Bioetyka w działaniach na rzecz ochrony klimatu - etyczny wymiar ochrony klimatu, Piotr Skubała

projekt

Edukacja zawodowa i obywatelska na rzecz przeciwdziałania zmianom klimatu Szkolenie dla Lokalnych Liderów Klimatycznych „Strażnicy Klimatu”

Naukowe, etyczne i formalno-prawne aspekty ochrony klimatu Bystra, 12–14.09.2014

Zjazd I

Bioetyka w działaniach na rzecz ochrony klimatu – etyczny wymiar ochrony klimatu Piotr Skubała

Niniejszy materiał został opublikowany dzięki dofinansowaniu ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Za jego treść odpowiada wyłącznie Stowarzyszenie Pracownia na rzecz Wszystkich Istot.

edukacja dla dobrego klimatu

Bioetyka w działaniach na rzecz ochrony klimatu – etyczny wymiar ochrony klimatu Piotr Skubała Uniwersytet Śląski, Katedra Ekologii

Bioetyka a etyka środowiskowa – jej znaczenie w dzisiejszym świecie Najbardziej znanym terminem określającym system etyczny, który zajmuje się omówieniem rozmaitych sytuacji związanych z ingerencją człowieka w fenomen życia, jest bioetyka. Bioetyka jest nauką interdyscyplinarną, łączy wiedzę przyrodniczą i wiedzę o wartościach ludzkich (etyka) w tym celu, aby chronić i promować wszelkie życie: roślin, zwierząt i ludzi. Co przyczyniło się do powstania i rozwoju bioetyki? Możemy wymienić dwa zasadnicze źródła. Lata sześćdziesiąte XX wieku to czas szybkiego rozwoju w dziedzinie biomedycyny. Zaowocował on np. transplantacją organów, dializą nerek, bezpieczniejszymi metodami aborcji, pigułką antykoncepcyjną, diagnozą prenatalną, sztucznym respiratorem.

W coraz większym stopniu stajemy się panami wszelkiego życia, w tym życia ludzkiego.

Z drugiej strony lata sześćdziesiąte ubiegłego wieku to okres, kiedy skutki rewolucji przemysłowej, niekontrolowanego wzrostu gospodarczego, dynamicznej eksploatacji naturalnych zasobów, doprowadzają do coraz poważniejszych zagrożeń środowiskowych.

Zaczyna pojawiać się refleksja ekologiczna, jako efekt rosnącej świadomości ekologicznej pojawiają się coraz liczniejsze organizacje broniące przyrody, życia w różnych jego postaciach na naszej planecie. Świadomość zagrożeń dla życia na Ziemi pojawia się także w sferach politycznych i rządowych.

Bioetyka to dyscyplina naukowa, która zaczęła rozwijać się na początku lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku. Przeżywa ona współcześnie niezwykły rozwój organizacyjny i merytoryczny. W wielu krajach powstają w ramach wyższych uczelni i jako samodzielne placówki liczne instytuty bioetyczne, które prowadzą ożywioną działalność badawczą, edukacyjną i wydawniczą. Jeden z autorów pisze, że „narodziny bioetyki są jednym z najbardziej zdumiewających zjawisk w nauce współczesnej” (Szawarski 1986).

Bioetyka zrodziła się jako odrębna dyscyplina naukowa w wyniku refleksji Van Rensselaera Pottera (1911-2001), filozofującego profesora onkologii University of Winsconsin w Madison (USA). Swoje przemyślenia i propozycje dotyczące bioetyki zawarł on w dwóch publikacjach: w artykule Bioethics: The Science of Survival, Perspectives In Biology and Medicine 14 (1970), 120-135 oraz w książce Bioethics: Bridge to the Future, Englewood Cliffs 1971 (Bołoz 2003). Bioetyka w ujęciu Pottera jest formą etyki globalnej, obejmującej zarówno zagadnienia dotyczące ingerencji człowieka w fenomen życia jak i zagrożeń ekologicznych. Domagał się on nowego stylu życia, który będzie uwzględniał inne obok ludzi organizmy ekosystemu. Dla Pottera bioetyka to rodzaj mostu. W książce Bioethics: Bridge to the Future o bioetyce pisał: „mostem wiodącym ludzkość ku przyszłości jest nowa dyscyplina naukowa”, która łączy znajomość biologii z wiedzą dotyczącą wartości ludzkich (Bołoz 2003).

Koncepcja bioetyki Pottera ma wyraźnie zaznaczony aspekt środowiskowy i ekologiczny, bierze ona pod uwagę wszelkie życie na Ziemi. Posiada ona dwie części składowe: etykę ekologiczną (środowiskową), czyli inaczej ekoetykę, oraz etykę medyczną, koncentrującą się na ochronie godności osoby i praw człowieka przy przekazywaniu życia i jego zakończeniu oraz podczas różnych interwencji dotyczących życia i zdrowia człowieka (Bołoz 2003).

1

Jak dzisiaj postrzegana jest bioetyka? Panuje tu duża rozmaitość. Nie doczekaliśmy się uściślenia samej definicji bioetyki. Rozwija się ona dwutorowo i podział ten utrzymuje się również dzisiaj. Michele Armamini w Bioetyce dla wszystkich mówi o bioetyce białej tzw. medycznej oraz zielonej – środowiskowej (Armamini 2011). Zwykle zwolennicy węższej wersji bioetyki (sprowadzającej się do zagadnień biomedycznych) nie uwzględniają w niej szeroko pojętej etyki ekologicznej (środowiskowej).

Geneza bioetyki jest związana z troską o przyszłość życia na Ziemi. Przedmiotem bioetyki jest etyczny aspekt nauk o życiu oraz ich zastosowań w praktyce. Takie ujęcie jest ogromnie szerokie i wieloaspektowe. Do nauk o życiu zaliczane są biologia, biochemia i medycyna, co sprawia, że bioetyka ma szerokie spektrum badań. Jednak dzisiaj w świecie, także w Polsce, bioetyka jest najczęściej rozumiana jako dyscyplina związana z ochroną i promocją życia i zdrowia ludzkiego. Dlaczego jej ekologiczna proweniencja jest tak słabo widoczna i niektórzy autorzy życie istot pozaludzkich najchętniej wykluczają z zakresu zainteresowań bioetyki? Do takiego rozumienia bioetyki przyczyniły się liczne instytuty rozsiane po całym świecie, zajmujące się tą dyscypliną (Bołoz 2003). Wydaje się jednak, że jeszcze ważniejszym jest nasza wciąż nikła świadomość ekologiczna, brak rozumienia jak działa przyroda, jakie jest nasze miejsce w niej. Wciąż większość z nas nie zdaje sobie sprawy, że każdy z nas jest uzależniony od przyrody, usług świadczonych przez ekosystemy. One zapewniają warunki dla godnego, zdrowego i bezpiecznego życia. W efekcie bioetyka jest bardzo popularna, ale najczęściej nie obejmuje ona zagadnień środowiskowych.

Ekologia jako źródło norm etycznych w ochronie środowiska i ochronie klimatu Sposób wartościowania, który proponuje bioetyka i etyka ekologiczna, nie jest czymś zupełnie nowym. Źródła i przesłanki sytemu wartości proponowanego w ramach ekoetyki można upatrywać w proekologicznych tradycjach zawartych w filozofii Zachodu oraz innych filozofiach. Dla przykładu, do postaci, których twórczość i działalność w pierwszej połowie XX wieku bezpośrednio poprzedziły narodziny współczesnej etyki ekologicznej zaliczyć możemy Aldo Leopolda - amerykańskiego ekologa i leśnika, Mahatmę Gandhiego hinduskiego przywódcę duchowego czy Alberta Schweitzera - niemieckiego teologa, filozofa, lekarza i muzykologa, autora wielu książek o etyce. Źródeł tego sposobu myślenia można upatrywać w teorii systemowej, nowej fizyce, hipotezie Gai czy teorii antropicznej.

W powstaniu i spopularyzowaniu się wartości ekologicznych miały swój udział ruchy kontrkulturowe końca lat 60, czy wreszcie współczesny kryzys ekologiczny.

Wydaje się, że największa rola w opracowaniu i uzasadnieniu założeń nowej etyki przypada ekologii naukowej. Ekologia naukowa, dając pewną spójną wizję świata żywego, jego funkcjonowania, stała się jedną z głównych przesłanek dla powstania alternatywnego systemu etycznego i nowego podejścia do rozwiązywania problemów środowiskowych. To w niej znajdziemy podstawy do zbudowania systemu wartości i podpowiedzi, jak gospodarować środowiskiem przyrodniczym. Ekologia naukowa, która uświadamia nam, jaki jest świat, w którym żyjemy, jakie rządzą nim prawa, stała się jednocześnie podstawą nowego sposobu myślenia, nowego paradygmatu i wartościowania.

Ekologia jest dziedziną wiedzy, której celem jest poznanie struktury i funkcjonowania przyrody. Próbuje poznać tajemnicę życia na Ziemi. Co więcej, pozwala zrozumieć naukowe przesłanki ochrony życia na naszej planecie. Łączy wszystkie dziedziny badań biologicznych i pomaga w podejmowaniu decyzji środowiskowych. Efektem badań ekologii jest obraz świata niezwykle skomplikowany, w którym wszystkie jego elementy (rośliny, zwierzęta, mikroorganizmy, woda, powietrze, gleba) są powiązane na najprzeróżniejsze sposoby.

2

Uważnie studiując zależności w świecie wokół nas, dochodzimy do wniosku, że każdy gatunek, niezależnie od szczebla rozwoju ewolucyjnego, jest potrzebny, ważny, ma do spełnienia niezwykłą rolę. Każdy byt żyje tylko dzięki innym bytom. Ekologia dowodzi bezsprzecznie, że każdy drapieżnik, pasożyt czy organizm chorobotwórczy (a więc te, które nam tak trudno określić mianem sprzymierzeńca czy przyjaciela) odgrywa niezwykle ważną rolę dla funkcjonowania ekosystemu, jest gwarantem utrzymania homeostazy, a więc gwarantem istnienia innych form życia. Istotą życia na Ziemi są zależności, one w pewnym sensie tworzą i warunkują funkcjonowanie biosfery. W pięknych słowach pisze o tym Lewis Thomas (lekarz, poeta): ...nie ma istot prawdziwie samotnych. Wszystkie stworzenia są, w pewnym sensie, związane z całą resztą i od niej zależne (Dowd 1991). Często przyrównujemy życie na Ziemi do sieci pajęczej. W sieci pajęczej nie ma nitek mniej lub bardziej ważnych, podobnie w przyrodzie, każdy gatunek jest ważny, ma do spełnienia, określoną, pożyteczną rolę w ekosystemie jako całości. Dotknięcie nitki w sieci pajęczej powoduje, że cała sieć drży, podobnie każda ingerencja w przyrodzie oddziałuje na cały zespół życia. Biosfera ma właśnie charakter takiej delikatnej, kruchej harmonii, którą łatwo zburzyć.

Wartości w bioetyce i etyce środowiskowej Jaki system wartości można wyprowadzić z obrazu świata, który przybliża nam ekologia? Jeżeli świat żywy jest wielką siecią, w której wszystko jest ze wszystkim powiązane i mamy świadomość, że naruszenie każdej z nitek w tej sieci powoduje, że cała sieć drży, sposób postępowania i wartości, o które powinniśmy oprzeć swoje życie wydają się oczywiste. Szacunek dla życia, dla każdej formy życia jest pierwszą fundamentalną wartością etyki ekologicznej. Każda forma życia jest niepowtarzalna i wymaga szacunku, niezależnie od szczebla rozwoju ewolucyjnego, niezależnie od swej obecnej wartości dla człowieka.

Ponieważ coś istnieje, ma prawo do życia i szacunku. Człowiek ma prawo naruszyć inne życie tylko w sytuacji koniecznej, za każdym powinna to być przemyślana decyzja. Komu powinniśmy okazywać szacunek? Gdy pytam o to uczestników wykładów wymieniają: rodzinę, innych ludzi, przyszłe pokolenia, nasze własne ciało, zwierzęta, rośliny, grzyby, bakterie. Dochodzimy również do wniosku, że szacunek powinniśmy okazywać elementom przyrody nieożywionej: wodzie, glebie, skale, powietrzu. W istocie wszystko jest ze sobą ściśle powiązane i do istnienia potrzebuje siebie nawzajem.

Kolejna eko-wartość to odpowiedzialność. Odpowiedzialność za środowisko, za inne żywe istoty, za przyszłe pokolenia. Pragnąc postępować etycznie musimy zachować umiarkowanie (powściągliwość). Żyjemy w świecie ograniczonych zasobów, więc skoro chcemy żyć odpowiedzialnie i okazywać szacunek innemu życiu, to nasz styl życia nie może kolidować ze stylem życia innych ludzi, nasza nadmierna konsumpcja nie może prowadzić do krzywdy innych. Kolejną eko-wartością jest różnorodność. Zachowanie różnorodności życia we wszelkiej postaci jest wartością. Z punktu widzenia ekologii naukowej każde życie jest równocenne, a gwarantem prawidłowego funkcjonowania systemów życia jest zachowanie różnorodności w ich obrębie. Współczucie (współodczuwanie) to ważna z eko-wartości, szczególnie w wychowaniu ekologicznym. Jest ono sposobem wyrażenia poszanowania dla życia i innych eko-wartości w życiu codziennym.

3

Czy człowiek jest istotą moralną?

Kiedy decyduję, jakim środkiem transportu udam się do pracy, w jakim opakowaniu kupię napój, co zjem na obiad, powody takiego, a nie innego wyboru mogą być całkiem różne.

Wykonujemy daną czynność, kupujemy ten a nie inny produkt dlatego, że jest to dozwolone, ponieważ wszyscy tak robią, bo tak lubimy, bo to rozwiązanie jest najtańsze, czasem dlatego że respektujemy taki a nie inny system wartości. Jak często, gdy podejmujemy decyzję co robić, bierzemy pod uwagę racje etyczne? Jeżeli analizujemy, jakie czynniki są brane pod uwagę podczas podejmowania działań mających wpływ na środowisko może okazać się, że wartości etyczne stanowią małą ich cząstkę.

Dlaczego postępujemy w taki, a nie inny sposób? Ryden (1997) podaje pięć poniższych potencjalnych odpowiedzi: 1. Odpowiedź legislacyjna - ponieważ prawo pozwala na to 2. Odpowiedź społeczna - ponieważ wszyscy tak robią 3. Odpowiedź psychologiczna - ponieważ czuję, że tak trzeba robić 4. Odpowiedź instrumentalna - ponieważ jest to najefektywniejsze 5. Odpowiedź etyczna - ponieważ respektuję takie a nie inne wartości Zapraszam do przeprowadzenia poniższego testu i wybranie spośród powyższych potencjalnych odpowiedzi tej, która nami kieruje w poniższych sytuacjach: • Dlaczego segreguję śmieci?

• Dlaczego kupuję napoje w szklanych butelkach zwrotnych?

• Dlaczego oszczędzam wodę i energię?

• Dlaczego używam płóciennych toreb na zakupy?

• Dlaczego używam papieru z recyklingu?

• Dlaczego troszczę się o swoje zdrowie?

Potrzeba nowej etyki W ostatnich latach coraz głośniej mówi się w świecie o potrzebie nowej etyki proponującej nowy, alternatywny system wartości. Coraz więcej osób zaczyna zdawać sobie sprawę, że etyka ta musi włączyć środowisko w zakres swego zainteresowania. W Światowej strategii ochrony przyrody z 1980 roku, dokumencie zaadresowanym do rządów i społeczeństw, wydanym z inicjatywy Światowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN), pojawia się stwierdzenie: Aby żyć w harmonii ze światem przyrody, od którego zależy nasze przetrwanie i pomyślność, potrzebujemy nowej etyki, obejmującej oprócz ludzi, także rośliny i zwierzęta (World Conservation Strategy 1980). W 1988 roku w czasie Światowej Konferencji Zmian Atmosferycznych, ówczesna premier Norwegii Gro Harlem Brundtland zwracała uwagę, że rozwój nowej kompleksowej etyki, w której wzrost gospodarczy i ochrona środowiska idą ręka w rękę na całym świecie jest niezbędny do rozwiązania problemów ekologicznych (Ryden 1997). W raporcie Nasza wspólna przyszłość przygotowanym przez Światową Komisję Środowiska i Rozwoju (Komisja Brundland) autorzy piszą: próbujemy przedstawić, w jaki sposób ludzkie przetrwanie i dobrobyt zależą od sukcesu w podniesieniu idei zrównoważonego rozwoju do rangi etyki globalnej (Nasza wspólna przyszłość 1991). W 1992 roku grupa 1500 naukowców, w tym 104 laureatów Nagrody Nobla, w apelu Ostrzeżenie dla ludzkości mówi o potrzebie nowej etyki, przyjęciu nowej postawy wobec naszego zwalniania się z odpowiedzialności za troskę o nas samych i o Ziemię (World Scientists' Warning To Humanity 1992). Papież Jan Paweł II wielokrotnie zwracał uwagę na potrzebę zmiany naszego stosunku do przyrody. W trakcie wizyty 4

w Zamościu, 12 czerwca 1999 roku, w homilii, którą bez wątpienia można nazwać ekologiczną podkreślał, że brak poszanowania dla praw natury i zanik poczucia wartości życia dzisiaj najbardziej zagraża stworzeniu i człowiekowi (Przemówienie Jana Pawła II w Zamościu).

Eko-wartości w dokumentach dotyczących ochrony środowiska i ochrony klimatu Warto zwrócić uwagę, że eko-wartości które powyżej wymieniliśmy, pojawiają się w różnych ważnych dokumentach, odnoszących się do ochrony środowiska, czy edukacji środowiskowej. Światowa Karta Przyrody to chyba najważniejszy dokument rangi światowej określający relacje pomiędzy ludźmi przyrodą. Został on przyjęty i uroczyście proklamowany przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 28 października 1982 roku.

Zobowiązał on rządy do szerzenia oświaty proekologicznej i uświadamiania wszystkim, że ochrona środowiska i jego racjonalne kształtowanie powinno stanowić jeden z podstawowych celów każdego człowieka i społeczeństwa. Zostały w nim zawarte prawa oraz obowiązki ludzi w zakresie gospodarowania środowiskiem naturalnym. Znajdziemy tam następujące stwierdzenie: każda forma życia jest wyjątkową i zasługuje na szacunek, jakakolwiek byłaby jej użyteczność dla człowieka, i aby uznać istotną wartość innych organizmów żyjących, człowiek powinien kierować się kodeksem moralnym postępowania (Światowa Karta Przyrody 1985). W Powszechnej Deklaracji Praw Zwierząt, uchwalonej przez UNESCO w dniu 15 października 1978 roku w Paryżu, artykuł 2 stanowi: Wszystkie zwierzęta mają prawo do szacunku (Światowa Deklaracja Praw Zwierząt).

W podstawie programowej kształcenia ogólnego naszego systemu szkolnictwa znajdziemy poniższe sformułowanie zasadniczego celu ścieżki ekologicznej: …przygotowanie dzieci i młodzieży do przyjęcia odpowiedzialnej postawy wobec otaczającego świata.

Zadbanie o czystość wód, ziemi, powietrza, jak też ekologiczne podejście do własnego organizmu - to wymóg współczesności (Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 r. …).

W odniesieniu do szkoły podstawowej dwa zasadnicze cele edukacji ekologicznej to dostrzeganie zmian zachodzących w otaczającym środowisku oraz ich wartościowanie oraz rozwijanie wrażliwości na problemy środowiska. Z kolei dla gimnazjum podstawowe cele edukacyjne to uświadamianie zagrożeń środowiska przyrodniczego, występujących w miejscu zamieszkania oraz budzenie szacunku do przyrody. Inaczej, ale również bardzo interesująco, cele te zostały sformułowane dla liceum. Obok potrzeby uświadomienia różnorodności sposobów negatywnego i pozytywnego oddziaływania ludzi na środowisko i kształtowania umiejętności praktycznego ich poznawania, pojawia się kwestia przyjmowania postawy odpowiedzialności za obecny i przyszły stan środowiska oraz gotowości do działań na rzecz zrównoważonego rozwoju (Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 r. …). W obecnie obowiązującym Rozporządzeniu Ministra z 2008 roku, w podstawie programowej przedmiotu biologia dla IV etapu edukacyjnego znajdziemy takie stwierdzenie: Uczeń …. prezentuje postawę szacunku wobec siebie i wszystkich żywych istot (Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. …).

Mój stosunek etyczny do innych form życia

5

Zapraszam Państwa do wysondowania własnej postawy etycznej wobec innych form życia.

Jak daleko sięgają granice troski etycznej, którą jesteśmy skłonni objąć istoty pozaludzkie?

Czy ograniczamy rozważania etyczne do świata ludzi i zwierząt? Odpowiedzieć na te pytania pozwoli poniższe ćwiczenie.

Wyobraźmy sobie, że mamy pewne kontinuum, na jego początku znajduje się człowiek, który jest zdrowy i sprawny umysłowo. Na drugim końcu tego kontinuum umieszczono skałę.

Naszym zadaniem jest umieszczenie wzdłuż tego kontinuum następujące istoty ludzkie i pozaludzkie, kierując się ich znaczeniem moralnym (DesJardins 1993):          

dziecko owad obcokrajowiec osoba dorosła o niefunkcjonującym mózgu delfin pies płód ludzki drzewo ptak gatunek

Bioetyka i etyka środowiskowa w cytatach Etyka pojawia się w wypowiedziach wielu znanych osób. Zapraszam do odgadnięcia, kto jest autorem poniższych wypowiedzi. Dla ułatwienia pod każdym z cytatów pojawiają się trzy propozycje. Prawidłowe odpowiedzi znajdują się na dole tekstu.

1. "... co najbardziej zagraża stworzeniu i człowiekowi, to brak poszanowania dla praw natury i zanik poczucia wartości życia." a. Dalajlama b. Jan Paweł II c. Nelson Mandela 2. “Musimy robić to, co uważamy za dobre i nie martwić się lub obarczać naszego sumienia czy odniesiemy sukces. Ponieważ jeżeli nie zrobimy dobrej rzeczy, zrobimy złą rzecz i będziemy przyczyną choroby, a nie uleczenia.” a. Ernst Friedrich Schumacher b. George Soros c. Wacław Wilczynski 3. „Ekologia to piękna rzecz, ale zbyt wielu ludzi zajmuje się nią tylko dlatego, że to modne.

Zawsze powtarzam moim dzieciom: ekologia zaczyna się od pościelenia łóżka, wzięcia prysznica, umycia zębów po jedzeniu i zmycia naczyń. Nie mówcie mi o wielkiej ekologii.

Jeśli zrobicie podstawowe rzeczy wokół siebie, to panujecie nad swoim życiem. Pierwsza rzecz w ekologii to zadbać o to, co jest wokół. Nie można myśleć o całej ziemi i o wszystkich ludziach, a nie robić nic ze swoim życiem.” a. Andrzej Wajda b. Bogusław Linda c. William Wharton 6

4. „Natura to coś takiego, czemu nie wolno się sprzeciwiać. Jest dana przez Boga, więc jest doskonała.” a. Tony Halik b. Ryszard Kapuściński c. Stanisław Szwarc-Bronikowski 5. “Przyjdzie moment, kiedy człowieka będzie ogarniać zdziwienie, że ludzkość tak dużo czasu potrzebowała, aby zrozumieć, iż bezmyślne niszczenie życia nie daje się pogodzić z etyką.” a. Albert Schweitzer b. Mahatma Gandhi c. Michał Anioł 6. „ ...nasz los zależy nie tylko od tego, co czynimy sami dla siebie, ale również od tego, co czynimy dla Gai jako całości.” a. Vaclaw Havel B. Tony Blair c. Gerhard Schroeder 7. “Człowiek żeby przetrwać musi wybrać dobro nie może bowiem szkodzić innym żywym współistnieniom nie szkodząc sobie” a. John Irving b. George Gordon Byron c. William Blake 8. „Ekologia to dziś moja religia. Działam w różnych stowarzyszeniach, promuję akcje ekologiczne, robię dokumentalne filmy o śladach starej Ameryki. Aby ratować jeziora i drzewa, trzeba zrozumieć życie, potrzebę troski o przyszłość. Wszystko, co mogę zrobić, to walczyć z bezmyślną konsumpcją, która rozpełzła się wokół nas. Nie musimy być wobec niej bierni, nie jesteśmy stadem bezmyślnych, pokornych owiec.” a. Tom Cruise b. Sylvester Stallone c. Robert Redford 9. “Kiedy zabudujemy łąki, kiedy zalejemy asfaltem góry - wtedy umrzemy. I w miarę jak betonujemy i asfaltujemy, zatracamy swoje człowieczeństwo. Bo z ziemi wyszliśmy i jak długo ziemi się trzymamy, tak długo jesteśmy normalni. Więc słuchaj ziemi. Zwłaszcza w czasie wakacji, urlopu. Ale nie tylko wtedy. Wciąż słuchaj lasów, pól, gór, gwiazd, morza, wiatru, deszczu, śniegu, chmur, zimna i ciepła, błękitu i zieleni. Słuchaj nocy i dnia. Roślin i zwierząt. Nie bój się tej mowy, nie uciekaj przed nią do ludzi i rzeczy. Naucz się tej mowy.

Abyś poczuł, że należysz do świata, że powinieneś stanowić z nim jedno.” a. ks. M. Maliński b. ks. Jan Twardowski c. biskup T. Pieronek 10. „To, co możesz uczynić jest tylko maluśką kroplą w ogromie oceanu, ale jest właśnie tym, co nadaje znaczenie twojemu życiu.” a. Albert Schweitzer 7

b. Stephen Hawking c. William Szekspir Rozwiązanie: 1b, 2a, 3c, 4b, 5a, 6a, 7c, 8c, 9a, 10a Bibliografia Armamini M. 2011. Bioetyka dla wszystkich. Wyd. Espe: Kraków.

Bołoz W. 2003. Bioetyka. Jej historia i sposoby ujmowania. Studia Ecologiae et Bioethicae 1: 161-175.

DesJardins J. R. 1993. Environmental Ethics. Belmont: Wadsworth.

Dowd M. 1991. Earthspirit. A Handbook for Nurturing an Ecological Christianity. TwentyThird Publications: Mystic, Ct. Nasza wspólna przyszłość 1991. Raport Światowej Komisji ds. Środowiska i Rozwoju, PWE: Warszawa.

Przemówienie Jana Pawła II w Zamościu, http://www.skkm.zam-lub.pl/9757/, dostęp 19.03.2010 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół.

Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół.

Ryden L. (ed.) 1997. Foundations of sustainable development. Ethics, law, culture and the physical limits. A Sustainable Baltic Region. The Baltic University Programme: Uppsala University.

Szawarski Z. 1986. Bioetyka. Problemy 4: 22. Światowa Deklaracja Praw Zwierząt, http://arka.strefa.pl/deklaracja.html, dostęp 10.01.2014 World Conservation Strategy 1980, http://www.nembro.net/agenda21locale/doc/1980The%20world%20conservation%20strategy.pdf, dostęp 19.03.2010 World Scientists' Warning To Humanity 1992, http://www.ucsusa.org/about/1992-2orld-scientists.html, dostęp 19.03.2010

8