωρη και προοδευτική –για τις συνθήκες εκείνης της εποχής– ως προς τη μόρφωση του μικρού Μιχάλη, ο οποίος έφθασε ώς τη Δ΄ τάξη του Ημιγυμνασίου Λεμεσού. Το 1913, ένθερμος έφηβος, έτρεξε να καταταγεί στο Σώμα των Ευζώνων, που πολεμούσε τους Βούλγαρους κατά τον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο. «Κι εγώ δραπέτης απ’ την πάτρια στέγη / δεινοπαθώντας πέρασα στην Κρέσνα»,

36 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

θα μας πει αργότερα μέσα από την ποίησή του. Γυρίζει από το μέτωπο ντυμένος Εύζωνας και επιδίδεται με πάθος στον αθλητισμό, κατακτώντας τη μια νίκη ύστερα απ’ την άλλη. Από τη Λεμεσό έρχεται στη Λευκωσία, όπου «στης Χώρας τα στενά, στης Χώρας τα καντούνια» αποφοίτησε από το Παγκύπριο Γυμνάσιο το 1915. Ο λίγος χρόνος που παραμένει στη Λευκωσία εντυπώνεται και εκφράζεται γλαφυρά στην ποίησή του: «Μα τίποτε γλυκύτερο για μένα, ω Λευκωσία, του να πλανιέμαι στα στενά σου, σκιά, με την ψυχή προσηλωμένη στη φωνή που είν’ όλο νοσταλγία του γεροχότζα που λαλεί τη βραδινή του προσευχή». Φιλομαθής και πρωτοπόρος για τα δεδομένα της εποχής του, μετά την αποφοίτησή του από το Παγκύπριο Γυμνάσιο μεταβαίνει στην Αθήνα για ανώτερες σπουδές στη Νομική, όπως επιθυμούσε το οικογενειακό του περιβάλλον, τις οποίες όμως δεν ολοκλήρωσε ποτέ. Σύντομα αντιλήφθηκε πως η νομική επιστήμη δεν του ταίριαζε ούτε στην ιδιοσυγκρασία ούτε στον ψυχισμό του. Παράλληλα, όμως, με τις νομικές σπουδές, είχε εγγραφεί και στη Γυμναστική Ακαδημία, επενδύοντας στον τομέα του αθλητισμού, στον οποίο είχε ήδη καταγράψει εξαιρετικές επιδόσεις και επιτυχίες. Η προσπάθειά του να εγγραφεί στη Σχολή Ευελπίδων αποτυγχάνει. Μετά από τη Γυμναστική Ακαδημία, που του πρόσφερε το εχέγγυο της μελλοντικής επαγγελματικής του σταδιοδρομίας, επιστρέφει στη Λεμεσό και φοιτά στην Αμερικανική Ακαδημία για να τελειοποιήσει τα αγγλικά του, πράγμα που τον βοηθά στις μεταφράσεις των έργων της αγγλικής λογοτεχνίας με τις οποίες θα καταπιαστεί. Στη Λεμεσό εκδίδει και την πρώτη ποιητική του συλλογή, τα Γαλανά δακτυλιδάκια (1919), με έκδηλη την επίδραση του Παλαμά, τον οποίο υπεραγαπούσε και προσφωνούσε πάντο-

τε ως «Δάσκαλό» του στην τέχνη του λόγου. Την ίδια χρονιά μεταβαίνει στην Αλεξάνδρεια, όπου διορίζεται καθηγητής Σωματικής Αγωγής στο Αβερώφειο Γυμνάσιο. Ως καθηγητής, αναμένει πότε θα έρθει το τέλος της σχολικής χρονιάς για να γυρίσει στην αγαπημένη του Λεμεσό. Για τη Λεμεσό γράφει: «τάχα, έν’ άραγμα στο φωτεινό ακρογιάλι της χώρας που σε γέννησε, δε θα ’ναι η υπέρτατη γαλάζια σου επιτυχία»; Στ’ αλλεπάλληλα αυτά ταξίδια γνωρίζει την αδελφή ψυχή στο πρόσωπο της λεμεσιανής Εύας Ζαφειροπούλου, την οποία νυμφεύεται το 1924. Επιστρέφουν στην Αλεξάνδρεια και ξεκινούν την οικογενειακή τους ζωή με την απόκτηση ενός αξιαγάπητου μωρού, της Γλαύκης, έναν χρόνο αργότερα. Έτσι θα κυλήσει η ζωή του για 44 ολόκληρα χρόνια, παρόλο που είχε κινήσει για εκεί για λίγο χρονικό διάστημα και με σκοπό να επιστρέψει το συντομότερο στην πατρίδα. Τούτη η μόνιμη προσωρινότητα –επιτρέψτε μου την παρένθεση– κράτησε και για τον δικό μου πατέρα 35 ολόκληρα χρόνια στο Κάιρο. Γνωρίζω, λοιπόν, από πρώτο χέρι το πώς νιώθει και το πώς μπορεί να ωραιοποιήσει και να θεοποιήσει ο απόδημος τον γενέθλιο χώρο του. Πάντοτε νοσταλγεί τον γενέθλιο τόπο, προσδίδοντάς του τις περισσότερες φορές διαστάσεις και καταστάσεις παραδεισένιες. Ο Αλιθέρσης, λοιπόν, έμεινε για 44 χρόνια στη φιλόξενη γη της Αλεξάνδρειας, που την αγάπησε πραγματικά ως δεύτερη πατρίδα του. Μέσα στην πνευματική ατμόσφαιρα που επικρατούσε τότε εκεί, συνέγραψε το έργο του. Η ζωή στην Αλεξάνδρεια του χάρισε πολλές οικογενειακές και κοινωνικές χαρές, όπως και αβάστακτες λύπες: «Τ’ όνειρο ήταν πολύ, πολύ το κλάμα…» Η πρώτη συμφορά κτύπησε την οικογένειά του με το χαμό της κόρης του Γλαύκης, από ανίατη αρρώστια, το 1936. Η ευαίσθητη ψυχή του ποιητή δεν κατάφερε να το ξεπεράσει ποτέ. Ακόμα κι όταν, έναν χρόνο αργότερα, απέκτησε και δεύτερο κοριτσάκι, τη Γλαυκή, η ανάμνηση της Γλαύκης τον οδηγούσε στις υψηλότερες κορφές της έμπνευσης και της ποιητικής του δημιουργίας, και ήταν πάντοτε ο λόγος για να αισθάνεται θλιμμένος. Στον πλούσιο πνευματικά χώρο της Αλεξάνδρειας, ο ποιητής μας δημιούργησε θαυμάσιες εξ αποστάσεως φιλίες με πολύ μεγάλα ονόματα του ποιητικού Παρνασσού στην Αθήνα: με τον Δάσκαλο Παλαμά, τον Σωτήρη Σκίπη, τον Μιλτιάδη Μαλακάση. Και στην Κύπρο με τον Μενέλαο Φραγκούδη, τον Αντώνη Ιντιάνο, τον Δημήτρη Λιπέρτη, τον Κώστα Πιλαβάκη, τον Κύπρο Χρυσάνθη. Στον δικό του χώρο, στην Αλεξάνδρεια, θα γνωρίσει, φυσικά, πολλούς πνευματικούς ανθρώπους, αλλά απέχει από τον κύκλο του Κωνσταντίνου Καβάφη, με τον οποίο ποτέ δεν συμφώνησε – αντίθετα, έμεινε ώς το τέλος της ζωής του «Αντικαβαφικός», όπως ο ίδιος χαρακτήριζε τον εαυτό του. Έγραψε,

37 

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

G 38 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

μάλιστα, μια ολόκληρη μελέτη ως κριτική, για να δείξει ότι «ο Καβαφισμός είναι πεζολογία και ακαλαισθησία στην ποίηση». Φυσικά, όλοι σήμερα έχουμε αντίθετη γνώμη, αλλά ο ποιητής μας τα πρώιμα εκείνα χρόνια έτσι αισθανόταν. Την αντικαβαφική αυτή κριτική, ο Αλιθέρσης είχε την ευγένεια να τη δημοσιεύσει το 1934, έναν χρόνο μετά το θάνατο του μεγάλου Αλεξανδρινού. Το δεύτερο πλήγμα για τον Αλιθέρση, αλλά και για ολόκληρο τον ελεύθερο κόσμο, στάθηκε η έκρηξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο πόλεμος, οι μάχες, τα λαβωμένα στη μάχη παλληκάρια, τροφοδότησαν την έμπνευσή του με αποτέλεσμα να μας δώσει πολύ ωραίους στίχους. Το τρίτο πλήγμα κόντεψε να διαλύσει εκ νέου τον ευαίσθητο και ευγενή ποιητή, όταν αναίτια και απροσδόκητα απολύεται από τη θέση του ως καθηγητή στα Κοινοτικά Σχολεία. Άνθρωποι μικρόψυχοι τον κακολόγησαν για ολιγωρία στην εργασία του, λόγω της ενασχόλησής του με την ποίηση. Αυτό, ασφαλώς, δεν ίσχυε – το μάθημα της Γυμναστικής και η εκγύμναση των παιδιών στον αθλητισμό ήσαν αντικείμενα που εκτελούσε με μεγάλη ζέση και με αδιάκοπο ενδιαφέρον. Ευτυχώς, όμως, προσλήφθηκε άμεσα από τα Πατριαρχικά Σχολεία της Αλεξάνδρειας, τα οποία διοικούσε ο φωτισμένος ιεράρχης Χριστοφόρος. Παρ’ όλη την επαγγελματική του αποκατάσταση, η απόλυση και η αδικία εγγράφηκαν ανεξίτηλα μέσα του. Η πίκρα και η θλίψη έγιναν σύντροφοί του. Η έκρυθμη κατάσταση στην αποικιοκρατούμενη Κύπρο και η έκρηξη του Απελευθερωτικού Αγώνα της ΕΟΚΑ τον προβλημάτιζαν και τον αναστάτωναν. Αγωνιούσε και ανησυχούσε από μακριά: «Αχ! Να ’μουν νέος να σκοτωθώ στην Κύπρο», αναφωνεί το 1958, όταν πια θα είναι 61 ετών. Τα γεγονότα με τους Άγγλους στην Αίγυπτο ανοίγουν δυστυχώς το δρόμο του εκδιωγμού των Κυπρίων, αφού ήσαν Άγγλοι υπήκοοι και κατά συνέπεια ανεπιθύμητοι στο όλβιο χώμα της Νειλοχώρας. Έτσι, αρχίζει ο ξεριζωμός των Κυπρίων, χωρίς το δικαίωμα να πάρουν τίποτα μαζί τους από το πενιχρό ή – τις πιο πολλές φορές– πλούσιο βιος τους. Ακόμα και το σύνολο των γραπτών κειμένων, ολόκληρη η λογοτεχνική και συγγραφική παραγωγή, έπρεπε να περάσει από έλεγχο λογοκρισίας, για να μπορέσει να ταξιδέψει μαζί με τον εκδιωγμένο Κύπριο. Ο ποιητής μας, μαζί με τη σύζυγο και την κόρη του, επαναπατρίζεται το 1963 στη Λεμεσό, με ελάχιστες αποσκευές και χωρίς τον «άλλο μισό εαυτό του», που τον αποτελούσαν τα γραφτά του, ολοκληρωμένα ή μη – ποιήματα, μελέτες, αλληλογραφία, βιβλία, σημειώσεις μιας ζωής. Αυτή η επιστροφή, που τόσο την περίμενε και τόσο την ποθούσε, στην πραγματικότητα σήμανε την αρχή του τέλους. Ο Αλιθέρσης έχασε τους ρυθμούς του και τη διάθεση για γράψιμο και ζωή. Μέρα με τη μέρα μαράζωνε και πικραινόταν αναμένοντας τα χαρτιά του και νεώτερα από την Αλεξάνδρεια. Θλίψη και πίκρα τον πλημύριζαν, γιατί βρήκε μια Κύπρο διαφορετική από την ειδυλλιακή εικόνα που είχε σχηματίσει μέσα του. Ο πήγασος κουράστηκε και τον εγκατέλειψε τελείως. Σαν ένα αγριολούλουδο που μεταφυτεύεται, σε δύο χρόνια μαράθηκε... Έφυγε από τον κόσμο τούτο τον Νοέμβριο του 1965.

Από παιδί στη Λεμεσό, ο Αλιθέρσης έδειξε την κλίση του στον αθλητισμό. Ως έφηβος, επιδόθηκε στην άθληση και διακρινόταν σχεδόν σε όλα τα αγωνίσματα. Συμμετείχε σε δρόμους, άλματα, ρίψεις. Αναδείχθηκε νικητής στο σχολείο του, στην πόλη του, παγκυπριονίκης αργότερα. Όταν μετέβη στην Αθήνα συνέχισε τον αθλητισμό, παράλληλα με τις σπουδές του, και αναδείχθηκε νικητής σε πανελλήνιους αγώνες. Μεγάλη επιτυχία σημείωσε και στη Γυμναστική Ακαδημία. Στην Αλεξάνδρεια, όπου διορίστηκε καθηγητής Γυμναστικής στο Αβερώφειο, είχε άριστα αποτελέσματα με τα παιδιά που εκγύμναζε. Σ’ όλα τα στάδια και τα γήπεδα, σ’ όλους τους αθλητικούς συλλόγους, έδινε το «παρών» τα απογεύματα και τα βράδια, προπονώντας και γυμνάζοντας τους αθλητές. Με όλους τους αθλητές είχε θαυμάσια συνεργασία και έφερνε πολύ καλά αποτελέσματα. Φρόντιζε μάλιστα να ασκεί και ο ίδιος το σώμα του, μαζί με τη σωματική άσκηση των μαθητών του. Η αγάπη του για τον αθλητισμό υπήρξε αέναη, και υπηρέτησε σ’ όλη του τη ζωή με πίστη τα ιδανικά και την υψηλή ιδέα του Ολυμπισμού. Για τη δουλειά του στον αθλητικό τομέα σημειώνει η φίλη του Ευγενία Παλαιολόγου-Πετρώνδα3: «Δούλεψε με αγάπη και ενθουσιασμό. Πρόσφερε στον παροικιακό αθλητισμό. Όπου σκαλίσουν το χώμα στα γήπεδα θα βρουν τον ιδρώτα του…» Ιδού πώς περιγράφει ο ίδιος τον εαυτό του ποιητικά: «Σώμα ψηλό κι αθλητικά στήθη και πλάτες μαυριδερός στον ήλιο της Ανατολής…» Και παρακάτω: «ένιωθα στους κροτάφους μου στεφάνι θριάμβου και πίστευα στο μέλλον σα θερμός ποιητής». Αλλού, με τίτλο «Ο Αλιθέρσης», στιχουργεί ως εξής: «Είναι άλτης και ποιητής». Σε άλλο ποίημα υμνεί τους αθλητές με αυτούς τους στίχους: «Τα εφηβικά, που λούζονται κορμιά, τα τέλεια, κι ευφραίνουν στ’ ανοιχτόκαρδα ηχηρά τους γέλια». «Στο γυμναστήριο πήγαινε το κάθε δείλι, και χαίρου τα γυμνά κορμιά, τα άξια για σμίλη και τη δική του βλέποντας σε κείνα, εικόνα, “μες στη αλκή τους”, λέγε, “ο Βήρος ζει στον αιώνα”»4

Ο Δάσκαλος Σ’ όλη τη ζωή του υπήρξε δάσκαλος. Ήξερε την τέχνη του διδάσκειν και την υπηρετούσε με φιλοτιμία και με ενθουσιασμό. Δίδασκε «μετ’ αγάπης», όπως

Αθλητής και Γυμναστής

39

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

G 40 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

μας συμβουλεύουν και τα πατερικά κείμενα των Τριών Ιεραρχών, των μέγιστων διδασκάλων των Γραμμάτων μας, και όπως η σύγχρονη παιδαγωγική, ασφαλώς, προστάζει. Πλησίαζε με αγάπη τους μαθητές του την ώρα της διδασκαλίας και γύμναζε με υπομονή και σύστημα τους αθλητές του στα γήπεδα. Οι μαθητές, αλλά και οι μεγαλύτεροι, συνήθιζαν να τον φωνάζουν απλά με το προσωνύμιο «ο Δάσκαλος», κάτι που κι εκείνος δεχόταν με χαρά. Επίσης, ανεπίσημα δίδασκε και ενέπνεε στους μαθητές του την ύψιστη τέχνη της ποιητικής. Ενθάρρυνε με όλη του την ψυχή τα πρώτα ποιητικά φτερουγίσματα των μαθητών που έτρεχαν σ’ αυτόν για να δείξουν τα πρωτόλειά τους. Σ’ αυτόν, τον Δάσκαλο, τον οποίο εμπιστεύονταν και αγαπούσαν, που ήταν δημοτικιστής και φιλελεύθερος άνθρωπος – και όχι στους φιλολόγους τους, που οι περισσότεροι δίδασκαν και υιοθετούσαν τη στείρα καθαρεύουσα και εφάρμοζαν αντιπαιδαγωγικές μεθόδους διδασκαλίας. Μέσα στην αυστηρή νοησιαρχία που επικρατούσε εξαιτίας ορισμένων καθηγητών και πνευματικών ανθρώπων, η ευγενής προσωπικότητα και η ορθά παιδαγωγούσα μέθοδος του Αλιθέρση τον έκαναν εξαιρετικά αγαπητό στον μαθητόκοσμο, αλλά και ευρύτερα στο κοινωνικό του περιβάλλον. «Δάσκαλο» τον προσφωνούσαν και όσοι από τους ενήλικες της Αλεξανδρινής Κοινότητας τον γνώριζαν. Όμως, το παιδαγωγικό και εκπαιδευτικό του έργο έχει να παρουσιάσει ακόμα κάτι, καθόλου έλασσον, για εμάς τους εκπαιδευτικούς: μια εξαίρετα προσεγμένη έκδοση, ένα Αναγνωστικό της Γ΄ Δημοτικού, η οποία του ανετέθη από τον τότε Επιθεωρητή Γρηγόρη Πετρώνδα. Το σχολικό του πόνημα έχει τον τίτλο Στη χώρα του Νείλου και εκδόθηκε από τον εκδοτικό οίκο των αδελφών Νταφώτη, το 1937. Περιέχει πεζά και ποιητικά κείμενα δικά του, διασκευασμένα κείμενα από την παγκόσμια λογοτεχνία και από λαϊκά παραμύθια, ανθολογημένα ποιήματα από την ελληνική και την παγκόσμια ποίηση, καθώς και μεταφράσεις του ποιημάτων σε περίφραση. Το Αναγνωστικό, γραμμένο σε στρωτή δημοτική, έχει ευρεία θεματολογία, τόσο αιγυπτιώτικη ή ελλαδίτικη όσο και παγκόσμια. Είναι συγκινητική η ευσυνειδησία με την οποία δηλώνει στα περιεχόμενα την κάθε του παρέμβαση σε ξένα κείμενα, τα οποία διασκευάζει, μεταφράζει ή παραφράζει. Η επιλογή των κειμένων αλλά και η συγγραφή εκ μέρους του αποδεικνύουν το γεγονός ότι ήταν σπουδαίος παιδαγωγός, δάσκαλος και φίλος των παιδιών. Παραθέτω το ποίημά του «Εκδρομή», για να καταδειχθεί το πόσο γνώριζε ο ποιητής-παιδαγωγός την παιδική ψυχοσύνθεση. ΕΚΔΡΟΜΗ

«Σήμερα τι χαρά! Εκδρομή θα πάμε! Τριαντάφυλλα στους κήπους θα ευωδάνε, – Ζήτω, ζήτω! φωνάζουν τα παιδιά, γαλάζια τ’ ουρανού θα είναι η θωριά, θα τραγουδάμε θα χοροπηδάμε πολύχρωμα πουλιά θα κελαηδάνε πάνω στους λόφους πέρα εκεί μακρυά. πάνω στους λόφους πέρα εκεί μακρυά.

Δε θα έχουμε μαθήματα και θα ’ναι Και τα παιδιά γραμμή φεύγουν και πάνε ήλιος χρυσός και δροσερή σκιά με γέλια και χαρούμενη καρδιά και μυρωμένες αύρες θα φυσάνε τη μέρα που αλησμόνητη θε να ’ναι, πάνω στους λόφους πέρα εκεί μακρυά. πάνω στους λόφους πέρα εκεί μακρυά». Ο Κώστας Πιλαβάκης τονίζει: «Πέτυχε ως δάσκαλος, γιατί κατόρθωσε με τον τρόπο του να κερδίσει την αγάπη των μαθητών του. Είναι γι’ αυτούς ο Δάσκαλος που γυμνάζει όχι μόνο τα σώματά τους, αλλά και τις ψυχές και τον νου τους φωτίζει και καθοδηγεί». Όμως, εξαιτίας του συντηρητισμού των συναδέλφων του και ορισμένων οικονομικών παραγόντων της Ελληνικής Κοινότητας, πολλές φορές ο ποιητής, ο αθλητής και ο δάσκαλος νιώθει να καταπιέζεται. «Σ’ ένα ημερήσιο πρόγραμμα τώρα η ζωή μου μια άγρια ανήσυχη ομορφιά μέσ’ στο κλουβί». Στίχοι που καταμαρτυρούν το πόσο καταπονείται η ψυχή του.

Ο ποιητής Όσο αγάπησε από μικρός τον αθλητισμό, άλλο τόσο αγάπησε και την ποίηση, με αγάπη βαθιά και προσήλωση μεγάλη. Στη νεανική ηλικία των 21 ετών, εν έτει 1918, καταφέρνει να παραγάγει ποίηση στέρεη και μεστή, η οποία αποσπά ευνοϊκά σχόλια από τον Μενέλαο Φραγκούδη, διευθυντή της εφημερίδας Αλήθεια στη Λεμεσό. Γράφει ο Φραγκούδης5: «τα πρώτα του ποιήματα […] ήλθαν σαν μια αληθινή αποκάλυψη ενός δυνατού ποιητικού ταλέντου και πιο πολύ ενός πνευματικού φιλοσόφου, που ευθύς εξ αρχής χτυπάει με τόλμη την πόρτα των μεγάλων, του κόσμου, μυστηρίων…» Εκδίδει την πρώτη του ποιητική συλλογή το 1919 στη Λεμεσό, με τίτλο Γαλανά δακτυλιδάκια, και ακολουθεί το 1921 η συλλογή Κρινάκια του γιαλιού. Έκδηλη και στις δύο συλλογές η παλαμική επίδραση. Επιδράσεις δέχεται και από τους άλλους συγχρόνους του Έλληνες ποιητές: Άγγελο Σικελιανό, Σωτήρη Σκίπη, Μιλτιάδη Μαλακάση, Ζαν Μορεάς, κ.ά. Συνεχίζει με τη συλλογή Οι οραματισμοί του Εωσφόρου και άλλα ποιήματα, το 1923, στην οποία ο ποιητής παρουσιάζει επαναστατική διάθεση, αφού θέλει να γκρεμίσει τον κόσμο για να τον ξαναχτίσει ομορφότερο. Φαίνεται καθαρά εδώ η επίδραση από το φίλο του Νίκο Καζαντζάκη. Το 1929 εκδίδει και πάλι στη Λεμεσό τη συλλογή Απλή προσφορά, που την αφιερώνει στην Εύα Ζαφειροπούλου, την τρυφερή του σύντροφο και μητέρα του παιδιού τους, που τότε ήταν ένα αγγελούδι τεσσάρων ετών. Στη συλλογή αυτή, τα ερωτικά σονέτα για την Εύα είναι έξοχα, ενώ τα ποιήματα που αναφέρονται στα παιδιά εκφράζονται με περισσή τρυφερότητα. Γράφει στην αφιέρωσή του απευθυνόμενος στην Εύα: «Ονειρεύτηκα τόσα για τη ζωή, ω αγαπημένη μου, ώστε να δικαιολογιέται η απλή μελαγχολία που

41 

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

χαρακτηρίζει τα ποιήματα που εδώ σου αφιερώνω. Δεν είν’ εξάλλου καταθλιπτικά, γιατί ποτέ και το θάρρος δε μ’ εγκατέλειψε. Γνωρίζεις εσύ, καλύτερα απ’ όλους, τον καθημερινό μου αγώνα και τη μεγάλη πικρία της ζωής». Από λατρεία για την Εύα ξεχειλίζουν οι ακόλουθοι στίχοι: «Κι αν δε σου φέρνω στέμμα και πορφύρα, στα πόδια σου, τα εξαίσια σκορπά μύρα σα λήκυθος που ράγισε, η καρδιά μου». Και στο ποίημα «Χαμόγελο των παιδιών» διαβάζουμε: «Το χαμόγελο των αθώων υπάρξεων έρχεται, στων θρήνων την κοιλάδα να θυμίσει, το πρόσωπο του Θεού της ολβιότητας, που η ανθρωπότη, το ’χει λησμονήσει».

42 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Το 1939 εκδίδει στην Αλεξάνδρεια τη συλλογή Θερισμοί και οργώματα, με έντονη τη λυρική διάθεση, όπως και στην Προσφορά. Το 1944 συναντούμε την πιο δυνατή και υψηλή στιγμή της ποιητικής του δημιουργίας, με το ώριμο έργο «Μυστικός Δείπνος», όπου ο πόνος του για το χαμό της μικρής Γλαύκης μετουσιώνεται σε αληθινή τέχνη: «Στο φέρετρο ο χρυσός σταυρός καρφώνει τα τέσσερα του ορίζοντα σημεία!» … «Σκοταδερή γωνιά και βουβό σπίτι παιγνίδια παιδικά: Άλογο ξυλένιο, έπιπλα ψεύτικα, παλιάτσε αστείε, βιβλία, σφυρίχτρες, μπάλες κι εσύ Κούκλα ω γυάλινα εσείς, μάτια, ενός ονείρου, λυπητερού, στο βάθος σας η θλίψη περνά στη λησμοσύνη!» Το 1958 κυκλοφορεί η συλλογή Προσμαρτυρία, που είναι αφιερωμένη στον Απελευθερωτικό Αγώνα της Κύπρου και στην οποία ακούγεται ο πασίγνωστος, όλο λυγμό, στίχος του: «Αχ! να ’μουν νέος να σκοτωθώ στην Κύπρο!» … «Χαίρε! ω ελευθερία του μετώπου!» «Μα η Μοίρα ορίζει να χρωστά η Ελλάδα θυσίες, αγώνες, δράματα και πάντα μαθήματα υψηλά στην Ιστορία!» Θρηνεί με τους στίχους του για τα θύματα της αγχόνης: «Ν’ ακούω στον άλλο μου ύπνο μοιρολόι

κλάμα πολλών μανάδων, που όποιος μόνο μια φορά ακούει το θυμάται αιώνια…» Το 1964, δημοσιεύει στη Λεμεσό την τελευταία του συλλογή, Αρμογή αιώνων και στιγμών. Από τη συλλογή αυτή παραθέτω στίχους από την «Ευχή στην Γλαυκή μου». «Εσύ, Γλαυκή, πάντα όρθια στο πλευρό μου, τόνιζέ μου τον ήχο… … Γιατί είν’ η ποίηση νόμος και ρυθμός σου». Λυρισμός, θλίψη, πόνος, φιλοπατρία, φιλοσοφική διάθεση, αγάπη για την Ελλάδα και την αγωνιζόμενη Κύπρο του, αγάπη για την οικογένεια και κυρίως για τη Γλαύκη, αγάπη για τη φύση και περισσότερο τη θάλασσα – αυτό είναι το υφάδι πάνω στο οποίο υφαίνει την έμπνευσή του ο ποιητής. Πάμπολλες οι αναφορές στη θάλασσα και στο γλαυκόχρουν χρώμα βρίσκονται διάσπαρτες σε όλες τις συλλογές του. Ενδεικτικά, μόνο, αναφέρω: «Ο βένετος γιαλός», «και μέσα στη γλαυκότη του οι γλάροι», «κι άστραφτε πέρα η δοξασμένη θάλασσα», «τριγύρισε τ’ ακρογιάλια», «γαλάζια τ’ ουρανού θα είναι η θωριά», «στης θάλασσας τη φωτεινή, θάμαζε αγκάλη», «και πάντοτε ολύμπια γαληνός», «μια υπόσχεση γαλάζιας ευτυχίας», «κι ίσκιοι γαλάζιοι στα στενά σοκάκια», «Έτσι ταράζει ο άνεμος τη γαλανή Σειρήνα», «και μεις στη γλαυκή νύχτια ευδαιμονία», «ο ουρανός ασπρογαλιάζει» «μέσ’ στο γλαυκό χρώμα σβήνουν του απείρου», «ο βένετος γιαλός». Ας θυμηθούμε και τους τίτλους των δύο πρώτων συλλογών του: «Γαλανά δακτυλιδάκια» και «Κρινάκια του γιαλού». Επίσης, ας προσέξουμε το όνομα που διάλεξε για ψευδώνυμο: «Γλαύκος». Γλαύκη λεγόταν η πρώτη κόρη του, Γλαυκή η δεύτερη, και «Γλαυξ» ήταν η επωνυμία του εκδοτικού οίκου που εκδίδει τις πρώτες του συλλογές στη Λεμεσό. Το γλαυκόχρουν χρώμα σ’ όλο το ιδεατό μεγαλείο του! Από την κριτική που γράφτηκε για το έργο του, σταχυολογώ ορισμένες μόνο γνώμες: Μενέλαος Φραγκούδης: «Γι’ αυτό κι ο Γλαύκος Αλιθέρσης δεν παρουσιάστηκε, όπως όλοι απάνω-κάτω οι φιλολογούντες νέοι, με τα πρώτα, δηλαδή, αδέξια ψελλίσματα, αλλ’ απεκαλύφθη διά μιας τέλειος τεχνίτης του στίχου και καβαλάρης δυνατός, που δεν φοβάται να κεντήσει τον Πήγασόν του προς τα ψηλότερα και δυσκολότερα της Τέχνης μονοπάτια». Αντώνης Ιντιάνος:7 «Ο Αλιθέρσης έχει γράψει υπέροχα ποιήματα κι έχει σφυρηλατήσει έναν έξοχο στίχο…» Κώστας Πιλαβάκης:8 «Πώς μπορεί, πράγματι, ν’ αρνηθεί κανείς τη δάφνη στον ποιητή, σ’ έναν άνθρωπο που αφιέρωσε τη ζωή του ολόκληρη κι έδωσε το αίμα της καρδιάς του υπηρετώντας τη Μούσα;» Η Ευγενία Παλαιολόγου-Πετρώνδα9 τού αφιερώνει τους παρακάτω στίχους:

43

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

G 44 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

«Γι’ αυτό πιοτό της Μούσας σου κερνάς κρυφή σπονδή στον πόνο, κάθε εσπέρα ασύγκριτε Ποιητή σε περηφάνια, Ω! Δάσκαλε, στο στίβο της τιμής Χαιρόμαστε τη γαληνή σου εικόνα...» Ο Κώστας Στεργιόπουλος10 αποτιμά την ποίησή του ως εξής: «Ο Αλιθέρσης είναι ποιητής με αναμφισβήτητη προσωπική στάση, […] διαθέτει γνησιότητα και ειλικρίνεια, […] το γενικό του επίπεδο βρίσκεται πιο ψηλά απ’ το επίπεδο των άλλων ποιητών του κύκλου της Αλεξάνδρειας». Σύμφωνα και πάλι με τον κριτικό και καθηγητή Κώστα Στεργιόπουλο: «Η ποίηση του Αλιθέρση βρίσκεται στους αντίποδες της καβαφικής. Περισσότερο μοιάζει να ’ρχεται από την παλαμική παράδοση και, προπάντων, από τον Σικελιανό και τον μεταπαλαμικό λυρισμό, μολονότι σ’ ορισμένα σημεία δεν φαίνεται να ’χει μείνει εντελώς ασυγκίνητη κι από το δίδαγμα του Καβάφη, τουλάχιστον ως προς την τέχνη της αποσιώπησης και της υποβολής, όσο κι αν της λείπει συχνά η συμπύκνωση κι η αίσθηση του περιττού. Εντούτοις, παρά τις επιμειξίες και τις κάποιες επιδράσεις, διατηρεί ευδιάκριτο τον προσωπικό της χαρακτήρα, σημειώνοντας κάθε τόσο μετασταθμεύσεις και παρουσιάζοντας εξελίξεις, καθώς ξεκινά από την πιο συντηρητική παράδοση, για να προωθηθεί ως την πιο ανανεωμένη και να σταθεί με περίσκεψη στα πρόθυρα της “νέας ποίησης”». Διαβάζοντας σήμερα τους παρακάτω στίχους του, ασφαλώς διακρίνουμε κάποια καβαφική επίδραση και σίγουρα διαπιστώνουμε την απαρχή της νεοτερικής ποίησης: «Στο φέρετρο ο χρυσός σταυρός καρφώνει τα τέσσερα του ορίζοντα σημεία!» … «Γύρω μου ανύψωσα βουνά και μέσα έχω κλειστεί σπουδάζω μες στη μοναξιά τη γνώρα του εαυτού μου και μελετώ τ’ ανήφορα του μυστικού σκοπού μου το ξέρω ανθρώποι! Οι δρόμοι σας για μένα είναι κλειστοί. Μα κάλιο αστεφάνωτος κ’ έξω απ’ τα τείχη, παρά ευνουχισμός στην ελευθερία». … «Θε να τους δεις να κάθουνται, πάντα μονάχοι σ’ ένα τραπέζι καφενείου μικρού. Νοιώθεις το βάρος που κρατά η σκυφτή τους ράχη με ίχνη, στα χείλη τους χαμόγελου πικρού». … «Στη ροή του χρόνου σβήνουν όλα, μένει παρθενική ψυχή, στίχος παρθένος: Χαίρε! ω ελευθερία του μετώπου!» …

Τέλος, ο Κύπρος Χρυσάνθης θα γράψει11: «Για μας εδώ πρέπει να θεωρηθεί ως γενάρχης της σύγχρονης ποίησης στη δημοτική, γιατί από τους πρώτους ευδόκιμα ασχολήθηκε με αυτή».

Το υπόλοιπο έργο του Ο Αλιθέρσης, εκτός από την ποίηση, έχει να παρουσιάσει και άλλο σημαντικό πνευματικό έργο, που απαρτίζεται από δύο συλλογές διηγημάτων (Ο γυμνός άνθρωπος και Αράχνες), δύο τραγωδίες (Πύργος της Βαβέλ και Αροδαφνούσα), αρκετές μεταφράσεις έργων της αγγλικής λογοτεχνίας και αρκετές μελέτες (η αντικαβαφική κριτική-μελέτη «Το πρόβλημα του Καβάφη», «Δ. Θ. Λιπέρτης», «Βασίλης Μιχαηλίδης», «Νίκος Νικολαΐδης», «Σωτήρης Σκίπης», «Μιλτιάδης Μαλακάσης» και «Νίκος Σαντορινιός»). Ασχολήθηκε επίσης με την ανθολόγηση και έκδοση της Αγγλικής Ανθολογίας, συνέγραψε Ιστορία της Νέας Ελληνικής Λογοτεχνίας καθώς και το προαναφερθέν Αναγνωστικό της Γ΄ Δημοτικού.

Ο άνθρωπος O Γλαύκος Αλιθέρσης υπήρξε σίγουρα ένας αξιόλογος πνευματικός άνθρωπος, ένας σπουδαίος αθλητής, ένας ακούραστος δουλευτής του στίχου. Ήταν άνθρωπος που αγάπησε το Ωραίο, το Υψηλό και το Αιώνιο. Γράφει ο ίδιος: «Έκαμα εγώ τη ζωή μου μιαν άσκηση κι έχω αγαπήσει μόνο τα αιώνια πράγματα».

«Ήρθε η Μορφή, που εξουσιάζει τ’ άστρα και την αθλία, που ενδύομαι ύπαρξή μου, και ξεπερνά το Χώρο και το Χρόνο, το Αύριο και το Χτες και συναντήθη με την αιώνια Αλήθεια – τη Μονάδα που τείνω Εγώ κι Εσύ, που τείνουμε Όλοι. Απαρασάλευτη ώρα, χαρά ονείρου». … «Νίκο! Η γραμμή η μονότονη του γρύλου, στη νύχτα της σκλαβιάς – νύχτας του πόνου – θυμίζει Ελλάδα και λαϊκό τραγούδι, θλιμμένο τόνο, αργό της Ιωνίας. Μα δεν είν’ παρά η Πίστη κι η Εμμονή μας στο υπέρτατο αγαθό του όρθιου ανθρώπου, που αναμετρά την άβυσσο του χρόνου κι αγγίζει με το μέτωπό του τ’ άστρα!»

45

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

G 46 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Ευτύχησε να δημιουργήσει μια τρυφερή και στοργική οικογένεια, με την Εύα, τη Γλαύκη, τη Γλαυκή αργότερα, και την εγγονούλα του την Εύα. Αγαπήθηκε από τους μαθητές και τους αθλητές του, η ποίησή του διαβάστηκε, παρόλες τις αντιξοότητες που παρουσιάζει η πρώιμη πνευματική του δραστηριότητα, κυρίως τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Πόνεσε, όμως, πολύ. Υπέφερε πολύ η ευαίσθητη ψυχή του. «Τ’ όνειρο ήταν πολύ, πολύ το κλάμα», μας δηλώνει ποιητικά. «Μόνος τον δρόμο οδεύω των παθών του μαρτυρίου / ο σταυρός με περιμένει / μα πάντα σ’ αγαπώ, όπως αγαπούν οι τρισαπελπισμένοι». Η ζωή του όλη ένα καράβι για τον επαναπατρισμό. «Καράβι! Ένα ταξίδι η ζωή μας όλη», μας υποδεικνύει σε κάποιο στίχο του. Υπήρξε σ’ όλη τη ζωή του ένας άνθρωπος με σεμνότητα και εσωτερικότητα, αθλητοπρέπεια και αξιοπρέπεια, τιμιότητα και ευθύτητα. Αυτό που τον χαρακτήριζε, πάνω απ’ όλα, ήταν η εντιμότητα. Στη μνήμη όσων τον γνώρισαν, αλλά και όσων διάβασαν την ποίησή του, θα μείνει ο ίδιος Γλαύκος της νιότης του – ο ευθυτενής, αθλητικός, ειλικρινής, ευγενής, διακριτικός και τίμιος άνθρωπος. Γιατί παρέμεινε σ’ όλη τη ζωή του ο ίδιος γλαυκός Γλαύκος, από την όμορφη και γλαυκή Κύπρο, που αγάπησε μ’ όλη την ψυχή του τη Γλαύκη και τη Γλαυκή του, και υπηρέτησε πιστά και με αφοσίωση την αρμονικά τονισμένη γλαυκή του ποίηση. Έχουν περάσει εξήντα χρόνια από την εκδημία του. Ας θυμηθούμε λοιπόν ξανά το έργο του κι ας ευχηθούμε κι εμείς στον ποιητή, όπως ο Κύπρος Χρυσάνθης στο αποχαιρετιστήριό του: «Καλό ταξίδι σου, του στίχου μας θεμελιωτή σ’ αναζητεί το τζάκι. Στη μνήμη θα κρατούμε τη γραφή σου – επιστολές που δε μοιράζει ο ταχυδρόμος – Καλό ταξίδι». ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Ευγενίας Παλαιολόγου-Πετρώνδα, Γλαύκος Αλιθέρσης – ο δάσκαλος του στίβου και του στίχου, Λευκωσία 1981. 2. Σε ομιλία του στο Παγκύπριο Γυμνάσιο το 1973. Το κείμενο δημοσιεύτηκε στην έκδοση του Πνευματικού Ομίλου Λεμεσού, το 1976. 3. Ευγενίας Παλαιολόγου-Πετρώνδα, ό.π. 4. Βλ. σημ. 2. 5. Ό.π. 6. Ό.π. 7. Βλ. Χρ. Ανδρέου, Κύπριοι συγγραφείς, σ. 46. 8. Βλ. σημ. 2. 9. Ε. Παλαιολόγου-Πετρώνδα, Δέκα διαλέξεις, Λευκωσία, έκδ. Χρ. Πετρώνδα, 2001, σ. 48. 10. Βλ. Χρ. Ανδρέου, ό.π., σελ. 41. 11. Κύπρου Χρυσάνθη, Γλαύκος Αλιθέρσης, Λευκωσία, έκδ. ΕΠΟΚ, 1986, σ. 13.

Ευγενία Παλαιολόγου-Πετρώνδα, Γλαύκος Αλιθέρσης – ο δάσκαλος του στίβου και του στίχου, Λευκωσία 1981. Ευγενία Παλαιολόγου-Πετρώνδα, Δέκα διαλέξεις, Λευκωσία, έκδ. Χρήστου Πετρώνδα, 2001. Ευγενία Παλαιολόγου-Πετρώνδα, Προσωπογραφίες, Λευκωσία, έκδ. ΑΚΕΛ, 1998. Κύπρος Χρυσάνθης, Γλαύκος Αλιθέρσης, Λευκωσία, έκδ. ΕΠΟΚ, 1986. Πνευματικός Όμιλος Λεμεσού, Γλαύκος Αλιθέρσης. Επιλογή από το ποιητικό του έργο, Λεμεσός 1976. Χρ. Ανδρέου, Ανθολογία Κυπριακής Λογοτεχνίας. Ποίηση, σ. 358-369. Χρ. Ανδρέου, Κύπριοι συγγραφείς, σ. 40-46. Διαλέξεις περί της Κυπριακής Ποιήσεως, Πάφος Κύπρου 1938, σ. 93-100. Περιοδικό Πνευματική Κύπρος, Ε΄ 304, ΣΤ΄ 99, 119, 141, 175, 210. Άντης Περνάρης, Ιστορία της Κυπριακής Γραμματείας, Λευκωσία 1977, σ. 73-81. Κώστας Στεργιόπουλος, Η ελληνική ποίηση. Η ανανεωμένη παράδοση, Αθήνα, Σοκόλη, 1980, σ. 238-241. Ανθολόγιο για το Λύκειο – Μέρος Β΄, Υ.Π.Π., Λευκωσία 1996, σ. 4-10. Ανθολόγιο για το Γυμνάσιο, Υ.Π.Π., Λευκωσία 1996, σ. 113. Ποιητικές συλλογές του Γλαύκου Αλιθέρση. Γλαύκου Αλιθέρση, Αναγνωστικό Γ΄ Δημοτικού, «Στη χώρα του Νείλου», Αλεξάνδρεια. εκδ. Αδελφών Νταφώτη, 1937, σ. 191.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

47 

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

«ΚΑΙ ΠΙΣΤΈΣ ΚΑΙ ΩΡΑΊΕΣ... ΣΤΟ ΣΤΑΥΡΟΔΡΌΜΙ ΤΗΣ ΜΕΤΆΦΡΑΣΗΣ» Η ΤΈΧΝΗ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΉΣ ΜΕΤΆΦΡΑΣΗΣ* Άννα Βασιλειάδη-Δαρδάλη

Οικονομολόγος, λογοτέχνις, βραβευμένη μεταφράστρια λογοτεχνίας (2011)

Π 48 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

οια είναι τα απαραίτητα «όπλα» ενός μεταφραστή απέναντι στην πρόκληση της μετάφρασης ενός λογοτεχνικού έργου; Κι ακόμη περισσότερο, ποιες είναι οι απαιτήσεις κι οι προκλήσεις της μετάφρασης ενός λογοτεχνικού έργου για παιδιά; Τι καλείται ο μεταφραστής να πράξει; Γιατί σε άλλες περιπτώσεις ξεχνιέται σαν να μην υπήρξε, σαν να μην συνέβαλε καθόλου στην απόδοση ενός έργου, ενώ άλλες φορές εκπαιδευτικοί απαιτούν συγκεκριμένο μεταφραστή κάποιου λογοτεχνικού βιβλίου που επιθυμούν να διδάξουν στους μαθητές τους; Η μετάφραση ενός λογοτεχνικού έργου υπήρξε ανέκαθεν μια πρόκληση, δικαιολογημένη ασφαλώς, αφού στην περίπτωση αυτή ο μεταφραστής καλείται να παίξει έναν ιδιαίτερα απαιτητικό ρόλο, αυτόν του μυημένου στα μυστικά της τέχνης του λόγου αναγνώστη, του ευαίσθητου γνώστη της άλλης γλώσσας, του ανθρώπου με τη βαθιά και πλατιά καλλιέργεια και, ασφαλώς, του ιδιαίτερα ικανού ανθρώπου όσον αφορά τη χρήση της δικής του, μητρικής γλώσσας. Η μετάφραση ενός λογοτεχνικού έργου, κυρίως όταν πρόκειται για τις αγνές παιδικές –ή και εφηβικές ακόμη– ψυχές, που δεν κατέχουν τη διαδικασία «αποβολής» άσχημων συγγραμάτων αλλά αφομοιώνουν οτιδήποτε διαβάζουν και περιμένουν να γνωρίσουν τον κόσμο μέσα από την ανάγνωση και τη μελέτη, δεν είναι μόνο πρόκληση ή πρόσκληση, αλλά και μια φοβερή ευθύνη. Είναι εξίσου δύσκολη όσο και η συγγραφή ενός λογοτεχνήματος για παιδιά και, χωρίς υπερβολή ή έπαρση, ακόμη δυσκολότερη. Πολλές οι θεωρίες για το τι ισχύει σε μια λογοτεχνική μετάφραση. Κι ένα αιωρούμενο ερώτημα: ποιο το νόημα της θεωρίας; Σε μια μελέτη του για το σε τι χρησιμεύει η θεωρία στη λογοτεχνική μετάφραση, ο David Connoly1 αναφέρει ότι: «Aυτό που τονίζεται συνεχώς από τους μεταφραστές, ανεξάρτητα από τη συγκεκριμένη, κάθε φορά, προσέγγιση ή μεθοδολογία, είναι η ανάγκη για συνεχή επεξεργασία και επανεκτίμηση του * Το παρόν άρθρο παρουσιάστηκε στην Επιμορφωτική Ημερίδα της 13ης Μαΐου 2015 για εκπαιδευτικούς, στο Πολιτιστικό Κέντρο Άργους Ορεστικού, στην Καστοριά, κατά τη διάρκεια του Εκπαιδευτικού Προγράμματος Φιλαναγνωσίας «Η Φαντασία πάει... σχολείο» σε συνεργασία με τη Γ.Λ.Σ.

μεταφρασμένου κειμένου, έτσι ώστε ν’ αντιστοιχεί όσο το δυνατόν περισσότερο, και σε όλα τα επίπεδα (σημασιολογικό, υφολογικό, πραγματολογικό), στο πρωτότυπο κείμενο. Παραμένει όμως το ερώτημα εάν η εξέταση της προσωπικής εμπειρίας ενός ικανού μεταφραστή μπορεί να παράσχει μεθοδολογίες και στρατηγικές με γενικότερη ισχύ, και ως εκ τούτου να έχει πρακτική αξία για άλλους μεταφραστές». Ταυτόχρονα, όπως δηλώνει η Bassnett2 (1980: 11): «Πίσω από κάθε συζήτηση σχετικά με τη μετάφραση βρίσκεται η πεποίθηση ότι πράγματι υπάρχουν αρχές που μπορούν να οριστούν και να κατηγοριοποιηθούν, και τελικά να χρησιμοποιηθούν στον κύκλο κείμενο-θεωρία-κείμενο ανεξάρτητα από τις συγκεκριμένες γλώσσες». Ο Savory3 ήδη στα τέλη της δεκαετίας του ’50 (1957: 49-50) ισχυρίζεται ότι «δεν υπάρχουν γενικώς αποδεκτές αρχές της μετάφρασης, μιας και οι μόνοι άνθρωποι οι οποίοι είναι αρμόδιοι να διατυπώσουν αυτές τις αρχές [προφανώς οι έμπειροι μεταφραστές] δεν έχουν ποτέ καταφέρει να συμφωνήσουν μεταξύ τους […] αλλά αντίθετα μας έχουν κληροδοτήσει μια σωρεία συγκεχυμένων σκέψεων· κάτι που δεν έχει όμοιό του σε άλλους κλάδους της λογοτεχνικής έρευνας». Στο τέλος όμως ακόμη και ο Lefevere4 (1975: 99) δεν αποφεύγει να δώσει έναν ορισμό της επιτυχούς κατά τη γνώμη του μετάφρασης. Kαταλήγει λέγοντας ότι το έργο του μεταφραστή συνίσταται «στο να αποδώσει με ακρίβεια το κείμενο-πηγή, την εκ μέρους του συγγραφέα ερμηνεία ενός δεδομένου θέματος εκφρασμένου σε έναν αριθμό παραλλαγών, με τρόπο ώστε αυτό το κείμενο να γίνει προσιτό στους αναγνώστες εκείνους που δεν είναι εξοικειωμένοι με αυτές τις παραλλαγές. Kι αυτό επιτυγχάνεται με την αντικατάσταση των αρχικών παραλλαγών του συγγραφέα με τις ισοδύναμές τους σε μια διαφορετική γλώσσα, χρόνο, τόπο και παράδοση». Είναι φανερό από τη βιβλιογραφία ότι η διερεύνηση του ρόλου της θεωρίας στο χώρο της λογοτεχνικής μετάφρασης και του σκοπού της είναι θέ-

49

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

ματα ανοιχτά προς συζήτηση. Σύμφωνα με την Bassnett (1980: 37), ο σκοπός της θεωρίας της μετάφρασης «είναι να καταστήσει δυνατή τη γνώση των διαδικασιών που λαμβάνουν χώρα κατά την πράξη της μετάφρασης και όχι, όπως συχνά παρεξηγείται, να παράσχει ένα σύνολο κανόνων που θα μας βοηθήσουν να πετύχουμε την τέλεια μετάφραση». O Holmes5 (1988: 94) επισημαίνει ακόμη ότι: «οι περισσότερες από τις θεωρίες που είχαμε πριν τη δεκαετία του ’50 ήσαν σαφώς και αναντίρρητα κανονιστικές. Mας έλεγαν πώς οφείλουμε μάλλον να μεταφράζουμε παρά πώς πράγματι μεταφράζουμε, και πολλές από τις θεωρίες που εμφανίστηκαν από τότε μέχρι σήμερα έχουν γίνει υπόρρητα κανονιστικές, ενώ αυτό που θέλουν είναι να δίνουν την εντύπωση μη κανονιστικών θεωριών. Aκόμη και σήμερα επιμένουμε να λέμε στους ανθρώπους πώς να μεταφράζουν, αν και η προσπάθειά μας έχει ως αφετηρία να κατανοήσουμε τι κάνουν οι άνθρωποι όταν μεταφράζουν». Tα λογοτεχνικά κείμενα είναι πράξεις επικοινωνίας και όχι απλώς σωροί γλωσσικών χαρακτηριστικών. Oι περισσότερες θεωρίες δεν μπορούν να εξηγήσουν το πολυσύνθετο μεταφραστικό εγχείρημα ή ακόμη την εφευρετικότητα την οποία χρειάζεται να επιδείξει ο μεταφραστής. Γι’ αυτό και ο Peter Jay6 (Weissbort 1989: 73) γράφει: «Oι αρχές στη μετάφραση είναι ad hoc, προέρχονται από την επαφή με συγκεκριμένους ποιητές ή ποιήματα, είναι το σύνολο των επιμέρους λύσεων σ’ ένα συγκεκριμένο πλέγμα προβλημάτων. H θεωρία συνιστά μια απόπειρα κωδικοποίησης και αξιολόγησης αρχών βάσει των τεκμηρίων πολλών διαφορετικών, συχνά αντιφατικών, πρακτικών». Και όπως σοφά παρατηρεί ο Newmark7 (1982: 36): «H θεωρία της μετάφρασης […] δεν μπορεί να μετατρέψει έναν κακό μεταφραστή σε καλό». Πολλά, λοιπόν, έχουν ειπωθεί για τη θεωρία, τη διαδικασία, τα πρέπει και τα μη της λογοτεχνικής μετάφρασης. Και προφανώς θα συνεχίσουν να λέγονται. Κατά την άποψή μου, η διαδικασία κάθε μεταφραστή λογοτεχνίας θα μπορούσε να αναπτυχθεί σε μια ξεχωριστή θεωρία.

Ποια είναι «καλή μετάφραση»; Σύμφωνα με τον Edmond Jaloux,8 τον Γάλλο συγγραφέα που έζησε μεταξύ 1878 και 1949, «Οι μεταφράσεις είναι σαν τις γυναίκες. Όταν είναι ωραίες δεν είναι πιστές, και όταν είναι πιστές δεν είναι ωραίες».

Επειδή διατηρώ την πίστη, και αποδεικνύεται παντού γύρω μου, ότι πολλές γυναίκες είναι ωραίες και πιστές, θέλησα να κάνω την προσπάθεια να εφαρμόσω το ίδιο και στις μεταφράσεις μου. Έχοντας εργασθεί ως «τεχνοκράτις» κι έχοντας κάνει διαφορετικού είδους μεταφράσεις κατά καιρούς, από ναυτιλιακά και νομικά έγγραφα, μεταπτυχιακές εργασίες, αλλά και επαγγελματική αλληλογραφία, θα επισημάνω ότι κάθε είδος μετάφρασης παρουσιάζει τις δυσκολίες και τις ιδιαιτερότητές της και ότι σε κάθε περίπτωση ο μεταφραστής που αναλαμβάνει ένα τέτοιο πόνημα πρέπει να είναι ιδιαίτερα προσεκτικός. Μια λάθος μετάφραση σε μια ιατρική μελέτη μπορεί να βλάψει έναν ασθενή. Μια λάθος μετάφραση ενός τεχνικού εγχειριδίου μπορεί να ταλαιπωρήσει έναν μηχανικό και να σας αφήσει στη μέση του πουθενά με ένα αυτοκίνητο που φυσικά αδυνατεί να σας πει από τι πάσχει! Αυτά και μόνο τα απλά παραδείγματα μας οδηγούν, συγκριτικά, να υποψιαστούμε πόσο σοβαρή εργασία είναι η ανάληψη μετάφρασης ενός λογοτεχνικού έργου! Παρενθετικά, εδώ θα πρέπει να διαχωρίσουμε ελαφρώς την ποιητική λογοτεχνική μετάφραση από τη λογοτεχνική μετάφραση του πεζού. Οι θεωρητικοί συμφωνούν σε γενικές γραμμές –και θα συμφωνήσω κι εγώ μαζί τους– ότι η ποίηση, παρά τη δυσκολία που παρουσιάζει έτσι κι αλλιώς ως λογοτεχνική έκφραση, έχει την ευκολία της «απόδοσης», σε αντίθεση με την πολυπλοκότητα της «μετάφρασης» που παρουσιάζει ένα λογοτεχνικό κείμενο. Αφήνοντας λοιπόν τις πολύπλοκες θεωρίες τις οποίες θα μπορούσαμε να αναλύουμε επί ώρες ή και μέρες, η λογοτεχνική μετάφραση κατά τη δική μου πλέον «θεωρία» και μπορεί και οφείλει να είναι και όμορφη και πιστή! Οφείλει να είναι πιστή στη σύλληψη του αρχικού δημιουργού της, και μπορεί να είναι πιστή στον τρόπο που αυτός εκφράζεται λογοτεχνικά. Οφείλει να είναι όμορφη, όπως οφείλει να είναι κάθε λογοτέχνημα, και μπορεί να είναι και όμορφη και πιστή, ενίοτε και σχεδόν κατά λέξη, ανάλογα με το κείμενο και τη γλώσσα προέλευσης και προορισμού. Ο μεταφραστής οφείλει να είναι καλός χρήστης και των δύο γλωσσών με τις οποίες εμπλέκεται, να μπορεί να αποδώσει σωστά τις ιδιωματικές εκφράσεις –κι εκεί δικαιολογείται η απόδοση και όχι η μετάφραση–, να δίνει προσοχή και έμφαση ακόμη και στα σημεία στίξης του αρχικού δημιουργού για να καταλάβει πλήρως κι επακριβώς αυτό που θέλει να πει. Με κατάλληλη τεχνική και χρήση της γλώσσας, των λέξεων, των συνωνύμων, μπορεί να κάνει πιστή τη μετάφραση με ελαχιστότατες αποκλίσεις, λαμβάνοντας πάντα υπόψη του το αναγνωστικό κοινό της γλώσσας προορισμού. Αυτό, βεβαίως, είναι μια επίπονη εργασία που ενέχει σαφώς περισσότερο χρόνο και κόπο από μια απλή μετάφραση/απόδοση ενός οποιουδήποτε λογοτεχνικού κειμένου. Επίσης, ο μεταφραστής οφείλει να δίνει ενίοτε την πρέπουσα σημασία ακόμη και στα ονόματα που ο αρχικός δημιουργός χρησιμοποιεί, όταν αυτά μπορεί να έχουν σημειολογική σημασία για το κείμενο, όταν αυτό είναι μυθοπλαστικό, ή ιστορικής σημασίας, όταν αυτό περιέχει και ιστορικά ονόματα. Σε τέτοιες περιπτώσεις μπορεί ο μεταφραστής να χρειαστεί να κάνει μελέτες,

51 

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

52 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

αναζητήσεις, να βρει τα σωστά ιστορικά ονόματα, να επιβεβαιώσει ιστορικά στοιχεία, να βρει περαιτέρω πληροφορίες που ίσως χρειαστεί να συμπληρώσει ως υποσημειώσεις ώστε να βοηθήσει το αναγνωστικό κοινό της χώρας του να αντιληφθεί καλύτερα το κείμενο και να εμβαθύνει σ’ αυτό, ή άλλες φορές να εξηγήσει γιατί επέλεξε να αποδώσει ή όχι μια ονομασία. Μπορεί ακόμη να κληθεί να κάνει και λεξιπλασία! Στην καλή περίπτωση που ο αρχικός δημιουργός είναι εν ζωή κι ο μεταφραστής έχει τη δυνατότητα να έχει επικοινωνία μαζί του –κάτι που δεν δέχονται πάντα οι αρχικοί συγγραφείς–, η δουλειά του μεταφραστή δεν γίνεται οπωσδήποτε πιο εύκολη, αλλά σίγουρα γίνεται πιο σωστή. Στην περίπτωση που ο μεταφραστής αναλαμβάνει να μεταφράσει κάποιον παλαιότερο συγγραφέα, θα πρέπει να μπει στην επιπλέον διαδικασία να τον «μελετήσει» – όσο αυτό είναι δυνατόν. Εάν δε, μιλάμε για συγγράματα πιο φιλοσοφικής και περίπλοκης γραφής, τα πράγματα δυσχεραίνουν ακόμη περισσότερο, όσες μελέτες κι αν έχουν γίνει πάνω σε ένα συγγραφέα. Χαρακτηριστικά –και λίγο αστεΐζοντας– θα θυμηθώ εδώ μια κωμωδία του 1986, το «Back to School» («Επιστροφή στο σχολείο») όπου ο πρωταγωνιστής, ο Thorton Melon, που τον υποδυόταν ο Rodney Dangerfield, για να πείσει το γιο του να μην εγκαταλείψει το Πανεπιστήμιο, του υπόσχεται να σπουδάσει κι αυτός μαζί του. Όταν, λοιπόν, έρχεται η ώρα της εξεταστικής, ενώ ο γιος διαβάζει επίμονα, ο πατέρας –έχοντας και τη νοοτροπία του επιχειρηματία που οφείλει να αναθέτει τις εργασίες στους σωστούς ανθρώπους– απλά αναθέτει τις εργασίες του στους αντίστοιχους επιστήμονες. Όμως, κόβεται στο μάθημα της λογοτεχνίας από την Dr. Diane Turner, που την υποδύεται η Sally Kellerman, γιατί δεν είχε ερμηνεύσει σωστά τον διδασκόμενο ποιητή. Έτσι αρνείται να πληρώσει τον κύριο που του έκανε την εργασία, και στο σημείο αυτό μας αποκαλύπτεται ότι την εργασία την είχε κάνει ο ίδιος ο ποιητής!!! Αυτό, αν και κωμικό, είναι χαρακτηριστικό του γεγονότος ότι είναι δύσκολο να «μπει» κάποιος στη σκέψη ενός δημιουργού, να τον αναλύσει, να τον ερμηνεύσει, να βγάλει συμπεράσματα. Η λογοτεχνία είναι υποκειμενική. Αυτό είναι και το μεγαλείο της. Ο κάθε αναγνώστης λαμβάνει τα μηνύματα που επιλέγει, και τα ερμηνεύει με τον δικό του ιδιαίτερο τρόπο. Η λογοτεχνία δεν έχει στεγανά και δεν πρέπει και να διδάσκεται με στεγανά. Όμως ο μεταφραστής δεν έχει αυτή την πολυτέλεια. Ο μεταφραστής έχει τη δύσκολη αποστολή να είναι τόσο αντικειμενικός ώστε να μεταφράσει σωστά το κείμενο, και έτσι ο τελικός αποδέκτης να έχει στα χέρια του αυτό που ο αρχικός δημιουργός θα ήθελε, αλλά και τόσο υποκειμενικός ώστε να του δώσει την ίδια ψυχή και το ίδιο συναίσθημα που ο αρχικός δημιουργός έχει εμφυσήσει – συνήθως αυτό επιτυγχάνεται όταν ο μεταφραστής είναι κι ο ίδιος λογοτέχνης. Οι λογοτεχνικές μεταφράσεις δεν μπορούν, απλά, να είναι και πιστές και ωραίες... αλλά οφείλουν να είναι!

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. David Connoly: Γεννήθηκε το 1954 στο Sheffield της Αγγλίας και είναι ιρλανδικής καταγωγής. Ζει και εργάζεται στην Ελλάδα από το 1979 και απέκτησε την ελληνική υπηκοότητα το 1998. Σπούδασε αρχαία ελληνική φιλολογία στο Πανεπιστήμιο του Lancaster (1974-77), μεσαιωνική και νεοελληνική φιλολογία στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης (1977-79) και έλαβε τον τίτλο του Διδάκτορα της Φιλοσοφίας από το Πανεπιστήμιο του East Anglia. Οι μεταφράσεις του Κόνολι έχουν βραβευτεί με το Yeats Club Sixth Open Poetry Competition for Translations Prize (1989), το Elizabeth Constantinides Memorial Translation Prize (1996), το Βραβείο της Ελληνικής Εταιρείας Μεταφραστών Λογοτεχνίας για την καλύτερη μετάφραση από τα ελληνικά (1996) και την Τιμητική Διάκριση του υπουργείου Πολιτισμού (1999). 2. Susan Bassnett (1945): Θεωρητική της μετάφρασης και μελετήτρια της συγκριτικής λογοτεχνίας. Έχει υπηρετήσει ως προ-πρύτανης του Πανεπιστημίου του Warwick για δέκα χρόνια και δίδαξε στο Κέντρο Μετάφρασης και Συγκριτικών Πολιτισμικών Σπουδών, που έκλεισε το 2009. Ξεκίνησε την καριέρα της στην Ιταλία και έχει δώσει διαλέξεις σε πανεπιστήμια των Ηνωμένων Πολιτειών πριν από το Πανεπιστήμιο του Warwick, όπου είναι σήμερα καθηγήτρια συγκριτικής λογοτεχνίας. 3. Theodore Horace Savory: Η Τέχνη της Μετάφρασης. 4. André Alphons Lefevere (1945-1996): Θεωρητικός της μετάφρασης. Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο της Γάνδης (1964-1968) και έλαβε το Διδακτορικό του στο Πανεπιστήμιο του Essex,

5. 6. 7.

το 1972. Όταν πέθανε, ήταν καθηγητής Γερμανικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Austin, Τέξας. Είναι σημαντική η συμβολή του στις σπουδές συγκριτικής λογοτεχνίας και ειδικότερα στις μεταφραστικές σπουδές. James S. Holmes (1924-1986): Ποιητής και μεταφραστής. Peter Jay: Ποιητής και μεταφραστής. Γεννήθηκε το 1945 και σπούδασε στην Οξφόρδη. Peter Newmark (1916-2011): Άγγλος καθηγητής μετάφρασης στο Πανεπιστήμιο του Surrey. Ήταν από τις κύριες μορφές που πρωτοστάτησαν στην ίδρυση των Μεταφραστικών Σπουδών στον αγγλόφωνο κόσμο του 20ού αιώνα. Άσκησε επίσης πολύ μεγάλη επιρροή στον ισπανόφωνο κόσμο. Σχετίζεται με την ίδρυση και ανάπτυξη του Κέντρου Μεταφραστικών Σπουδών στο Surrey. Ήταν πρόεδρος της συντακτικής επιτροπής του περιοδικού Journal of Specialised Translation. Έγραψε επίσης στο Μετάφραση Τώρα, διμηνιαία έκδοση για γλωσσολόγους, και ήταν μέλος της Συντακτικής Επιτροπής του Institute of Linguists. Edmond Jaloux (19 Ιουλίου 1878-22 Αυγούστου 1949): Γάλλος μυθιστοριογράφος, δοκιμιογράφος και κριτικός. Ενδιαφερόταν για τον γερμανικό Ρομαντισμό και τους Άγγλους συγγραφείς. Το 1936 εντάχθηκε στην Académie française. Πέθανε στην Ελβετία το 1949.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

54 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Baker, M. (1995), “Corpora in Translation Studies. An Overview and Suggestions for Future Research”. Baker, M. (1996), “Corpus-based Translation Studies. The Challenges that Lie Ahead”, στο: Somers, H. (επιμ.), Terminology, LSP and Translation, Άμστερνταμ/Φιλαδέλφεια: John Benjamins Publishing Company. Bassnett-McGuire, S. (1980, 21991), Translation Studies, Λονδίνο & Νέα Υόρκη: Routledge. British Academy for the humanities and social science (http://www.britac.ac.uk/policy/ language-matters.cfm). Catford, J. C. (1965), A Linguistic Theory of Translation, Οξφόρδη: Oxford University Press. Connolly, D. (1998), “Poetry Translation”, στο: Baker, M. & Saldanha, G., Routledge Encycopledia of Translation Studies, Λονδίνο: Routledge. Connolly, D. (1998), «Λογοτεχνική μετάφραση: σε τι χρησιμεύει η θεωρία;», Πρακτικά Ημερίδας «Η γλώσσα της λογοτεχνίας και η γλώσσα της μετάφρασης», Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας. Cronin, M. (2003), Translation and Globalization, Λονδίνο: Routledge. De Beaugrande, R. (1978), Factors in a Theory of Poetic Translating. Holmes, J. S. (1988), Translated! Papers on Literary Translation and Translation Studies. Lefevere, A. (1975), Translating Poetry: Seven Strategies and a Blueprint. Lefevere, A. (1977), Constructing Cultures (with Susan Bassnett), Λονδίνο: Multilingual Matters. Lefevere, A. (1988), “Translation and/in Comparative Literature”, Yearbook of Comparative and General Literature, 35. Lefevere, A. (1989), Essays in Comparative Literature, Καλκούτα: Papyrus. Lefevere, A. (1992), Translation, Rewriting, and the Manipulation of Literary Fame, Λονδίνο & Νέα Υόρκη: Routledge. Lefevere, A. (1992), Translation: Culture/History: A Source Book, Λονδίνο & Νέα Υόρκη: Routledge. Levy, J. (1967), Translation as a decision process. Μπακούλα, Χρ., ∆ιλήµµατα & Επιπλοκές στη Λογοτεχνική Μετάφραση, Πανεπιστήµιο Αθηνών. Newmark, P. (1982), Approaches to Translation, Οξφόρδη: Pergamon Press. Raffel, B. (1988), The Forked Tongue: A Study of the Translation Process. Savory, T. (1957), The Art of Translation, Λονδίνο: Jonathan Cate. Weissbort, D. (επιμ.) (1989), Translating Poetry: The Double Labyrinth.

Η ΟΙΚΟΓΈΝΕΙΑ ΩΣ ΠΗΓΉ ΜΆΘΗΣΗΣ ΤΟΥ ΠΑΡΕΛΘΌΝΤΟΣ Ευαγγελία Τσιαντούλη Νηπιαγωγός, δ.φ. «Δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος να εκπαιδεύσεις τα παιδιά από το να ενισχύσεις τις ικανότητες των γονιών να τα εκπαιδεύουν οι ίδιοι» Brito & Waller, 1994

Εισαγωγικά

ρόλος της οικογένειας στην αγωγή των παιδιών είναι καθοριστικός για τη γνωστική και συναισθηματική ανάπτυξη. Είναι επιβεβλημένο, ως εκ τούτου, να δημιουργήσουμε στο μικρό παιδί εκείνο το μορφωσιογόνο περιβάλλον που θα διασφαλίζει κατάλληλες ευκαιρίες για τη γνωστική –και όχι μόνον– εξέλιξή του. Αν αποδεχθούμε ότι η ανθρώπινη ανάπτυξη είναι απόρροια της αλληλεπίδρασης των ατόμων με το περιβάλλον διαβίωσής τους, μεγεθύνεται ο ρόλος των ενηλίκων στην ανεύρεση μέσων και επιρροών για τη δημιουργία περιβάλλοντος που θα συνεπικουρήσει στην οικοδόμηση περαιτέρω γνώσης και εμπειρίας στις προϋπάρχουσες. Οφείλουμε, όμως, να επισημάνουμε, πριν από την ανάπτυξη του θέματός μας, ότι το σύγχρονο περιβάλλον συνυπάρχει αρμονικά με την πολιτισμική κληρονομιά, συμβιώνει σε μια διαλεκτική σχέση ανάμεσα στο παρόν και το παρελθόν, το μοντέρνο και το πολιτιστικό κατάλοιπο, στοιχεία που σταδιακά γίνονται αντιληπτά από το μικρό παιδί στο πλαίσιο της διαβίωσής του και των βιωματικών δράσεων της οικογένειάς του.

55

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

1. Η οικογένεια ως μαθησιακό περιβάλλον

56 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Η οικογένεια αποτελεί καθοριστικό παράγοντα αγωγής και μάθησης του ανθρώπου, γι’ αυτό και οφείλουμε να θεωρούμε τους γονείς ως ενεργούς συνεργάτες, εφόσον η διαδικασία μάθησης έχει ως αφετηρία την οικογένεια (O’Hara, 2001: 110-120). Όπως λέει χαρακτηριστικά ο Bloom (1981), κάθε οικογένεια έχει το δικό της αναλυτικό πρόγραμμα κι έναν συγκεκριμένο τρόπο διδασκαλίας. Για το λόγο αυτόν, ο ενεργητικός ρόλος της οικογένειας αποτελεί σημαντικό παράγοντα στην εκπαιδευτική διαδικασία. Σύμφωνα με το Νέο Πρόγραμμα Σπουδών (Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, 2011: 50), κάθε οικογένεια, ανεξάρτητα από τη δομή της, το μορφωτικό, οικονομικό και πολιτισμικό της επίπεδο, λειτουργεί ως μαθησιακό περιβάλλον, καθώς έχει την ευχέρεια για εξατομικευμένη αγωγή, μέσα σε ένα κλίμα ήρεμο και οικείο, που δίνει τη δυνατότητα για ελεύθερη έκφραση των παιδιών. Τη σπουδαιότητα των πρώτων παιδικών χρόνων –ειδικά των πρώτων πέντε– στη διαμόρφωση της προσωπικότητας ενός παιδιού τόνισε ο Freud μέσα από τις μελέτες του για τις επιδράσεις της οικογένειας, αλλά και τη σημαντική σχέση που αναπτύσσεται μεταξύ του παιδιού και τη μητέρας. Οι γονείς, ως πρώτοι παιδαγωγοί των παιδιών, εμπλέκονται ενεργά στην εκπαιδευτική διαδικασία του παιδιού μέσα από συζητήσεις και ανταλλαγή απόψεων που αναπτύσσουν με το παιδί τους, καθώς και με ενέργειες που προωθούν την πρωτοβουλία του παιδιού, και ταυτόχρονα του προσφέρουν την κατάλληλη συναισθηματική στήριξη και ασφάλεια. Οι ανοιχτές ερωτήσεις, οι συζητήσεις, οι προτάσεις, η ανταλλαγή πληροφοριών και προτύπων χρησιμοποιούνται ως στρατηγικές από τον ενήλικα για να αναπτύξει την κατανόηση των παιδιών και να συνδυάσει τις γνώσεις με τις εμπειρίες (Cooper, 2004: 155).

Σύμφωνα με τον Vygotsky, η γνωστική ανάπτυξη του παιδιού εξαρτάται κυρίως από την εκάστοτε κουλτούρα, από τα εξωτερικά ερεθίσματα που δέχεται το παιδί και τις διαπροσωπικές σχέσεις που αναπτύσσει με διάφορα πρόσωπα (Vygotsky, 1997). Η οικογένεια, μέσα από μια διαδικασία συνεχούς αλληλεπίδρασης με το παιδί, επιδρά στη συναισθηματική και γνωστική ανάπτυξή του, μεταβιβάζει πολιτιστικά στοιχεία, μεταδίδει αξίες, στάσεις και αντιλήψεις, διαμορφώνει κίνητρα. Χαρακτηριστικά, η συμμετοχή των γονέων στην εκπαίδευση των μικρών παιδιών θεωρείται πολύ σημαντική στα δημοτικά προσχολικά κέντρα του Regio Aimilia στη Βόρειο Ιταλία. Εκεί, οι γονείς έχουν πολλές ευκαιρίες να εμπλακούν σε συζητήσεις για εκπαιδευτικά θέματα, σε εκδηλώσεις, εορτασμούς και δράσεις, μέσα σε μια διαδικασία διαρκούς επικοινωνίας και διαλόγου μεταξύ ενηλίκων και παιδιών (Roopnarine & Johnson, 2006: 671-674).

2.α. Η μελέτη του παρελθόντος στη νηπιακή ηλικία μέσω της οικογένειας Το οικογενειακό περιβάλλον, όπως ήδη ειπώθηκε, αποτελεί τον πρώτο κόσμο του παιδιού, εντός του οποίου θα τεθούν τα θεμέλια για τη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του και, παράλληλα, θα δημιουργηθούν οι κατάλληλες προϋποθέσεις για την επιτυχία του στη κοινωνική και σχολική ζωή. Τα μικρά παιδιά στο περιβάλλον αυτό παρατηρούν για πρώτη φορά τις αλλαγές που συμβαίνουν γύρω τους, τόσο στα πρόσωπα της οικογένειάς τους, όπως ο ερχομός ενός καινούργιου μέλους στην οικογένεια, όσο και στο δομημένο περιβάλλον, όπως νέες κατασκευές σπιτιών, οδών ή άλλων κοινωφελών κτισμάτων. Βαθμηδόν, κατ’ αυτό τον τρόπο, τα νήπια αντιλαμβάνονται σε μεγάλο βαθμό τις αλλαγές μέσα από τις διαφορές στο πέρασμα του χρόνου. Λέξεις και φράσεις που βοηθούν την κατανόηση της έννοιας της εξέλιξης του χρόνου και ταυτόχρονα τη σηματοδοτούν, είναι: παλαιό, νέο, πριν, μετά, πριν χρόνια, χθες, σήμερα. Λέξεις των οποίων η χρήση επιβάλλεται και από το οικογενειακό περιβάλλον. Αυτό επιβεβαιώνεται με πρόσφατη έρευνα, σύμφωνα με την οποία τα παιδιά είναι ικανά «να χρησιμοποιούν λεπτές και περίπλοκες ιδέες κατά την ανάπτυξη της σκέψης τους γύρω από τα θέματα που αφορούν το παρελθόν», αν διδαχθούν και παρακινηθούν με κατάλληλο τρόπο (Husbands, 2000: 25). Επιπλέον, μέσα από αφηγήσεις για την ιστορία της οικογένειας, το γενεα λογικό δέντρο της, τις ασχολίες των μεγάλων, τη μετανάστευση, τον τρόπο ζωής, τη διατροφή, τη διασκέδαση, τις γιορτές, κ.λπ., τα μικρά παιδιά μπορούν να προσεγγίσουν όψεις του παρελθόντος και να διερευνήσουν αλλαγές στον δικό τους τρόπο ζωής, αλλά και τον τρόπο ζωής με τα χαρακτηριστικά των ανθρώπων της οικογένειάς τους που έζησαν στο παρελθόν. Μπορούν, επίσης, να αναπτύξουν σημαντικές δεξιότητες, όπως είναι η αναδιήγηση της ιστορίας, η περιγραφή, η αφήγηση. Ο σχηματισμός νοητικών αναπαραστάσεων που σχετίζονται με το παρελθόν, και οι οποίες με την πάροδο του χρόνου ισχυροποι-

57

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

58

ούνται, εντείνει τη φυσική περιέργεια των νηπίων για το παρελθόν και τα βοηθά να αναπτύξουν μια αίσθηση της δικής τους ταυτότητας σε σχέση με τους άλλους και με το χρόνο (Wood & Holden, 1997: 12). Από το περιβάλλον της οικογένειας, αρχικά επιλέγουμε να μελετήσουμε ανθρώπους γνώριμους στα παιδιά, και αργότερα απομακρυνόμαστε χρονικά για να κοιτάξουμε προηγούμενες γενιές, ώστε να δοθεί στα παιδιά μια εξελισσόμενη αίσθηση του παρελθόντος. Αυτό, βέβαια, που κατανοούν πιο καθαρά τα παιδιά είναι η διάκριση ανάμεσα στο παρελθόν και στο παρόν (Stow & Haydn, 2000: 92). Σημαντική αφετηρία για την ανάπτυξη ιστορικών εννοιών και δεξιοτήτων αποτελεί η προσέγγιση πολιτιστικών στοιχείων με τη βοήθεια των μελών της οικογένειας, τα οποία αποτελούν τα ορατά στοιχεία σύνδεσης του χθες με το σήμερα. «Αυτό συμβαίνει γιατί το μνημείο αισθητοποιεί στα μάτια του μαθητή το παρελθόν και η προσέγγισή του γίνεται πιο εύκολη γι’ αυτόν, λόγω της υλικής διάστασης όλων των ορατών τεκμηρίων. Κινητοποιείται, λοιπόν, η σκέψη του μαθητή και η ερευνητική του διάθεση, απαραίτητα στοιχεία που θα οδηγήσουν το μαθητή στη γνώση και την κατανόηση του παρελθόντος» (Tσιαντούλη, 2014: 40).

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

2.β. Τρόποι με τους οποίους μπορούν να βοηθήσουν οι γονείς στη μελέτη του παρελθόντος Οι γονείς και όσα μέλη της οικογένειας γνωρίζουν την πολιτιστική κληρονομιά και είναι ευαισθητοποιημένοι σε ζητήματα πολιτισμού μπορούν να υποστηρίξουν τη μάθηση των παιδιών τους σχετικά με το παρελθόν με ποικίλους τρόπους (O’Hara, L. & O’Hara, M., 2001: 109-120). Παρακάτω, παραθέτουμε κάποιες προτάσεις για μαθησιακές δραστηριότητες στην καθημερινότητα της οικογένειας μέσα από παιδαγωγικές μεθόδους, δεξιότητες, εργαλεία και στρατηγικές, που βοηθούν τα νήπια να κατανοήσουν το παρελθόν με τα πολιτιστικά του στοιχεία: ✓ Να χρησιμοποιούν λέξεις και εκφράσεις όπως: τώρα, πριν, μετά, παλιές μέρες, μήνες, χρόνια, παλαιό και νέο, όπως ειπώθηκε παραπάνω, προκειμένου να περιγραφεί το πέρασμα του χρόνου (Sebba, 2009: 51). ✓ Να αναφέρονται σε σημαντικά οικογενειακά γεγονότα, όπως γενέθλια, γιορτές, βαφτίσεις, γάμους, σπουδές και ξενιτεμούς, χρησιμοποιώντας χρονολογίες. Μέσα σ’ αυτές τις αφηγήσεις, οι οποίες και εμπλέκονται με την πολιτισμική ζωή, προβάλλονται πατρίδες, τοπία, κτίρια (Αναγνωστόπουλος, 2007: 131-140). ✓ Τα ηλικιωμένα, κυρίως, άτομα της οικογένειας να συμμετέχουν μαζί με τα νήπια σε δραστηριότητες αφήγησης προσωπικών ιστοριών με περιγραφές της καθημερινότητάς τους, που έχουν ως αφετηρία τα πρώτα χρόνια ζωής και συνδέονται με προσωπικά βιώματα ή ακόμη με σημαντικά γεγονότα σε τοπικό ή εθνικό επίπεδο. Μέσα από διηγήσεις θρύλων και παραδόσεων

που αναφέρονται σε γεγονότα, ανθρώπους, κτίσματα του παρελθόντος, αρχαία μνημεία, αλλά και αφηγήσεις παραμυθιών, ποικίλων ιστοριών, λόγου χάρη ταξιδιωτικών, τα παιδιά θα γνωρίσουν στοιχεία του παρελθόντος (εθνογνωσία) και συγχρόνως θα αναπτύξουν τη γλωσσική τους ικανότητα με την καλλιέργεια της μητρικής τους γλώσσας (Αναγνωστόπουλος, 2001: 113, 135). ✓ Να παρατηρούν γονείς και παιδιά τα οικογενειακά κειμήλια και να συζητούν για τη λειτουργία και τη σημασία τους. Η επαφή και η εξοικείωση των νηπίων με τα κειμήλια, που είναι πολιτιστικά στοιχεία, θα κινητοποιήσει το ενδιαφέρον τους και θα αποτελέσει αφετηρία για περαιτέρω πληροφόρηση (Moniot, 2002: 269-271). Ακόμη, μπορούν να συγκρίνουν παλαιά και καινούργια οικογενειακά καλλιτεχνήματα και να συζητήσουν τη σημασία και τη λειτουργία τους στο παρόν και το παρελθόν. ✓ Να βοηθούν τα παιδιά τους να εντοπίζουν και να παρατηρούν τις αλλαγές στο τοπικό περιβάλλον μέσα από τις δικές τους αισθήσεις. Με την άμεση παρατήρηση και τη συζήτηση, τα μικρά παιδιά θα κατανοήσουν το πέρασμα του χρόνου, τις έννοιες της συνέχειας και της αλλαγής, και σταδιακά θα οδηγηθούν στην κατανόηση της σύγχρονης κοινωνίας καθώς και της κοινωνίας του ιστορικού παρελθόντος. (Λεοτσίνης, 1996: 66-68). ✓ Να δείχνουν στο παιδί φωτογραφίες από τη βρεφική του ηλικία, καθώς και άλλες παλαιές φωτογραφίες που απεικονίζουν πρόσωπα της οικογένειας σε νεαρή ηλικία (Cooper H., 1995: 30). Τα παιδιά καλούνται να τοποθετήσουν τις προσωπικές τους φωτογραφίες ή τις φωτογραφίες των οικείων πρόσωπων του σε σωστή σειρά, δημιουργώντας μια χρονολογική γραμμή. Μέσα από τη δημιουργία ποικίλων χρονολογικών γραμμών, συντελείται η ανάπτυξη της αίσθησης της χρονολόγησης στα νήπια (Sebba, 2009: 84,

59

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

60 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

96), καθώς και η δημιουργία μιας γενικότερης αντίληψης για τη διάρκεια της ανθρώπινης ζωής. ✓ Να παρατηρούν με το παιδί φωτογραφίες που απεικονίζουν παλαιά επαγγέλματα και ασχολίες, παλαιά μεταφορικά μέσα, τρόπους διασκέδασης και ψυχαγωγίας του παρελθόντος. Όπως έδειξε έρευνα (Τσιαντούλη, 2014: 177-200), η προσέγγιση ιστορικών φωτογραφιών συντελεί στην απόκτηση γνώσεων και τη δημιουργία νοητικών αναπαραστάσεων από μέρους των μικρών παιδιών για έννοιες σχετικές με την οικονομική ζωή, την επικοινωνία και την ψυχαγωγία κατά το παρελθόν. ✓ Να συνοδεύουν τα μικρά παιδιά σε επισκέψεις σε διάφορους πολιτιστικούς χώρους, όπως μουσεία και μνημεία, όπου και συντελείται η βιωματική προσέγγιση της μάθησης. Η επίσκεψη σε ιστορικούς χώρους ζωντανεύει τη ζωή και τη δράση ανθρώπων του παρελθόντος και οδηγεί στη δημιουργία νοητικών αναπαραστάσεων από μέρους των παιδιών, καθώς περνούν από το συγκεκριμένο στο αφηρημένο (Σακκής & Τσιλιμένη, 2007: 33). ✓ Να συνεργάζονται ενεργητικά και εποικοδομητικά με το σχολείο, καθώς και με τις υπόλοιπες μορφωτικές κοινότητες, σε μια σχέση αλληλοπροσφοράς και συνέχειας (Κιτσαράς, 2004: 214). Στο πλαίσιο της συνεργασίας, μπορούν να μιλήσουν ως προσκεκλημένοι στην τάξη για τη ζωή τους, τις συνήθειές τους ή τα παιχνίδια τους.

Χρήσιμες διαπιστώσεις Ο ρόλος της οικογένειας είναι σημαντικός για τη διαμόρφωση της προσωπικότητας του μικρού παιδιού και θέτει τα θεμέλια για υπευθυνότητα, ενεργοποίηση, αυτονομία, ευαισθησία. Στην ανάπτυξη αυτών των χαρακτηριστικών

συμβάλλει, σε μεγάλο βαθμό, η επαφή του νηπίου με στοιχεία του παρελθόντος. Η προσέγγιση με στοιχεία πολιτισμού του παρελθόντος θα οδηγήσει βαθμιαία τα παιδιά στην κατανόηση της έννοιας της εξέλιξης στο χρόνο, μέσα από τη διαχρονική αλλαγή χαρακτηριστικών και δραστηριοτήτων του τόπου τους, καθώς και της σχέσης που υπάρχει ανάμεσα στις ανθρώπινες ενέργειες και το περιβάλλον. Επιπλέον, θα συμβάλει διαχρονικά στη γνωριμία και τη μελέτη της ανθρώπινης δράσης στον συγκεκριμένο τόπο, αλλά και στη συνειδητοποίηση της μέγιστης σημασίας του περιβάλλοντος στην ανθρώπινη ζωή, καλλιεργώντας μηχανισμούς που θα βοηθήσουν στην εξέλιξή τους σε άτομα με οικολογική συνείδηση. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αναγνωστόπουλος, Β. Δ. (2001), Γλωσσικό Υλικό για το Νηπιαγωγείο (από τη θεωρία στην πράξη), Αθήνα: Καστανιώτης. Αναγνωστόπουλος, Β. Δ. (2007), «Μορφές και μέσα αφήγησης στο χώρο της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους», στο: Αφήγηση και εκπαίδευση: Εισαγωγή στην τέχνη της αφήγησης. Άρθρα και μελετήματα, επιμέλεια Τ. Τσιλιμένη, Βόλος: Εκδόσεις Εργαστηρίου Λόγου και Πολιτισμού Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, σ. 131-140. Bloom, B. (1981), All our children: A primer for parents, teachers and other educators, New York: McGraw Hill. Brito, J., & Waller, H. (1994), “Partnership at a price”, στο: R. Merttens, D. Mayers, A. Brown, & J. Vass (επιμ.), Ruling the Margins. Problematizing Parental In-Volvement, London: Institute of Education, University of London, σ. 157-166. Cooper, H. (2004), Exploring Time and Place Through Play: Foundation Stage – Key Stage 1, London: David Fulton Publishers. Husbands, C. (2000), Τι σημαίνει διδασκαλία της Ιστορίας; Γλώσσα, ιδέες και νοήματα, μετάφραση Α. Λυκούργος, Αθήνα: Μεταίχμιο. Κιτσαράς, Γ. Δ. (2004), Προσχολική Παιδαγωγική, β΄ έκδ., Αθήνα. Λεοντσίνης, Γ. N. (1996), Διδακτική της Ιστορίας: Γενική-Τοπική Ιστορία και Περιβαλλοντική Εκπαίδευση (έκδ. του συγγρ.), Αθήνα. Moniot, H. (2002), Η Διδακτική της Ιστορίας, μετάφραση Έφη Κάννερ, Αθήνα: Μεταίχμιο. O’Hara, L. & O’Hara, M. (2001), Teaching History 3-11. The Essential Guide, London & New York: Continuum. Roopnarine, J. & Johnson, J. (2006), Ποιοτικά Προγράμματα Προσχολικής Εκπαίδευσης: Παραδείγματα από τη Διεθνή Πρακτική, επιμέλεια Ε. Κουτσουβάνου-Κ. Χρυσαφίδης, μετάφραση Ρ. Λαμπρέλη, Αθήνα: Παπαζήσης. Σακκής, Δ. Α. & Τσιλιμένη, Τ. (2007), Ιστορικοί τόποι και περιβάλλον. Διδακτικές προσεγγίσεις για παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας, Αθήνα: Καστανιώτης. Sebba, J. (2000), Ιστορία για όλους: Διδακτικές προτάσεις για το μάθημα της Ιστορίας στο Δημοτικό και το Γυμνάσιο, μετάφραση M. Kαβαλιέρου, εισαγωγή Θ. Φιλάρετος-Γ. Κόκκινος-Ε. Νάκου, Αθήνα: Μεταίχμιο. Stow, W. & Haydn, T. (2000), “Issues in the teaching of chronology”, στο: J. Arthur & R. Phillips (επιμ.), Issues in History Teaching, London: Routledge, σ. 83-97. Τσιαντούλη, E. (2014), Διδακτική Αξιοποίηση Στοιχείων Πολιτισμού σε Παιδιά Προσχολικής Ηλικίας, Αθήνα: Συμμετρία. Υ.ΠΑΙ.Θ.-Παιδαγωγικό Ινστιτούτο (2011), Νέο Πρόγραμμα σπουδών Νηπιαγωγείου, Αθήνα. Vygotsky, L. (1997), Νους στην κοινωνία. Η ανάπτυξη των ανώτερων ψυχολογικών διαδικασιών, μετάφραση Α. Μπίμπου & Σ. Βοσνιάδου, Αθήνα: Gutenberg. Wood & Holden (1997), Teaching Early Years History. Teaching and Learning through the National Curriculum, Cambridge: Chris Kington Publishing.

61 

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΗΜΕΡΑ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ 2 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2016

62 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου γιορτάζεται κάθε χρόνο στις 2 Απριλίου, ημέρα κατά την οποία γεννήθηκε ο μεγάλος Δανός παραμυθάς Χανς Κρίστιαν Άντερσεν. Την καθιέρωσε η Διεθνής Οργάνωση Βιβλίων για τη Νεότητα (Ιnternational Board on Books for Young People – ΙΒΒΥ) το 1966. Από τότε, κάθε χρόνο, ένα διαφορετικό εθνικό τμήμα της οργάνωσης αυτής ετοιμάζει ένα μήνυμα και μια αφίσα που διανέμονται σε ολόκληρο τον κόσμο, με σκοπό να τονίσουν την αξία των βιβλίων και της ανάγνωσης, και να ενθαρρύνουν τη διεθνή συνεργασία για την ανάπτυξη και τη διάδοση της παιδικής λογοτεχνίας. Το 2016, υπεύθυνο για το υλικό του εορτασμού είναι το Τμήμα της Βραζιλίας. Το μήνυμα έγραψε η Lucia Sardoni, συγγραφέας επιτυχημένων παιδικών και νεανικών βιβλίων, που γεννήθηκε στο Ρίο ντε Τζανέιρο το 1962. Τα βιβλία της έχουν αποσπάσει πολλά βραβεία, έχουν διακριθεί στο εξωτερικό και έχουν διασκευαστεί για το θέατρο. Την αφίσα φιλοτέχνησε o εικονογράφος, σκιτσογράφος και συγγραφέας Ziraldo, που γεννήθηκε στην Καρατίγκα της Βραζιλίας το 1932 και ζει στο Ρίο ντε Τζανέιρο. Πολλά βιβλία του για παιδιά έχουν μεταφραστεί και κυκλοφορούν στις υπόλοιπες χώρες της Λατινικής Αμερικής καθώς και σε άλλες χώρες. Έχει τιμηθεί με πολλά βραβεία, ενώ έργα του έχουν μεταφερθεί στην τηλεόραση, στον κινηματογράφο, στο θέατρο και στην πρώτη παιδική όπερα της Βραζιλίας. Ως συγγραφέας, ο Ziraldo υπήρξε τρεις φορές υποψήφιος για το Διεθνές Βραβείο Χανς Κρίστιαν Άντερσεν. Σε όλες τις χώρες, τα παιδιά, οι συγγραφείς, οι εικονογράφοι, οι μεταφραστές, οι βιβλιοθηκάριοι, οι εκδότες και οι εκπαιδευτικοί γιορτάζουν την παγκόσμια αυτή ημέρα με διάφορες εκδηλώσεις σε σχολεία, βιβλιοθήκες, βιβλιοπωλεία, πλατείες και άλλους χώρους, δείχνοντας έτσι την αγάπη και το ενδια φέρον τους για τα βιβλία και το διάβασμα. Στην Ελλάδα, όπως κάθε χρόνο, το Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ – Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου φρόντισε να μεταφραστεί το μήνυμα στα ελληνικά, παροτρύνοντας τους φορείς που ενδιαφέρονται για τα παιδιά και τα βιβλία τους να συμβάλουν στον εορτασμό της Παγκόσμιας Ημέρας Παιδικού Βιβλίου. Η αφίσα με το μήνυμα τυπώθηκε στα ελληνικά με χορηγό τις εκδόσεις Πατάκη και διανέμεται με τη φροντίδα τους.

Ποίημα από τη Θέτη Χορτιάτη για την Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου Ανθίζει ένα βιβλίο εκατόφυλλο κι ένα παιδί πεταλουδάκι βιβλιόφιλο φύλλο φιλάκι το ρουφάει, το διαβάζει η Άνοιξη γελάει και βιβλιοφυλλουριάζει.

63

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

Η αφίσα της ΙΒΒΥ για την Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου, 2016

TO MΗΝΥΜΑ ΤΗΣ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΒΙΒΛΙΩΝ ΓΙΑ ΤΗ ΝΕΟΤΗΤΑ (ΙΒΒΥ) ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΗΜΕΡΑ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ [2.4.2016]

MIA ΦΟΡΑ ΚΙ ΕΝΑΝ ΚΑΙΡΟ... Marwa Al Aqroubi (Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα)

Μ 64 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

ια φορά κι έναν καιρό ήταν μια… πριγκίπισσα; Όχι. Μια φορά κι έναν καιρό ήταν μια βιβλιοθήκη. Ήταν κι ένα κορίτσι που το έλεγαν Λουίζα και πήγε πρώτη του φορά στη βιβλιοθήκη. Περπατούσε αργά, σέρνοντας μια τεράστια σάκα με ρόδες. Κοίταζε παντού τριγύρω με κατάπληξη: Ράφια κι άλλα ράφια γεμάτα με βιβλία… τραπέζια, καρέκλες, χρωματιστά μαξιλάρια, ζωγραφιές στους τοίχους και αφίσες. «Έφερα μια φωτογραφία μου», είπε ντροπαλά στον βιβλιοθηκάριο. «Θαυμάσια, Λουίζα! Θα ετοιμάσω την κάρτα σου για τη βιβλιοθήκη. Στο μεταξύ, διάλεξε κάποιο βιβλίο. Μπορείς να διαλέξεις ένα και να το πάρεις στο σπίτι σου, εντάξει;» «Ένα μόνο;» ρώτησε η Λουίζα απογοητευμένη. Χτύπησε το τηλέφωνο εκείνη τη στιγμή κι ο βιβλιοθηκάριος άφησε το κορίτσι μοναχό του να κάνει αυτή τη δύσκολη δουλειά, να διαλέξει μόνο ένα από τη θάλασσα εκείνη των βιβλίων στα ράφια. Η Λουίζα έσερνε τη σάκα της τριγύρω κι έψαχνε, έψαχνε, ώσπου βρήκε την αγαπημένη της Χιονάτη. Το αντίτυπο εκείνο είχε σκληρό εξώφυλλο και πανέμορφες εικόνες. Με το βιβλίο στο χέρι, έσυρε ξανά τη σάκα και, καθώς έκανε να φύγει, κάποιος τη χτύπησε ελαφρά στον ώμο. Παρά λίγο να πέσει κάτω η Λουίζα από την έκπληξη! Δεν ήταν άλλος παρά ο Παπουτσωμένος Γάτος με το βιβλίο του στα χέρια, ή μάλλον στα μπροστινά του ποδαράκια! «Τι κάνεις; Πώς είσαι;» τη ρώτησε όλο ευγένεια. «Αυτές τις ιστορίες με τις πριγκίπισσες δεν τις έχεις μάθει όλες πια, Λουίζα; Γιατί δεν παίρνεις το βιβλίο μου, τον Παπουτσωμένο Γάτο, που είναι πιο αστείο;» Κατάπληκτη η Λουίζα, με τα μάτια γουρλωμένα, δεν ήξερε τι να πει. «Τι συμβαίνει; Σου έφαγε τη γλώσσα η γάτα;» αστειεύτηκε αυτός. «Είσαι στ’ αλήθεια ο Παπουτσωμένος Γάτος;» «Εγώ είμαι! Ολοζώντανος! Πάρε με, λοιπόν, στο σπίτι σου και θα τα μάθεις όλα για την ιστορία μου με τον Μαρκήσιο του Καραμπά». Το κορίτσι, σαστισμένο ακόμα, συμφώνησε γνέφοντας ναι με το κεφάλι. Ο Παπουτσωμένος Γάτος, μ’ ένα σάλτο μαγικό, ξαναμπήκε στο βιβλίο και

65

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

μόλις η Λουίζα έκανε να φύγει, κάποιος την ξαναχτύπησε ελαφρά τον ώμο. Ήταν εκείνη! «Άσπρη σαν το χιόνι, μάγουλα σαν τριαντάφυλλα και μαλλιά μαύρα σαν τον έβενο». Ξέρετε ποια ήταν; «Η Χιονάτη!» φώναξε η Λουίζα έκθαμβη! «Λουίζα, πάρε με κι εμένα! Αυτό το αντίτυπο είναι πιστή αναδιήγηση της ιστορίας που έγραψαν οι αδελφοί Γκριμ!» της είπε δείχνοντας το βιβλίο της. Έτοιμη ήταν η Λουίζα ν’ αλλάξει πάλι το βιβλίο, μα ο Παπουτσωμένος Γάτος εκνευρίστηκε: «Χιονάτη, η Λουίζα έχει αποφασίσει! Γύρνα στους έξι νάνους σου!» «Οι νάνοι μου είναι εφτά και η Λουίζα δεν έχει αποφασίσει ακόμα τίποτα!» φώναξε η Χιονάτη, κόκκινη από θυμό. Γύρισαν τότε και οι δύο στο κορίτσι να δουν τι θ’ απαντήσει. «Δεν ξέρω ποιο να πάρω. Θέλω να τα πάρω όλα…» Ξάφνου τότε συνέβη κάτι αναπάντεχο κι ολότελα παράξενο: Όλοι οι ήρωες

66 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

άρχισαν να βγαίνουν από τα βιβλία τους. Η Σταχτοπούτα, η Κοκκινοσκουφίτσα, η Ωραία Κοιμωμένη, η Ραπουνζέλ… Μια παρέα από πραγματικές πριγκίπισσες… «Πάρε με μαζί σου, Λουίζα!» την παρακαλούσε κάθε μια τους. «Χρειάζομαι μόνο ένα κρεβάτι για να κοιμηθώ λιγάκι», χασμουρήθηκε η Ωραία Κοιμωμένη. «Μόνο εκατό χρονάκια!» την κορόιδεψε ο Παπουτσωμένος Γάτος. Η Σταχτοπούτα άρχισε να λέει «θα σου καθαρίσω και το σπίτι εγώ, μόνο που το βράδυ έχω να πάω σε χορό στο παλάτι του…» «Του πρίγκιπα!» έβαλαν τα γέλια όλοι. «Στο καλάθι μου έχω μία πίτα και κρασί. Θέλει κανένας λίγο;» τους πρόσφερε η Κοκκινοσκουφίτσα. Εμφανίστηκαν τότε κι άλλοι ήρωες παραμυθιών: το Ασχημόπαπο, το Κοριτσάκι με τα σπίρτα, ο Μολυβένιος στρατιώτης και η μπαλαρίνα… «Μπορούμε να έρθουμε μαζί σου; Είμαστε όλοι ήρωες του Άντερσεν», της είπε το Ασχημόπαπο, που δεν ήταν στ’ αλήθεια τόσο άσχημο. «Είναι ζεστό το σπίτι σου;» ρώτησε το Κοριτσάκι με τα σπίρτα. «Αχ, αν έχει τζάκι, καλύτερα να μείνουμε κοντά της…» μουρμούρισαν ο Μολυβένιος στρατιώτης και η μπαλαρίνα. Φάνηκε τότε ξαφνικά μπροστά τους ένας άγριος λύκος δείχνοντας τα φοβερά του δόντια! «Ο Μεγάλος κακός λύκος»!!! «Τι μεγάλο στόμα που έχεις, Λύκε!» θαύμασε από συνήθεια η Κοκκινοσκουφίτσα. «Θα σας προστατέψω εγώ!» είπε με γενναιότητα ο Μολυβένιος στρατιώτης, Την ίδια στιγμή, άνοιξε ο Μεγάλος κακός λύκος το τεράστιο στόμα του και... Τους έφαγε όλους; Όχι. Απλά χασμουρήθηκε κουρασμένος και είπε ήρεμα: «Ησυχάστε όλοι! Μια ιδέα ήθελα μόνο να σας πω. Η Λουίζα μπορεί να πάρει το βιβλίο που θέλει, τη Χιονάτη, κι εμείς να μπούμε μες στη σάκα της, που μας χωράει όλους. Την ιδέα του τη βρήκαν όλοι εξαιρετική! «Μπορούμε, Λουίζα;» ρώτησε το Κοριτσάκι με τα σπίρτα που έτρεμε από το κρύο. «Βέβαια!» είπε εκείνη κι άνοιξε τη σάκα της. Οι ήρωες των παραμυθιών μπήκαν στη γραμμή κι ετοιμάστηκαν. «Πρώτα οι πριγκίπισσες!» πρόσταξε η Σταχτοπούτα. Την τελευταία στιγμή, εμφανίστηκαν κι ένα σωρό ήρωες από βιβλία βραζιλιάνικα. Και μπήκαν μέσα όλοι. Η σάκα με τις ρόδες ήταν τώρα πιο βαριά από ποτέ. Ήταν τόσο βαρείς οι ήρωες! Η Λουίζα πήρε το βιβλίο, τη Χιονάτη, κι ο βιβλιοθηκονόμος το έγραψε στην κάρτα της. Λίγο αργότερα, το κορίτσι έφτασε στο σπίτι του ευχαριστημένο και η μητέρα του ρώτησε από μέσα: «Γύρισες, χρυσό μου;» «Γυρίσαμε!» Μετάφραση: Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ – ΙΟΥΝΙΟΣ 2016

β ιβλιοπαρουσιάσεις

67/1

για παιδιά νηπιακής και πρώτης σχολικής ηλικίας Γιώτα Κ. Αλεξάνδρου

ΦΕΝΙΑ, Η ΑΓΑΠΗΜΕΝΗ ΤΩΝ ΗΧΩΝ Εικ.: Έφη Λαδά Πατάκης, Αθήνα 2015, σελ. 32

Ο Άλκης, ο αδελφός της τυφλής Φένιας, θυμώνει κάθε φορά που τα παιδιά στο σχολείο πειράζουν και δυσκολεύουν τη ζωή της αδελφής του. Η δασκάλα βάζει τα παιδιά να παίξουν με κλειστά τα μάτια. Τότε, τα χέρια γίνονται μάτια, όλες οι αισθήσεις λειτουργούν, και ο κόσμος ολόγυρα γεμίζει με μυρωδιές, ήχους, σχήματα κι αγγίγματα. Τα παιδιά καταλαβαίνουν τον κόσμο στον οποίο ζει η Φένια και έτσι αλλάζουν τη συμπεριφορά τους. Από τα ωραιότερα βιβλία που έχω διαβάσει σχετικά με τα παιδιά με ιδιαίτερες ικανότητες. Γραμμένο με ευρηματικότητα, έμπνευση και φαντασία, κατάφερε με τον λιτό του λόγο ν’ αγγίξει τις καρδιές μας. Η εκφραστική εικονογράφηση με ευαισθησία συνοδεύει ένα βιβλίο που θα λατρέψουν τα παιδιά. Λ.Ψ.

Ελένη Γεωργοστάθη

ΤΟ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΝΗΣΙ Εικ.: Ελίζα Βαβούρη Ψυχογιός, Αθήνα 2016, σελ. 56

Το απέναντι νησί είναι πράσινο, είναι όμορφο, έχει γαλάζια νερά, συγχρόνως όμως είναι και άγνωστο και μας τρομάζει. Δεν έχει όνομα, απλώς είναι το «Απέναντι νησί», με διάφορες φήμες να το περιβάλλουν. Τρομακτικές ως επί το πλείστον, κι ας μην το έχει επισκεφτεί κανένας από τον βαλτότοπο. Μόνον όταν το θαρραλέο λαγουδάκι, με τη βοήθεια του πελαργού, θα το επισκεφτεί, θα ανακαλύψει πως τίποτα το τρομακτικό δεν υπάρχει εκεί. Τα ίδια ζωάκια κατοικούν κι εκεί, και μάλιστα έχοντας την ίδια νοοτροπία: φοβούνται δηλαδή κι αυτά τον απέναντι βαλτότοπο. Χαριτωμένη ιστοριούλα, με βαθύτερο νόημα. Η.Π.

Σοφία Γραμμόζη-Σωπίκη

Η ΜΕΛΕΝΙΑ ΚΑΙ Η ΝΕΡΑΪΔΑ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ Εικ.: Χρ. Δήμου Παρρησία, Αθήνα 2014, σελ. 36

Το να γράφει κανείς σήμερα λαϊκότροπο παραμύθι δεν είναι συνηθισμένο φαινόμενο. Ακόμη πιο σπάνιο είναι όταν το παραμύθι

68/2

γράφεται σε δεκαπεντασύλλαβο στίχο. Η Σοφία Γραμμόζη σε αυτό το βιβλίο υπηρετεί και τα δυο με θαυμαστό τρόπο. Η Μελένια, όμορφη και μοσχαναθρεμμένη, δίχως να λογαριάσει φόβο, αποφασίζει να πάει στον Πύργο των νεράιδων όταν ακούει το μήνυμα των πουλιών που διαλαλούν ότι θα γίνει σύναξη νεράιδων ύστερα από πολλά χρόνια. Η μητέρα της την προειδοποιεί για τους κινδύνους από αυτά τα αέρινα πλάσματα. Εκείνη δε διστάζει, και περπατώντας στο δάσος συναντά μια νεραϊδούλα που κι αυτή πάει στον Πύργο. Περπατούν, γνωρίζονται και φτάνουν μαζί στον Πύργο. Φτάνοντας, η βασίλισσα του Πύργου ρωτά το λόγο που η μικρή νεράιδα ήρθε στον Πύργο. Εκείνη απαντά ότι δεν έχει όνομα και ότι θα ήθελε να τη φωνάζουν Αγάπη. Τότε η βασίλισσα του Πύργου τής λέει ότι το όνομα που κάθε νεράιδα διαλέγει πρέπει να το κερδίσει. Για να γίνει αυτό, θα πρέπει να περάσει κάποιες δοκιμασίες. Στο δύσκολο αυτό ταξίδι θα τη βοηθήσει η Μελένια. Το φεγγάρι, το ποτάμι, τα πουλιά κι όλη η φύση μιλούν –όπως στο δημοτικό τραγούδι– και τρέχουν να βοηθήσουν τη νεράιδα για να τα καταφέρει και να νικήσει το θεριό που στοιχειώνει έναν τόπο. Η νεράιδα στη συνάντησή της με το θεριό προσφέρει τη ζωή της προκειμένου να σωθούν τα πλάσματα της φύσης και να ζωντανέψουν ξανά. Μα όταν τα πουλιά και όλη η φύση ζωντανεύει και βλέπουν ακίνητη τη νεράιδα σαν πεθαμένη, της τραγουδούν: «Είσαι η νεράιδα της χαράς, η νεράιδα της Αγάπης...» Έτσι, εκείνη ζωντανεύει και έχοντας κερδίσει επάξια το όνομά της επιστρέφει με τη Μελένια στον Πύργο. Ο ρυθμός του δεκαπεντασύλλαβου στίχου παρασύρει τον αναγνώστη σε ένα αυθεντικό παραμυθιακό κλίμα, που αγγίζει σαν απαλό αεράκι τις ψυχές. Παραμύθι που αναπτύσσει το θέμα της αλληλεγγύης, της σχέσης του ανθρώπου με τη φύση, και που θα αγαπηθεί για την αυθεντικότητα του λαϊκού του ύφους και του επιτυχημένου αφηγηματικού του ιστού. Σε ανάλογο ύφος και η εικονογράφηση του Δήμου, συνοδεύει ευχάριστα το κείμενο. Τ.Τσ.

Κατερίνα Ζωντανού ΟΜΙΛΕΙΤΕ ΠΛΟΥΤΩΝΙΚΑ; Εικ.: Ναταλία Καπατσούλια Μεταίχμιο, Αθήνα 2015, σελ. 62

Ο Αναστάσης έχει αποφασίσει να γίνει αστροναύτης όταν μεγαλώσει και παίζει ένα ανάλογο παιχνίδι με τους φίλους του. Μιλούν μεταξύ τους «πλουτωνικά», μια γλώσσα που εκείνος έχει επινοήσει. Εξαιρετικά πρωτότυπη και καλογραμμένη μικρή ιστορία, με πειστικότατη πρωτοπρόσωπη αφήγηση, στοιχείο που όλο και περισσότερο σπανίζει στην παιδική μας λογοτεχνία. Πέρα από την

69/3

απόλαυση του διαβάσματος, αβίαστα και χωρίς ίχνος διδακτισμού έρχονται και τα καλά μηνύματα: η αποδοχή του ξένου και της δια φορετικότητας, η προσφορά της φιλίας, η χαρά του παιχνιδιού και του ονείρου. Κείμενο που το διακρίνει η ευρηματικότητα και η γνήσια τρυφερότητα. Εύγε στην πρωτοεμφανιζόμενη συγγραφέα, που υπόσχεται πολλά! Λ.Π.-Α.

Ζωή Καρούτζου-Φράγκου

Ο ΓΥΡΟΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΜΕ ΕΝΑ ΖΕΥΓΑΡΙ ΠΑΠΟΥΤΣΙΑ Εικ.: Εμμαν. Κακαβιά Οσελότος, Αθήνα 2015, σελ. 36

Η Ποπίτσα, ένα κοριτσάκι που ζει στην Ελλάδα, θυμώνει γιατί οι γονείς της δεν της πήραν το δώρο που περίμενε. Πετάει τα αθλητικά παπούτσια της στο σκουπιδοτενεκέ και τότε αρχίζει ένα περίεργο ταξίδι. Κάποιος που τα βρήκε, τα έδωσε στο κοριτσάκι του. Κι όταν πια δεν του έκαναν γιατί μεγάλωσε, τα χάρισαν σε ένα φιλανθρωπικό ίδρυμα. Πολλά παιδικά ποδαράκια τα φόρεσαν, σε διάφορες χώρες του κόσμου, και έτσι έφτασαν ως τον Καναδά. Σε ένα μαγαζί που πουλούσε μεταχειρισμένα είδη τα είδε μια θεία της Ποπίτσας και τα αγόρασε. Αφού τους άλλαξε τα κορδόνια, τα χάρισε στο κοριτσάκι όταν ήρθε στην Ελλάδα. Μέσα από ωραίες περιγραφές, η συγγραφέας μάς γνωρίζει τις χώρες στις οποίες «περπάτησαν» τα παπουτσάκια, και παράλληλα μας μεταδίδει μηνύματα για την αξία της προσφοράς και της ανθρωπιάς. Λ.Ψ.

Σοφία Κομηνέα – Ανδρέας Γιοβάνος

ΜΥΘΙΚΟΙ ΗΡΩΕΣ [ΗΡΑΚΛΗΣ – ΘΗΣΕΑΣ – ΑΧΙΛΛΕΑΣ] Ψυχογιός, Αθήνα 2016, σελ. 72 (έκαστο)

Καινούργια σειρά ξεκίνησε στις εκδόσεις Ψυχογιός. Μια σειρά με μυθολογική θεματολογία και έμμετρο λόγο, σχεδιασμένη από τον Ανδρέα Γιοβάνο και με κείμενα της Σοφίας Κομηνέα. Οι ήρωες που πρωταγωνιστούν στα έμμετρα τετράστιχα είναι οι «πρώτοι» της μυθολογίας –Ηρακλής, Θησέας, Αχιλλέας–, εικονογραφημένοι με σύγχρονη, «αγριωπή» θα λέγαμε, εικονογράφηση. Η μυθολογία πάντοτε θα προσφέρει κάθε λογής θέματα στους συγγραφείς που ασχολούνται με τον κόσμο των μικρών αναγνωστών.

70/4

Α.Β.

Θάνος Κόσυβας

ΒΟΥΛΑ, Η ΜΙΚΡΗ ΚΑΜΗΛΟΠΑΡΔΑΛΗ ΠΟΥ ΔΕΝ ΕΙΧΕ ΒΟΥΛΕΣ Εικ.: Θάνος Κόσυβας Αλέξανδρος, Αθήνα 2016, σελ. 16

Ένα βιβλίο για τη διαφορετικότητα, γραμμένο από τον πρωτοεμφανιζόμενο στο παιδικό βιβλίο Θάνο Κόσυβα, ο οποίος είναι γραφίστας, έχει γράψει δύο ποιητικές συλλογές και τώρα ξεκινά τον αγώνα του προς αυτή την κατεύθυνση. Με τις ειδικές γνώσεις που έχει αποκτήσει, γράφει την άποψή του πάνω στο θέμα. Θα έλεγα ότι το κείμενο είναι βασισμένο στη γνωστή ρήση: Κανένας δρόμος δεν είναι μακρύς όταν έχεις συντροφιά έναν καλό φίλο. Η Βούλα ανακαλύπτει τι σημαίνει φιλία γνωρίζοντας τη ζέβρα με τις ροζ ρίγες. Με τις συμβουλές ενός σοφού μπούφου, που αν και μπούφος έδινε καλές συμβουλές, μπόρεσε να ξεπεράσει τις δυσκολίες της διαφορετικότητας και να πορευτεί χαλαρά και ήρεμα. Περιμένουμε με ανυπομπνησία το δεύτερο βιβλίο του συγγραφέα, αισθητά καλύτερο ύστερα από την εμπειρία του πρώτου. Α.Β.

Κατερίνα Κουμαριανού ΕΝΑ ΞΕΧΩΡΙΣΤΟ ΔΩΡΟ

Εικ.: Πωλίνα Παπανικολάου Μίνωας, Αθήνα 2016, σελ. 32

Ο μικρός ήρωας της ιστορίας αυτής πρόκειται να αποκτήσει μια αδερφούλα και θέλει να της έχει έτοιμο ένα δώρο ξεχωριστό την ημέρα που θα έρθει στον κόσμο. Με τη βοήθεια του κοσμογυρισμένου παππού και της χρυσοχέρας γιαγιάς του, θα ψάξει και τελικά θα βρει ποιο πρέπει να είναι το δώρο αυτό. Έτσι, θα του δοθεί έμμεσα η ευκαιρία να βεβαιωθεί για τη δύναμη της αγάπης και τη ζεστασιά της οικογενειακής ζωής, ενώ παράλληλα θα καταλάβει την ξεχωριστή αξία των χειροποίητων αντικειμένων σε μια εποχή που πνίγεται από τον καταναλωτισμό και τις έτοιμες ιδέες. Τρυφερή γραφή, όμορφο και αξιοδιάβαστο βιβλίο, που τονίζει τη δημιουργικότητα και τη σωστή προετοιμασία των μικρών παιδιών, όταν περιμένουν αδερφάκι. Λ.Π.-Α.

Γιώργος Λεμπέσης

ΠΑΣΧΑΛΟΣΟΥΠΙΤΣΑ Eικ.: Θοδωρής Τιμπιλής Ψυχογιός, Αθήνα 2016, σελ. 42

Παρά τις σατανικές σκέψεις που έκανε ο θεόβραστος Κάκτος για να κερδίσει χρήματα το Πάσχα, και ύστερα από μια απίθανη αναστάτω-

71/5

ση που δημιουργήθηκε στον ψαρόκοσμο, ευτυχώς ο Βρασίδας ο αχινός κατάφερε ν’ αναποδογυρίσει τα σχέδιά του και να φέρει τα πάντα σε αίσιο τέλος. Εξαιρετική και πρωτότυπη ιστορία, όπου για πρώτη φορά άνθρωποι και ψάρια έκαναν Πάσχα μαζί, έφαγαν, χόρεψαν και διασκέδασαν. Χάρη στην ψαροπαρέα και στην πασχαλοσουπίτσα, όλοι κατάλαβαν πως το Πάσχα είναι μια γιορτή αγάπης, φιλίας, συγχώρησης, αλλά και ευγνωμοσύνης. Είναι, πάνω απ’ όλα, μια γιορτή χαράς. Εντυπωσιακή η εικονογράφηση του Θοδωρή Τιμπιλή. Α.Β.

Κώστας Μάγος

Η ΦΕΓΓΑΡΟΠΙΤΑ Εικ.: Ε. Βαβούρη Διάπλαση, Αθήνα 2016, σελ. 32

Σύγχρονο παραμύθι, που μιλά για την αξία και τη χαρά τού να μοιράζεται κανείς ακόμη και μια… πίτα. Ένας φούρναρης ξεφουρνίζει ευωδιαστά ψωμιά που όλοι τα λατρεύουν. Όμως, περισσότερο απ’ όλα, τόσο οι πελάτες όσο και ο ίδιος λατρεύει τις πίτες του. Μια φεγγαρόπιτα θα κινήσει το ενδιαφέρον των πελατών, όχι μόνο λόγω της λάμψης της, αλλά και λόγω της άρνησης του φούρναρη να την πουλήσει. Η πίτα αυτή δεν πουλιέται – θα χαριστεί σε όποιον θα βρει τρόπο να τη μοιραστεί. Το μαγαζί του γεμίζει κόσμο, που απορεί και θέλει τη φεγγαρόπιτα. Κάποιος από αυτούς που θέλουν οπωσδήποτε να την αποκτήσουν, τελικά την κλέβει. Ο ανάρμοστος αυτός τρόπος απόκτησης της πίτας θα έχει ως αποτέλεσμα τη σταδιακή εξαφάνισή της, μέχρι που θα αδειάσει το ταψί. Τρομοκρατημένος ο κλέφτης με αυτή την εξέλιξη, αφήνει το άδειο ταψί έξω από την πόρτα του γείτονα. Αναζητώντας τον ιδιοκτήτη του ταψιού ο ανυποψίαστος γείτονας, διαπιστώνει ότι αυτό σιγά σιγά γεμίζει. Όταν συμπληρωθεί ολόκληρη η φεγγαρόπιτα, θα καλέσει όλους τους γείτονες και θα τη μοιραστούν. Ο συγγραφέας, με ιδιαίτερα ευρηματικό τρόπο, στήνει μια τρυφερή ιστορία σχετικά με τη σπουδαιότητα και την αναγκαιότητα του να μοιράζεται κανείς, ιδιαίτερα στις μέρες μας που οι συνθήκες το επιτάσσουν. Η ολοσέλιδη εικονογράφηση της Ε. Βαβούρη ενισχύει διακριτικά το κείμενο. Τ.Τσ.

Ελένη Μπετεινάκη Η ΜΑΓΙΣΣΑ ΧΡΩΜΑΤΟΥΣΑ

Εικ.: Graham Hodgetts Ελληνοεκδοτική, Αθήνα 2015, σελ. 46

Η μάγισσα η Χρωματούσα διαφέρει από τις άλλες μάγισσες. Τρυπώνει μέσα στα παραμύθια και τα χρωματίζει! Παρουσιάζεται όμως ο Αταίριαστος, σβήνει όλα τα χρώματα και απλώνει παντού το μαύρο.

72/6

Τρυφερό, πρωτότυπο, καλογραμμένο και εξαιρετικά εικονογραφημένο παραμύθι. Με πλούσια φαντασία, η συγγραφέας δημιουργεί μια ευφρόσυνη φανταστική ιστορία, με ηρωίδα μια μάγισσα καλόκαρδη και καλοπροαίρετη, που σαγηνεύει τον αναγνώστη από την αρχή ως το τέλος.

Λ.Π.-Α.

Σπυριδούλα Μπιρπίλη ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΤΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙ Εικ.: Ναταλία Καπατσούλια Διάπλαση, Αθήνα 2015, σελ. 32

Ένα βιβλίο εξαιρετικό, μια ιστορία γραμμένη με χιούμορ, ευρηματικότητα και άνεση στην αφήγηση. Η συγγραφέας κατορθώνει να χρησιμοποιήσει, αλλά και να ανανεώσει με απόλυτη επιτυχία, το παραδοσιακό στοιχείο του κακού βασιλιά, και να δώσει με ντύμα παλιού παραμυθιού μια σύγχρονη φανταστική ιστορία – τόσο σύγχρονη, που θυμίζει τη χώρα μας στα τωρινά χρόνια της κρίσης, όπου παρ’ όλη τη θλιβερή κατάσταση ο λαός μας σε μεγάλο ποσοστό διατηρεί το χιούμορ του και τη δύναμη να τραγουδά και να χορεύει. Στη συνέχεια της ιστορίας, έπειτα από μια σκοτεινή περίοδο, έρχεται η αναγέννηση με απρόοπτο και ευρηματικό τρόπο. Με το αίσιο τέλος καλλιεργείται η ελπίδα, στοιχείο βασικό σ’ ένα βιβλίο για παιδιά. Εύγε στη συγγραφέα, που έχει ήδη δώσει δείγματα γραφής μέσα από συλλογικούς τόμους και η πορεία της στην παιδική λογοτεχνία προβλέπεται ανοδική! Θαυμάσια και η εικονογράφηση. Λ.Π.-Α.

Ράνια Μπουμπουρή Η ΡΟΖΩ

Εικ.: Χρύσα Σπυρίδωνος Ψυχογιός, Αθήνα 2016, σελ. 56

Το όνομά της είναι Ρόζα, μα όλοι τη φωνάζουν Ροζώ, επειδή θαυμάζει και αγαπά τον Ζορό, τον ήρωα που κυνηγά τους κακούς και βοηθά τους αδύνατους. Η Ροζώ θέλει τόσο να του μοιάσει, ώστε συχνά μασκαρεύεται σε Ζορό και ανεβασμένη πάνω στο ξύλινο αλογάκι της, φορώντας ροζ μάσκα και ροζ μπέρτα, ονειρεύεται πως καλπάζει. Μια μέρα όμως, καθώς η Ροζώ πηγαίνει στο σχολειό της, θα σώσει ένα πεινασμένο γατάκι, θ’ αγκαλιάσει ένα ξένο κοριτσάκι –που δεν μιλά ακόμη ελληνικά– και θα του διαβάσει ένα παραμύθι, ενώ γυρνώντας στο σπίτι θα βοηθήσει την κουρασμένη μαμά της στο νοικοκυριό. Έτσι, θα καταλάβει πως δεν χρειάζεται να είσαι κάποιος μεγάλος ήρωας, ούτε να φοράς το καπέλο, την μπέρτα και τη μάσκα του Ζορό για να ομορφύνεις τη ζωή των άλλων. Η.Π.

73/7

Μαρία Πετκανοπούλου ΓΙΑ ΔΥΟ ΜΩΡΑ ΛΥΚΑΚΙΑ

Εικ.: Άννα Καρνή Βάρφη, Θεσσαλονίκη 2015, σελ. 34

Ένας παππούς διηγείται στον εγγονό του και στους συμμαθητές του ένα δικό του αληθινό παραμύθι, μια ιστορία που την έζησε ως πρωταγωνιστής όταν ήταν παιδί. Μαθαίνοντας εκείνα τα χρόνια ότι ο πατέρας του και οι φίλοι του οι κυνηγοί είχαν σκοτώσει μια λύκαινα, αναστατώνεται και αποφασίζει να πάει στο δάσος για να βρει και να σώσει τα ορφανά λυκάκια. Το παράτολμο σχέδιό του έφερε με τη σειρά του αναστάτωση στη δική του οικογένεια. Ευτυχώς, η περιπέτεια εκείνη, μολονότι επικίνδυνη, είχε διπλά αίσιο τέλος. Και τα λυκάκια σώθηκαν και ο πατέρας του παππού υποσχέθηκε να σταματήσει το κυνήγι. Τρυφερότατη και καλογραμμένη μικρή ιστορία, με σαφές μήνυμα για το σεβασμό που οφείλουμε στα άγρια ζώα του δάσους. Στις δύο τελευταίες σελίδες υπάρχει ένα παιχνίδι που μπορεί να παιχτεί ως επιτραπέζιο με ζάρι. Όμορφη η εικονογράφηση με τα υπέροχα χρώματα, εξαιρετικά καλαίσθητη συνολικά η έκδοση. Λ.Π.-Α.

Ρένα Ρώσση-Ζαΐρη

ΕΝΑ ΠΑΣΧΑ ΚΑΙ ΜΙΣΟ! Εικ.: Ναταλία Καπατσούλια Ψυχογιός, Αθήνα 2016, σελ. 56

Για ένα Πάσχα πρωτόφαντο μας μιλούν η Ρένα Ρώσση-Ζαΐρη και η εικονογράφος Ναταλία Καπατσούλια. Με το μαγικό ραβδάκι της η άτακτη μελισσούλα, η Λαλαμπρίνα, αλλάζει την πασχαλιάτικη ατμόσφαιρα και την κάνει ολίγο... χριστουγεννιάτικη. Χιόνια, βαρύς ουρανός, φωτάκια, κουραμπιέδες και μελομακάρονα κυκλοφορούν παράλληλα με τα κόκκινα αυγά και τα λαγουδάκια. Μ’ ένα σμπάρο δυο τρυγόνια. Ένα Πάσχα και μισό. Τι μαγικό ραβδάκι ήταν αυτό! Α.Β.

Νάστα

ΓΕΙΑ ΓΙΑΓΙΑ Εικ.: Alexandra Laskova Ροπή, Αθήνα 2015, σελ. 32

Ολιγόλογο και ολιγοσέλιδο βιβλιαράκι σχετικά με το θάνατο της γιαγιάς, της αγαπημένης. Κάποτε κι η γιαγιά ήταν μικρή. Ήταν ένα κοριτσάκι που μεγάλωσε. Και περνούσαν όλοι τόσο καλά... Αλλά μια Καθαρή Δευτέρα μπήκε στο νοσοκομείο και δεν ξαναγύρισε. Έφυγε από το παράθυρο σαν χαρταετός. Κι ήταν μόνο ένας χαρταετός στον ουρανό. Κι ο χαρταετός αυτός ήταν η γιαγιά. Κείμενο απλό και συγκινητικό. Α.Β.

74/8

για παιδιά 7 ετών και πάνω Έλενα Αρτζανίδου ΨΗΛΑ ΤΑ ΧΕΡΙA

Εικ.: Λήδα Βαρβαρούση – Πάρις Ναυπλιώτης Ψυχογιός, Αθήνα 2016, σελ. 48

Η τρομοκρατία μέσα στην τάξη –έστω και με ψεύτικα όπλα– είναι το κύριο θέμα του βιβλίου. Η συγγραφέας με ιδιαίτερα έντονο τρόπο περιγράφει πώς ένα ανώριμο και κακομαθημένο αγόρι διασκεδάζει με το τρομοκρατεί τους συμμαθητές του χρησιμοποιώντας το ψεύτικο πιστόλι του, και πώς ένα κοριτσάκι μάλλον δειλό μα αγανακτισμένο βρίσκει το σθένος και του αντιστέκεται αναγκάζοντας τον «τρομοκράτη» να καταλάβει το λάθος του. Διδακτική ιστοριούλα, που ασχολείται με την έξαλλη συμπεριφορά, την τρυφερότητα, το θάρρος και τη φιλία. Η.Π.

Μερκούριος Αυτζής

ΟΙ ΝΟΤΕΣ ΤΟΥ ΠΑΠΠΟΥ ΤΑΞΙΔΕΥΟΥΝ Εικ.: Κατερίνα Βερούτσου Παρρησία, Αθήνα 2016, σελ. 40

Λέξεις προσεκτικά διαλεγμένες, ικανές να σε πλημμυρίσουν συγκίνηση, που συνοδεύουν τον παππού μαζί με ήχους μουσικής και την ευωδιά χαμομηλιού και τριαντάφυλλου. Όλα όσα ζουν τα εγγόνια του στην αυλή του χωριού τους, είναι κομμάτια από τον παράδεισο. Κάποια φορά, όμως, η μαμά τους θα τους ανακοινώσει ότι πρέπει να φύγουν για το χωριό γρήγορα... Η φωνή της έχει κάτι το σοβαρό κι ενοχλητικό μαζί, και διακόπτει την «παραδείσια» χαρά που ένιωθαν κάθε φορά. Ο «αγέρας» είχε φτάσει κιόλας στο χωριό. Πρόλαβε να πάει νωρίτερα και να στολίσει κάθε δωμάτιο του σπιτιού μ’ ένα νταούλι, μια φυσαρμόνικα, ένα τουμπελέκι, ενώ ένας αόρατος μαέστρος διεύθυνε μια αγγελική συμφωνία. Το κείμενο συνοδεύεται από την τρυφερή εικονογράφηση της Κατερίνας Βαρούτσου, και παρουσιάζουν μαζί μιαν ακόμα εκδοχή γύρω από την έννοια του θανάτου και πώς μπορεί να μιλήσει κανείς γι’ αυτήν στα παιδιά. Α.Β.

Ελένη Γκίκα

ΟΙ ΜΟΥΣΙΚΕΣ ΤΗΣ ΑΡΑΣΕΛΗΣ Εικ.: Σάντρα Ελευθερίου Καλέντης, Αθήνα 2016, σελ. 28

Όταν γεννήθηκε η Αρασέλη, γεννήθηκε μαζί της κι ένα βιολί. Στην αρχή τρόμαξε, γιατί δεν ήθελε να είναι διαφορετική. Άκουσε όμως

75/9

ότι κάπου στον κόσμο υπήρχε κι ένα άλλο παιδί που γεννήθηκε κι εκείνο μαζί με ένα βιολί, και διαπίστωσε έτσι ότι δεν ήταν μόνη. Ξεκινώντας να βρει εκείνο το παιδί, θα ζήσει μοναδικές εμπειρίες. Συναντά τη Μαγιού, που γεννήθηκε μαζί με ένα σπάνιο πουλί, τον αλλόκοτο βράχο που είχε γίνει νεράιδα, γοργόνα, περιστέρι και βράχος. Στις πεδιάδες, η Αρασέλη συναντά πεταλούδες που ήταν πρώτα κάμπιες. Θα συναντήσει επίσης μαργαριτάρια, που έζησαν χρόνια σε ξεχασμένα κοχύλια και κοράλλια και που περίμεναν στο βυθό τον δικό τους μελλοντικό δύτη. Στην Κοιλάδα των Μυστικών συναντά τον Κανένα και τη Σκιά του. Θα της πει ότι χάρη σε αυτή τη Σκιά του μπορεί και υπάρχει. Κι όταν συναντήσει το παιδί με το άλλο βιολί, θα καταλάβει ότι μερικοί γεννιούνται τυχεροί με τη σκιά και το βιολί τους, ενώ άλλοι το ψάχνουν και δεν ησυχάζουν έως ότου το συναντήσουν. Πρόκειται για ένα αλληγορικό παραμύθι για την τέχνη και το ταλέντο, για τη «σκιά» που είναι ο προορισμός. Για τα παιδιά που αισθάνονται μοναξιά γιατί τα τρομάζουν οι ίδιες τους οι μουσικές, οι ζωγραφιές και οι ιστορίες τους. Για το βάρος που αισθάνεται κανείς όταν οι μουσικές φτάσουν νωρίς. Έχουμε να κάνουμε με μια περιπέτεια διπλή, εσωτερική κι εξωτερική: σε σχέση με τον κόσμο, αλλά και με τον άγνωστο ακόμα και μοναδικό για τον καθένα εαυτό μας. Ολοφάνερος ο μαγικός ρεαλισμός, σε ένα παιδικό βιβλίο με υπαρξιακές ανησυχίες, που διαβάζεται από μικρούς και μεγάλους. Λ.Ψ.

Εύα Ιεροπούλου

ΤΟ ΦΟΥΣΚΟΧΩΡΙ Εικ.: Σάντρα Ελευθερίου Μεταίχμιο, Αθήνα 2016, σελ. 60

Το Φουσκοχώρι είναι ένα όμορφο χωριό, χτισμένο πάνω σε μια πανέμορφη πλαγιά με καταπληκτική θέα, που ζει στους μαγεμένους ρυθμούς της φύσης και της... Φούσκας. Γι’ αυτό άλλωστε πήρε κι αυτό το περίεργο όνομα. Οι κάτοικοί του φτιάχνουν φούσκες με χρώματα κι αρώματα, φούσκες σοκολατένιες, καραμελένιες, κερασένιες, κι ό,τι άλλο μπορεί να φανταστεί κανείς. Ώσπου κάποια μέρα γίνεται διάσημο για τις φούσκες του! Χιλιάδες άνθρωποι πλημμυρίζουν τον τόπο, και περήφανοι οι κάτοικοί του καμαρώνουν. Μόνο που δεν ξέρουν πόσο θα επηρεασθεί η ζωή τους και πόσο θ’ αλλάξουν όλα. Δεν ξέρουν πόσο θ’ αλλάξει τη ζωή τους η άμετρη εκμετάλλευση της ομορφιάς, της γαλήνης κι αυτής της φούσκας (το όνομα έχει ιδιαίτερη σημασία). Χαριτωμένη ιστοριούλα, ευχάριστα γραμμένη, γεμάτη με συμβολισμούς και παραβολές. Η.Π.

76/10

Κώστας Καλαπανίδας

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ Μ’ ΑΛΟΓΟ (Ποιήματα για παιδιά) Πάσσαρης, Αθήνα 2016, σελ. 50

Επιτέλους! Μια ποιητική συλλογή από έναν ταλαντούχο δάσκαλο και ποιητή. Ο Ελύτης έγραψε γι’ αυτά τα ποιήματα: «Τα χάρηκα σαν κάτι παρθένο και δροσερό, κάτι που ανοίγει και σε μένα έναν άλλο δρόμο. Στη μίζερη εποχή που ζούμε εγώ τα χάρηκα σαν ουράνιο τόξο. Γραμμένα με αγάπη και παιδικότητα, συνταιριάζουν πολύ αρμονικά την έμπνευση με το αίσθημα και την τέχνη με την αφέλεια». Επειδή οι εκδότες έχουν εξοστρακίσει την παιδική ποίηση από τις εκδόσεις τους, χορηγοί της έκδοσης έγιναν οι –μεσήλικες, πλέον– μικροί τότε μαθητές του δάσκαλου-ποιητή. Είναι τα 57 συν 1 παιδιά της Πέμπτης τάξης του 1ου Δημοτικού Σχολείου Δάφνης Αττικής, τη σχολική χρονιά 1971-1972. Μπράβο στο δάσκαλο που ενέπνευσε τα παιδιά και τους άνοιξε την πύλη της ποίησης. Α.Β.

Χριστίνα Κόλλια

ΕΧΕΤΕ ΔΥΟ ΝΕΑ ΜΗΝΥΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΙΣΩΠΟ Εικ.: Εύα Χιόνη Ιωλκός, Αθήνα 2015, σελ. 32

Μια διαφορετική προσέγγιση δύο αισώπειων μύθων επιχειρεί σ’ αυτό το βιβλίο η συγγραφέας. Είναι οι μύθοι Ο μέρμηγκας κι ο τζίτζικας και Το δελφίνι και ο πίθηκος. Με γάργαρο λόγο προσαρμόζει τους μύθους στις απαιτήσεις της δικής μας εποχής. Χωρίς να απεμπολεί ή να αλλοιώνει το αρχικό τους νόημα, προχωρεί περισσότερο, δίνοντας νέα μηνύματα. Δεν στέκεται στην απόρριψη του αντικοινωνικού άλλου, αλλά εμπνέει κατανόηση, συμπαράσταση, έγνοια για το φταίχτη, όσο μεγάλο κι αν ήταν το λάθος του, ώστε να ενταχθεί και πάλι ομαλά στο κοινωνικό σύνολο. Έχω την αίσθηση ότι ο Αίσωπος δεν θα είχε καμιά αντίρρηση γι’ αυτά τα νέα μηνύματα, αν ζούσε στην εποχή μας. Λ.Π.-Α.

Μάνος Κοντολέων

ΜΑΝΟΛΟ, ΜΑΝΟΛΙΤΟ ΚΑΙ... ΜΑΝΟΥΗΛ Εικ.: Ίρις Σαμαρτζή Πατάκης, Αθήνα 2016, σελ. 116

Τον Μανόλο και τον Μανολίτο τούς γνωρίσαμε από προηγούμενο βιβλίο. Τώρα στην παρέα προστέθηκαν ο Μανουήλ και η Νύχτα, ένα σκυλάκι κάτασπρο με κατάμαυρο όνομα. Πολλά πράγματα από τις συνήθειες των ηρώων μας δεν έχουν αλλάξει. Ο Μανόλο εξακο-

77/11

λουθεί να περπατά δίπλα στο ποτάμι, ο αγαπημένος του Μανολίτο εξακολουθεί να ρωτά διαρκώς. Η καλή παρέα θα γίνει ακόμη καλύτερη όταν στους περιπάτους τους παρεισφρήσουν και μύθοι αρχαίοι, που τους διηγείται εξαιρετικά ο Μανόλο. Οι φίλοι συζητούν με απλό τρόπο για πολύ σημαντικά πράγματα, με γάργαρο και οικείο σε όλους μας ύφος. Α.Β.

Αλκιβιάδης Κούσης ΟΙ ΦΙΛΕΣ ΜΑΣ... ΟΙ ΜΑΓΙΣΣΕΣ!

Εικ.: Βαγγέλης Παπαβασιλείου Πατάκης, Αθήνα 2015, σελ. 140

Τρία αδέρφια με τους γονείς τους πηγαίνουν για ένα τριήμερο στο σπίτι της γιαγιάς στο χωριό, όπου θα γιορτάσουν την Πρωτομαγιά. Τις μέρες εκείνες συμβαίνουν πολλά παράξενα, και μάλιστα σχετικά με την ανακάλυψη του θησαυρού που είχε κρύψει ο παππούς τους προτού πεθάνει και μάταια έψαχναν οι κληρονόμοι του. Εμφανίζονται τρεις σκανταλιάρες μάγισσες και δημιουργούν ξεκαρδιστικά επεισόδια, καθώς είναι ορατές μόνο από τα παιδιά και όχι από τους μεγάλους. Κεφάτη και καλογραμμένη φανταστική ιστορία με δομή αστυνομικού μυθιστορήματος, με αναφορές σ’ έναν αρχαίο μύθο σχετικά με την ημέρα των μαγισσών που γιορταζόταν την Πρωτομαγιά, και με αφηγητή το ένα από τα τρία αδέρφια. Λ.Π.-Α.

Φαίδων Κυριακού Η ΣΟΥΠΑ ΤΗΣ ΣΟΦΙΑΣ

Εικ.: Σοφία Παπαδοπούλου Μεταίχμιο, Αθήνα 2015, σελ. 62

Ένας μάγος μάγειρας και ο γίγαντας βοηθός του μαγειρεύουν φαγητά πρωτότυπα και θαυμαστά, με παράξενα παραμυθένια υλικά, που ευφραίνουν τους πελάτες και τους κάνουν ευτυχείς. Οι δυο τους όμως διαρκώς καβγαδίζουν. Ώσπου μια μέρα ο μάγειρας αποφασίζει να ετοιμάσει την πιο πρωτότυπη σούπα, τη σούπα της σοφίας. Ο βοηθός θα δυσκολευτεί πολύ να βρει ένα ξεχωριστό υλικό που του παραγγέλνει το αφεντικό του, όταν όμως το βρει και δοκιμάσουν οι δυο τους αυτή τη σούπα, οι καβγάδες θα σταματήσουν. Εξαιρετική η κεντρική ιδέα της ιστορίας με τις ποιητικότατες συνταγές. Ο συγγραφέας, που εμφανίζεται για πρώτη φορά στην παιδική λογοτεχνία, διαθέτει ποιητική ματιά και πλούσια φαντασία. Ξεχωριστή και η εικονογράφηση. Λ.Π.-Α.

78/12

Σοφία Μαντουβάλου ΤΟ ΦΑΝΤΑΣΜΑ ΤΟΥ ΜΑΥΡΟΠΙΝΑΚΑ Πατάκης, Αθήνα 2015, σελ. 192

Μετά τα δύο συναφή βιβλία της (Η Δασκάλα που το κεφάλι της έγινε καζάνι και Ο δάσκαλος με τα όνειρα στα μάτια), η Σοφία Μαντουβάλου ολοκληρώνει με το νέο αυτό βιβλίο της μια πρωτότυπη τριλογία. Όπως και στα προηγούμενα, η έμπειρη συγγραφέας με την άρτια παιδαγωγική κατάρτιση, βρίσκει έναν ευφυή τρόπο να παρουσιάσει υπό μορφή μυθιστορήματος την πεποίθησή της πως η εκπαίδευση πρέπει να πατά με το ένα πόδι στην παράδοση και με το άλλο να «τρέχει» στο μέλλον γεμάτη φαντασία και χιούμορ, όπως σημειώνει η ίδια στο οπισθόφυλλο. Και το πετυχαίνει για τρίτη φορά με το νέο της βιβλίο, όπου ένα φάντασμα αναστατώνει το Δημοτικό της Άνω Καρπουζιάς! Είναι το φάντασμα του παραπονεμένου μαυροπίνακα, που απροειδοποίητα αντικαταστάθηκε από έναν γυαλιστερό άσπρο «έξυπνο» πίνακα, όπως και όλοι οι «συνάδελφοί» του μαυροπίνακες σ’ εκείνο το σχολείο. Θ’ ακολουθήσουν απρόοπτα, εκπλήξεις και απίστευτες καταστάσεις, που θα διασκεδάσουν μαθητές και δασκάλους με ευτράπελα επεισόδια. Όπως και τα προηγούμενα δύο βιβλία, έτσι και το βιβλίο αυτό κατατάσσεται στην παιδική λογοτεχνία, μπορεί όμως να χαρακτηριστεί και «βιβλίο γνώσεων για εκπαιδευτικούς», αφού έχει πολλά να τους προσφέρει. Λ.Π.-Α.

Εύη Παπαδοπούλου ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ ΤΗΣ ΚΥΜΟΘΟΗΣ Εικ.: Κατερίνα Βερούτσου Καλέντης, Αθήνα 2015, σελ. 48

Δυο αδέρφια, ο Αλέξανδρος και η Ισμήνη, συναντούν σε μια παραλία της Μήλου τη γοργόνα Κυμοθόη κι εκείνη τους διηγείται μια παλιά ιστορία: Πριν από πολλούς αιώνες είχε μια φίλη, τη μικρή Φιλίστα. Η γοργόνα τής περιέγραφε τη ζωή της στο βυθό κι εκείνη τη ζωή της στην πόλη. Κάποτε αναγκάστηκαν να χωρίσουν. Η πολιτεία της Φιλίστας κατακλείστηκε από τα νερά της θάλασσας και η Τιμοθόη έφυγε από τη Μήλο. Όταν ξαναγύρισε, είδε τη βυθισμένη πόλη όπως την είχε περιγράψει η Φιλίστα. ΄Ετσι, από τη δική της διήγηση, μαθαίνουν και τα δυο αδέρφια για την πόλη εκείνη. Ξεχωριστό βιβλίο γνώσεων, γραμμένο με ευαισθησία και φαντασία από την αρχαιολόγο-συγγραφέα. Καλύπτει όλα τα στοιχεία που απαιτούνται για το είδος: επιστημονική εγκυρότητα, παιδαγωγική καταλληλότητα, μυθοπλασία που εξυπηρετεί τους παιδαγωγικούς στόχους. Θαυμάσια και η εικονογράφηση. Το παραμύθι αυτό παρουσιάστηκε ως θεατρικό έργο το 2014, ενώ η έκδοση συνοδεύεται από CD με μουσική του Νίκου Ξανθούλη. Λ.Π.-Α.

79/13

Νεκτάριος Στελλάκης ΤΟ ΠΑΡΑΘΥΡΟ ΜΑΣ

Καλειδοσκόπιο, Αθήνα 2015, σελ. 36

Συγκινητική και καλογραμμένη μικρή ιστορία από πρωτοεμφανιζόμενο συγγραφέα, για τη θλιβερή κατάληξη ενός βιβλιοπωλείου –όπως και τόσων άλλων– στη δύσκολη εποχή της οικονομικής κρίσης. Ένα πέρα για πέρα δικαιολογημένο παράπονο, με τέχνη διατυπωμένο, που θα έπρεπε να το διαβάσουν κυρίως οι ενήλικοι και μάλιστα οι υπεύθυνοι για την καταστροφή των μικρών βιβλιοπωλείων. Ίσως έτσι να συναισθάνονταν, έστω και αργά, «τι κακό εποίησαν» με την κατάργηση της ενιαίας τιμής του βιβλίου. Λ.Π.-Α.

Νίκος Φουστέρης Ο ΝΤΕΤΕΚΤΙΒ ΠΛΟΚΑΜΙΔΗΣ ΚΑΙ Η ΣΥΝΩΜΟΣΙΑ ΤΗΣ ΒΟΤΣΑΛΟΥΠΟΛΗΣ Εικ.: Νίκος Φουστέρης Πατάκης, Αθήνα 2015, σελ. 68

Περιπέτεια στο βυθό της θάλασσας με θαλάσσια πλάσματα, που καθένα έχει τα δικά του ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Υπάρχουν καλοί και κακοί, πρωταγωνιστής όμως είναι ένα πολυμήχανο χταποδάκι με εξαιρετικές ικανότητες, που πάντα τα βγάζει πέρα και πετυχαίνει με τις ενέργειές του να επικρατήσει το σωστό και το δίκαιο. Τα νέα «τεχνολογικά» στοιχεία που εμφανίζονται στην ιστορία δίνουν ζωντάνια στην πλοκή και ασφαλώς θ’ αρέσουν στα παιδιά, που είναι πλέον εξοικειωμένα με την τεχνολογία. Πολύ ενδιαφέρουσα και ελκυστική η ασπρόμαυρη εικονογράφηση από τον ίδιο το συγγραφέα, που φτιάχτηκε με τον τρόπο που περιγράφει στο βιογραφικό του. Λ.Π.-Α.

Τζόρι Τζον – Μακ Μπάρνετ

ΤΟ ΤΡΟΜΕΡΟ ΔΙΔΥΜΟ 2 – ΑΠΟ ΤΟ ΚΑΚΟ ΣΤΟ ΧΕΙΡΟΤΕΡΟ Εικ.: Κέβιν Κόρνελ, Μετ.: Ευγενία Κολλυδά Ψυχογιός, Αθήνα 2016, σελ. 232

Το «τρομερό δίδυμο» είναι ένα είδος ιδιαίτερης λέσχης για... φάρσες. Ιδρύθηκε στην κοιλάδα των χασμουρητών από τον Μάιλς και τον Νάιλς, που έχουν χόμπι να κάνουν έξυπνες και πρωτότυπες φάρσες. Οι συμμαθητές τους διασκέδαζαν μ’ αυτές τρομερά, αναστατώνοντας στην κυριολεξία το διευθυντή τους, τον κ. Μπάρκιν, που έφτασε σε τέτοιο σημείο νευρικής έκρηξης ώστε να τον απολύσουν ως ανίκανο γι’ αυτή τη δουλειά και να επαναφέρουν τον πατέρα του κ. Μπάρκιν, που απείλησε ότι θα διαπραγματευθεί την περίπτωση δυναμικά, με πυγμή και αυστηρότητα, και θα δώσει τέλος σ’ αυτό το «έθιμο της αταξίας». Διαβάζοντας το βιβλίο μαθαίνουμε τι κατάφερε. Τα παιδιά θα διακρίνουν στην υπόθεση στοιχεία του εαυτού τους, καθώς το «μικρόβιο της αταξίας» είναι μικρόβιο που τα προσβάλλει. Δε συμφωνείτε;

80/14

Α.Β.

για μεγάλα παιδιά και νέους Αναστασία Βασιλοπούλου – Μιχάλης Τσαμπαλίκας ΛΑΒΕΤΕ ΘΕΣΕΙΣ!

Εικ. εξωφύλλου: Σταμάτης Μήτσιος Επιμ.: Άννα Κοντολέων Πατάκης, Αθήνα 2015, σελ. 186

Το βιβλίο περιγράφει με τρόπο συναρπαστικό το τι συνέβαινε στον Μαραθώνα λίγες μέρες πριν από τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1896 –όταν και αναγεννήθηκαν, ύστερα από διακοπή αιώνων–, με την αγωνία να έχει φτάσει στο ζενίθ σχετικά με το ποιος θα κερδίσει το καινούργιο άθλημα, τον Μαραθώνιο. Όλα αυτά τα αφηγείται ένα αγόρι οκτώ ετών, ο Σπύρος, που διατυπώνει σκέψεις και απορίες εκφρασμένες και ιδωμένες με τη δική του προσωπική ματιά, με τον δικό του απρόβλεπτο και αφοπλιστικό τρόπο. Η γραφή γλαφυρή, με ύφος που τραβά αμέσως την προσοχή, προκαλώντας συγκίνηση και ενθουσιασμό. Θα λέγαμε ότι η λογοτεχνία εδώ έχει πάρει επάξια το ρόλο της ιστορίας. Αξίζει να σημειώσουμε ότι για την κ. Βασιλοπούλου είναι το πρώτο της βιβλίο! Α.Β.

Αγγελική Δαρλάση ΟΤΑΝ ΕΦΥΓΑΝ Τ’ ΑΓΑΛΜΑΤΑ Μεταίχμιο, Αθήνα 2015, σελ. 224

Το βιβλίο αυτό βασίζεται σ’ ένα πραγματικό γεγονός: την προνοητική απόκρυψη των αγαλμάτων και άλλων πολύτιμων αρχαίων εκθεμάτων του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, πριν από την είσοδο των Γερμανών στην Αθήνα κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Μεταφέρει τον αναγνώστη στο χρονικό διάστημα από την 28η Οκτωβρίου του 1940 ως την έναρξη της γερμανικής Κατοχής (άνοιξη 1941). Τα όσα συνέβησαν τα διηγείται μετά τον πόλεμο, το 1947, σε πρωτοπρόσωπη αφήγηση, μια κοπέλα με αναπηρία στο χέρι, που γνώριζε πώς έγινε η απόκρυψη, αφού οι γονείς της εργάζονταν τότε στο Μουσείο κι εκείνη έπαιζε εκεί γύρω, έμπαινε στις αίθουσες ελεύθερα και άκουγε πολλά. Ενδιάμεσα υπάρχουν σύντομες τριτοπρόσωπες αφηγήσεις, όπου ο παντογνώστης αφηγητής περιγράφει το αγαπημένο της παιχνίδι: τις φανταστικές συνομιλίες της με τ’ αγάλματα, που πολλά από αυτά είχαν επίσης κάποιου είδους «αναπηρία», όπως και ο μοναδικός «σάρκινος» φίλος της, ένα αγόρι με δυσκολία στην όραση. Οι παράλληλες δραστηριότητες των δύο παιδιών και η στενή φιλία που τα έδενε, μας κάνουν μετόχους των

81/15

συναισθημάτων, των αντιδράσεων και των επικίνδυνων πράξεών τους στις δύσκολες εκείνες μέρες του πολέμου. Γιατί παράλληλα με την απόκρυψη των αρχαίων αγαλμάτων από τους υπεύθυνους του Μουσείου, εκείνα σκάβουν στον κοντινό λόφο και «θάβουν», όπως οι μεγάλοι, ακροκέραμα και άλλα αγαλματίδια της δικής τους εποχής, μαζί με ό,τι άλλο θεωρούν εξαιρετικά πολύτιμο και άξιο να σωθεί από τη λαίλαπα του πολέμου. Η έκβαση της δικής τους επικίνδυνης δράσης θα είναι τραγική. Με την ικανότητα όμως που διαθέτει η συγγραφέας, τη μετατρέπει στο τέλος σε πολύτιμη ανάμνηση για την ηρωίδα, αλλά και ανεξίτηλη μνήμη των γεγονότων για τον αναγνώστη, που τον απογειώνει μέσα από την τρυφερή και ποιητική γραφή. Λ.Π.-Α.

Σταμάτης Κεσόγλου Η ΓΗ ΤΗΣ ΛΟΡΝΑΣ

Πατάκης, Αθήνα 2015, σελ. 90

Το 2040, ένα τεράστιο μπαλόνι-διαστημόπλοιο φτάνει από τη γη στο φεγγάρι. Αμέσως μετά την προσελήνωση, το μπαλόνι σκάει και από την κοιλιά του ξεπηδά μια ολόκληρη πολιτεία με 1.000 ανθρώπους και όλες τις ανέσεις. Τα χρόνια περνούν, όλα πηγαίνουν καλά στη Φεγγαροπολιτεία και όλοι είναι ευχαριστημένοι, ώσπου ένα κορίτσι, η Λόρνα, βλέπει με το τηλεσκόπιο τη γη, που με τον καιρό όλοι τους την είχαν ξεχάσει. Από τότε τ’ όνειρο της Λόρνας είναι να πάει κάποτε στη Γη. Όταν, όμως, της παρουσιάζεται η ευκαιρία, το δίλημμα είναι μεγάλο. Καλογραμμένο βιβλίο φαντασίας, που φανερώνει τα τρυφερά αισθήματα και το ταλέντο του συγγραφέα, και παρακινεί τα παιδιά να σκεφτούν κρατώντας τους αμείωτο το ενδιαφέρον. Λ.Π.-Α.

Λίνα Λιχναρά

ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΗ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ Πατάκης, Αθήνα 2016, σελ. 224

Έπειτα από τα προηγούμενα βιβλία της (Το μυστικό του παλιού αρχοντικού και Το παιδί με τα δύο πρόσωπα) με ήρωα τον αστυνόμο Μίλτο Ζαφείρη, η συγγραφέας μάς προσφέρει ένα ακόμη αστυνομικό μυθιστόρημα όπου δρα ο ικανότατος αυτός αστυνόμος, σε μια περιπέτεια που κρατά ζωηρό το ενδιαφέρον ως το τέλος. Η υπόθεση αφορά τον ορφανό από μητέρα νεαρό Χρόνη, που ζει σ’ ένα από τα

82/16

Χωριά SOS κι έχει αποφασίσει να βρει τον πατέρα του, μολονότι είναι άγνωστος σε όλους και ο ίδιος δεν τον γνώρισε ποτέ. Η άστοχη απόδραση του νεαρού πρωταγωνιστή από το Χωριό και η φοβερή περιπέτεια που βιώνει ώσπου να πετύχει το στόχο του είναι μεγάλη και εξαιρετικά επικίνδυνη, γιατί από την πρώτη στιγμή πέφτει στα χέρια μιας εγκληματικής σπείρας που εκμεταλλεύεται παιδιά. Τελικά, ωστόσο, όσα θα ζήσει θα γίνουν αφορμή ν’ αποκτήσει πραγματικούς φίλους, που κι αυτοί γνώρισαν το πιο σκληρό πρόσωπο της ζωής, ενώ ο αστυνόμος Μίλτος Ζαφείρης θα προσθέσει μία ακόμη εξαιρετική επιτυχία στην καριέρα του. Λ.Π.-Α.

Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου ΤΟ ΦΙΛΙ ΤΗΣ ΛΥΚΑΙΝΑΣ

Πατάκης, Αθήνα 2016, σελ. 240

Μια ανασκόπηση της σύγχρονης κοινωνικής και ιστορικής εικόνας της Ελλάδας –και όχι μόνο– θα μπορούσε να χαρακτηρίσει κανείς το μυθιστόρημα αυτό. Με σύντομες αναφορές για τις ανάγκες του έργου, σημειώνονται τα γεγονότα του 1944, ο Ψυχρός Πόλεμος, τα γεγονότα στη Χιλή του 1973, η οικονομική κρίση, το διαχρονικό ζήτημα του προσφυγικού... μέχρι και οι πρόσφατες ανακαλύψεις αρχαιολογικού ενδιαφέροντος στην Αμφίπολη. Το εύρημα που η συγγραφέας χρησιμοποιεί για να αναπτύξει την ιστορία της είναι η διαταραγμένη σχέση μεταξύ πατέρα και κόρης, μητέρας του εγγονού πρωταγωνιστή, και η συνάντηση μεταξύ εγγονού και παππού, που θα περάσουν μαζί ένα ολόκληρο καλοκαίρι. Σε αυτή τη συνάντηση, μέσα από τη διαρκή εξιστόρηση του παππού, ο εγγονός θα πάρει απαντήσεις σε πολλά ερωτήματα που έχει για το πρόσωπο του παππού και τη διαταραγμένη σχέση του με τη μητέρα/κόρη του. Σημαντικό στοιχείο στη μυθοπλασία είναι η ένταξη σε αυτήν ενός μικρού σκύλου/λύκου, που έχει μαζί του ο παππούς και λατρεύει για δικούς του λόγους, στοιχείο ιδιαίτερης σημασίας για την πλοκή. Μέσα από αυτή την αναφορά θα ξεδιπλωθεί το ζήτημα της σχέσης του ανθρώπου με τη φύση, η προστασία του λύκου, η προσφορά σωματείων όπως ο Αρκτούρος, κ.λπ. Στο βιβλίο αυτό δεν προσποιείται η συγγραφέας για χάρη του παιδιού, αλλά παρουσιάζει τα πράγματα με τ’ όνομά τους. Αποκαλύπτει στο παιδί πτυχές σχέσεων μεταξύ γονέων και παιδιών, μεταξύ ενηλίκων, και αφήνει στον αναγνώστη να εξαγάγει συμπεράσματα για τη σωστή ή λάθος συμπεριφορά των ηρώων. Το διακειμενικό στοιχείο –χαρακτηριστικό γνώρισμα της συγγραφέως– συναντάται σε έντονο βαθμό στο βιβλίο της, είτε με αναφορές σε ήρωες προηγούμενων βιβλίων της είτε σε ήρωες

83/17

άλλων κλασικών έργων της παγκόσμιας λογοτεχνίας, δίνοντας το έναυσμα στον αναγνώστη για να αναζητήσει τις αναφορές αυτές. Μυθιστόρημα ωριμότητας –ή, αλλιώς, bildungsroman– είναι το νέο βιβλίο της Λότης Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, αφού ο αναγνώστης παρακολουθεί τον ήρωα από την παιδική έως τη φοιτητική του ηλικία. Αφήγηση πειστική, με την υπογραφή μιας συγγραφέως που έχει κερδίσει τις ψυχές των παιδιών-αναγνωστών, που ξέρει να κρατά αμείωτο και σε εγρήγορση το ενδιαφέρον του απαιτητικού αναγνώστη αυτής της ηλικίας μέσα από τις σελίδες του βιβλίου. Ιδιαίτερη αναφορά αξίζει να γίνει στο εύρημα με το οποίο η συγγραφέας κλείνει το βιβλίο, κάνοντας πειστική και ιδιαίτερα αληθοφανή την αφήγηση. Τ.Τσ.

Παναγιώτης Τσιρίδης ΕΝΑ ΤΥΧΕΡΟ ΑΓΟΡΙ

Εικ.: Γιώργος Δημητρίου Ψυχογιός, Αθήνα 2016, σελ. 128

Καλογραμμένο κι ευχάριστο βιβλίο, που θίγει μέσα από το βλέμμα και τη σκέψη ενός παιδιού-μετανάστη στην Ελλάδα τα προβλήματα που υπάρχουν ανάμεσα σε γονείς και παιδιά, αλλά και τα αισθήματα των ίδιων των παιδιών και τις μεταξύ τους σχέσεις καθώς προσπαθούν να ενταχθούν στην καινούργια τους πατρίδα. Κι όλα αυτά με ειρηνική διάθεση, δίχως φανατισμούς και υπερβολές, με μια απλότητα που συγκινεί. Σίγουρα, το ξένο αγόρι είναι ένα τυχερό παιδί, γιατί με τον ήπιο χαρακτήρα του και μ’ ένα μυαλό που ξεπερνά την ηλικία του κατορθώνει να χαράξει τον ήρεμο δρόμο της ζωής του. Η.Π.

Λίτσα Ψαραύτη ΣΤΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ ΤΗΣ ΝΙΟΤΗΣ Πατάκης, Αθήνα 2016, σελ. 128

Η 14χρονη Δάφνη και ο 16χρονος Οδυσσέας, δυο ερωτευμένοι νέοι που πηγαίνουν στο ίδιο σχολείο της Σάμου τον καιρό της γερμανικής Κατοχής, βοηθούν με νεανική ορμή την Εθνική Αντίσταση και άθελά τους εμπλέκονται σε ένα φόνο. Μια παρεξήγηση σχετικά με το θάνατο του ανθρώπου εκείνου θα γεμίσει τύψεις τη Δάφνη για όλη την υπόλοιπη ζωή της, που την περνά μακριά από τον γενέθλιο τόπο. Πολλά χρόνια αργότερα επιστρέφει στο νησί για επαγγελματικούς λόγους. Οι θλιβερές μνήμες την ακολουθούν, ενώ η συ-

84/18

νάντησή της με τον Οδυσσέα ξαναζωντανεύει τα αισθήματα που τους έδεναν. Και τότε, ενώ η παρεξήγηση ξεδιαλύνεται, οι δυο τους βρίσκονται μπροστά σε πολλά ηθικά διλήμματα, γιατί στα χρόνια που πέρασαν η ζωή του καθενός έχει δημιουργήσει καταστάσεις και υποχρεώσεις που δεν είναι εύκολο να ξεπεραστούν. Το τι θα αποφασίσει τελικά η Δάφνη φανερώνει το υψηλό ήθος και τον ακέραιο χαρακτήρα της. Οι φανατικοί αναγνώστες των βιβλίων της Λίτσας Ψαραύτη, πέρα από την απόλαυση που θα τους προσφέρει το νέο βιβλίο της, θα διαπιστώσουν για μία ακόμη φορά πόση σημασία έχει να γράφει κανείς ένα μυθιστόρημα που βασίζεται σε βιωμένα ιστορικά γεγονότα. Παράλληλα, θα χαρούν ανακαλύπτοντας ότι η συγγραφέας με τη δύναμη του ταλέντου της κατάφερε να δέσει αρμονικά μερικά πρόσωπα και γεγονότα από προηγούμενα βιβλία της, τα οποία επίσης αναφέρονται στη Σάμο. Λ.Π.-Α.

Τζον Μπόιν

ΤΟ ΑΓΟΡΙ ΣΤΗΝ ΚΟΡΥΦΗ ΤΟΥ ΒΟΥΝΟΥ Μετ.: Πετρούλα Γαβριηλίδου Ψυχογιός, Αθήνα 2016, σελ. 150

Ο Πιερό, ορφανός και χωρίς κανένα συγγενή να τον φροντίζει, περνά σε ορφανοτροφείο μια πολύ δύσκολη ζωή, παραμονές του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Η μοίρα τού επιφυλάσσει όμως ανατροπές και παράξενες αγάπες, όταν η θεία του η Μπέατριξ μαθαίνει για την παρουσία του και ζητά να τον πάρει μαζί της στο σπίτι όπου εργάζεται. Το μυθιστόρημα δεν θα είχε λόγο ύπαρξης αν το σπίτι αυτό, που βρίσκεται στις βαυαρικές Άλπεις, δεν είχε ως ιδιοκτήτη τον πιο σημαντικό (με τρόπο αρνητικό) άνθρωπο της Γερμανίας, τον Αδόλφο Χίτλερ, που αιματοκύλησε όλη την Ευρώπη. Ο Πιερό επηρεάστηκε τόσο πολύ από την προσωπικότητα του Φύρερ, που σχεδόν τον αγάπησε, τόσο ως σύμβολο όσο και ως δύναμη. Διάβασε το βιβλίο του Ο αγών μου, χαιρετούσε φωνάζοντας «Χάιλ Χίλτερ», χτυπούσε τις φτέρνες του στρατιωτικά και δεν ήταν πια ο Πιερό, αλλά ο Πίτερ... Α.Β.

85/19

ΑΛΛΆΖΕΙ Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΊΑ ΤΗ ΖΩΉ; Β. Δ. Αναγνωστόπουλος

Ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

Γ 86 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

ια τη λογοτεχνία ποτέ δεν είναι περιττός ο αναστοχασμός του συγγραφέα και του αναγνώστη. Μόνιμο ζητούμενο θα είναι η επίδραση της λογοτεχνίας στη διαμόρφωση του χαρακτήρα και γενικότερα η ωφέλεια που συντελείται στην κοινωνία. Πάντοτε θα αναζητούνται οι πηγές έμπνευσης και η αισθητική υλοποίηση της ιδέας. Μονίμως θα είναι ζητούμενα η αξία της αφήγησης και τα εργαλεία της συγγραφής. Πολλοί συγγραφείς, έλληνες και ξένοι, έχουν εμπλουτίσει τη σχετική βιβλιογραφία με την προσωπική τους εμπειρία και έχουν φωτίσει το πεδίο αυτό. Ας θυμίσω στον αναγνώστη τη σειρά βιβλίων με τίτλο «Η κουζίνα του συγγραφέα». Παραθέτω τις λίγες αυτές σκέψεις μου με αφορμή την πρόσφατη μονογραφία του συγγραφέα Δημήτρη Στεφανάκη με τίτλο Πώς η λογοτεχνία σού αλλάζει τη ζωή (Αθήνα, Ψυχογιός, 2016, σ. 158). Πρόκειται για μια γοητευτική και «ωφέλιμη» εξιστόρηση της προσωπικής συγγραφικής πορείας του συγγραφέα, πλούσιας σε βιώματα και εμπειρίες. Οι 42 ενότητες, που περιέχουν μικροκείμενα, καλύπτουν όλο το εύρος των λογοτεχνικών ερωτημάτων και ανησυχιών με έναν ευανάγνωστο αφηγηματικό λόγο, κατασταλαγμένο και γνωμολογικό. Δεν έχει τόσο σημασία το αν συμφωνεί ή διαφωνεί κανείς με τις απόψεις του, όσο η έντεχνη καλλιέργεια κλίματος διαλόγου και στοχασμού γύρω από θέματα όπως: «η δημοκρατία του πνεύματος», «πρώτα απ’ όλα ο αναγνώστης», «ένα βιβλίο γεννιέται», «αμαρτίες συγγραφέων», «λογοτεχνία και πολιτική», «ήρωες και αντιήρωες», «διηγούμαι άρα υπάρχω», «το μέλλον του μυθιστορήματος», «η αφήγηση είναι παρηγοριά», και πολλά άλλα. Σημειώνω ορισμένες αξιοπρόσεκτες θέσεις του συγγραφέα: – «Εμείς οι συγγραφείς είμαστε μια φορά δημιουργοί και εκατό φορές αναγνώστες» (σ. 23). – «Πίσω από κάθε μεγάλο συγγραφέα υπάρχει ένας ακούραστος, ανήσυχος και οξυδερκής αναγνώστης» (σ. 27). – «Η καλή λογοτεχνία σε κάνει, αν μη τι άλλο, να αμφιβάλλεις γι’ αυτό που είσαι» (σ. 31). – «Γράφουμε με αυτό που συνήθως προσπαθούμε να κρύψουμε: με το χαρακτήρα μας» (σ. 39). – «Η καλή λογοτεχνία […] επικεντρώνεται στην απόλαυση του κειμένου, στον υψηλό στοχασμό και στους αδρούς χαρακτήρες» (σ. 71). – «Τα ογκώδη μυθιστορήματα γίνονται τα ευαγγέλια του σύγχρονου κόσμου» (σ. 118). – «Έχουμε ανάγκη να αφηγούμαστε ιστορίες όπως έχουμε ανάγκη να ακούμε ή να διαβάζουμε τις ιστορίες των άλλων» (σ. 125).

Για τον συγγραφέα του βιβλίου, η λογοτεχνία δεν είναι ένα παιχνίδι ανάμεσα στο δημιουργό και τον αναγνώστη – είναι κάτι βαθύτερο και σοβαρότερο. Συνδέεται με μια φιλοσοφική ενατένιση της ζωής: «Πρωτίστως ζητά να ερμηνεύσει το μυστήριο της ανθρώπινης ύπαρξης, στοχάζεται πάνω σ’ αυτήν, βυθοσκοπεί την ψυχή και θέτει εκ νέου τα αναπάντητα ερωτήματα που απασχολούν τον άνθρωπο από καταβολής κόσμου» (σ. 60). Είναι πολύ ενδιαφέρον από πολλές απόψεις το βιβλίο του Δημήτρη Στεφανάκη (απόσταγμα της πλούσιας μεταφραστικής και συγγραφικής παραγωγής του), και με ικανοποίηση θα το έβλεπα στα χέρια κάθε αναγνώστη: του νέου, του εκπαιδευτικού, όλων εκείνων που αγαπούν και διαβάζουν λογοτεχνία. Γιατί, όπως επισημαίνεται και από τον ίδιο: «Στη ζωή τα πράγματα δεν είναι συνήθως όπως φαίνονται, και η λογοτεχνία θα βρίσκεται πάντα εδώ για να μας το θυμίζει».

87 

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

ΚΑΤΑΓΡΑΦΉ ΠΑΡΑΜΥΘΙΏΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΊΑΣ: ΔΙΑΠΙΣΤΏΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΧΌΛΙΑ ΜΕ ΑΦΟΡΜΉ ΠΈΝΤΕ ΣΥΛΛΟΓΈΣ 1

Τασούλα Τσιλιμένη

Αναπληρώτρια καθηγήτρια Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

Στον ομότιμο καθηγητή και μέντορά μου Β. Δ. Αναγνωστόπουλο, με ευγνωμοσύνη

88 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

ι συλλογές λαϊκών παραμυθιών και οι καταγραφές γενικότερα, είτε διαθέτουν επιστημονική επάρκεια είτε όχι, έχουν σημαντική ιστορική, εθνολογική, κοινωνική και λαογραφική αξία. Είναι πράξεις διάσωσης της προσωπικής αλλά και της συλλογικής μνήμης, και παρά τις όποιες παρεμβάσεις έχουν υποστεί τα κείμενα, διατηρούν στην πλειονότητά τους το λόγο των παραμυθάδων. Ο ρόλος και η σπουδαιότητα των καταγραφών και των συλλογών είναι γνωστός και έχει επισημανθεί επανειλημμένα από τους ειδικούς. Ο Β. Δ. Αναγνωστόπουλος (2014: 16) σημειώνει σχετικά: «Με τη λαϊκή παράδοση και ειδικότερα με τα παραμύθια διασώζουμε την πολιτιστική μας κληρονομιά, που κινδυνεύει να εξαφανιστεί μέσα στο σύγχρονο αρνητικό κοινωνικό περιβάλλον, την έπαρση της τεχνολογίας και την επικράτηση της παγκοσμιοποίησης». Το παραμύθι, κοινή κληρονομιά της ανθρωπότητας, διαθέτει μια καθολικότητα η οποία δεν επιβάλλει αναγκαστικά και την ομοιομορφία. Και για να χρησιμοποιήσω τα λόγια του ομότιμου καθηγητή Μ. Μερακλή (1997: 12) «Κάθε λαός και κάθε τόπος δίνει στα κοινά και τα όμοια και κάτι ιδιαίτερα δικό του». Αυτό μαρτυρεί και η έκδοση συλλογών παραμυθιών που δηλώνουν εντοπιότητα ευρύτερων ή περιορισμένων γεωγραφικών διαμερισμάτων. Έχουμε έτσι παραμύθια της Εύβοιας, της Στερεάς Ελλάδας, της Κρήτης, του Αιγαίου και άλλων περιοχών. Στην παρούσα μελέτη θα ασχοληθώ με πέντε συλλογές λαϊκών παραμυθιών που εστιάζουν στη Θεσσαλία. Επέλεξα να ασχοληθώ με το θεσσαλικό παραμύθι, λόγω εντοπιότητας. Γέννημα του κάτω Ολύμπου, από την πλευρά της Θεσσαλίας, θρέμμα από τα τρία μου του κάμπου και συγκεκριμένα της Λάρισας. Η εξέταση των συλλογών, νέων και παλαιότερων, δεν έχει συγκριτικό μεταξύ τους χαρακτήρα, και προέκυψε από ερωτήματα που μου γεννήθηκαν κατά την ανάγνωσή τους και που εστιάζουν στους καταγραφείς παραμυθιών, πεδίο που είναι πολύ ανοικτό προς μελέτη (Αλεξιάδης 1997: 41-42). Συγκεκριμένα, η παρούσα μελέτη επιχειρεί να αναδείξει στοιχεία που αφορούν:

• Στα κίνητρα καταγραφής και στη σχέση των καταγραφέων με τη γεωγραφική περιοχή της Θεσσαλίας. • Στην προσωπική σχέση τους με τα παραμύθια γενικά και ειδικότερα της συλλογής. • Στην επαγγελματική ιδιότητα των καταγραφέων των παραμυθιών. • Στον τρόπο καταγραφής. • Στη δόμηση και στον τρόπο κατηγοριοποίησης των παραμυθιών εντός των συλλογών. • Στον τρόπο παρουσίασης της ταυτότητας του παραμυθά. Πρόκειται για τις συλλογές:  Μαρούλα Κλιάφα, Παραμύθια της Θεσσαλίας, Κέδρος 1997.  Βάνα Ανθοπούλου-Καρυώτη, Παραμύθια του χθες για παιδιά του σήμερα. 27 παλιά θεσσαλικά παραμύθια, Κέδρος 2004.  Στέλλα Πετρίκη-Τραγγανίδα, Παλιά παραμύθια από τη Θεσσαλία, Ίων 2012.  Ζήσης Κατσιούλας, Σαράντα παραδοσιακά παραμύθια από την Καλλιπεύκη του Ολύμπου, Μ.Ε.Σ.Α.Κ. 2014.  Β. Δ. Αναγνωστόπουλος, Λαϊκά παραμύθια της Θεσσαλίας, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας 2014 (2 τόμοι). Εξετάζοντας τις συλλογές ως προς τα κίνητρα καταγραφής και τη σχέση των καταγραφέων με τη Θεσσαλία καθώς και την προσωπική τους σχέση με τα παραμύθια γενικά και ειδικότερα της συλλογής, διαπιστώνεται ότι οι καταγραφείς έχουν βιωματική σχέση με το αφηγηματικό και τοπιογραφικό περιβάλλον της Θεσσαλίας. Έχουν ζυμωθεί μαζί του ως παιδιά-ακροατές και έχουν γευτεί τη μαγεία της προφορικής αφήγησης. Ως ενήλικες, άλλοτε νοσταλ-

89

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

90 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

γικά και άλλοτε ενεργά και συνειδητά, κρατούν ζεστό το ενδιαφέρον και το πάθος τους για τον παραμυθιακό λόγο. Γεννημένοι στη γη της Θεσσαλίας, αναπνέουν και μπολιάζονται με την αυθεντικότητα του λαϊκού λόγου. Ως ενήλικες, αποφασίζουν να προχωρήσουν, με κοινό γνώμονα τη διάσωση του λαϊκού λόγου, στην καταγραφή των παραμυθιών του τόπου τους. Πιστεύουν στη σπουδαιότητα της λαϊκής παράδοσης που μοιάζει με «βαθύριζο και πολύκλαδο δέντρο» (Αναγνωστόπουλος 2005: 14). Από τα στοιχεία των πέντε συλλογών οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι η καταγραφή από τα συγκεκριμένα άτομα είναι προϊόν πρωτίστως αγάπης προς τον τόπο τους.2 Η Μαρούλα Κλιάφα μάς το βεβαιώνει σημειώνοντας στη συλλογή της: «Δεν το έκανα από γνώση, μα από αγάπη. Δεν είμαι επιστήμονας, ούτε λαογράφος. […] Τούτη η δουλειά έγινε μόνο από μεράκι» (19). Έτσι, αναλυτικά για τον καθένα, σημειώ νουμε: Η Κλιάφα γεννήθηκε και μεγάλωσε ακούγοντας παραμύθια στα Τρίκαλα, ο Κατσιούλας στην Καλλιπεύκη, η Τραγγανίδα στον Αμπελώνα της Λάρισας, η Καρυώτη-Ανθοπούλου στην Τσαριτσάνη Λάρισας. Ο δε Αναγνωστόπουλος, μπορεί να μην γεννήθηκε στη Θεσσαλία, αλλά από το 1976 ζει και δραστηριοποιείται εκεί. Αρχικά ως καθηγητής στην Καρδίτσα, στη Σχολή Νηπιαγωγών, και αργότερα στο Παιδαγωγικό Τμήμα Προσχολικής Εκπαίδευσης στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας (Αναγνωστόπουλος 2014: 14). Όσον αφορά την επαφή της με τα παραμύθια, η Κλιάφα σημειώνει στην εισαγωγή του βιβλίου της (1977: 17-18): «Η γιαγιά μου, σπουδαία παραμυθού, σαν άρχιζε τα παραμύθια της λευτέρωνε το νου και την καρδιά μας». Εξηγεί με επιχειρήματα το πού αποδίδει την αγάπη της για το παραμύθι, πέραν του ότι το άκουγε όταν ήταν παιδί. Μέσα από αυτή την αναφορά αποκρυσταλλώνεται ο ρόλος και η δύναμη του παραμυθά: «… νομίζω πως σ’ αυτή τη θαυμάσια γιαγιά χρωστάω την αγάπη μου για το λαϊκό παραμύθι». Στις σημειώσεις της ανιχνεύονται τα κίνητρα της συλλογής: «... σκέφτηκα πως έπρεπε να μαζέψω όλον αυτό τον σκόρπιο θησαυρό: τα παραμύθια μας» (1977: 19). Αποκαλυπτικά είναι και τα λόγια του Β. Δ. Αναγνωστόπουλου (2008: 17) για τη σχέση του με το παραμύθι, από τα οποία συνάγεται το συμπέρασμα ότι βασικό κίνητρο για τη γενικότερη ενασχόλησή του με αυτό και ειδικά με τις καταγραφές ήταν η αγάπη του προς τους «παιδαγωγούς του λαού», όπως ονομάζει τους παραμυθάδες. Η Τραγγανίδα μάς πληροφορεί ότι κίνητρο για τη δημιουργία της συλλο-

γής ήταν το «μεράκι, (η) αγάπη και (η) νοσταλγία», ότι πρόκειται για «μια γλυκιά ανάμνηση που ξεπηδά από τη μακρινή παιδική μου ηλικία» (21). Ενδιαφέρον έχει και η πληροφορία της Ανθοπούλου, η οποία προχωρεί στην έκδοση της συλλογής θεωρώντας ότι ήταν ένα «χρέος» προς τον πατέρα της που της κληροδότησε τα συγκεκριμένα παραμύθια.3 Ο Αναγνωστόπουλος (2014:1 4), έχοντας σαφή επιστημονικό στόχο μέσα από τις καταγραφές, σημειώνει στην εισαγωγή της συλλογής του: «Την αύρα και τη σοφία αυτών των ανθρώπων (παραμυθάδων) θέλησα να περισώσω όσο μπορούσα και επί δεκαετίες συγκέντρωνα υλικό…» Στις συλλογές διαπιστώνεται γενικότερα η βιωματική σχέση των καταγραφέων με το παραμύθι. Συλλέγουν παραμύθια από τη γενέτειρά τους ή την ευρύτερη περιοχή αφού «γνωρίζουν τη ζωή της τοπικής κοινωνίας, τις συνθήκες αφήγησης…» (Καπλάνογλου 2001: 75). Σε ό,τι αφορά στο δεύτερο σημείο που ερευνούμε, δηλαδή ποια είναι η επαγγελματική ιδιότητα των καταγραφέων και εάν αυτή έχει συνάφεια με το παραμύθι, διαπιστώνεται ότι οι τέσσερις από τους πέντε έχουν σχέση με την εκπαίδευση, καθώς έχουν διατελέσει με την ευρύτερη έννοια του όρου δάσκαλοι. Η Τραγγανίδα είναι φιλόλογος, η Ανθοπούλου και ο Κατσιούλας δάσκαλοι. Ο Αναγνωστόπουλος ήταν αρχικά φιλόλογος, στη συνέχεια καθηγητής στη Σχολή Νηπιαγωγών της Καρδίτσας και τέλος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. Οι σπουδές και το επάγγελμά τους μας επιτρέπουν να αντιληφθούμε τα κίνητρα καταγραφής πέρα από την προσωπική τους αγάπη και τη νοσταλγία τους για το παραμύθι. Η ευρύτερη μόρφωση και παιδεία τους συντελεί στην εκ μέρους τους κατανόηση της σπουδαιότητας του παραμυθιού ως στοιχείου πολιτισμού αφενός, και ως μέσου αγωγής και εκπαίδευσης των παιδιών αφετέρου. Ο Κατσιούλας σημειώνει: «…[τα παραμύθια] είναι διδακτικά, ψυχαγωγικά και πλάθουν χαρακτήρες» (2014: 4). Στην απελευθερωτική δύναμη του παραμυθιού εστιάζει και η Τραγγανίδα, σημειώνοντας ότι «[το παραμύθι] έχει τη δύναμη να ελευθερώνει το νου και την καρδιά των παιδιών […] αποτελούν μια σπουδαία μορφή ψυχαγωγίας αλλά και ένα πολύ δυνατό μέσο διαπαιδαγώγησης. Εισάγουν το παιδί αθόρυβα στις ηθικές αλήθειες […] περνάει χρήσιμα μηνύματα στην παιδική ψυχή» (2012: 19-20). Έχουν επίγνωση, δηλαδή, της πολιτισμικής, αισθητικής και παιδαγωγικής αξίας (Τσιλιμένη 2011)4 του παραμυθιού (Μερακλής 1993: 141-146). Ο Αναγνωστόπουλος σημειώνει ότι «…νικιέται η λήθη […] όταν εμφυσήσουμε στις νέες γενιές δημιουργική πίστη και αγάπη προς τη λαϊκή μας παράδοση» (2014: 14). Έτσι, αφιερώνει τη ζωή του στην προώθηση του λαϊκού παραμυθιού, καταγράφοντας ο ίδιος αλλά και εκπαιδεύοντας στην καταγραφή και στην τέχνη της προφορικής αφήγησης δασκάλους και φοιτητές, στα επιμορφωτικά κέντρα όπου διδάσκει και στα αμφιθέατρα του πανεπιστημίου. Τους καλεί να γίνουν συλλέκτες και καταγραφείς του παραμυθιού.5 Αυτή η πρόσκληση έχει ως αποτέλεσμα, ύστερα από χρόνια, το υλικό της συλλογής. Ακολουθεί την πορεία και τα βήματα προγενέστερων, όπως ο Ν. Πολίτης,

91 

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

που παρότρυνε του δασκάλους του Πηλίου να του στέλνουν λαογραφικό υλικό επιχειρώντας να εμφυσήσει την αγάπη προς την παράδοση και τη διάσωσή της (Καμηλάκη-Πολυμέρου 1995: 53). Η Κλιάφα, με ευρύτερη παιδεία και σπουδές στη δημοσιογραφία, γρήγορα αντιλαμβάνεται τη σημασία της λαϊκής παράδοσης, στρέφει τα ενδιαφέροντά της στην τοπική ιστορία και συλλέγει λαϊκά παραμύθια, παραδοσιακά παιχνίδια και παλιές φωτογραφίες.6 Γενικά, η συνεισφορά των δασκάλων –με την ιδιότητα του συλλέκτη– στη διάσωση και καταγραφή του λαογραφικού υλικού, ακόμη και όταν δεν διαθέτουν την απαραίτητη γνώση καταγραφής, έχει επισημανθεί από λαογράφους και επιστήμονες (Καμηλάκη-Πολυμέρου 1995: 49, και Αναγνωστόπουλος 2005: 28, 51).

Τρόπος καταγραφής

92 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Διερευνώντας τους τρόπους καταγραφής έτσι όπως τους ορίζει ο Αναγνωστόπουλος (2007: 10), διαπιστώνουμε μια πολυμορφία στις συλλογές. Κάθε συλλογέας υιοθετεί τον δικό του τρόπο, που από κάποιους περιγράφεται λεπτομερώς και από άλλους όχι. Έτσι, από τις πληροφορίες που περιέχονται στα εισαγωγικά σημειώματα καθώς και σε άλλα σημεία των συλλογών, διαπιστώνεται ότι άλλοτε ο καταγραφέας ταξιδεύει για να ακούσει παραμύθια στον τόπο του αφηγητή, άλλοτε χρησιμοποιεί τεχνικά μέσα (μαγνητόφωνο), άλλοτε κρατά σημειώσεις και στη συνέχεια ανακαλεί την αφήγηση περνώντας την

στον γραπτό λόγο. Η μη υιοθέτηση σταθερού τρόπου καταγραφής εκ μέρους της Κλιάφα διαπιστώνεται από τα σχόλια που παρεμβάλλει σε ορισμένα παραμύθια της συλλογής. Διαβάζουμε στα σχόλια του παραμυθιού Η έμορφη, η πεντάμορφη (98): «στην πρώτη διήγηση που έχω και μαγνητοφωνήσει η σύγχρονη παραμυθού είχε πει…» Τον διπλό τρόπο καταγραφής –με μαγνητόφωνο αλλά και με ανάκληση διά της μνήμης– διαπιστώνουμε στη συλλογή της, όπου αναφέρει: «Δεν είχα μαζί μου μαγνητόφωνο. Στις βιαστικές σημειώσεις μου, φρόντισα να κρατήσω περισσότερο το ύφος και τη δομή του παραμυθιού παρά τη γλώσσα του αφηγητή» (122). Στη συλλογή της Τραγγανίδα δεν γίνεται αναφορά στον τρόπο και το μέσο καταγραφής. Η φράση «είναι τα παραμύθια που άκουγα από παιδί», μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για ανάκληση ατομικής μνήμης. Ο Αναγνωστόπουλος μας πληροφορεί ότι το υλικό της συλλογής του είναι προϊόν ατομικής αλλά και ομαδικής καταγραφής, που προέρχεται κυρίως από δασκάλους και φοιτητές, και παραδιδόταν ως επί το πλείστον σε κασέτες, κάτι που μπορώ να βεβαιώσω προσωπικά, καθώς αφουγκραζόμουν και παρακολουθούσα τον αγώνα του. «Οι βασικοί συντελεστές του υλικού είναι εκπαιδευτικοί […] νηπιαγωγοί […] φοιτητές και φοιτήτριες. Οι συλλογείς υπερβαίνουν τους 150» (Αναγνωστόπουλος 2014: 16). Ένα στοιχείο που έχει επίσης ενδιαφέρον –και προκύπτει από τις δηλώσεις των συλλογέων– είναι η αναφορά τους στο πώς διαχειρίστηκαν το υλικό και αν διατήρησαν ή όχι τον αυθεντικό λόγο του αφηγητή. Ο Αναγνωστόπουλος σπεύδει να δηλώσει ότι: «Σεβαστήκαμε απόλυτα και κρατήσαμε την ιδιωματική γλώσσα ή την τοπική διάλεκτο των αφηγητών» (2014: 18). Η Αγαθοπούλου σημειώνει: «Αποφάσισα να τα γράψω με τον δικό μου τρόπο». Η Κλιάφα γράφει σχετικά: «Έκανα ό,τι μπορούσα για να κρατήσω τα κείμενα αυτά ανόθευτα» (22). Ο Κατσιούλας δηλώνει: «Στην έκδοσή μας τα κείμενα είναι όπως μας τα αφηγήθηκαν» (4), χωρίς να δηλώνεται ο τρόπος καταγραφής. Οι καταγραφείς φαίνεται ότι σπεύδουν να δηλώσουν εάν –και σε ποιο βαθμό– τα κείμενά τους χαρακτηρίζονται από πιστότητα στο λόγο, σαν να διακατέχονται από αγωνία για το εάν έπραξαν το σωστό, κάτι που δείχνει την επίγνωση που είχαν για την αξία του πρωτότυπου υλικού. Όσον αφορά στις επεμβάσεις στα κείμενα της λαϊκής παράδοσης, είτε αυτά έχουν καταγραφεί με μαγνητόφωνο είτε μέσω σημειώσεων και με την ανάκληση διά της μνήμης, έχουν ειπωθεί από τους ειδικούς αρκετά. Ως βασικός κανόνας, προτείνεται απ’ όλους η πιστή απόδοση των κειμένων (Αναγνωστόπουλος 2007: 23).7 Βέβαια, σε ό,τι αφορά στο παραμύθι, για πολλούς λόγους παρακάμπτεται ή δικαιολογείται ενίοτε η επέμβαση ή η μετάπλαση, αφού ο ρόλος του μέσα στη λαϊκή δημιουργία είναι ενεργητικός και δυναμικός καθώς μεταβιβάζεται από γενιά σε γενιά (Δαμιανάκος 1987: 31-32). Είναι προφανές, ότι στις περιπτώσεις όπου η καταγραφή είναι προϊόν προσωπικής μνήμης θα υπάρχουν και παρεμβάσεις στη γλώσσα και στους διαλόγους, καθώς ο καταγραφέας διαθέτει παιδεία και μόρφωση, άρα επαναγράφει το παραμύθι επηρεασμένος. Στις συλλογές είναι διάχυτες οι πληροφορίες σχετικά με επεμβάσεις ή μεταπλάσεις των κειμένων.

93

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

94 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Πρόσθετα στοιχεία, που να συνδέονται με τον τόπο ή με τις συνήθειες του κοινωνικού και ιστορικού περιβάλλοντος, είναι ανιχνεύσιμα στα παραμύθια των συλλογών. Μολονότι δεν ήταν στις προθέσεις αυτής της μελέτης, σημειώνουμε ελάχιστα που υπέπεσαν στην αντίληψή μας, όπως για παράδειγμα στη συλλογή του Κατσιούλα (144): Ο αφηγητής στο παραμύθι του αναφέρεται στις πατάτες, που είναι το μοναδικό γεωργικό προϊόν της Καλλιπεύκης μετά την αποξήρανση της λίμνης (2012). Στην ίδια συλλογή, στην αρχή του παραμυθιού Το ωραιότερο ντουνιά και οι τρεις εντολές (146), γίνεται λόγος για τους Τούρκους ως κατακτητές. Στην ιστορικές συνθήκες και συγκεκριμένα στην Τουρκοκρατία και στη γερμανική Κατοχή (17-18) αναφέρεται και η συλλογή της Κλιάφα (158), όπως και στις κοινωνικές συνήθειες της εποχής (110).8 Στις περιπτώσεις όπου η καταγραφή προκύπτει ως αποτέλεσμα ανάκλησης της προσωπικής μνήμης, είναι προφανές ότι θα υπάρχουν και παρεμβάσεις στη γλώσσα και στο διάλογο, καθώς ο καταγραφέας διαθέτει παιδεία και μόρφωση, κατά συνέπεια επαναγράφει το παραμύθι επηρεασμένος. Ο Μ. Μερακλής, στον πρόλογό του στη συλλογή της Κλιάφα (22), επισημαίνει ότι υπάρχει στα παραμύθια μια έκφραση «νεωτερίζουσα», που άλλοτε αποδίδεται στη μόρφωση που ενδέχεται να διαθέτει κάποιος παραμυθάς και άλλοτε μπορεί να είναι αποτέλεσμα της γλώσσας μεταγραφής του συλλογέα. Φυσικά, αυτό δεν αφαιρεί κάτι από την αξία της καταγραφής και της διάσωσης του παραμυθιού 9.

Ταξινόμηση υλικού Στη σημασία της ταξινόμησης των παραμυθιών έχουν αναφερθεί μελετητές και επιστήμονες, μεταξύ των οποίων και ο Propp, ο οποίος σημειώνει: «Από την ορθότητα της ταξινόμησης εξαρτάται και η ορθότητα της μελέτης του παραμυθιού» (Propp, 1991: 10). Η ταξινόμηση και κατηγοριοποίηση των παραμυθιών 10 είναι μεγάλο ζήτημα σε αυτού του τύπου τις συλλογές, κι αυτό γιατί απαιτείται επιστημονική γνώση και ανάλογο σχετικό υπόβαθρο. Είναι φυσικό, οι εμπειρικές συλλογές να μην διαθέτουν απαραίτητα το στοιχείο της ταξινόμησης. Γι᾽ αυτό και στην κατηγοριοποίηση προχωρούν οι τρεις από τους πέντε συλλογείς. Καθένας ακολουθεί το δικό του σκεπτικό, που άλλοτε είναι εμπειρικό και άλλοτε διαθέτει την απαιτούμενη επιστημοσύνη, όπως στην περίπτωση του Αναγνωστόπουλου, ο οποίος ταξινομεί τα παραμύθια λαμβάνοντας υπόψη του τον Κατάλογο Aarne-Tompson (19).

Αναφορά στην ταυτότητα του παραμυθά Για έναν μελετητή, είναι σημαντικό να γνωρίζει τα στοιχεία της ταυτότητας του παραμυθά, ενώ απαραίτητη προϋπόθεση είναι η αναφορά στον αφηγητή. Στις τρεις από τις πέντε συλλογές (Αναγνωστόπουλου, Κλιάφα, Κατσιούλα) υπάρχουν στοιχεία για τους πληροφορητές, όπως τους ονομάζει η Κλιάφα,

η οποία τους παρουσιάζει στην αρχή του βιβλίου. Σημειώνεται το ονοματεπώνυμο, ο τόπος καταγωγής, ο αριθμός των παραμυθιών που αφηγήθηκε καθένας και ο χρόνος γέννησης. Η θέση αναγραφής της ταυτότητας του παραμυθά στις συλλογές εντοπίζεται άλλοτε υποσέλιδα και συνοδεύει το παραμύθι (Κατσιούλας) και άλλοτε στο τέλος του βιβλίου (Αναγνωστόπουλος). Από αυτά τα στοιχεία προκύπτουν ποικίλες σημειώσεις, όπως ο αριθμός των αφηγητών, η ηλικία και το φύλο του παραμυθά, κ.ά. Επί παραδείγματι, διαπιστώνεται ότι το ποσοστό των γυναικών αφηγητών είναι μεγαλύτερο έναντι των αντρών. Η συλλογή του Αναγνωστόπουλου είναι η πληρέστερη ως προς την παρουσίαση στοιχείων που αφορούν στους καταγραφείς, τους παραμυθάδες, το χρόνο καταγραφής και την τοπική προέλευση κάθε παραμυθιού. Συγκεκριμένα, επιλέγεται το τέλος κάθε τόμου για να παρατεθούν εκεί τα πλήρη στοιχεία.

Άλλα στοιχεία που ενδιαφέρουν το μελετητή Οι συλλογές εμπεριέχουν πολλά ακόμη ενδιαφέροντα στοιχεία για ένα μελετητή, όπως, π.χ., στοιχεία ιστορικού περιεχομένου, στοιχεία για τις συνθήκες και το περιβάλλον αφήγησης, τις τεχνικές και τις συνήθειες των αφηγητών, τη φωνή, τις κινήσεις, τη διστακτικότητά τους απέναντι στο συλλογέα, την προσποιητή απαξία (ντροπαλοσύνη) απέναντι στην τέχνη τους όταν τους ζητήθηκε να αφηγηθούν για καταγραφή, κ.ά. Κάθε συλλογή διαθέτει εισαγωγή, η οποία ανάλογα με την ιδιότητα και το επιστημονικό υπόβαθρο του επιμελητή/ καταγραφέα διαφοροποιείται. Εκτενέστερες είναι αυτές του Αναγνωστόπουλου και της Κλιάφα και συντομότερες της Τραγγανίδα και του Κατσιούλα. Η συλλογή της Ανθοπούλου δεν διαθέτει εισαγωγή, παρά μόνο ένα πολύ σύντομο σημείωμα. Σε κάθε εισαγωγή αναφέρονται οι συνθήκες καταγραφής, ο λόγος καταγραφής, στοιχεία για τους αφηγητές, τους τόπους και τη γλώσσα παρουσίασης των παραμυθιών. Ορισμένοι αναφέρουν την προσωπική τους σχέση με τα παραμύθια. Η Τραγγανίδα αναφέρεται στη χρησιμότητα του πα-

95

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

96 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

ραμυθιού, στον παιδαγωγικό του χαρακτήρα, στα χαρακτηριστικά του, κ.λπ. Η Τραγγανίδα και η Κλιάφα δίνουν επιπλέον πληροφορίες για κάποια από τα παραμύθια, με σχόλια που παρατίθενται δίπλα ή στην αρχή του κάθε παραμυθιού. Η Τραγγανίδα σχολιάζει το νόημα και το μήνυμα κάποιων παραμυθιών, τις κοινωνικές συνήθειες που περιγράφονται στο παραμύθι και χάνονται μέσα στο χρόνο. Επίσης, αναφέρεται στις συνθήκες της αφήγησης που λάμβανε χώρα, το χρόνο και τον τόπο, δηλαδή σε στοιχεία βιωματικού χαρακτήρα: «Έξω στα πεζούλια οι γείτονες αναζητούσαν λίγη δροσιά κι αφού εξαντλούσαν τα καθημερινά θέματα, άρχιζαν τις ιστορίες…» (60). «…Περίεργο και σκληρό χαρακτηρίζεται το παρακάτω περίπλοκο παραμύθι, που θίγει το σπάνιο φαινόμενο της αιμομιξίας…» (61). Αξιοσημείωτα είναι τα σχόλια με τα οποία η Κλιάφα συνοδεύει κάποια παραμύθια και παρατίθενται πλάι στο κείμενο. Είναι ιδιαίτερα κατατοπιστικά και πλούσια σε περιεχόμενο11 σχετικά με τις συνθήκες καταγραφής του εκάστοτε παραμυθιού, επεξηγήσεις σχετικά με σκεύη που αναφέρονται στο παραμύθι (179), τις πιθανές παραλλαγές του παραμυθιού και τους λόγους που απ’ όλες προτίμησε τη συγκεκριμένη, π.χ. τη Μαργαρώνα. Διαπιστώνονται έτσι τα προσωπικά κριτήρια του συλλογέα.12 Τα σχόλια αυτά έχουν ιδιαίτερα βιωματικό χαρακτήρα και αποκαλύπτουν τις συνθήκες κατά την παιδική ηλικία του συλλογέα, τότε που άκουγε τα παραμύθια.13 Επίσης υποδηλώνουν την προσωπική του βιβλιογραφική διερεύνηση σχετικά με το παραμύθι γενικότερα.14 Τα εισαγωγικά αυτά σημειώματα, με το αυθόρμητο και εξομολογητικό τους ύφος, είναι αστείρευτες πηγές απ’ όπου μπορεί να αντλήσει χρήσιμες πληροφορίες τόσο ο μελετητής όσο και ο σύγχρονος αφηγητής, που θεωρητικά πήρε τη σκυτάλη της αφήγησης, ειδικότερα δε όσοι δεν είχαν την τύχη να βιώσουν ποτέ το κλίμα της προφορικής λαϊκής αφήγησης.

Επίλογος Συνήθης τακτική των ερευνητών μέχρι σήμερα σε ό,τι αφορά στις συλλογές παραμυθιών, ήταν να εστιάζουν κυρίως στο περιεχόμενό τους. Όμως είναι εξίσου σημαντικά και τα στοιχεία που αφορούν στον καταγραφέα, που χωρίς αυτόν δεν θα υπήρχαν οι συλλογές. Τα κίνητρά του, η σχέση του με το παρα-

μύθι, με τον τόπο από τον οποίο συλλέγονται τα παραμύθια, με τους παραμυθάδες, ο τρόπος προσέγγισής τους και οι τρόποι καταγραφής, γενικά όλα τα περικείμενα των συλλογών (σχόλια, κ.λπ.) φωτίζουν περισσότερο το περιεχόμενό τους. Γι’ αυτό θεωρώ σημαντική τη μελέτη και προς την κατεύθυνση αυτή. Διαβάζοντας τις πέντε συλλογές για το θεσσαλικό παραμύθι διαπίστωσα πρωτίστως την αγάπη των συλλογέων για το είδος αυτό της προφορικής παράδοσης, που ήταν και το βασικό κίνητρο ώστε να ξεπεράσουν τις δυσκολίες που προϋποθέτουν τέτοιου είδους έρευνες. Με επιμονή και υπομονή αυθεντικού ερευνητή, συγκέντρωσαν και μας παρέδωσαν ένα πλούσιο υλικό, χρήσιμο στον τομέα της μελέτης και της έρευνας για το παραμύθι. Είναι στη δικαιοδοσία των ερευνητών να το αξιολογήσουν επιστημονικά εν καιρώ. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Το παρόν κείμενο αποτελεί εμπλουτισμένη εκδοχή της ανακοίνωσης που εκφωνήθηκε στο «3ο Φεστιβάλ Αθηνών: Μια πόλη παραμύθια» (19/3/2006), στην επιστημονική ενότητα κατά την οποία βραβεύτηκε ο Β. Δ. Αναγνωστόπουλος. 2. �� Ο Αναγνωστόπουλος, αναφερόμενος στα χαρακτηριστικά του συλλέκτη, εκτός των άλλων επισημαίνει και την αγάπη και το πάθος για τον λαϊκό πολιτισμό. Βλ. Καταγραφή λαογραφικού υλικού, Βόλος: Εργαστήριο Λόγου και Πολιτισμού Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, 2007. 3. Τα παραμύθια της συλλογής είναι προϊόν καταγραφής του πατέρα της. Τα συνέλεξε από παραμυθάδες της περιοχής κατά τη διάρκεια της θητείας του ως δάσκαλος σε χωριά της Θεσσαλίας. Βρέθηκαν σε ένα τετράδιο από την ίδια, η οποία και τα μεταπλάθει. Όπως χαρακτηριστικά σημειώνει: «αποφάσισα να τα γράψω με τον δικό μου τρόπο, για να τα μάθουν κι άλλα παιδιά όπως τα ’μαθα κι εγώ…» 4. Για την αφήγηση παραμυθιών και τη σύνδεσή της με την εκπαίδευση/αγωγή του παιδιού, βλ. Τσιλιμένη, Τ. (2011), Αφήγηση και εκπαίδευση, Αθήνα: Επίκεντρο. 5. Γράφει χαρακτηριστικά ο Αναγνωστόπουλος: «Δίδαξα το παραμύθι για πολλά χρόνια και σε κάθε μάθημά μου διηγιόμουν και ένα λαϊκό παραμύθι στους φοιτητές. Έτσι, αφενός τους υπενθύμιζα την αξία του, παροτρύνοντάς τους να μαγνητοφωνήσουν και να καταγράψουν ιστορίες και παραμύθια από τους παππούδες και τις γιαγιάδες τους, αφετέρου εγώ ασκούσα την αφηγηματική τέχνη» (2014: 19). 6. Πιστεύει στην επικοινωνιακή λειτουργία της προφορικής αφήγησης και την εξετάζει σε αντιδιαστολή με τις απόψεις των επιστημών της Κοινωνιολογίας και της Ψυχολογίας, που μιλούν για τις ανθρώπινες σχέσεις μέσω της τηλεόρασης (20-21). «Νομίζω πως η μεγαλύτερη προσφορά του λαϊκού παραμυθά είναι […] να δίνει κουράγιο κι ελπίδα στον ανήμπορο…» (Κλιάφα 1977: 19). 7. Για τις προϋποθέσεις καταγραφής, βλ. Αναγνωστόπουλος (2007), Καταγραφή λαογραφικού υλικού, Βόλος: Εργαστήριο Λόγου και Πολιτισμού Παν. Θεσσαλίας· Νημάς, Θ. (2004), «Σύντομες οδηγίες για τη συλλογή λαογραφικού υλικού και Αναλυτικό Σχεδιάγραμμα για τη σύνταξη μελέτης του λαϊκού πολιτισμού μιας κοινότητας», Τρικαλινά, τχ. 24, σ. 269-327· Καπλάνογλου, Μ. (2001), Παραμύθι και αφήγηση στην Ελλάδα: Μια παλιά τέχνη σε μια νέα εποχή, Αθήνα: Πατάκης, σ. 100. 8. Περιγράφει τις ασχολίες και τον τρόπο διασκέδασης αντρών και γυναικών την Κυριακή. 9. Βέβαια, ο ρόλος του μελετητή των συλλογών αυτών είναι να διαπιστώσει ο ίδιος, με τα μεθοδολογικά εργαλεία που κομίζει από την επιστήμη του, εάν και σε ποιο βαθμό έγιναν παρεμβάσεις. 10. Για την ταξινόμηση και τις κατηγορίες του παραμυθιού εν συντομία, βλ. Μαλαφάντης, Κ. (2006: 55), Το παραμύθι στην εκπαίδευση, Αθήνα: Ατραπός. 11. Κλιάφα, σ. 144-145.

97

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

1 2. Κλιάφα σ. 130. 13. Από τις αναφορές της Κλιάφα αναδεικνύεται και ο παρηγορητικός ρόλος του παραμυθιού, η σπουδαιότητά του: «Θυμάμαι πως, σαν ήμουνα παιδί κι ήταν χρόνια δίσεχτα, χρόνια βασανισμένα για το λαό μας, μαζευόμασταν κάθε βράδυ στο σπίτι μας και λέγαμε παραμύθια. Ούτε τηλεόραση ούτε ραδιόφωνο είχαμε τότε. Στα Τρικαλινά καλντερίμια περνούσαν οι γερμανικές περίπολοι μα εμείς, τα παιδιά, δε νιώθαμε τη βαριά ανάσα του πολέμου. Η γιαγιά μου, σπουδαία παραμυθού, σαν άρχιζε τα παραμύθια της λευτέρωνε το νου και την καρδιά μας και μας έφερνε σε τόπους μακρινούς. Εκεί δεν υπήρχαν πόλεμοι ούτε περίπολοι, δεν υπήρχε πείνα και δυστυχία» (17-18). 14. Στη σ. 33, η Κλιάφα αναφέρεται στην παραλλαγή. Στο ρώσικο παραμύθι «Η αρκούδα, η αλεπού και το δοχείο το μέλι», αλλά και αλλού, αποκαλύπτει τις βιβλιογραφικές της πηγές (70, 127, κ.α.).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

98 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Αλεξιάδης, Μ. (1997), «Έλληνες παραμυθάδες (19ος -20ός αι.)», στο: Η τέχνη της αφήγησης, Κύκλος Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, Αθήνα: Πατάκης. Αναγνωστόπουλος, Β. Δ. (2005), Λαϊκή παράδοση: επιβίωση και αναβίωση, Αθήνα: Καστανιώτης. Αναγνωστόπουλος, Β. Δ. (2007), Καταγραφή λαογραφικού υλικού, Βόλος: Εργαστήριο Λόγου και Πολιτισμού Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Αναγνωστόπουλος, Β. Δ. (2008), Η ζωή και το παραμύθι, Συμπληρωματικός φάκελος σημειώσεων, Βόλος: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας. Αναγνωστόπουλος, Β. Δ. (2014), Λαϊκά παραμύθια της Θεσσαλίας, Βόλος: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας, τ. Α΄ και Β΄. Δαμιανάκος, Σ. (1987), «Ετερότητα και εθνογραφία. Για μια κοινωνιολογική προσέγγιση του λαϊκού πολιτισμού», στο: Παράδοση ανταρσίας και λαϊκός πολιτισμός, Αθήνα: Πλέθρον. Καμηλάκη-Πολυμέρου, Αικ. (1995), «Πηλιορείτικα παραμύθια από το αρχείο του Ν. Γ. Πολίτη», στο: Λαϊκό παραμύθι και παραμυθάδες στην Ελλάδα, Αθήνα: Καστανιώτης. Καπλάνογλου, Μ. (2001), Παραμύθι και αφήγηση στην Ελλάδα: Μια παλιά τέχνη σε μια νέα εποχή, Αθήνα: Πατάκης. Λιάπης, Κ. (1995), «Ανιχνεύσεις στο πηλιορείτικο λαϊκό παραμύθι», στο: Λαϊκό παραμύθι και παραμυθάδες στην Ελλάδα, επιμέλεια: Β. Δ. Αναγνωστόπουλος & Κ. Λιάπης, Αθήνα: Καστανιώτης. Μαλαφάντης, Κ. (2006), Το παραμύθι στην εκπαίδευση, Αθήνα: Ατραπός. Μερακλής, Μ. (1993), Έντεχνος λαϊκός λόγος, Αθήνα: Καρδαμίτσας. Νημάς, Θ. (2004), «Σύντομες οδηγίες για τη συλλογή λαογραφικού υλικού και Αναλυτικό Σχεδιά γραμμα για τη σύνταξη μελέτης του λαϊκού πολιτισμού μιας κοινότητας», Τρικαλινά, τχ. 24. Propp, V. ( 1991), Μορφολογία του παραμυθιού. Η διαμάχη με τον Λεβί-Στρως και άλλα κείμενα, μτφρ. Α. Παρίση, Αθήνα: Καρδαμίτσας. Τσιλιμένη, Τ. (2011), Αφήγηση και εκπαίδευση, Αθήνα: Επίκεντρο. Συλλογές παραμυθιών Μαρούλα Κλιάφα, Παραμύθια της Θεσσαλίας, Αθήνα: Κέδρος 1997, σ. 206 Βάνα Ανθοπούλου-Καρυώτη, Παραμύθια του χθες για παιδιά του σήμερα. 27 παλιά θεσσαλικά παραμύθια, Αθήνα: Κέδρος 2004, σ. 124. Στέλλα Πετρίκη-Τραγγανίδα, Παλιά παραμύθια από τη Θεσσαλία, Αθήνα: Ίων 2012, σ. 216. Ζήσης Κατσιούλας, Σαράντα παραδοσιακά παραμύθια από την Καλλιπεύκη του Ολύμπου, Λάρισα: Μ.Ε.Σ.Α.Κ., 2014, σ. 159. Β. Δ. Αναγνωστόπουλος, Λαϊκά παραμύθια της Θεσσαλίας, Βόλος: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας, 2014 (2 τόμοι).

Η ιστορια mεσα απο το πρισμα τΗσ λογοτεχνιασ

Το κλάμα και το γέλιο, το καλό και το κακό, η ομορφιά και η ασχήμια, η ελπίδα και το όνειρο, όλα έχουν θέση στο Ιμαρέτ του Θεού.

w w w . p s i c h o g i o s . g r

Δια βά Z ο υ με μαζί!

Γίνετε μέλη δωρεάν στο www.psichogios.gr ή καλώντας χωρίς χρέωση στο 800-11-64 64 64 και κερδίστε προνόμια και δώρα.

«ΟΡΦΑΝΑ» ΒΙΒΛΙΑ* Β. Δ. Αναγνωστόπουλος & Λ. Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου

Α 100 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

ναμφισβήτητα, μπορούμε να δούμε καθαρότερα τη μελλοντική πορεία του ελληνικού παιδικού βιβλίου και της παιδικής λογοτεχνίας γενικότερα μελετώντας το παρελθόν της και τους εκπροσώπους των παιδικών γραμμάτων. Γνωρίζοντας, δηλαδή, την ιστορία, τους σταθμούς εξέλιξης και την πορεία της παιδικής/νεανικής λογοτεχνίας, από την εμφάνισή της μέχρι τις μέρες μας. Με αφορμή τα 100 χρόνια από τη γέννησή τους, θα αναφερθούμε στο έργο δύο κορυφαίων συγγραφέων παιδικής λογοτεχνίας: στον Γιώργη Κρόκο και στη Γεωργία Ταρσούλη. Και οι δύο ανήκουν στους αναγεννητές της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους. Με το πλούσιο συγγραφικό τους έργο άνοιξαν νέους δρόμους λογοτεχνικής έκφρασης σε όλα τα λογοτεχνικά είδη: ποίηση, πεζογραφία, παραμύθι, μικρές ιστορίες, κ.λπ. Πολλοί νεότεροι, μάλιστα, ακολούθησαν την απελευθερωτική τους γραφή, μακριά από τον ασφυκτικό διδακτισμό του παρελθόντος. Τέλος, θα παρουσιάσουμε το έργο της πολυβραβευμένης και πολυγραφότατης συγγραφέως Καλλιόπης Σφαέλλου.

ΓΙΩΡΓΗΣ ΚΡΟΚΟΣ (1916-1997) Ο Γιώργης Κρόκος γεννήθηκε στη Χίο το 1916 και πέθανε στην Αθήνα το 1997. Σπούδασε Παιδαγωγικά, καθώς και Ευρωπαϊκή και Βυζαντινή Μουσική. Στα γράμματα εμφανίστηκε πριν από τη δεκαετία του ’40. Έχει γράψει πάνω από πενήντα βιβλία (ποίηση, θέατρο, μυθιστορήματα, διηγήματα, παραμύθια, ανέκδοτα). Μελοποίησε πολλά ποιήματα, που βρίσκονται σε Αναγνωστικά και Ανθολογίες. Η δημιουργική του πορεία απλώνεται σε τέσσερεις περιόδους: α) 1937-1950: ποίηση και μελοποίηση· β) 1950-1960: βοηθητικά βιβλία για το δάσκαλο και τους μαθητές· γ) 1960-1980: λογοτεχνικά έργα· και δ) 1980-1996: ποίηση. Εμπνέεται από την κοινωνική πραγματικότητα και τη σχολική ζωή, από τη φύση, τη θάλασσα, τη στεριά, τους εθνικούς αγώνες. Ιδιαίτερα οι ποιητικές συνθέσεις των τελευταίων χρόνων τον τοποθετούν μεταξύ των κορυφαίων ποιητών μας. Για το έργο του έχει βραβευθεί από την πολιτεία και διάφορους φορείς. Τα κείμενά του χαρακτηρίζονται για την άψογη χρήση της δημοτικής γλώσσας, την ευαισθησία, το λυρισμό, την αισιοδοξία, την τρυφερότητα και τη βαθιά ανθρωπιά. * Στις σελίδες αυτές, όπως εξηγήσαμε εκτενέστερα στο τεύχος 119 (Φθινόπωρο 2015), παρουσιάζονται βιβλία κορυφαίων συγγραφέων μας που έχουν φύγει από τη ζωή και που τα «ορφανεμένα» βιβλία τους, τα οποία λάμπρυναν την παιδική/νεανική λογοτεχνία μας, έχουν χάσει –λόγω του θανάτου των δημιουργών τους– τη θέση που τους άξιζε στα προγράμματα φιλαναγνωσίας.

Ιδού δύο παραδείγματα· ένα ποίημα και μια ιστορία: ΧΕΡΙ ΜΕ ΧΕΡΙ

«Ένα λουλούδι μόνο του δεν είναι Απριλομάης. Ένα τραγούδι ολόμονο δεν κάνει πανηγύρι. Δάσος δεν είναι στο βουνό μονάκριβο ένα πεύκο. Ψωμί δεν είναι μόνο του το ψίχουλο στη φούχτα. Στόλος δεν είν’ έν’ άρμενο και πέλαος μια σταγόνα και μόνος του ο πρωτάνθρωπος δε θα ’δινε οικουμένη. Χέρι με χέρι όλοι μαζί στεριώνουμε θεμέλιο. Χέρι με χέρι ορθώσαμε της γης τις πολιτείες. Χέρι με χέρι φράζουμε του Χάροντα το διάβα. Χέρι με χέρι ανοίγουμε της ευτυχίας το δρόμο. Σμίχτε τα χέρια πιο πολύ, να τα φιλήσει ο ήλιος, να τα μετρήσουν για φτερά οι αιώνες των αιώνων». ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟ

«Ένα τριαντάφυλλο άνθισε την πρώτη τού Μάη. Πήγε ο ήλιος, το φίλησε. Πήγε ο άνεμος, το χάιδεψε. Εκείνο πώς να πει το ευχαριστώ του; Σκόρπισε τη μοσκοβολιά του παντού. Μόνο αυτό. – Καμαρώνεις, ε; του λέει τ’ αγκάθι, που βρισκότανε στον ίδιο ανθόκλωνο. Καμάρωνε, αφού σ’ αρέσει. Για πόσον καιρό όμως; Το πολύ για τρεις μέρες. Τότε τα ξαναλέμε. Τρία μερόνυχτα το τριαντάφυλλο ανθοβολούσε, μοσκοβολούσε, ομόρφαινε τον ουρανό και τη γη. Τρεις μέρες το παίνευαν οι μέλισσες κ’ οι πεταλούδες. Τρεις νύχτες το καμάρωναν τ’ αστέρια. Ως και το φεγγάρι ρόδισε για χάρη του και το είπε κι αδερφό του. Την τέταρτη μέρα το λουλούδι πήρε να γέρνει. Ζάρωσαν τα πέταλά του, κι ένα ένα πέφτανε νεκρά στη γη. – Δε σ’ το είπα; του φώναξε τ’ αγκάθι. Ήσουνα τριών μερών φιγούρα. Τίποτ’ άλλο. Ενώ εγώ!... θα ζήσω μήνες κι εποχές. Άκουσε ο αγέρας τα λόγια του αγκαθιού, στέναξε βαθιά και του λέει: – Αγκάθι, μη μιλάς έτσι στο λουλούδι που σε στόλιζε. Αυτό ομορφιά γεννήθηκε κι ομορφιά πέθανε. Ούτε και θα λησμονηθεί ποτέ του. Ενώ εσύ... όσο και να ζήσεις, αγκάθι γεννήθηκες κι αγκάθι θα πεθάνεις». Επιλογή από τα έργα του α. Βιβλία ποίησης: Παιδικός αυλός (1941), Τραγούδια της νιότης (1948), Παιδικά χαμόγελα (1963), Έλληνά μου (1980), Η ταυτότητα μιας ηλιαχτίδας (1990), Τα χαμομήλια που μιλάνε (1996). β. Πεζογραφία: Δώρο χαράς

101

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

(διηγήματα, 1960), Μεγάλη ιστορία (1963), Η Αμαζόνα η Λαμπρινή (1995), Το στάχυ και άλλα παραμύθια (1996). γ. Θέατρο: Παιδικό-Εφηβικό θέατρο (1970). δ. Λαογραφία: Είντα γίνεται στη Χίο (ανέκδοτα, 3 τόμοι, 19501985). ε. Σχολικά βοηθήματα. Β.Δ.Α.

ΓΕΩΡΓΙΑ ΤΑΡΣΟΥΛΗ (1916-1986)

102 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Η Γεωργία Ταρσούλη γενήθηκε στην Αθήνα το 1916 όπου και πέθανε το 1986. Σπούδασε Φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και συνέχισε με σπουδές Δημοσιογραφίας και Λαογραφίας στη Γαλλία, στις ΗΠΑ και στον Καναδά. Με την επιστροφή της, υπηρέτησε στο Λαογραφικό Μουσείο της Ακαδημίας Αθηνών την περίοδο 1937-1946, ενώ από το 1946 έως το 1968 διετέλεσε προϊσταμένη του τμήματος θεάτρου του Εθνικού Ιδρύματος Ραδιοφωνίας. Κατά τα έτη 1966-1972 δίδαξε στη Ράλλειο Παιδαγωγική Ακαδημία το μάθημα της Λαογραφίας. Εργάστηκε επίσης ως αρχισυντάκτρια στη Διάπλαση των παίδων (με διευθυντή τον Γρηγόριο Ξενόπουλο) και ως συντάκτρια σε διάφορα άλλα περιοδικά (Οικογένεια, κ.ά.) και εφημερίδες (Βραδυνή, κ.ά.). Νωρίς εμφανίστηκε στα ελληνικά γράμματα με το βιβλίο Μωραΐτικα τραγούδια (συλλογή δημοτικών ασμάτων, 1944), για να συνεχίσει μεταπολεμικά με άλλα λαογραφικά έργα, όπως: Τα πρώτα μου παραμύθια, Το αντρειωμένο τσαγκαράκι, κ.ά. Ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την παιδική λογοτεχνία εκδίδοντας παραμύθια και ιστορίες για παιδιά, μυθιστορήματα για μεγαλύτερα παιδιά και εφήβους, ταξιδιωτικά, τουριστικά, κ.ά. Αναφέρουμε ενδεικτικά: Μύθοι του Αισώπου (1960), Παραμύθια απ’ την αρχαία Ελλάδα (2 τόμοι, 1963), Το τρίτο βιβλίο που μ’ αρέσει (1980), Γνωρίστε την Ελλάδα (5 τόμοι, 1957), Ήμουν κι εγώ εκεί, Δυο Ελληνόπουλα στα χρόνια του Νέρωνος (1968), Τη Υπερμάχω Στρατηγώ (1975). Διασκεύασε επίσης στη δημοτική γλώσσα διηγήματα του Α. Παπαδιαμάντη, του Δ. Βικέλα και του Γ. Βιζυηνού. Τέλος, είναι αξιομνημόνευτο το γεγονός ότι μετέφρασε περισσότερα από πενήντα βιβλία συγγραφέων όπως οι Μάρκ Τουέιν, Β. Μπάουμ, Ου. Σκοτ, κ.ά. Υπήρξε μέλος της Εθνικής Εταιρείας Λογοτεχνών, της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας, του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού βιβλίου, κ.λπ. Για τη μεγάλη προσφορά της στα Γράμματα τι-

μήθηκε με βραβεία και τιμητικές διακρίσεις από τη Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά, τη Γλωσσική Εταιρεία και την Ακαδημία Αθηνών, ενώ έλαβε Έπαινο του Διεθνούς Βραβείου Άντερσεν. Β.Δ.Α.

ΚΑΛΛΙΟΠΗ ΣΦΑΕΛΛΟΥ (1912-2001) Η Καλλιόπη Σφαέλλου υπήρξε πολυγραφότατη και πολυβραβευμένη συγγραφέας παιδικών και νεανικών βιβλίων καθώς και φιλολογικών μελετών, ενώ παράλληλα ασχολήθηκε και με τη δημοσιογραφία. Γεννημένη στην Αλεξάνδρεια, έγινε Αθηναία το 1931 και άρχισε να ασχολείται με την παιδική λογοτεχνία το 1957. Πλούσιο το δημοσιογραφικό και συγγραφικό της έργο, σημαντικότατη η συμβολή της στα ελληνικά γράμματα, καθοριστική η εισφορά της στην παιδική μας λογοτεχνία. Πολυάριθμα τα μελετήματά της, δεκάδες τα λογοτεχνικά της βιβλία (παραμύθια, διηγήματα, μυθιστορήματα), πλήθος οι μεταφράσεις που μας χάρισε – έργο πολύπλευρο και πολύτιμο. Βιβλία της βραβεύτηκαν από τη Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά και από τον Κύκλο του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου/ Ελληνικό Τμήμα της Διεθνούς Οργάνωσης Βιβλίων για τη Νεότητα (ΙΒΒΥ), ο οποίος και την τίμησε, για το σύνολο του έργου της, με το Βραβείο ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΔΕΛΤΑ 1988, την ύψιστη τιμή που απονέμει σε δημιουργούς παιδικών βιβλίων. Πιο συγκεκριμένα, από τη Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά βραβεύτηκαν τα βιβλία της Το Λιονταρόπουλο και Ο Βοσκός κι ο Ρήγας, ενώ από τον Κύκλο του Παιδικού Βιβλίου τα βιβλία Η ιστορία του Φιρφιρή και Τ’ απομνημονεύηματα ενός γάτου, το οποίο αναγράφηκε και στον τιμητικό πίνακα 1976 της ΙΒΒΥ. Στην πλουσιότατη εργογραφία της συγκαταλέγονται τα βιβλία: Για τον πατέρα, Ο γυρισμός του πατέρα, Ρούμπυ ο Αρχιντετέκτιβ, Το αρκουδόπαιδο, Ολυμπιονίκης Μακεδόνας, Περιπέτεια στην Αφρική, Ύποπτα δέματα στο Αιγαίο, Αναπάντεχος θησαυρός, Για τη λευτεριά, Το μυστήριο του ορυχείου, Η ώρα της αλήθειας, Τα δέντρα διαλέγουν βασιλιά, Στον ίσκιο του Δικέφαλου, Θησαυρός στη

103

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

Ναύπακτο, Μικροί αγωνιστές, Κανέλλος Αγαθίας Γκέκας, Το Αγιοπετρικάκι, Μικροί ντετέκτιβς, Θαλασσοπούλια του Αιγαίου, Ο χορός της δόξας, Ο μικρός λούστρος, Παιδιά που δοξάστηκαν, Παιδιά με ψυχή, Τρία τρελόπαιδα, Το μυστικό του σοφού. Πλήρης κατάλογος των έργων της υπάρχει στoν ιστότοπο: <http://www.biblionet.gr/author/16969>, καθώς και στη σελίδα του Πανεπιστημίου Αιγαίου: <http://www.rhodes.aegean.gr/atlas/writers/sfaellou.htm>. Ενδεικτικά, παρουσιάζουμε εν συντομία τρία από τα βιβλία της: ΣΤΟΝ ΙΣΚΙΟ ΤΟΥ ΔΙΚΕΦΑΛΟΥ Εκδόσεις Ψυχογιός

Το ιστορικό αυτό μυθιστόρημα μας μεταφέρει στην Κύπρο κατά τη Βυζαντινή εποχή, τον καιρό που άρχοντάς της ήταν ο Θεόφιλος Ερωτικός. Επιθυμώντας να γίνει ανεξάρτητος βασιλιάς της Κύπρου, ο Θεόφιλος θέλησε να αποσπαστεί από το Βυζάντιο. Με την έμπειρη πένα της και τις ιστορικές της γνώσεις, η εξαίρετη συγγραφέας αφηγείται πώς ένα 14χρονο αγόρι κατάφερε να ξεπεράσει τα εμπόδια και να μεταφέρει μήνυμα στη Βασιλεύουσα. Μας δίνει έτσι ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο γεμάτο δράση και περιπέτειες.

104 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΣΤΗ ΝΑΥΠΑΚΤΟ Εκδόσεις Ψυχογιός

Ο Σταύρος και ο Αλέξανδρος, δυο σύγχρονα πανέξυπνα και ζωηρά παιδιά που τους αρέσουν οι εξερευνήσεις, αποφασίζουν να βρουν έναν κρυμμένο θησαυρό. Ψάχνοντας για τον θησαυρό αυτόν, μαθαίνουν για ήρωες και πολεμιστές που τους γοητεύουν. Έτσι, το παρόν και το παρελθόν του τόπου μας αναδύονται αβίαστα μέσα από τις σελίδες του πολύτιμου αυτού βιβλίου.

ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΑΤΕΡΑ Εικ.: Σπύρος Ορνεράκης Εκδόσεις Πατάκη

Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος έχει τελειώσει, κι ένα ελληνόπουλο αναζητεί τα ίχνη του πατέρα του, που είχαν χαθεί στα χρόνια της Κατοχής. Η αναζήτηση θα το οδηγήσει ως το φοβερό γερμανικό στρατόπεδο συγκέντρωσης Μαουτχάουζεν. Βιβλίο που κρατά αμείωτο το ενδιαφέρον ως την τελευταία σελίδα, γραμμένο με γλαφυρότητα και βαθειά γνώση των γεγονότων, τόσο τον καιρό του πολέμου όσο και των χρόνων που ακολούθησαν.

Ιδού τρία ακόμη εξώφυλλα βιβλίων της:

105

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

Λ.Π.-Α.

ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΚΑΛΑΠΑΝΙΔΑ H κορόνα

Το παιδάκι απ' τη Συρία

Βρήκα μια παλιά κορόνα με στολίδια από χρυσάφι. Ποιος την έκρυψε στο χώμα, μες σε τούτο το χωράφι;

Οι γονείς του έχουν πεθάνει, μόνο τώρα τι θα κάνει;

Είχε από τη μια τον ήλιο όμορφο άλογο απ’ την άλλη. Βασιλιάς, σε ποιο βασίλειο, τη φορούσε στο κεφάλι;

106 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Βρήκα μια παλιά κορόνα, μα δε βρήκα ένα βασίλειο. Το αλογάκι έχω φίλο κι έχω βασιλιά τον ήλιο. Βασιλέας και βασίλειο μια υπόθεση παλιά. Δεν πειράζει. Η ζωή μας πάει και δίχως βασιλιά.

Έφυγε από τη Συρία για ζωή κι ελευθερία. Στην Ευρώπη για να φτάσει, τους πολέμους να ξεχάσει. Μ’ άλλους σε μια βάρκα μπήκε, μα απ’ τη θάλασσα δε βγήκε. Το ’πνιξε το αιγαίο κύμα. (Αχ, του πολέμου αθώο θύμα.) Θάλασσα έβγαζε το στόμα όταν το ’θαψαν στο χώμα. Στον τάφο του άνθισε λουλούδι, σαν ψυχούλα, σαν τραγούδι.

Τι θέλουν Κάθε ζώο το δικό του κι ο λαγός το λάχανό του. Θέλει ο λύκος προβατάκια, η αλεπού κοτοπουλάκια. Κόκαλα ο σκύλος θέλει κι η αρκούδα θέλει μέλι. Καλαμπόκι θέλ’ η κότα και ο κούνελος καρότα. Ο ιπποπόταμος ποτάμι, το χταπόδι το θαλάμι. και μονάχα το τζιτζίκι και τ’ αηδόνι στο πλατάνι τραγουδούν κι αυτό τους φτάνει.

διαχρονικά*

Η ΙΣΤΟΡΙΚΉ ΑΛΉΘΕΙΑ ΣΤΟ ΠΑΙΔΙΚΌ ΒΙΒΛΊΟ Νίτσα Τζώρτζογλου

Συγγραφέας

ιστορία μας είναι πλούσια σε γεγονότα κι ακόμα πιο πλούσια σε περιπέτειες. Μάχες, θρίαμβοι, ήττες, κατασκοπείες, νίκες, μεγαλεία, μικρότητες διαδέχονται το ένα το άλλο με ρυθμό που σου κόβει την ανάσα προσφέροντας καυτά θέματα για τη λογοτεχνία. Δίπλα στα κοσμοϊστορικά γεγονότα, άλλα μικρότερης σημασίας γεγονότα γεμίζουν τις σελίδες της ιστορίας και δίνουν άπειρες ευκαιρίες στον ερευνητή. Αυτά τα θέματα μαγνητίζουν μικρούς και μεγάλους. Το περίγραμμα του μύθου μπλέκεται με την πραγματική ιστορία και είναι δύσκολο να τα ξεχωρίσεις αν δεν είσαι κατατοπισμένος. Εκεί ακριβώς βρίσκεται η γοητεία. Μια στιγμή αληθινή και συναρπαστική, οποιαδήποτε στιγμή της ελληνικής πραγματικότητας, μαγεύει περισσότερο από μια φανταστική περιπέτεια. Αναφέρεται σε γνωστά πρόσωπα, σε γνωστή εποχή. Ας μη μιλήσουμε και για τη μορφωτική της αξία. Τα παιδιά θυμούνται καλύτερα αυτά που διάβασαν υπό μορφή μυθιστορήματος παρά τα όσα διδάχτηκαν σαν ξερό ιστορικό μάθημα. Όλο αυτό όμως κρύβει κινδύνους και προϋποθέτει ευθύνη κι ευσυνειδησία από το συγγραφέα, που έχει καθήκον να ελέγχει τις πληροφορίες του μέσω πολλών πηγών προκειμένου να τις προσφέρει στα νιάτα. Δεν θέλω με κανένα τρόπο να υποτιμήσω τα βιβλία μ’ ελεύθερο θέμα. Όλα περιέχουν κάποιο μήνυμα για το παιδί, κάποιο δίδαγμα, ένα παράδειγμα, μια συμβουλή, φτάνει μόνον αυτά να μην του προσφέρονται άμεσα και σχολαστικά, αλλά να του παρέχουν την ευκαιρία να τα ανακαλύψει μόνο του, διασκεδάζοντας. Ας ξαναγυρίσουμε όμως στο θέμα μας: Πόση από την ιστορική αλήθεια πρέπει να μεταδίδουμε στα παιδιά μέσ’ από τα μυθιστορήματα, τα βιβλία που τους προσφέρουμε για ψυχαγωγία και μόρφωση; Οφείλουμε να τη δίνουμε ολόκληρη! Όταν τους δείχνουμε μόνο την ομορφιά, δε θα μάθουν την ασχήμια. Όταν τους αραδιάζουμε μόνο καλά παραδείγματα, δε θα ξεχωρίζουν τη γενναιότητα από το βαρβαρισμό. Κανείς δεν διανοήθηκε ποτέ να τους μάθει λειψό το αλφάβητο επειδή το * Στις σελίδες αυτές επαναδημοσιεύονται κείμενα με διαχρονική αξία, που είχαν παρουσιαστεί στις Διαδρομές κατά τα πρώτα δεκαπέντε χρόνια της κυκλοφορίας τους. Τo άρθρο αυτό της Νίτσας Τζώρτζογλου (†2009) δημοσιεύτηκε στο τεύχος 18 (Καλοκαίρι 1990).

107

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

«ξ» είναι δύσκολο. Ούτε κανείς τούς απέκρυψε κάποιους κανόνες της φυσικής επειδή η προέκτασή τους μπορεί να τα οδηγήσει σε ανεπιθύμητα συμπεράσματα. Γιατί λοιπόν την Ιστορία να τους την προσφέρουμε κουτσουρεμένη και –το χειρότερο– εξωραϊσμένη; Γιατί να κρυβόμαστε πίσω από το δάχτυλό μας και ν’ αποσιωπούμε χειροπιαστά γεγονότα; Η Ιστορία όλων των λαών βρίθει από σκληρότητα, αδικίες, εγκλήματα. Γιατί να ντρεπόμαστε για τη δική μας; Το φόρεμα της παγκόσμιας Ιστορίας έχει πολλούς μαύρους λεκέδες. Κι αν το ψάξουμε, θα βρούμε πιότερες μουντζούρες παρά δαντέλες, ακόμη κι αν οι δεύτερες κρύβουν επιδέξια τις πρώτες: Οι Ρωμαίοι κρεμούσαν τους δούλους τους, ενώ σταύρωναν κι έκαιγαν τους Χριστιανούς. Η Ιερά Εξέταση έριχνε στην πυρά αθώους. Η Νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου είναι ένα από τα μελανότερα στιγμιότυπα της παγκόσμιας Ιστορίας. Ο Κρόμγουελ φυλάκιζε, βασάνιζε και σκότωνε τους αντιπάλους του. Τα όργανα των βασανιστηρίων βρίσκονται εκτεθειμένα σε ειδική υπόγεια αίθουσα του αιματοβαμμένου Πύργου του Λονδίνου. Η Σιδηρά Παρθένος, το μεταλλικό άγαλμα που έκλεινε στα σπλάχνα του τα θύματά του, ζωνόταν με φλόγες και επέφερε φριχτό θάνατο, βρίσκεται κι αυτό εκτεθειμέ-

νο στη Νυρεμβέργη. Δεκάδες σχολεία παρελαύνουν καθημερινά από αυτά τα μουσεία, παρακολουθώντας τις ξεναγήσεις και βγάζοντας συμπεράσματα. Η Γαλλική Επανάσταση ξεκλήρισε τη μισή Γαλλία, και μάλιστα στο όνομα της ελευθερίας και της αδελφότητας, ενώ μόλις πριν από λίγες δεκαετίες η οικογένεια του Τσάρου Νικόλαου εκτελέστηκε με πολυβόλα εν ψυχρώ. Τι να πούμε για τα στρατόπεδα συγκεντρώσεως που ξεκλήρισαν εκατομμύρια αθώους εν ονόματι της καθαρότητας της φυλής; Όλα τούτα διδάσκονται σε παιδιά στα σχολεία, μαζί με τις μελανές σελίδες της δικής μας Ιστορίας. Έτσι πρέπει! Αυτό είναι το σωστό και το τίμιο. Γιατί οι συγγραφείς να χρυσώνουν το χάπι και να λογαριάζουν τα παιδιά λιγότερο ώριμα απ’ ό,τι στην πραγματικότητα είναι; Οι Αθηναίοι έδωσαν στον Σωκράτη το κώνειο. Ο Μέγας Αλέξανδρος σκότωσε τον καλύτερό του φίλο, τον Κλείτο. Ο Φωκάς εκτέλεσε τα 9 παιδιά του Μαυρίκιου κι ο Βασίλειος τύφλωσε τους δεκατρείς χιλιάδες αιχμαλώτους του Κλειδιού. Οι Φιλικοί εκτελούσαν εν ψυχρώ τους ύποπτους για προδοσία εταίρους, κι ο Μιαούλης έκαψε τον ελληνικό στόλο που με τόσες θυσίες αποκτήθηκε. Δεν ισχυρίζομαι πως πρέπει να πηγαίνουμε γυρεύοντας, διδάσκοντας στα παιδιά όλες τις φρικαλεότητες. Όταν όμως τις «αγγίξει» η εξέλιξη του βιβλίου, προς Θεού, δεν κάνει να τις αποσιωπήσουμε. Είναι σαν να ξεγελάμε την εμπιστοσύνη των αναγνωστών μας. Υπάρχει πάντοτε ένα ιστορικό αίτιο, μια πολιτική σκοπιμότητα, που όσο κι αν σήμερα μας φαίνεται βάρβαρη κι ανισόρροπη, στον καιρό της είχε τη δική της λογική, τη δική της αναπότρεπτη ανάγκη. Για παράδειγμα, η πρωτόγονη αυτοάμυνα στην περίπτωση του Φωκά (στο κάτω-κάτω, τα παιδιά του Μαυρίκιου δεν ήταν ανίψια του, όπως για τον Ριχάρδο της Αγγλίας οι γιοι του αδερφού του, τους οποίους έβαλε και ξέκαναν στα υπόγεια του Πύργου του Λονδίνου). Ο Μελάς, επίσης, βρίσκει σειρά ολόκληρη από επιχειρήματα προκειμένου να δικαιολογήσει τον εμπρησμό του Μιαούλη. Τα σημερινά παιδιά διαθέτουν λογική και κρίση πολύ περισσότερο απ’ όσο νομίζουμε. Αν τους εκθέσουμε με έντιμο τρόπο τα γεγονότα –όπου αυτό είναι αναγκαίο, βεβαίως–, αν τους εξηγήσουμε τα κίνητρα κάθε πράξης, κάθε θηριωδίας, θα καταλάβουν και θα είναι ελεύθερα να βγάλουν τα δικά τους συμπεράσματα. Είναι αστείο, στην εποχή των άδικων πολέμων, της αλόγιστης αιματοχυσίας, της βίας και των σκληρών ναρκωτικών, ν’ αποκρύπτουμε γεγονότα που τα θάμπωσαν οι αιώνες. Τα παιδιά θα μάθουν γι’ αυτά –αν δεν γνωρίζουν κιόλας– από άλλες πηγές, και θα μας ειρωνευτούν. Θα γελάσουν με την απλοϊκότητά μας, θα θυμώσουν γιατί αγνοήσαμε τη νοημοσύνη τους, θα μας περιφρονήσουν γι’ αυτό που θα θεωρηθεί αγραμματοσύνη. Η ευθύνη απέναντι στο αναγνωστικό κοινό είναι τόσο μεγάλη όσο κι η ευθύνη απέναντι στην Ιστορία. Αν δεν μπορούμε –ή δε θέλουμε– να την επωμισθούμε, καλύτερα να μην καταπιανόμαστε με αυτήν.

109

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

συνέντευξη ΣΟΝΙΑ ΕΥΘΥΜΙΑΔΟΥ-ΠΑΠΑΣΤΑΥΡΟΥ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ

110 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Γεννημένη στην Αυστραλία το 1961 από γονείς μετανάστες, ήλθα στα εφτά μου χρόνια στη Φλώρινα, τόπο της καταγωγής μας, όπου έζησα τα μαθητικά μου χρόνια και σπούδασα. Έχω δουλέψει ως δασκάλα –από την πρώτη μέρα της πρόσληψής μου (1982) έως σήμερα– στο Δημοτικό Σχολείο Μαυροχωρίου Καστοριάς, χωριό που έγινε και ο τόπος της μόνιμης κατοικίας μου μαζί με την οικογένειά μου. Το 1990, έγραψα το πρώτο μου άρθρο στον τοπικό Τύπο. Έκτοτε, συνεχίζω να αρθρογραφώ σε μόνιμη βάση στην εφημερίδα Οδός. Στο μεταξύ, προέκυψαν και τα βιβλία. Μεγάλη συγκίνηση ένιωσα και ιδιαίτερη τιμή μού επιφυλάχθηκε όταν έγινα μέλος της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς (2008), όταν έγινα μέλος του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου (2011) και όταν έλαβα το Βραβείο Κ. Π. Δεμερτζή για τον Έλληνα Δάσκαλο (2015).

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ Βιβλία που έχω γράψει: 1. Με τη σάκα τους φορτωμένη αλήθειες, 2003, εκδ. Καλυψώ (2 εκδόσεις), σελ. 288. Τα έσοδα από την πώλησή του διατέθηκαν στην Εταιρεία Ψυχοκοινωνικής Υγείας του Παιδιού και του Εφήβου (Ε.Ψ.Υ.Π.Ε.) για την ενίσχυση της λειτουργίας του Θεραπευτικού Ξενώνα Εφήβων «ΙΡΙΣ». 2. Ο λαός της περιοχής Καστοριάς στο Μακεδονικό Αγώνα, Καστοριά 2005, σελ. 276. 3. Μάνες από Φλόγα, Βόλος 12009 και Φλώρινα 22010, εκδ. Καλυψώ, σελ. 56. Όλα τα έσοδα διατίθενται στη «ΦΛΟΓΑ», Σύλλογο γονέων παιδιών με καρκίνο, που εδρεύει στη Μαγνησία. Βιβλία του Δημοτικού Σχολείου Μαυροχωρίου που επιμελήθηκα: v Ζήτω το σχολείο (σελ. 291). Έπαινος καλύτερου σχολικού εντύπου από τη Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά (2008). v Το λαϊκό παραμύθι… πάει σχολείο (σελ. 190). Πρόκειται για καταγραφή λαϊκών παραμυθιών της Καστοριάς, περιοχής με πλουσιότατη παράδοση, της οποίας τα παραμύθια πλην ενός δεν είχαν ποτέ καταγραφεί. Το βιβλίο

είναι προϊόν μιας από τις δράσεις του Σχολείου μας. Εκδόθηκε το 2009 από τις εκδόσεις Καλυψώ. v Παπούτσια και παπουτσήδες (αυτοέκδοση, σελ. 106). Υλικό αντλημένο από δράση του Σχολείου μας, μέσα από την οποία αναδεικνύεται η ανάγκη ανάπτυξης της αλληλεγγύης. v Παιδιά ξεχωριστά του χτες, του σήμερα, του πάντα (αυτοέκδοση, σελ. 118). Υλικό αντλημένο από δράση του Σχολείου μας, με θέμα τα παιδιά που ξεχώρισαν για κάτι ηρωικό ή κάτι πολύ σπουδαίο που κατάφεραν, και τα παιδιά-θύματα εξαιτίας του παραλογισμού των μεγάλων.

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ Μια κουβέντα ειπωμένη σε εντελώς ανύποπτη στιγμή, έχει τη δύναμη ορισμένες φορές να αλλάξει ολόκληρο τον προσανατολισμό σου. Σε μένα αυτό συνέβη δώδεκα χρόνια μετά το ξεκίνημα της σταδιοδρομίας μου, κι ενώ είχα

112 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

ήδη αρχίσει να γράφω ως αρθρογράφος στον τοπικό Τύπο. Κατά τη διάρκεια της τρίμηνης επιμόρφωσής μας, ο σχολικός σύμβουλος και επιμορφωτής μας, κ. Κ. Γιαννούλας, μας συμβούλεψε να αντιμετωπίζουμε τα περιστατικά της σχολικής μας εμπειρίας μέσα από μικρές ιστορίες. Ήταν μία μόνο φράση ειπωμένη ανάμεσα σε πολλές άλλες, που για μένα όμως έγινε το έναυσμα για μια καινούργια αρχή, ένα ακόμη ξεκίνημα. Από το 1994 μέχρι σήμερα, η λογοτεχνία ζει και βασιλεύει μέσα στην τάξη μου, σε κάθε μου τάξη. Κι αυτό, όχι απλώς και μόνο για ν’ αντιμετωπιστούν τα κάθε είδους προβλήματα, αλλά και με σκοπό την πνευματική απόλαυση. Ένας ακόμη λόγος είναι το σπάσιμο της ρουτίνας και το τρυφερό δέσιμο που μπορεί να γεννηθεί ανάμεσα σε δάσκαλο και μαθητές. Προς όφελος όλων, εννοείται. Εδώ και πολλά χρόνια, λοιπόν, η λογοτεχνία έχει θρονιαστεί στο σχολείο μας και κάνει φανερή την παρουσία της με διάφορους τρόπους. Πρώτον, μέσα από την εντυπωσιακή και πλούσια βιβλιοθήκη μας, την οποία προσπαθούμε να εμπλουτίζουμε συνεχώς, όσο δύσκολα κι αν είναι τα οικονομικά μας, γενικώς και ειδικώς. Και δεύτερον, μην αφήνοντας αναξιοποίητη καμία ευκαιρία που μας δίνεται για να μιλήσουμε γι’ αυτήν, γιορτάζοντας την Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου ή την Παγκόσμια Ημέρα Ποίησης. Βιβλία κατεβαίνουν από τα ράφια της βιβλιοθήκης και εκτίθενται στο μεγάλο τραπέζι του διαδρόμου, κάθε που πλησιάζει μια επέτειος, εθνική ή θρησκευτική, ή κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας μας για μια εκπαιδευτική επίσκεψη. Στο ίδιο αυτό μεγάλο τραπέζι του διαδρόμου, όλο το έτος, φιλοξενούνται λευκώματα για ξεφύλλισμα, όταν έξω στην αυλή μας βρέχει ή χιονίζει και δεν μπορούμε να βγούμε για διάλειμμα. Τέλος, την όμορφη ατμόσφαιρα συμπληρώνουν οι ιδιαίτερες απαντήσεις των μαθητών, κάθε φορά που ανοίγει η πόρτα της τάξης και ξαφνικά, από κει που δεν το περιμένουν, καλούνται να απαντήσουν γράφοντας σ’ ένα μικρό τετράγωνο χαρτάκι ποιο είναι το αγαπημένο τους ποίημα ή βιβλίο, γιατί διαβάζουν «εξωσχολικά» βιβλία ή ποιος τους μύησε σ’ αυτό το υπέροχο θαύμα, το θαύμα της ανάγνωσης. Το πρόσωπο που μας μύησε στο υπέροχο αυτό θαύμα της ανάγνωσης είναι σίγουρα ιερό, και του χρωστάμε απεριόριστη και αιώνια ευγνωμοσύνη – δε συμφωνείτε; Προσωπικά, ευγνωμοσύνη χρωστώ άφθονη και στους μαθητές μου, που με τις ερωτήσεις και τις απαντήσεις τους, με τους προβληματισμούς που ενίοτε μου προκαλούσαν, με ώθησαν στο γράψιμο. Τόσο πολύ έχει γίνει το σχολείο μου κυρίαρχη πηγή της έμπνευσής μου όλα τούτα τα χρόνια, ώστε ομολογουμένως φοβάμαι τη στιγμή της συνταξιοδότησής μου που πλησιάζει. Άραγε, από πού θα αντλώ την έμπνευσή μου όταν θα φύγω από το σχολείο; Μήπως δεν θα μπορώ πλέον να εμπνέομαι;

νέα

ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΟ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΕΙΑΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗΣ ΣΥΝΤΡΟΦΙΑΣ Από το Διοικητικό Συμβούλιο της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς παραιτήθηκε η κα Νίκη Σαλπαδήμου. Στη θέση της τοποθετήθηκε η πρώτη επιλαχούσα, κα Χρυσούλα Πετρίδου, η οποία ανέλαβε τα καθήκοντα του ταμία, στα οποία λόγω οικογενειακών υποχρεώσεων δεν μπορούσε να αντεπεξέλθει η κα Γιώτα Αλεξάνδρου. Κατά συνέπεια, το Διοικητικό Συμβούλιο λαμβάνει την εξής μορφή: Πρόεδρος: Αντιπρόεδρος: Γραμματέας: Ταμίας: Μέλη (κατ’ αλφαβητική σειρά): Αναπληρωματικό μέλος:

Ιωάννα Μπακιρτζή-Μπαμπέτα Ελένη Χριστούλα-Πατελοδήμου Άννα Βασιλειάδη-Δαρδάλη Χρυσούλα Πετρίδου Γιώτα Αλεξάνδρου, Λήδα Βαρβαρούση, Ζαχαρούλα Καραβά Άντα Μπαλινάκου

113 

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ 60ού ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟΥ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΥ 2016 Η Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά απένειμε φέτος τα κάτωθι βραβεία για τον 60ό Λογοτεχνικό Διαγωνισμό που προκήρυξε: ✓ Έπαινος στην Πηγή Γρύλλη για την ιστορία βραχείας φόρμας «Ένα αλλιώτικο καβουράκι». Η συγγραφέας παρουσίασε ένα κείμενο προσεκτικά δουλεμένο, που κλείνει θετικά και αισιόδοξα. Η γραφή της είναι απλή και κατανοητή. Χωρίς φλυαρίες και μελοδραματισμούς, διαχειρίζεται με διακριτικότητα και έξυπνο τρόπο την αρρώστια ενός μικρού παιδιού. Το έργο είναι διάστικτο από τρυφερότητα κι αγάπη, απαραίτητο συστατικό για αναγνώστες μικρής ηλικίας.

114 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

✓ Εύφημος Μνεία στη Μαρία Παπανδρέου για την ιστορία βραχείας φόρμας «Ο Ντόγκι δεν υποφέρει πια». Το κείμενο χαρακτηρίζουν ποιητικές φράσεις και εικόνες. Πρόκειται για την περιγραφή μιας τρυφερής και συγκινητικής ιστορίας, που διαθέτει πολλά καλά στοιχεία, δύναμη στη γραφή και αμεσότητα. Είναι λιτό και περιεκτικό, με στρωτή γραφή και σωστή συναισθηματική φόρτιση, με εύλογη πορεία που οδηγεί στην αποδοχή της απώλειας. ✓ Εύφημος Μνεία στην Αντιγόνη Θ. Σδρόλια για την ιστορία βραχείας φόρμας «Ο Χαμστερίξ και η γιαγιά Λενιώ». Πρόκειται για μια ιστορία καλογραμμένη, τρυφερή κι αληθινή, σε πολύ όμορφη πρωτοπρόσωπη αφήγηση. Το κείμενο προσεγγίζει με τρυφερότητα το δύσκολο θέμα του θανάτου. Είναι ευρηματικό στη σύλληψη και πασπαλισμένο με χιούμορ, που κατορθώνει να παραμένει σε αξιοπρεπές επίπεδο. Την Επιτροπή αποτέλεσαν οι: Σοφία Γραμμόζη, Λίλια Κυρίτση, Ιωάννα Μπαμπέτα, Κατερίνα Παπαστεργίου και Ελένη Τσιάλτα. ✓ Έπαινος στη συγγραφέα Βάγια Παπαποστόλου για το διήγημά της «Όταν η Δάφνη γνώρισε το Βίκτωρα». Απαιτητικό, πρωτότυπο και συγκινητικό κείμενο, που δείχνει δρόμους στους αναγνώστες για μια ζωή ποιοτική και ουσιαστική. Οι δύο νεαροί ήρωές της, οι οποίοι μέσα από τις σκληρές εμπειρίες που βίωσαν έχουν ταυτιστεί με τον ήρωα του «Μεταφραστή της Οδύνης», συνιστούν πρότυπα ανθρωπισμού. ✓ Εύφημος Μνεία στον Ιωάννη Παναγιώτου για το διήγημά του «Πολύχρωμα όνειρα».

Κείμενο που διακρίνεται για την εξαιρετική χρήση της γλώσσας, τις θαυμάσιες περιγραφές, την αισιοδοξία μέσα από την πολύ εύστοχη προσέγγιση, χωρίς μελοδραματισμούς, ενός τόσο ευαίσθητου, επίκαιρου και δύσκολου θέματος όπως ο ρατσισμός.

✓ Εύφημος Μνεία στη Μαρία Γκούσια-Ρίζου για το διήγημά της «Καραβάκια από χαρτί». Άψογος ο τρόπος που χειρίζεται τη γλώσσα, πειστική και ενδιαφέρουσα η απόδοση της ζωής μιας εφήβου στην ελληνική επαρχία, ανοιχτό και αισιόδοξο το τέλος του διηγήματος. Την Επιτροπή αποτέλεσαν οι: Ελένη Ηλία, Χριστίνα Φραγκεσκάκη, Γιάννης Μπάρτζης, Λίνα Μουσιώνη και Ελένη Τσιάλτα. ✓ Έπαινος στη Μαριβίτα Γραμματικάκη για το θεατρικό της έργο «The game». Το έργο χαρακτηρίζεται από σύγχρονη, πρωτότυπη και τρυφερή προσέγγιση του θέματος, με μελετημένη πλοκή που ξεδιπλώνεται ομαλά. Οι χρήσιμοι συμβολισμοί, τα τεχνάσματα και οι ζωντανοί διάλογοι προσδίδουν θετικά στοιχεία στο έργο. Οι χαρακτήρες παρουσιάζονται άρτιοι και ολοκληρωμένοι συμβάλλοντας στην ανάπτυξή της. Το έργο διακρίνεται από σκηνική οικονομία και ισορροπία στην αλληλοδιαδοχή σκηνών και τόνων. Η γλώσσα είναι μεστή και κατανοητή και η δομή προσεγμένη. Ευφάνταστη σύλληψη σκηνικών Το κείμενο διαθέτει θεατρικότητα, που το καθιστά ικανό να ανταποκριθεί στους στόχους και τις απαιτήσεις μιας ολοκληρωμένης θεατρικής παράστασης. ✓ Εύφημος Μνεία στην Αιμιλία Εμμανουήλ για το θεατρικό της έργο «Ο βασιλιάς των λουλουδιών». Καλογραμμένο κείμενο, με όμορφες εικόνες, σωστή χρήση της γλώσσας και ενδιαφέρον θέμα. Η συγγραφέας ξέρει να γράφει και η προσπάθειά της κρίνεται θετική. Αξιόλογη η προσπάθεια να εξηγηθούν μέσω χαρακτήρων διάφορα φυσικά φαινόμενα και η συμβολική παράθεση διάφορων πολιτευμάτων. Την Επιτροπή αποτέλεσαν οι: Μάγκυ Μοντζολή, Κατερίνα Αναγνώστου, Αργυρώ Πιπίνη, Ηρώ Ποταμούση και Σόνια Μολογούση. ✓ Έπαινος στη συγγραφέα Άντρη Αντωνίου για το μυθιστόρημά της «Από τους τέσσερεις ο τέταρτος». Φρέσκο, χαριτωμένο και καλογραμμένο κείμενο, σε σύγχρονο ύφος. Με τις κινηματογραφικές περιγραφές και την ξεχωριστή πλοκή του οδηγεί τον ήρωά του στη διαπίστωση –που είναι κι η ουσία της ιστορίας– ότι το καλύτερο είναι να είσαι ο εαυτός σου.

115

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

✓ Εύφημος Μνεία στην Αλίκη Χιωτάκη για την ιστορία της «Ο κήπος του Νέβιλ». Το κείμενο διακρίνεται για τον ξεχωριστό, τρυφερό, συναισθηματικό τρόπο με τον οποίο εξηγεί το ιδιαίτερα ευαίσθητο θέμα του συνδρόμου Άσπεργκερ (αυτισμού), μέσα από την καθημερινότητα ενός δωδεκάχρονου παιδιού που φοιτά σε ειδικό κέντρο παρακολούθησης. Την Επιτροπή αποτέλεσαν οι: Δομινίκη Σάνδη, Γιολάντα Πατεράκη, Άννα Βασιλειάδη-Δαρδάλη, Ειρήνη Βεκρή και Γιολάντα Τσορώνη.

116 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

✓ Έπαινος στην Ευμορφία Καραθανάση για το μυθιστόρημά της «Το τραγούδι της καρδερίνας». Πρόκειται για ένα μυθιστόρημα εξαιρετικής γραφής, με φαντασία και δράση, που συγκινεί και συναρπάζει. Η μεγάλη φιλία του Έλληνα Πετρή και του Τούρκου Μεχμέτ, το ακοίμητο πατριωτικό φρόνημα των Ελλήνων Χριστιανών της Στράντζας, αλλά και ο πολύπλευρος αγώνας επιβίωσης ανάμεσα σε Τούρκους και Βούλγαρους είναι οι άξονες που κινείται η συγγραφέας, για να μας ξεδιπλώσει την ιστορία του Ελληνισμού της Ανατολικής Θράκης κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων και μέχρι τον ξεριζωμό του 1914. Η Επιτροπή Βραβείων συγχαίρει τη συγγραφέα για το έργο της. Την Επιτροπή αποτέλεσαν οι: Αγγελική Βαρελλά, Ζωή Κανάβα, Ειρήνη Κατσίπη, Αθηνά Μπίνιου, Σούλα Ροδοπούλου. ✓ Εύφημος Μνεία στην κ. Ευδοκία Ποιμενίδου-Χατζηδημητρίου για το μυθιστόρημά της «Τα διαμάντια της Δόμνας». Πρόκειται για ένα καλογραμμένο μυθιστόρημα που συγκινεί και συναρπάζει. Μέσα από τις αναμνήσεις της γιαγιάς Δόμνας, που γεννήθηκε και μεγάλωσε στις Σαράντα Εκκλησιές της Ανατολικής Θράκης, η συγγραφέας αναπλάθει με τέχνη την ατμόσφαιρα της ζωής στην αλησμόνητη πατρίδα, και με παραστατικό τρόπο μάς παρουσιάζει τις δύσκολες καταστάσεις που βίωσαν οι Έλληνες Χριστιανοί από το 1914 και μέχρι τον ξεριζωμό και την εγκατάστασή τους στην Ελλάδα. Η Επιτροπή Βραβείων συγχαίρει τη συγγραφέα για το έργο της. Την Επιτροπή αποτέλεσαν οι: Αγγελική Βαρελλά, Ζωή Κανάβα, Ειρήνη Κατσίπη, Αθηνά Μπίνιου, Σούλα Ροδοπούλου. ✓ Έπαινος στην Κωνσταντίνα Αρνιάκου για την ποιητική συλλογή της «Τα παιδιά των στίχων». Η συλλογή διακρίθηκε για την ανανεωμένη θεματολογία, το εύληπτο λεξιλόγιο για παιδιά, τον σύντομο και περιεκτικό στίχο, την τρυφερότητα και την παιδική αφέλεια.

✓ Εύφημος Μνεία στην Εύη Τσιτιρίδου για την ποιητική συλλογή της «Το αλφαβητάρι των ποιημάτων». Μέσα από τη γνωστή της θεματολογία, η συλλογή καταφέρνει να δώσει ποιή ματα με όμορφες εικόνες, ρυθμό, ρίμα, ευαισθησία και ιδιαίτερο λεξιλόγιο. Την Επιτροπή αποτέλεσαν οι: Βεατρίκη Κάντζολα, Σταυρούλα Καντάνη, Ελευθερία Μάντζιου, Ελένη Πατελοδήμου και Ντίνα Χατζηνικολάου. ✓ Βραβείο στα 13ο & 21ο Δημοτικά Σχολεία Κερατσινίου για το μαθητικό τους έντυπο «Τρυφερά Χρόνια». Αξιόλογο έντυπο, του οποίου η θεματική ποικιλία, που συνδέει την κοινωνία με την εκπαιδευτική κοινότητα, σε συνάρτηση με το πλούσιο φωτογραφικό υλικό, καταφέρνουν να κρατήσουν αμείωτο το ενδιαφέρον των αναγνωστών συμβάλλοντας στην ανάδυση της δημιουργικής έκφρασης των συνεργατών του και στην επιτυχία του εντύπου. Η Επιτροπή Βραβείων συγχαίρει τα παιδιά για τη δημιουργική τους προσπάθεια, καθώς και τους αξιόλογους εκπαιδευτικούς τους. ✓ Έπαινος στο Δημοτικό Σχολείο Στιμάγκας για την εφημερίδα «Παιδικές φωνές της Στιμάγκας». Μια αξιόλογη εφημερίδα, που διακρίθηκε για τη ζωντάνια, την αυθεντικότητα, την πρωτοτυπία και τον θεματικό πλουραλισμό των κειμένων της. Καταφέρνει να κρατήσει αμείωτο το ενδιαφέρον των αναγνωστών της, συμβάλλοντας στην ανάδυση της δημιουργικής έκφρασης των συνεργατών της. Η Επιτροπή Βραβείων συγχαίρει τα παιδιά για τη δημιουργική τους προσπάθεια, καθώς και τους αξιόλογους εκπαιδευτικούς τους. ✓ Εύφημος Μνεία στη Β΄ τάξη του 5ου Δημοτικού Σχολείου Ναυπλίου για το εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Διατροφή και Υγεία: Προσέχω τον εαυτό μου – Τρώω σωστά». Iδιαίτερα πρωτότυπο, πρωτοποριακό και ενδιαφέρον εκπαιδευτικό πρόγραμμα σχολικών δραστηριοτήτων, που συμβάλλει ενεργά στην ανάδυση της αναγκαιότητας για πληροφόρηση των μαθητών περί της σωστής διατροφής. Η επιτροπή βραβείων συγχαίρει τα παιδιά για τη δημιουργική τους προσπάθεια, καθώς και τους αξιόλογους εκπαιδευτικούς τους. Την Επιτροπή αποτέλεσαν οι: Ζαχαρούλα Καραβά, Σίμος Παπαδόπουλος, Δημήτρης Νικολετσόπουλος, Ειρήνη Κατσίπη και Παναγιώτα Μπαλινάκου.

117

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

ΠΡΟΚΗΡΥΞΗ 61ου ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΥ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΗΣ ΠΑΙΔΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ 2016 Η Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά προκηρύσσει τον 61ο Πανελλήνιο Δια γωνισμό της για τη συγγραφή βιβλίων για παιδιά. Τα έργα πρέπει να είναι λογοτεχνικά, προσεγμένα στη γλώσσα, να εμπνέουν αισιοδοξία και πίστη για τη ζωή και να κινούνται μέσα στην ελληνική πραγματικότητα. Οι κατηγορίες στις οποίες μπορούν να συμμετάσχουν οι υποψήφιοι, είναι οι ακόλουθες: 1. Βραβείο Εκδ. οίκου ΨΥΧΟΓΙΟΣ, 500 ευρώ. Μυθιστόρημα με ελεύθερο θέμα για παιδιά 9-11 ετών (10.000 λέξεις).

118 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

2. Βραβείο Εκδ. οίκου ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ, 200 ευρώ σε βιβλία. Μυθιστόρημα εφηβικό, για παιδιά Γυμνασίου 12-14 ετών (30.000 λέξεις). 3. Βραβείο Εκδ. οίκου ΚΕΔΡΟΣ, 300 ευρώ. Μυθιστόρημα νεανικό για παιδιά Λυκείου 15-18 ετών, που να πραγματεύεται κοινωνικά θέματα (20.000-30.000 λέξεις). 4. Βραβείο Ιεράς Μητροπόλεως Ν. Σμύρνης, 500 ευρώ. Μυθιστόρημα με θέμα «Αλησμόνητες Πατρίδες του Μικρασιατικού Ελληνισμού» (75-80 σελίδες). 5. Βραβείο Εκδ. οίκου ΚΟΚΚΙΝΗ ΚΛΩΣΤΗ ΔΕΜΕΝΗ, 200 ευρώ. Παραμύθι για παιδιά 4-8 ετών (1.000-1.800 λέξεις). 6. Βραβείο Εκδ. οίκου ΜΙΝΩΑΣ, 200 ευρώ σε βιβλία. Ιστορία βραχείας φόρμας για παιδιά 3-6 ετών (1.200 λέξεις). 7. Βραβείο Εκδ. οίκου ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ, 300 ευρώ σε βιβλία. Ιστορία Μυστηρίου για παιδιά 8+ (6.000 λέξεις). 8. Βραβείο Ελένης Μαυρουλίδου-Δάβαρη εις μνήμην Λούλας και Ηλία Μαυρουλίδη και Λιλής Γιαννέτσου, 300 ευρώ. Ποίηση (Συλλογή 25 ποιημάτων για παιδιά του Δημοτικού). 9. Βραβείο Εκδ. οίκου ΠΑΤΑΚΗ, 300 ευρώ σε βιβλία. Μαθητικό έντυπο, περιοδικό ή εφημερίδα παιδιών του Δημοτικού, το οποίο εμφανίζει περιοδικότητα στη διάρκεια μιας σχολικής χρονιάς. 10. Τιμητικό Βραβείο «Τατιάνα Σταύρου» από τη Γ.Λ.Σ. Σε συγγραφέα για το σύνολο του έργου του/της.

ΟΡΟΙ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ 1. Όλα τα έργα πρέπει να υποβάλλονται με ψευδώνυμο μιας λέξης και σε πέντε (5) αντίτυπα. Επίσης, πρέπει να είναι δακτυλογραφημένα με μέγεθος γραμμάτων 12΄, σε γραμματοσειρά Times New Roman, διάστιχο 1,5, περιθώρια: αριστερό/δεξί 3 και άνω/κάτω 2,5. Η εκτύπωση πρέπει να είναι δεμένη (ειδικά τα μεγαλύτερα κείμενα πρέπει να είναι δεμένα σε σπιράλ). Σε μικρότερο σφραγισμένο φάκελο εσωκλείονται τα πραγματικά στοιχεία (πραγματικό ονοματεπώνυμο, τηλέφωνο, e-mail και ταχυδρομική διεύθυνση) του συγγραφέα. Οι φάκελοι δεν ανοίγονται παρά μόνο σε περίπτωση διάκρισης του διαγωνιζομένου. Οι υπόλοιποι συμμετέχοντες παραμένουν άγνωστοι. Το ψευδώνυμο, ο τίτλος του έργου και η κατηγορία συμμετοχής πρέπει να αναγράφονται καθαρά, τόσο στον εξωτερικό φάκελο, όσο και στον μικρότερο σφραγισμένο, αλλά και σε κάθε αντίτυπο στην πρώτη του σελίδα. Τα έργα που θα σταλούν χωρίς να τηρούν τους παραπάνω όρους της προκήρυξης δεν θα γίνουν δεκτά. Κάθε διαγωνιζόμενος έχει δικαίωμα συμμετοχής σε όσες κατηγορίες επιθυμεί, αλλά με μία συμμετοχή ανά κατηγορία, με ξεχωριστό ψευδώνυμο, τίτλο, και φάκελο αποστολής. (Για τη συμμετοχή σας, παρακαλούμε λάβετε υπόψη τον όρο 3 του παρόντος.) 2. Οι διακριθέντες υποχρεούνται να δώσουν για έκδοση το έργο τους στον εκδοτικό οίκο που αθλοθέτησε το βραβείο. Σε περίπτωση που για κάποιον λόγο δεν το εκδώσει ο αθλοθέτης σε εύλογο χρονικό διάστημα 2 ετών, ο βραβευμένος αποδεσμεύεται. 3. Αποκλείονται από το διαγωνισμό όσοι έχουν ήδη διακριθεί τρεις φορές από την Γ.Λ.Σ. καθώς και εκείνοι που διακρίθηκαν για το ίδιο κείμενο σε άλλο διαγωνισμό στην Ελλάδα ή την Κύπρο. 4. Τρία (3) αντίτυπα των βραβευμένων βιβλίων, όταν εκδοθούν, πρέπει να αποσταλούν στη Γ.Λ.Σ. για το αρχείο της. 5. Τα έργα πρέπει να είναι πρωτότυπα, να μην έχουν δημοσιευτεί, προβληθεί ή παρουσιαστεί με οποιονδήποτε τρόπο, σε οποιοδήποτε μέσο ή διαγωνισμό, οπουδήποτε. 6. Ως «διάκριση» ορίζονται: το Βραβείο, ο Έπαινος και η Εύφημος Μνεία. 7. Η «Συντροφιά» επιφυλάσσεται να αποσύρει τη διάκριση ενός έργου, αν μετά την έκδοσή του διαπιστωθούν προσθήκες ή τροποποιήσεις που –σύμφωνα με τα κριτήρια της επιτροπής– δεν θα την είχαν οδηγήσει στη βράβευση αυτή. Συχνά, η Γ.Λ.Σ. συνοδεύει τις διακρίσεις της με ορισμένες συμβουλές για μικρές τροποποιήσεις προς όφελος του κειμένου. Αυτονόητο είναι πως δεν αναφερόμαστε στις εν λόγω υποδείξεις.

119

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

ΧΡΟΝΟΣ ΥΠΟΒΟΛΗΣ ΕΡΓΩΝ Από την 1η Σεπτεμβρίου έως και την 1η Οκτωβρίου του 2016. Τα έργα πρέπει να αποστέλλονται με απλό ταχυδρομείο (ΕΛΤΑ). Όχι συστημένα / Όχι κούριερ. Σε αντίθετη περίπτωση δεν θα παραλαμβάνονται. ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΠΟΣΤΟΛΗΣ: ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗ ΣΥΝΤΡΟΦΙΑ Μπουμπουλίνας 28 10682 ΑΘΗΝΑ

120 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Τα έργα που θα έχουν παραληφθεί, θα αναρτηθούν στο blog της Γ.Λ.Σ. (http:// womensliteraryteam.blogspot.gr/) στις 15/10/2016. Οι ενδιαφερόμενοι μπορούν έτσι να δουν αν έχει παραληφθεί και καταγραφεί το έργο τους. Σε αντίθετη περίπτωση, μπορούν να μας ενημερώσουν το πολύ μέχρι τις 30/10/2016. Πέραν αυτής της ημερομηνίας, η Γ.Λ.Σ. αποποιείται οποιαδήποτε ευθύνη για λάθη ή παραλείψεις επί των παραληφθέντων έργων. Οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να επικοινωνούν τηλεφωνικά στον αριθμό 2108223338, κάθε Τρίτη 11:00-13:00, καθώς και μέσω της ηλεκτρονικής μας διεύθυνσης: womensliteraryteam@gmail.com Ειδικότερα για την κατηγορία 9 (Σχολικά Έντυπα), τα ενδιαφερόμενα σχολεία μπορούν να επικοινωνούν με την κα Ζαχαρούλα Καραβά και την κα Γιώτα Αλεξάνδρου, μέλη του Δ.Σ. και εκπαιδευτικούς, στα τηλέφωνά τους όπως είναι αναρτημένα στο blog μας: http://womensliteraryteam. blogspot.gr/p/blog-page_3.html Η απονομή των βραβείων και των διακρίσεων θα πραγματοποιηθεί τον Δεκέμβριο του 2016 στη Στοά του Βιβλίου στην Αθήνα. Λεπτομερής ενημέρωση θα αναρτηθεί στο blog της Συντροφιάς, ήδη από τα τέλη Νοεμβρίου του 2016.

ΑΠΟΤΕΛΈΣΜΑΤΑ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΏΝ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΎ ΤΜΉΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΙΒΒΥ ΓΙΑ ΤΟ 2016 Το Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ – Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου ανακοίνωσε το Σάββατο 2 Απριλίου του 2016, στην ετήσια εκδήλωση για την Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου στην Τεχνόπολη του Δήμου Αθηναίων, τα ετήσια βραβεία του σε φυσικά πρόσωπα και φορείς, που με τη δράση τους καλλιεργούν τη φιλαναγνωσία, καθώς και τα βραβεία σε δημιουργούς για τη συγγραφή, εικονογράφηση και μετάφραση λογοτεχνικών βιβλίων για παιδιά και νέους για βιβλία έκδοσης 2015. Την ίδια μέρα κηρύχθηκε η έναρξη της μεγάλης καμπάνιας της ΕΝΕΛΒΙ για την Ελληνική Ημέρα Βιβλίου με σύνθημα «Διαβάζω & Αλλάζω», στην οποία το Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ συμμετέχει ως συνεργαζόμενος φορέας μαζί με την Εταιρεία Συγγραφέων. Η εκδήλωση πραγματοποιήθηκε υπό την αιγίδα του Δήμου Αθηναίων, ενώ χαιρετισμό απηύθυναν ο Δήμαρχος Αθηναίων κ. Γιώργος Καμίνης, ο υφυπουργός Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων καθηγητής Θεοδόσης Πελεγρίνης και ο σύμβουλος και επικεφαλής του Μορφωτικού Τμήματος της Βραζιλίας κ. Φλάβιο Γκόλντμαν. Τα αποτελέσματα ανά κατηγορία: Α. Βραβεία σε φυσικά πρόσωπα και φορείς: Το μεγάλο βραβείο «Πηνελόπη Δέλτα» για τη συνολική του προσφορά στην παιδική λογοτεχνία απονέμεται στον Γιάννη Παπαδάτο, Επίκουρο Καθηγητή Παιδικής Λογοτεχνίας.

1. Βραβείο «Κ. Π. Δεμερτζή – στον Έλληνα Δάσκαλο» σε εν ενεργεία δάσκαλο ή άλλης ειδικότητας εκπαιδευτικό πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, ο οποίος δείχνει έμπρακτα και αποτελεσματικά το ενδιαφέρον του για τη Φιλαναγνωσία και την Παιδική Λογοτεχνία: Απονέμεται στη Μαρία Κουτούπη, δασκάλα στο Δημοτικό Σχολείο Αρχοντοχωρίου Αιτωλοακαρνανίας. Αθλοθέτης: Εκδόσεις ΑΓΚΥΡΑ. Έπαθλο: Βιβλία αξίας 300 ευρώ.

2. Βραβείο «Βασίλης Αναγνωστόπουλος» σε εν ενεργεία εκπαιδευτικό δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης κάθε ειδικότητας, ο οποίος δείχνει έμπρακτα και αποτελεσματικά το ενδιαφέρον του για τη Φιλαναγνωσία και τη Νεανική Λογοτεχνία: Απονέμεται στους Δέσποινα Θεοδοσάκη & Γεώργιο Τσάλτα, καθη-

121

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

γητές στο Γυμνάσιο Κυπαρισσίας. Αθλοθέτης: Εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ. Έπαθλο: Βιβλία αξίας 300 ευρώ.

3. Βραβείο «Κούλα Κουλουμπή» σε εν ενεργεία νηπιαγωγό ή παιδαγωγό, ο οποίος εισάγει με τους πιο ευφάνταστους τρόπους τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας στον κόσμο του παιδικού βιβλίου: Απονέμεται στην Ειρήνη Ραϊσάκη, νηπιαγωγό στο 7ο Νηπιαγωγείο Παλλήνης. Αθλοθέτης: Εκδόσεις ΔΙΑΠΛΟΥΣ. Έπαθλο: Βιβλία αξίας 300 ευρώ.

4. Βραβείο «Παντελής & Χρήστος Αλέφαντος» σε παιδική/νεανική βιβλιοθήκη για τη συνολική της δράση: Απονέμεται στη Βιβλιοθήκη του St. Demetrios Greek School of Union NJ. Αθλοθέτης: Εκδόσεις ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ. Έπαθλο: Βιβλία αξίας 500 ευρώ.

122 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

5. Βραβείο σε πρόγραμμα για την προώθηση της Φιλαναγνωσίας σε παιδιά και νέους, το οποίο εκπόνησε και εφάρμοσε σχολείο, βιβλιοθήκη, άλλος φορέας ή φυσικό πρόσωπο: Απονέμεται στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Καλλιθέας για το πρόγραμμα «Αναγνωστικά σακίδια… για συναρπαστικά ταξίδια». Αθλοθέτης: Εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗ. Έπαθλο: Βιβλία αξίας 300 ευρώ.

6. Βραβείο σε σχολείο, βιβλιοθήκη ή άλλο φορέα που καλλιεργεί τη Φιλαναγνωσία μέσω της τεχνολογίας και του διαδικτύου, προς τιμήν του Κυριάκου Παπαδόπουλου: Απονέμεται στη Λέσχη ψηφιακής δημιουργίας της Λέσχης Ανάγνωσης «ΥΠΑΤΙΑ» του Γυμνασίου Καρλοβασίων Σάμου (http://gymkarlov.sam.sch.gr). Αθλοθέτης: Εκδόσεις ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ. Έπαθλο: Βιβλία αξίας 300 ευρώ.

7. Βραβείο σε Σύλλογο Γονέων και Κηδεμόνων μαθητών Δημοτικού Σχολείου, Γυμνασίου ή Λυκείου, που με τις δραστηριότητές του προω θεί την Παιδική/Νεανική Λογοτεχνία, προς τιμήν της Μαίρης Κωνστανταροπούλου: Απονέμεται στο Σύλλογο Γονέων και Κηδεμόνων του 6ου Δημοτικού Σχολείου Ζακύνθου. Αθλοθέτης: Εκδόσεις ΜΙΝΩΑΣ. Έπαθλο: Βιβλία αξίας 300 ευρώ.

8. Βραβείο σε βιβλιοθηκονόμο που προωθεί συστηματικά και αποτελεσματικά την Παιδική/Νεανική Λογοτεχνία και την καλλιέργεια της Φιλαναγνωσίας: Απονέμεται από κοινού στη Χάιδω Πανταζή, βιβλιοθηκονόμο στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Ραψάνης του Δήμου Τεμπών, και στον Αθανάσιο Κουρόγλου, βιβλιοθηκονόμο στις Παιδικές Βιβλιοθήκες Δ.Ο.Π.Α.Κ. Δήμου Καρδίτσας. Αθλοθέτης: Εκδόσεις ΛΙΒΑΝΗ. Έπαθλο: Βιβλία αξίας 500 ευρώ.

9. Βραβείο σε σχολικό-μαθητικό έντυπο το οποίο καλλιεργεί τη Φιλαναγνωσία και προωθεί την ανάγνωση Παιδικής Λογοτεχνίας: Απονέμεται στη σχολική εφημερίδα Μυστικοί Ρεπόρτερ, του 6ου Δημοτικού Σχολείου Παλαιού Φαλήρου (Υπεύθυνος: Γιάννης Κοτζαμητέλος). Αθλοθέτης: Εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ. Έπαθλο: Βιβλία αξίας 300 ευρώ.

10. Βραβείο σε Δήμο στον οποίο λειτουργούν με επιτυχία προγράμματα καλλιέργειας της Φιλαναγνωσίας και δημιουργίας διά βίου αναγνωστών: Απονέμεται στον Δήμο Αθηναίων για την ίδρυση και λειτουργία βρεφικής-νηπιακής βιβλιοθήκης από τον Οργανισμό Πολιτισμού Αθλητισμού Νεολαίας. Αθλοθέτης: Εκδόσεις ΠΑΙΔΙΚΗ ΝΟΜΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ. Έπαθλο: Βιβλία αξίας 300 ευρώ. v Από το 2016, θεσπίζεται νέο βραβείο σε Εθελοντή, που με τη δράση του προωθεί τη Φιλαναγνωσία. Απονέμεται στον Πάνο Αλέφαντο, για την πολυετή εθελοντική του προσφορά στην καλλιέργεια της Φιλαναγνωσίας. Αθλοθέτης: Εκδόσεις ΚΟΚΚΙΝΗ ΚΛΩΣΤΗ ΔΕΜΕΝΗ. Έπαθλο: Βιβλία αξίας 300 ευρώ. Από την επόμενη χρονιά, το βραβείο θα ονομαστεί Βραβείο «Πάνος Αλέφαντος», σε Εθελοντή που με τη δράση του προωθεί τη Φιλαναγνωσία.

v Τιμητικός έπαινος απονέμεται στον Δήμο Παλαιού Φαλήρου για τη δράση «Φάληρο – Βιβλιότοπος για παιδιά».

Β. Βραβεία σε δημιουργούς 1. Βραβείο «Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου» σε πρωτοεμφανιζόμενο συγγραφέα βιβλίου για παιδιά ή νέους: Απονέμεται κατά πλειοψηφία στη συγγραφέα Κατερίνα Ζωντανού, για το βιβλίο Ομιλείτε πλουτωνικά; (εκδόσεις Μεταίχμιο). 2. Βραβείο «Πηνελόπη Μαξίμου» σε συγγραφέα βιβλίου αφήγησης βραχείας φόρμας για παιδιά. Τη βραχεία λίστα αποτελούσαν τα βιβλία: • Γλυκερία Γκρέκου, Το κόκκινο κουτί, εκδόσεις Ψυχογιός. • Μαριέττα Κόντου, Τα μαγικά χέρια του τσαγκαράκου, εκδόσεις Μεταίχμιο. • Βασίλης Κουτσιαρής, Η αποθήκη, Ελληνοεκδοτική. • Κωστής Α. Μακρής, Η Εβίτα που νίκησε τα Αποθαρρύνια, εκδόσεις Πατάκη. • Βούλα Μάστορη, Η ξαδέρφη μου πριγκίπισσα Αϊρίνη, εκδόσεις Ψυχογιός.

123 

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

124 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Το βραβείο απονέμεται στη συγγραφέα Γλυκερία Γκρέκου για το βιβλίο Το κόκκινο κουτί (εκδόσεις Ψυχογιός) & στη συγγραφέα Μαριέττα Κόντου για το βιβλίο Τα μαγικά χέρια του τσαγκαράκου (εκδόσεις Μεταίχμιο).

3. Βραβείο σε εικονογράφο και σε συγγραφέα εικονοβιβλίου (Picture Book) για την εικονογράφηση και για το κείμενο. Τη βραχεία λίστα αποτελούσαν τα βιβλία: • Γιώτα Αλεξάνδρου (κείμενο) - Έφη Λαδά (εικονογράφηση), Φένια, η αγαπημένη των ήχων, εκδόσεις Πατάκη. • Μαρίνα Μιχαηλίδου-Καδή (κείμενο) - Πέρσα Ζαχαριά (εικονογράφηση), Το όνειρο του Πέτρου, εκδόσεις Πάργα. • Μαρία Παπαγιάννη (κείμενο) - Έφη Λαδά (εικονογράφηση), Είχε απ’ όλα κι είχε πολλά, εκδόσεις Πατάκη. • Θοδωρής Παπαϊωάννου (κείμενο) - Ίρις Σαμαρτζή (εικονογράφηση), Απέναντι, εκδόσεις Ίκαρος. • Σωτήρης Tριβιζάς (κείμενο) - Ίρις Σαμαρτζή (εικονογράφηση), Ο μαγικός κόσμος του Φεδερίκο, εκδόσεις Διάπλαση. Το βραβείο απονέμεται κατά πλειοψηφία στο συγγραφέα Σωτήρη Tριβιζά και στην εικονογράφο Ίριδα Σαμαρτζή για το βιβλίο Ο μαγικός κόσμος του Φεδερίκο (εκδόσεις Διάπλαση). 4. Βραβείο σε εικονογράφο για την εικονογράφηση βιβλίου με εικόνες για παιδιά και νέους (εκτός των εικονοβιβλίων - Picture Book). Τη βραχεία λίστα αποτελούσαν τα βιβλία: • Κλαίρη Γεωργέλλη, Αλέξη, μάζεψε τη ζούγκλα (κείμ.: Αλ. Φαλκονάκη), εκδόσεις Μεταίχμιο. • Θανάσης Δήμου, Η μυστική συνταγή της Έλλης (κείμ.: Μ. Παπαγιάννη), εκδόσεις Πατάκη. • Ναταλία Καπατσούλια, Της μουσικής το παραμύθι (κείμ.: Σπ. Μπιρμπίλη), εκδόσεις Διάπλαση. • Ίρις Σαμαρτζή, Ερωτόκριτος (κείμ.: Κ. Μουρίκη-Ιωάν. Κυρίτση Τζιώτη), εκδόσεις Διάπλαση. • Λέλα Στρούτση, Η (μία και μοναδική) μαύρη θρούμπα (κείμ.: Λ. Στρούτση), εκδόσεις Κέδρος. Το βραβείο απονέμεται κατά πλειοψηφία στον εικονογράφο Θανάση Δήμου για την εικονογράφηση του βιβλίου Η μυστική συνταγή της Έλλης (κείμ.: Μ. Παπαγιάννη, εκδόσεις Πατάκη). 5. Βραβείο «Φανή Αποστολίδου» σε συγγραφέα εκτενούς αφηγήματος, για παιδιά μεγάλων τάξεων Δημοτικού και Γυμνασίου. Τη βραχεία λίστα αποτελούσαν τα βιβλία: • Σταμάτης Κεσόγλου, Η γη της Λόρνας, εκδόσεις Πατάκη. • Μαριέττα Κόντου, Ο φίλος μου ο Γκρεγκουάρ, εκδόσεις Μεταίχμιο. • Ιωάννα Μπαμπέτα, Διακοπές στη βεράντα, εκδόσεις Μεταίχμιο.

• Γιάννης Ρεμούνδος, Και οι 7 ήταν υπέροχοι, εκδόσεις Ψυχογιός. • Χριστίνα Φραγκεσκάκη, Άμπερ φάμπερ βγε!, εκδόσεις Πατάκη. Τα βραβείο απονέμεται κατά πλειοψηφία στο συγγραφέα Σταμάτη Κεσόγλου για το βιβλίο Η γη της Λόρνας (εκδόσεις Πατάκη).

6. Βραβείο σε συγγραφέα εφηβικού-νεανικού βιβλίου, για εφήβους και νέους. Τη βραχεία λίστα αποτελούσαν τα βιβλία: • Αγγελική Δαρλάση, Όταν έφυγαν τ’ αγάλματα, εκδόσεις Μεταίχμιο. • Άννα Κοντολέων, Μέχρι το άπειρο κι ακόμα παραπέρα, εκδόσεις Πατάκη. • Πολυχρόνης Κουτσάκης, Μια ανάσα μόνο, εκδόσεις Πατάκη. • Γιώργος Κ. Παναγιωτάκης, Αλάστρα, το βιβλίο των δύο κόσμων, εκδόσεις Πατάκη. • Αλέκος Παπαδάτος – Abraam Kaoya – Annie di Donna, Δημοκρατία, εκδόσεις Ίκαρος. Το βραβείο απονέμεται ομόφωνα στους δημιουργούς Αλέκο Παπαδάτο, Abraam Kaoya και Annie di Donna για το βιβλίο Δημοκρατία (εκδόσεις Ίκαρος). 7. Βραβείο «Βίτω Αγγελοπούλου» σε συγγραφέα βιβλίου με πληροφοριακά κείμενα (γνώσεων) για παιδιά. Τη βραχεία λίστα αποτελούσαν τα βιβλία: • Βαγγέλης Ηλιόπουλος, Ο Αληθινός ΤΡΙΚΕΡΑΤΩΨ φοβάται;, εκδόσεις Πατάκη. • Γιώργος Κατσέλης, Ο θησαυρός του Θεόφιλου, εκδόσεις Χριστάκη. • Αθηνά Μπίνιου, Η κυρά της Αιξωνής, εκδόσεις Πατάκη. • Δήμητρα Μπουσίου-Γεροστάθη, Το παραμύθι της Aνάσας, Ελληνοεκδοτική. • Ελένη Σβορώνου, Ζητείται δικηγόρος με μουστάκια και ουρά, Παιδική Νομική Βιβλιοθήκη. Το βραβείο απονέμεται ομόφωνα στο συγγραφέα Βαγγέλη Ηλιόπουλο για το βιβλίο Ο Αληθινός ΤΡΙΚΕΡΑΤΩΨ φοβάται; (εκδόσεις Πατάκη). 8. Βραβείο σε ξένο συγγραφέα, έλληνα εκδότη και μεταφραστή βιβλίου μεταφρασμένου στα ελληνικά, για παιδιά ή νέους. Τη βραχεία λίστα αποτελούσαν τα βιβλία: • Gerald Durell (κείμενο) - Μαρίνα Δημητρά & Δήμητρα Σίμου (μετάφραση), Η οικογένειά μου και άλλα ζώα, εκδόσεις Καλειδοσκόπιο. • Φίλιπ Κερ (κείμενο) - Αντώνης Καλοκύρης (μετάφραση), Τα άλογα του χειμώνα, εκδόσεις Μεταίχμιο. • Γκουίντο Κόντι (κείμενο) - Δήμητρα Δότση (μετάφραση), Το υπέροχο ταξίδι της Νίλου, εκδόσεις Καλέντης. • Μελάνια Ματζούκκο (κείμενο) - Δήμητρα Δότση (μετάφραση), Βασιλιάς Ληρ, εκδόσεις Πατάκη.

125

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

126 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

• Ruth Vander Zee (κείμενο) - Μαρίζα Ντεκάστρο (μετάφραση), Έρικα, εκδόσεις Καλειδοσκόπιο. Το βραβείο απονέμεται κατά πλειοψηφία στο συγγραφέα Φίλιπ Κερ, στο μεταφραστή Αντώνη Καλοκύρη και στις εκδόσεις Μεταίχμιο για το βιβλίο Τα άλογα του χειμώνα.

9. Βραβείο σε εικονογράφο ή art director για το εξώφυλλο ελληνικού παιδικού και νεανικού βιβλίου. Τη βραχεία λίστα αποτελούσαν τα βιβλία: • Μυρτώ Δεληβοριά, Να με αντέχεις (κείμ.: Αλ. Μητσιάλη), εκδόσεις Παπαδόπουλος. • Μυρτώ Δεληβοριά, Ο Φύλλος (κείμ.: Έλ. Γλωσσιώτη), εκδόσεις Θίνες. • Δέσποινα Μανωλάρου, Η απίστευτη αποκάλυψη του Σεμπάστιαν Μοντεφιόρε (κείμ.: Αν. Κουππάνου), εκδόσεις Κέδρος. • Δημήτρης Χαλκιόπουλος, Η οικογένειά μου κι άλλα ζώα (κείμ.: Gerard Durell), εκδόσεις Καλειδοσκόπιο. • Δημήτρης Χαλκιόπουλος, Ο Λάμπης, ένα λυκάκι μεγαλώνει στην Πίνδο (κείμ.: Λίλα Πατρόκλου), εκδόσεις Καλειδοσκόπιο. Το βραβείο απονέμεται κατά πλειοψηφία στη Μυρτώ Δεληβοριά για το εξώφυλλο του βιβλίου Ο Φύλλος (κείμ.: Έλ. Γλωσσιώτη, εκδόσεις Θίνες). Τα σκεπτικά βράβευσης των δημιουργών που διακρίθηκαν σε όλες τις κατηγορίες έχουν αναρτηθεί στην ιστοσελίδα του Ελληνικού Τμήματος της ΙΒΒΥ (www.greekibby.gr). Eυχαριστούμε θερμά τους χορηγούς και αθλοθέτες των βραβείων για την έμπρακτη στήριξή τους, το Δήμο Αθηναίων για τη συνεργασία και την Τεχνόπολη του Δήμου Αθηναίων για τη φιλοξενία της εκδήλωσης.

ΠΡΟΚΗΡΥΞΗ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΩΝ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΟΣ ΓΙΑ ΕΦΗΒΟΥΣ, ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΟΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ, ΘΕΑΤΡΙΚΟΥ ΕΡΓΟΥ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ Το Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «ΠΑΙΔΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΥΛΙΚΟ» του Τμήματος Επιστημών της Προσχολικής Αγωγής και του Εκπαιδευτικού Σχεδιασμού, της Σχολής Ανθρωπιστικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αιγαίου προκηρύσσει διαγωνισμούς συγγραφής: 1. Μυθιστορήματος για εφήβους από 14 έως 18 ετών 2. Μυθιστορήματος για παιδιά από 9 έως 14 ετών 3. Θεατρικού έργου για παιδιά

127 

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

Χρόνος υποβολής των έργων: 1 Φεβρουαρίου έως 30ή Σεπτεμβρίου 2016 η

Οι όροι συμμετοχής είναι οι ακόλουθοι: Ι. Θέμα και έκταση ανά κατηγορία: • Για την κατηγορία «Μυθιστόρημα για εφήβους» υποβάλλεται ένα έργο (ελεύθερο θέμα, έκτασης περίπου 30.000-35.000 λέξεων) • Για την κατηγορία «Μυθιστόρημα για παιδιά» υποβάλλεται ένα έργο (ελεύθερο θέμα, έκτασης περίπου 20.000-25.000 λέξεων) • Για την κατηγορία «Θεατρικό έργο για παιδιά» υποβάλλεται ένα έργο (ελεύθερο θέμα, κανονικής διάρκειας) ΙΙ. Τα έργα πρέπει να είναι πρωτότυπα. Υποβάλλονται με ψευδώνυμο σε τέσσερα (4) αντίτυπα και σε έντυπη μορφή (στοιχεία Times New Roman, 1½ διάστιχο). Θα περιέχονται σε φάκελο εντός του οποίου θα υπάρχει ένας μικρότερος, που θα περιέχει τα πραγματικά στοιχεία του συμμετέχοντος/της συμμετέχουσας (ονοματεπώνυμο, τηλέφωνο, ταχυδρομική και ηλεκτρονική διεύθυνση). Το περιεχόμενο του συγκεκριμένου φακέλου θα ανοιχτεί μόνο στην περίπτωση διάκρισης του συμμετέχοντος/ της συμμετέχουσας. Οι υπόλοιποι φάκελοι θα καταστραφούν από την Κριτική Επιτροπή την ημέρα της ανακοίνωσης των αποτελεσμάτων.

ΙΙΙ. Τα έργα που θα αποσταλούν δεν θα πρέπει να έχουν δημοσιευθεί (ολόκληρα ή αποσπάσματά τους) σε εφημερίδες, περιοδικά ή ιστοσελίδες του διαδικτύου. ΙV. Δικαίωμα συμμετοχής στους διαγωνισμούς έχουν όλοι και όλες, εκτός από εκείνους/εκείνες που έχουν βραβευτεί σε διαγωνισμούς από οποιονδήποτε ιδιωτικό ή δημόσιο φορέα ή έχουν εκδώσει σχετικό λογοτεχνικό βιβλίο ή θεατρικό έργο. Στόχος των διαγωνισμών είναι αποκλειστικά η ενθάρρυνση πρωτοεμφανιζόμενων συγγραφέων. V. Κάθε συμμετέχων/συμμετέχουσα έχει δικαίωμα συμμετοχής με ένα έργο σε μία από τις παραπάνω κατηγορίες. VI. Τα έργα θα αποστέλλονται με απλό ταχυδρομείο (ΕΛΤΑ) και όχι συστημένα ή μέσω ταχυδρομικής εταιρείας. Στο τέλος κάθε μήνα θα αναρτάται στην ιστοσελίδα του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών κατάλογος με τα ψευδώνυμα των δημιουργών των έργων που θα έχουν παραληφθεί.

128 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

VII. Οι ανωτέρω όροι είναι απαραίτητο να τηρούνται επακριβώς. Τα έργα που δε θα τους τηρούν, δεν θα λάβουν μέρος στο διαγωνισμό. Τα έπαθλα των διαγωνισμών ορίζονται σε πεντακόσια (500) ευρώ για το πρώτο βραβείο κάθε κατηγορίας. Επίσης, θα απονεμηθεί ένας έπαινος σε κάθε κατηγορία. Τα βραβευθέντα κείμενα κάθε κατηγορίας θα αναρτηθούν στην ιστοσελίδα του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών, σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο δημοσιεύσεων λογοτεχνικών κειμένων.

Κριτικές επιτροπές Μυθιστόρημα για εφήβους: 1. Αναγνωστοπούλου Διαμάντη, Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Αιγαίου 2. Παπαντωνάκης Γεώργιος, τ. Αναπληρωτής καθηγητής Πανεπιστημίου Αιγαίου 3. Παπαθεοδώρου Βασίλης, Συγγραφέας Μυθιστόρημα για παιδιά: 1. Παπαδάτος Σ. Γιάννης, Επίκουρος καθηγητής Πανεπιστημίου Αιγαίου 2. Κανατσούλη Μένη, Καθηγήτρια Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης 3. Κοντολέων Μάνος, Συγγραφέας

Θεατρικού έργου για παιδιά: 1. Παπαδόπουλος Γιάννης, Καθηγητής Πανεπιστημίου Αιγαίου 2. Μοντζολή Μάγκυ, Σκηνοθέτις 3. Τζαμαριάς Τάκης, Σκηνοθέτης Τηλέφωνο επικοινωνίας: 2241099115 Διεύθυνση Αποστολής: ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΠΑΙΔΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ & ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΥΛΙΚΟ» Κτήριο «Κλεόβουλος» Δημοκρατίας 1 85132 Ρόδος

129 

ΤΕΥΧΟΣ 121 / 2016

Η ημερομηνία απονομής των βραβείων θα ανακοινωθεί από την ιστοσελίδα του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών: http://www.pse.aegean.gr/pms-pvpy

ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ ΥΠΟΒΟΛΗΣ ΑΡΘΡΩΝ ΣΤΙΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ Το περιοδικό Διαδρομές λειτουργεί με κριτές. Την κριτική επιτροπή αποτελούν μέλη της συντακτικής επιτροπής, πανεπιστημιακοί και άλλοι ειδικοί επιστήμονες, ανάλογα με τη θεματική του κειμένου που υποβάλλεται προς δημοσίευση. Τα κείμενα υποβάλλονται σε ηλεκτρονική μορφή είτε μέσω e-mail είτε σε CD (με τη συνοδεία δύο εκτυπώσεων). Στην πρώτη περίπτωση τα κείμενα υποβάλλονται σε: α) Eλένη Βαζούρα (evazoura@psichogios.gr), β) Τασούλα Τσιλιμένη (tsilimeni@gmail. com) και γ) Ελένη Ηλία (eilia@hol.gr). Στη δεύτερη περίπτωση αποστέλλονται ταχυδρομικά στη διεύθυνση: Εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ, υπ’ όψιν Eλένης Βαζούρα, Τατοΐου 121 & Σπ. Μερκούρη 1, 144 52 Μεταμόρφωση Αττικής. ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Κάθε κείμενο δεν θα πρέπει να ξεπερνά στο σύνολό του τις 3.000 λέξεις.

130 ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Στην πρώτη σελίδα υποβολής της πρότασης θα πρέπει να περιέχεται κατά σειρά: • Τίτλος άρθρου: στο κέντρο, με στοιχεία 14΄ έντονα (bold), και από κάτω κενό 2 στίχων (αράδων). • Ονοματεπώνυμο συγγραφέα ή συγγραφέων (στιλ γραμματοσειράς απλό, μέγεθος 12΄). • Ιδιότητα, ταχυδρομική διεύθυνση, ηλεκτρονική διεύθυνση, τηλέφωνο. Ακολουθεί μία (1) σελίδα όπου επαναλαμβάνεται ο τίτλος του άρθρου, όπως παραπάνω, και στη συνέχεια το πλήρες κείμενο, το οποίο θα είναι πλήρως στοιχισμένο ως εξής: • Γραμματοσειρά: Times New Roman Greek, σε μέγεθος 12΄ (για το κείμενο). • Διάστιχο: μονό. • Εισαγωγικά τύπου: « » για τις παραθέσεις και: ‘’ για όρους, κ.λπ. • Εφόσον υπάρχουν τίτλοι ενοτήτων εντός του κειμένου, αυτοί θα πρέπει να έχουν στοίχιση αριστερά, με στοιχεία 12΄ bold.

Οδηγίες για τις βιβλιογραφικές αναφορές Σε ό,τι αφορά τις παραπομπές, σας παραθέτουμε στη συνέχεια παραδείγματα σύμφωνα με την American Psychological Association (4η έκδοση). Αναφορά σε άρθρα περιοδικών: Turner�� , J�� . C�� . (1975). �� Social comparison and social identity: Some prospects for intergroup behaviour. European Journal of Social Psychology, 5, 5-34. Αναφορά σε βιβλίο: Maccoby, E. E., & Jacklin, C. N. (1974). The psychology of sex differences. Stanford, CA: Stanford University Press. Αναφορά σε άρθρα που αποτελούν κεφάλαιο βιβλίου ή συλλογικού τόμου: Pratto, F., Sidanius, J., & Stallworth, L. M. (1993). Sexual selection and Sexual and ethnic basis of social hierarchy. In L. Ellis (Ed.), Social stratificatio αnd socioeconomic inequality (pp. 111-137). Westport, CT: Praeger. Αναφορές σε ηλεκτρονικές πηγές: Άρθρο σε περιοδικό: Kaplan�� , �� A�� ., & Krueger�� , �� J�� . (1999). Compliance �� after threat: Self-affirmation or self-presentation? Current Research in Social Psychology, 4, 178-197. Retrieved November 2, 1999 from the World Wide Web: http://www.uiowa.edu/~grpproc/crisp/crisp.4.7.htm

Ταξιδέψτε στον κόσμο, μάθετε Ιστορία, ζήστε την περιπέτεια!

ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ ΚΑΙ ΣΕ

 Όταν ο διάσημος καθηγητής Ήπιος Θερμοκήπιος αποφασίζει να βοηθήσει την Αντιγόνη Δεληνοτιά στην αναζήτηση της μάσκας του βασιλιά, ούτε φαντάζεται ότι παρέα με τα αγαπημένα του εγγόνια, τον Ορέστη και την Αθηνά, θα ταξιδέψει μέχρι την άκρη του κόσμου!

Ολοκαίνουρια σειρά από τον αγαπημένο Χρήστο Δημόπουλο!

w w w . p s i c h o g i o s . g r

Διαβά Z ου με μαζί!

Γίνετε μέλη δωρεάν στο www.psichogios.gr ή καλώντας χωρίς χρέωση στο 800-11-64 64 64 και κερδίστε προνόμια και δώρα.

Οι ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ είναι το περιοδικό που ασχολείται με τη θεωρητική θεμελίωση της Παιδικής Λογοτεχνίας, την παρουσίαση παιδικών βιβλίων, την πληροφόρηση γύρω από την κίνηση των παιδικών βιβλίων καθώς και με τη διδακτική της λογοτεχνίας και τις εφαρμογές στο σχολείο.



Ενδιαφέρει: εκπαιδευτικούς γονείς εικονογράφους βιβλιοθηκάριους εκδότες παιδοψυχολόγους Εσείς κι εμείς πάντα σ’ επαφή! w w w . p s i c h o g i o ερευνητές s . g r σπουδαστές PSICHOGIOS Publications και γενικά Always in touch! w w w . p s i c h o όσους g i o sενδιαφέρονται . g r για τα παιδικά βιβλία.

w w w . p s i c h o g i o s . g r

PSICHOGIOS Publications w w w . p s i c h o g i o s . g r

w w w . p s i c h o g i o s . g r

Για αναγνώστες με απαιτήσεις

For a very demanding readership

Διαβά Z ου με μαζί!