Μύθοι και ιστορίες από την αρχαιότητα Συνοδευτικό εκπαιδευτικό έντυπο για την περιοδεύουσα έκθεση «Οι αμέτρητες όψεις του Ωραίου»
Οι αρχαιότητες που παρουσιάζονται στην περιοδεύουσα έκθεση «Οι αμέτρητες όψεις του Ωραίου» προέρχονται από τις μοναδικές συλλογές του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου.
ISBN 978-960-244-197-8 © 2018 ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΟΜΙΛΟΥ ΠΕΙΡΑΙΩΣ Αγγ. Γέροντα 6, 10558 Αθήνα Τηλ.: 210 3256922 | Fax: 210 3218145 www.piop.gr | piop@piraeusbank.gr
FSC® (Forest Stewardship Council®), Συμβούλιο Διαχείρισης Δασών. Αποστολή του είναι η διασφάλιση ότι η διαχείριση των δασών πραγματοποιείται με υπεύθυνο και ορθό τρόπο, ώστε να προστατεύει τους φυσικούς βιότοπους, να σέβεται και να προασπίζει τα δικαιώματα των τοπικών κοινωνιών.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ-ΟΔΗΓΙΕΣ ΧΡΗΣΗΣ Το έντυπο που κρατάς στα χέρια σου σχεδιάστηκε για να σε συντροφεύσει στην περιοδεύουσα έκθεση «Οι αμέτρητες όψεις του Ωραίου» του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, που παρουσιάζεται σε συνεργασία με το Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς. Είτε παιδί είσαι είτε μεγάλος, μην το δεις σαν μάθημα! Με αφορμή επιλεγμένα αντικείμενα της έκθεσης, το έντυπο χωρίζεται σε ενότητες, από τις οποίες μπορείς να αντλήσεις πληροφορίες για διαφορετικές όψεις της αρχαιότητας. Σύντομα κείμενα, ιστορίες αλλά και αποσπάσματα αρχαίων και νεοελληνικών κειμένων σε καλούν να σκεφτείς, να συμπληρώσεις ό,τι λείπει, να απαντήσεις σε ερωτήσεις, αλλά και να δεις πώς σκέφτονταν άλλοι άνθρωποι για την ομορφιά, τον έρωτα, τον αθλητισμό και άλλα θέματα. Θα σου πρότεινα να ξεφυλλίσεις το έντυπο και να ασχοληθείς με ό,τι επιλέξεις και με όποια σειρά προτιμάς. Για να διευκολυνθείς, δίπλα σε κάθε κείμενο υπάρχει η ηλικία στην οποία απευθύνεται. Αυτό, όμως, δεν είναι δεσμευτικό. Στο τέλος, μπορείς να δεις τις σωστές απαντήσεις, όπου υπάρχουν. Όπου δεν υπάρχει ρητή απάντηση, αυτή είναι ελεύθερη και απαιτεί την παρατηρητικότητα και τη φαντασία σου. Υπάρχει, επίσης, χρονολόγιο και κάποια ιστορικά στοιχεία, σε περίπτωση που ενδιαφέρεσαι να αναζητήσεις περισσότερες πληροφορίες. Να περάσεις όμορφα!
3
Ιστορίες από τη μυθολογία Ποιος ήρωας σκάλισε το κρεβάτι του στον κορμό μιας ελιάς, όπως αναφέρει το απόσπασμα;
12+
Ποιος μετακίνησε την κλίνη; Το βλέπω δύσκολο και για τον έμπειρο τεχνίτη ακόμη. Mόνο θεός, αν ήθελε, θα το μπορούσε κατεβαίνοντας να της αλλάξει θέση· θνητός που ζει, κι αν είναι στην ακμή της νιότης του, εύκολα δεν μπορεί να τη σαλέψει. Γιατί σ’ αυτή την τορνευτή μας κλίνη κάποιο σημάδι υπάρχει απαραγνώριστο – το ’καμα εγώ, άλλος κανείς. Φύτρωνε μέσα στου σπιτιού μας τον περίβολο κορμός μακρόφυλλης ελιάς, με θαλερό το φούντωμά της, κι αυτός χοντρός σαν μια κολόνα. Γύρω του εγώ την κάμαρη έχτισα και την ανέβασα με πέτρες πανωτές στο τελικό της ύψος· μετά τη στέγασα καλά από πάνω, και την ασφάλισα με κολλητά πορτόφυλλα, να αρμόζουν μεταξύ τους. Τότε πια κούρεψα κλαδιά και φούντες της μακρόφυλλης ελιάς, κλάδεψα με επιδέξια τέχνη τον κορμό απ’ τη ρίζα του, με το σκεπάρνι τον πελέκησα, τον στάθμισα για να ισώσει, τον δούλεψα να γίνει κλινοπόδαρο, κι άνοιξα πάνω του τρύπες με το τρυπάνι. Αρχίζοντας μετά τον πλάνισα και πάνω άπλωσα του κρεβατιού την τάβλα· τελειώνοντας, μ’ ασήμι, μάλαμα και φίλντισι την κλίνη στόλισα [...]. Αυτό είναι το σημάδι που σου φανερώνω. Οδύσσεια ψ 219-231 Αρχαία Ελληνικά, Ομηρικά έπη, Οδύσσεια, Α΄ Γυμνασίου, μετάφραση Δ.Ν. Μαρωνίτης
4
Δύο από τα εκθέματα σχετίζονται με τη θεά Αθηνά. Πώς νομίζετε ότι συνδέονται μεταξύ τους;
Η Αθηνά γεννήθηκε πάνοπλη, από το κεφάλι του πατέρα της, του Δία. Μητέρα της ήταν η Μήτις. Κάποτε φιλονίκησε με τον Ποσειδώνα για το ποιος θα είχε υπό την προστασία του την Αθήνα. Συμφώνησαν να την κερδίσει όποιος θα προσέφερε στην πόλη το καλύτερο δώρο. Ο Ποσειδώνας άνοιξε με την τρίαινά του σχισμή στο έδαφος, απ’ όπου ανάβλυσε θαλασσινό νερό. Η Αθηνά προσέφερε στην πόλη την ελιά. Ποιος νίκησε; .......................... Mπορείτε να παραστήσετε τον διάλογο μεταξύ τους; 5
8-12
Η Αθηνά ήταν η προστάτιδα της υφαντικής τέχνης. Όταν οι θεοί έπλασαν τους ανθρώπους, η Αθηνά δίδαξε την υφαντική στην πρώτη γυναίκα, την Πανδώρα. Μια γνωστή ιστορία με πρωταγωνίστρια την Αθηνά είναι αυτή της Αράχνης: Ζούσε κάποτε η Αράχνη, όμορφη κοπέλα, υφάντρα ξακουστή. Όταν έδειξαν στη θεά ένα ύφασμα στο οποίο η Αράχνη είχε ιστορήσει τους έρωτες των θεών, η Αθηνά έψαξε να βρει ψεγάδι. Μάταια, όμως! Οργισμένη, ίσως γιατί μια θνητή είχε υφάνει τόσο τέλεια, ίσως επειδή είχε ιστορήσει στα έργα της έρωτες θεών, έσκισε το ύφασμα. Τότε η Αράχνη, τρομοκρατημένη, κρεμάστηκε από ένα δοκάρι και η Αθηνά τη μεταμόρφωσε σε .......................................
Καλλωπισμός
12+
Ο καλλωπισμός μιας εταίρας «[…] Συνέβη να είναι μαύρη· δίνει και καταλαβαίνει στο ψιμύθιο. Παραείναι κάποια χλομή· τρίβει τα μάγουλα με κοκκινάδι […]». Αλέξης, Ισοστάσιον (απόσπ. 103, μετάφραση Θ.Κ. Στεφανόπουλος, Ανθολόγιο Β΄ Γυμνασίου, σ. 41)
Το ψιμύθιον είναι λευκή χρωστική. Προέρχεται από τον ανθρακικό μόλυβδο. Με κατάλληλη επεξεργασία, αποκτούσε υφή πούδρας. Μπορείς να φανταστείς σε ποιο αντικείμενο το φύλαγαν; Για να βοηθηθείς, μοιάζει με κοχύλι!
Η πυξίδα είναι είδος μικρού κουτιού. Τι τοποθετούσαν μέσα; ................................... Ποιο άλλο έκθεμα παρουσιάζει γυναίκα με κουτί στο οποίο πιθανόν φύλαγε τα κοσμήματά της; .................................................................................
Οι γυναίκες συνήθιζαν να φοράνε κοσμήματα, να στολίζουν τα μαλλιά τους με ταινίες, να βάφονται. Μπορείς να εντοπίσεις τι κοσμήματα φοράει η εικονιζόμενη; Ποιο άλλο έκθεμα απεικονίζει γυναικεία μορφή να κρατάει στο ένα της χέρι καθρέφτη; ................................................................
Κάποιες φορές στα ειδώλια σώζονται ίχνη χρώματος, πιο συχνά στο πρόσωπο, αλλά κάποτε και στο σώμα. Mπορείς να βρεις το ίχνος, κάτω από το οποίο πιθανόν κρύβονται χρώματα; ............................. Επίσης, μπορείς να παρατηρήσεις μια άλλη, ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια; .................................................................. 6
8-12
Αθλητισμός 12+ Σε ποιο αντικείμενο νομίζεις ότι θα ταίριαζε το ποίημα; Πώς θα εξηγούσες τον τελευταίο στίχο;
Κλάδον ελαίας προσκομίζει μια νεράιδα. Κρατά στα δόντια της ένα δαχτυλίδι. Τα δάχτυλά της έχουν ευγλωττία. Το μήνυμά της έρχεται από μακριά. Ανδρέας Εμπειρίκος, Ενδοχώρα
Στα Παναθήναια έδιναν έπαθλο στον νικητή Οι αθλητές έναν Παναθηναϊκό αμφορέα και ένα κλαδί χρησιμοποιούσαν ελιάς. Με ποιον ήρωα της μυθολογίας είχε τη στλεγγίδα για να σχέση; .............................. αφαιρέσουν από το σώμα τους το λάδι, με το οποίο αλείβονταν πριν από τον αγώνα, καθώς και το χώμα, την άμμο και τον ιδρώτα που κολλούσαν σε αυτό. Μπορείς να βρεις στλεγγίδα σε αγγείο της έκθεσης; ..................................................... 7
8-12
Αντίγραφο μελανόμορφου Παναθηναϊκού αμφορέα 530-520 π.Χ. Μουσείο Ελιάς και Ελληνικού Λαδιού GR PIOP M01_043
Τα Παναθήναια ήταν μεγάλη γιορτή της Αθήνας, αφιερωμένη στην προστάτιδα θεά της. Περιλάμβανε καλλιτεχνικούς και αθλητικούς αγώνες, καθώς και μια μεγάλη πομπή προς την Ακρόπολη, με αποκορύφωμα την παράδοση του πέπλου, δώρου των Αθηναίων στο ξόανο, το ξύλινο άγαλμα της θεάς. Στους περισσότερους αγώνες ως έπαθλο δίνονταν .............. ............................................................................................
Έρωτας και γάμος
12+
Στο Συμπόσιον του Πλάτωνα εκφράζονται διαφορετικές απόψεις για τον Έρωτα. Σύμφωνα με μία από αυτές (189 e κ.ε.), αρχικά ο άνδρας και η γυναίκα ήταν ένα σώμα (ανδρόγυνο). Ύστερα όμως, οι θεοί τούς χώρισαν, και από τότε ο καθένας ψάχνει .......................................... Χορός Έρωτα εσύ, με περισσή όταν λαβώνεις δύναμη, μηδ’ όνομα καλό από σε μηδ’ αρετή μπορεί να βγει. Μα μετρημένα αν πορευτεί η Κύπριδα, άλλη σαν αύτη θεά δεν έχει νοστιμιά. Ω δέσποινά μου, απάνου μου με το χρυσό δοξάρι σου μη ρίξεις την αφεύγατη σαγίτα, πούχει την αιχμή βαμμένη στην αποθυμιά. Ευριπίδης, Μήδεια, Τρίτο Στάσιμο (στ. 627 κ.ε.), μετάφραση Π. Πρεβελάκης
Συγκρίνοντας τα δύο κείμενα, τι παρατηρείτε ως προς τις απόψεις για τον έρωτα;
Χορός Έρωτα, που δε γονάτισες ποτέ στον πόλεμο, Έρωτα, που ορμάς και γεμίζεις την πλάση, που στ’ απαλά τα μάγουλα της κόρης νυχτερεύεις, που σεργιανάς τις θάλασσες και των ξωμάχων τα κατώφλια, κανείς δε σου γλυτώνει μηδέ θνητός μηδέ αθάνατος· φωλιάζεις στο κορμί και το μανίζεις. Εσύ των δικαίων ξεστρατίζεις το νου και στο χαμό τον σέρνεις· εσύ και τούτη την αμάχη φούντωσες μέσα σ’ αυτό το σόι· της γόνιμης νύφης νικά λαγαρός των βλεφάρων ο πόθος που κυβερνά συντροφικά με τους άλλους θεσμούς τους μεγάλους. Η Αφροδίτη δίχως μέριμνες μας περιπαίζει. Σοφοκλής, Αντιγόνη, Δεύτερο Στάσιμο (στ. 781 κ.ε.), μετάφραση Κ.Χ. Μύρης
8
«Προσωπικά», είπα, «Ισχόμαχε, θα χαιρόμουν πάρα πολύ να μάθω από σένα και το εξής: εκπαίδευσες εσύ ο ίδιος τη γυναίκα σου, ώστε να είναι αυτή που πρέπει, ή ήξερε ήδη να εκτελεί τα καθήκοντά της, όταν την πήρες από τον πατέρα της και τη μητέρα της;». «Μα πώς θα μπορούσε», είπα, «να ξέρει, Σωκράτη, τον καιρό που την πήρα; Αυτή δεν ήταν ακόμα δεκαπέντε χρονών, όταν ήρθε σε εμένα, ενώ έως τότε ζούσε κάτω από αυστηρή επιτήρηση, προκειμένου όσο το δυνατό λιγότερα να δει, όσο το δυνατό λιγότερα να ακούσει και όσο το δυνατό λιγότερα να ρωτήσει. Δεν νομίζεις ότι ήταν αρκετό, αν, όταν ήρθε, ήξερε απλώς να πάρει μαλλί και να φτιάξει ένα ρούχο και αν είχε δει πώς γίνεται η ανάθεση της επεξεργασίας του μαλλιού στις δούλες; Ξενοφών, Οικονομικός 7, 4 κ.ε., μετάφραση Θ.Κ. Στεφανόπουλος
Από αυτό το μικρό απόσπασμα, μπορείς να σκιαγραφήσεις τη θέση της γυναίκας που ανήκε σε ανώτερη κοινωνική τάξη στην Αθήνα της Κλασικής εποχής; ................................................................................................................... ...................................................................................................................
9
8-12
Έρωτας και γάμος Ο Έρωτας, σύμφωνα με μια εκδοχή της μυθολογίας, ήταν γιος της θεάς Αφροδίτης. Σε ποιο έκθεμα μπορούμε να τους δούμε μαζί; Μπορείς να θυμηθείς έναν μύθο με πρωταγωνίστρια την Αφροδίτη; ............................................
Η καθιστή γυναίκα κρατάει κιβωτίδιο που περιέχει μάλλον τα κοσμήματά της. Άλλη γυναίκα κρατάει αγγείο που περιείχε άρωμα, καθώς και κομμάτι υφάσματος. Με βάση αυτή τη σκηνή, μπορείς να φανταστείς πώς περνούσαν τη ζωή τους οι περισσότερες γυναίκες της Αθήνας που ανήκαν στη μέση και την ανώτερη τάξη; [Βλ. και απόσπασμα από τον Οικονομικό του Ξενοφώντα, σελ. 9.]
10
Σύμφωνα με τον μύθο, ο Ακρίσιος, βασιλιάς του Άργους, έκλεισε την κόρη του, Δανάη, σε υπόγειο θάλαμο, για να μη γεννήσει το παιδί που, κατά τον χρησμό, θα τον σκότωνε και θα έπαιρνε τον θρόνο του. Όμως ο Δίας, ερωτευμένος με την ωραία πριγκίπισσα, έφθασε έως τη Δανάη μεταμορφωμένος σε χρυσή βροχή. Καρπός της ένωσής τους ήταν ο Περσέας, ιδρυτής των Μυκηνών. Ποιο άλλο αντικείμενο της έκθεσης αναφέρεται στον Περσέα; ............................................................................................. Ως Πρόμαχος, η Αθηνά βοηθούσε πολλούς ήρωες, ιδιαίτερα τον Οδυσσέα, τον Ηρακλή και τον Περσέα. Ο Περσέας, γιος του Δία και της όμορφης Δανάης, αναγκάστηκε να κυνηγήσει τη Μέδουσα. Φορώντας φτερωτά πέδιλα και τον σκούφο που τον έκανε αόρατο, όρμησε καταπάνω της. Αλλά, επειδή θα μαρμάρωνε αν την αντίκριζε καταπρόσωπο, η Αθηνά τον συμβούλεψε να χρησιμοποιήσει τη γυαλιστερή ασπίδα του σαν καθρέφτη. Όταν της έκοψε το κεφάλι, το έβαλε στο μαγικό σακούλι του και από τον κομμένο λαιμό της ξεπήδησαν ..................................................... Ποιο άλλο έκθεμα σχετίζεται με τον Περσέα; ......................................................................
11
12+
Ρούχα και κοσμήματα Όπως βάζουμε στην πλύσι πρώτα-πρώτ’ από τη βρώμα το μαλλί να καθαρίση, έτσι έπρεπ’ οι πολίται τα ραβδιά να πάρετ’ όλοι, μοχθηρούς και ραδιούργους να πετάξετ’ απ’ την πόλι και αυτούς, που κάνουν πάντα μεταξύ τους μια φατρία και κολλούν στην εξουσία, να τους ξύνετε, μαδώντας το [κακό τους] το κεφάλι έπειτα μεσ’ στο καλάθι να τους ξάνετ’ όλους πάλιπρος ωφέλεια της χώρας να ’χετ’ ανακατωμένους εκεί μέσα τους μετοίκους και τους φίλους σας τους ξένους αλλ’ αν τύχη και κανένας στο δημόσιο χρωστά, βάλτε τον κ’ εκείνον μέσα [να μη μένη χωριστά]. Και οι πόλεις, μα το Δία, όπου είνε μέχρις ώρας άποικοι αυτής της χώρας, να το ξέρετε πως είνε σαν κομμάτια χωρισμένα: πάρετε κάθε κομμάτι, να τα κάμετ’ όλα ένα. Φτιάστε μιά τρανή τουλούπα μ’ όλ’ αυτά τα μαζωμένα, κ’ έπειτα μ’ αυτή του Δήμου να υφαίνετε τη χλαίνα. Αριστοφάνης, Λυσιστράτη, στ. 574-586, μετάφραση Πολύβιος Δημητρακόπουλος
Με βάση το απόσπασμα που προηγήθηκε, μπορείς να περιγράψεις τη διαδικασία κατασκευής των ρούχων; Μπορείς να δεις την παράσταση στον ιστότοπο https://www.youtube.com/watch?v=4e7PfdI8muw (το εν λόγω απόσπασμα βρίσκεται περίπου στο: 38.58’).
12
8-12 Α: Πέπλος: μεγάλο κομμάτι υφάσματος, συνήθως μάλλινο, διπλωμένο στο επάνω μέρος, ώστε να σχηματίζει το απόπτυγμα. Στερεωνόταν στους ώμους με πόρπες (περόνες).
B
Α
Β: Χ ιτώνας: Φτιαγμένος από ελαφρύτερο υλικό (λινό). Μακρύς (ποδήρης), ραμμένος στις άκρες, στερεωνόταν στους ώμους και στη μέση. Παρατηρώντας την εικόνα, μπορείς να σχηματίσεις το ύφασμα, ώστε να ντύσεις το ανδρείκελο που βρίσκεται στο Μουσείο; Πώς θα λειτουργούσε η πόρπη; Παρατήρησε τη λεπτομέρεια, στο σκίτσο Α.
Μπορείς να φανταστείς τι έδενε ο Ηρακλής με τον κόμπο που ονομάστηκε «ηράκλειος»; ................................................................................. ................................................................................. Οι Σειληνοί ήταν ακόλουθοι του θεού ........................ 13
8-12
Eμπόριο και οικονομία Σε ποιο έκθεμα μπορείτε να βρείτε το ιδεόγραμμα που συμβολίζει το έλαιον και σε ποια γραφή; ............................................................................. ............................................................................. .............................................................................
Μπορείς να φανταστείς τη χρήση αυτού του αγγείου που ονομάζεται ψευδόστομος αμφορέας; ................................................................................ ................................................................................ ................................................................................
14
Φτιαγμένα από μάρμαρο 12+
8-12 Όταν ανακαλύφθηκαν, κάποιοι τα χαρακτήρισαν «αποκρουστικά άσχημα» (P. Wolters, αρχαιολόγος).
Εντόπισε ένα κυκλαδικό ειδώλιο. Μπορείς να το παραστήσεις με το σώμα σου; Αν και τα ειδώλια είναι αφαιρετικά, σε κάποια από αυτά τονίζονται σημαντικές λεπτομέρειες. Μπορείς να εντοπίσεις κάποια από αυτές; ................................................................ ................................................................
Αρκετά χρόνια μετά, σημαντικοί καλλιτέχνες τα εκτίμησαν και είπαν γι’ αυτά: «Η πραγματικότητα δεν έχει σχέση με την εξωτερική μορφή αλλά με την ιδέα, την ουσία των πραγμάτων» (C. Brancusi, γλύπτης).
Πόσες ώρες υπολογίζεις ότι χρειαζόταν ένας τεχνίτης για να κατασκευάσει ένα ειδώλιο; ................................................................ ................................................................
«Αγαπώ και θαυμάζω την κυκλαδική γλυπτική. Έχει μια τόσο υπέροχη θεμελιακή απλότητα» (H. Moore, γλύπτης). Μπορείς να φανταστείς σε ποια εκθέματα αναφέρονται αυτές οι απόψεις; Με ποια θα συμφωνούσες περισσότερο, και γιατί;
Η θάλασσα και ο κόσμος της είναι πηγές έμπνευσης για την τέχνη διαχρονικά. Ποιου μαρμάρινου αντικειμένου το σώμα θυμίζει κέλυφος αχινού; ............................................................... 15
Για όποιον θέλει περισσότερες πληροφορίες Εποχή του Χαλκού: 3200-1100 π.Χ. H Πρώιμη Eποχή του Xαλκού (3200-2000 π.X.) χαρακτηρίζεται από την εκτεταμένη χρήση των μετάλλων. Tο βορειοανατολικό Aιγαίο, οι Kυκλάδες και η ηπειρωτική Ελλάδα αποτελούν ξεχωριστές πολιτισμικές ενότητες. Δημιουργούνται οργανωμένοι οικισμοί και αναπτύσσεται η ναυσιπλοΐα. Επίσης, παρατηρείται συγκέντρωση αγαθών. Κατά το τέλος της περιόδου συντελούνται εκτεταμένες καταστροφές που συνδέονται και με μετακινήσεις πληθυσμών. Στη Mέση Eποχή του Xαλκού (2000-1600 π.X.), ενώ ο Μινωικός πολιτισμός στην Κρήτη ακμάζει με λαμπρά ανάκτορα και καλλιτέχνες που εργάζονται σε αυτά, στην ηπειρωτική Ελλάδα παρατηρείται αρχικά οικονομική και πολιτισμική εσωστρέφεια. Ακολούθως όμως δημιουργούνται νέοι οικισμοί και τίθενται οι βάσεις για την ανάπτυξη και ακμή του Μυκηναϊκού πολιτισμού, κατά την Ύστερη Εποχή του Χαλκού (1600 -1100 π.Χ.). Τα σημαντικότερα κέντρα είναι ακροπόλεις που βρίσκονται στην Πελοπόννησο (Μυκήνες, Τίρυνθα, Μιδέα), οχυρωμένες με κυκλώπεια τείχη. Πολύ σημαντικό είναι και το μυκηναϊκό ανάκτορο του Νέστορα στην Πύλο, με το πολυάριθμο αρχείο πινακίδων της Γραμμικής Β γραφής, δηλαδή της πρώτης γραφής της ελληνικής γλώσσας. Κοντά στη μυκηναϊκή ακρόπολη της Μιδέας, βρίσκεται πλούσιο σε ευρήματα νεκροταφείο της ίδιας εποχής. Στo τέλoς της περιόδoυ πολλά κέντρα καταστρέφονται.
Γεωμετρική Εποχή: 1100-700 π.Χ. Η περίοδος που ακολουθεί την πτώση των μυκηναϊκών βασιλείων σημαδεύεται από ριζικές πολιτικές και κοινωνικές ανακατατάξεις στον ελλαδικό χώρο, λόγω κυρίως των μαζικών μετακινήσεων ελληνικών
16
φύλων προς τον νότο. Η εγκατάστασή τους δημιουργεί μικρά αυτόνομα φυλετικά κράτη, τα οποία θα αποτελέσουν το κύτταρο της πόληςκράτους.
Αρχαϊκή Εποχή: 700-480 π.Χ. Αναδύεται ο θεσμός της πόλης-κράτους. Κάθε πόλη είχε διαφορετικό πολίτευμα, διαφορετικούς νόμους, ιδιαίτερη πολιτισμική ταυτότητα. Ο μεγάλος αποικισμός ξεκινάει από τα μέσα του 8ου και διαρκεί όλον τον 7ο αιώνα π.Χ. Η κοινωνία μετασχηματίζεται από φυλετική σε πολιτική. Οι βασιλείς βαθμιαία παραμερίζονται και η εξουσία περνάει στην αριστοκρατία. Η απόκτηση πλούτου και δύναμης από το εμπόριο δημιουργεί νέες τάξεις. Οι τέχνες ανθούν και εμπλουτίζονται με στοιχεία από την επαφή με λαούς της ανατολικής Μεσογείου. Εμφανίζονται τα πρώτα δείγματα μνημειακής αρχιτεκτονικής Δωρικού και Ιωνικού ρυθμού. Επίσης, οι Κούροι και οι Κόρες, αγάλματα αγοριών και κοριτσιών αντίστοιχα, συμβολίζουν μια νέα εποχή, στο επίκεντρο της οποίας βρίσκεται το άτομο. Στα τέλη του 7ου αιώνα, οι φυσικοί φιλόσοφοι στις ελληνικές πόλεις της Ιωνίας θέτουν τα θεμέλια για την ανάπτυξη των επιστημών. Στη λογοτεχνία εμφανίζεται η λυρική και η δραματική ποίηση. Οι νίκες των Ελλήνων στους Περσικούς Πολέμους σηματοδοτούν το τέλος της Αρχαϊκής εποχής και την αρχή της Κλασικής.
Κλασική Εποχή: 480-323 π.Χ. Μετά τη νίκη στους Περσικούς Πολέμους, δημιουργούνται δύο βασικοί πόλοι στα ελληνικά πολιτικά πράγματα. Η Αθήνα ιδρύει την
Α΄ Αθηναϊκή Συμμαχία (478 π.X.): τριακόσιες πόλεις συνασπίζονται προκειμένου να αντιμετωπίσουν ενδεχόμενη νέα περσική επίθεση. Παράλληλα, η Σπάρτη, η μεγαλύτερη στρατιωτική δύναμη στην ξηρά, συγκροτεί την Πελοποννησιακή Συμμαχία. Στην Αθήνα, το δημοκρατικό πολίτευμα που εγκαθίδρυσε ο Κλεισθένης εδραιώνεται από τον Περικλή. Ο Αθηναίος πολίτης συμμετέχει υπεύθυνα στα κοινά, εκφράζοντας ελεύθερα τη γνώμη του και τη βούλησή του. Τα γράμματα, οι επιστήμες και οι τέχνες ανθούν. Οι τραγωδίες του Αισχύλου, του Σοφοκλή και του Ευριπίδη, οι κωμωδίες του Αριστοφάνη, η ιστορία του Ηρόδοτου και του Θουκυδίδη, η φιλοσοφία του Σωκράτη αποτελούν αξεπέραστα μνημεία του πνεύματος. Κορυφαίοι καλλιτέχνες, με επικεφαλής τον Φειδία, δημιουργούν τα έργα της αθηναϊκής Ακρόπολης, σύμβολο της ηγετικής θέσης της πόλης. Σπουδαία έργα φιλοτεχνούνται επίσης σε πεδία όπως η μνημειακή ζωγραφική, η αγγειογραφία, η μικροτεχνία. Τα εσωτερικά προβλήματα και η συνεχής ενασχόληση με στρατιωτικά ζητήματα δεν ευνόησαν την ακμή των τεχνών στη Σπάρτη. Εξάλλου, το επιβλητικό και το πληθωρικό στοιχείο ήταν ξένα προς την κοσμοθεωρία των Σπαρτιατών και απαγορεύονταν από τη νομοθεσία της πόλης. Παρά τη σύναψη ειρήνης μεταξύ Αθηναίων και Σπαρτιατών για τριάντα χρόνια («Τριακοντούτεις Σπονδαί») το 445 π.Χ., ο αυξανόμενος ανταγωνισμός οδήγησε στη σύγκρουση. Έτσι, το 431 π.Χ. ξέσπασε ο Πελοποννησιακός Πόλεμος, στον οποίο συμπαρασύρθηκαν οι περισσότερες ελληνικές πόλεις, με αρνητικές συνέπειες και για τις δυο παρατάξεις.
Ελληνιστική Εποχή: 323-31 π.Χ. Μέχρι τις κατακτήσεις του Μεγάλου Αλέξανδρου, τόσο στον ελλαδικό χώρο όσο και στους αποικισμούς (περιφερειακές εγκαταστάσεις), οι πληθυσμοί είχαν κοινή γλώσσα, την ελληνική, κοινή θρησκεία, κοινά ήθη και έθιμα. Πολιτική μονάδα παρέμενε η πόλη-κράτος. Ο Μέγας Αλέξανδρος κατέλυσε την Περσική Αυτοκρατορία και επέκτεινε τα όρια του ελληνισμού έως τον Ινδό ποταμό. Έτσι οι Έλληνες κυριάρχησαν και πολλοί λαοί δέχτηκαν ελληνικές πολιτισμικές επιδράσεις. Η Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου για αιώνες αποτέλεσε το σημαντικότερο πνευματικό κέντρο της εποχής. Μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλέξανδρου, το 323 π.Χ., οι κατακτήσεις του μοιράστηκαν στους Διαδόχους του, με σημαντικά κέντρα το βασίλειο των Σελευκιδών στη Συρία, με πρωτεύουσα την Αντιόχεια, το βασίλειο των Ατταλιδών στη Μικρά Ασία, με πρωτεύουσα την Πέργαμο, και το βασίλειο των Πτολεμαίων στη βόρεια Αφρική, με πρωτεύουσα την Αλεξάνδρεια. Η βιοτεχνία και το εμπόριο άνθησαν, ενώ οι μεταφορές, ιδιαίτερα δια θαλάσσης, αναπτύχθηκαν. Αποφασιστικής σημασίας γεγονός της εποχής ήταν η ανάδειξη και η ραγδαία προέλαση των Ρωμαίων, που υπέταξαν πρώτα τις ελληνικές, και εν συνεχεία και τις ελληνοκρατούμενες χώρες. Το 31 π.Χ., μετά τη νίκη του στη Ναυμαχία του Ακτίου, ο Οκταβιανός Αύγουστος κατέλυσε οριστικά και την εξουσία των Πτολεμαίων στην Αίγυπτο. Η τελευταία αυτή χρονολογία αποτελεί το συμβατικό όριο ανάμεσα στην Ελληνιστική εποχή και τη Ρωμαϊκή που ακολούθησε.
17
ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ Περίοδοι
ΠΡΩΙΜΗ ΕΠΟΧΗ ΜΕΣΗ ΕΠΟΧΗ ΥΣΤΕΡΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ (3200-2000 π.Χ.) (2000-1600 π.Χ.) (1600-1100 π.Χ.)
Έτος
Σημαντικά στοιχεία/ Ιστορικά γεγονότα
• Δημιουργία οργανωμένων οικισμών • Ανάπτυξη ναυσιπλοΐας
• Κρήτη: ανάκτορα • Ηπειρωτική Ελλάδα: πολιτισμική οπισθοχώρηση • Έκρηξη ηφαιστείου Θήρας
Χρήση Γραμμικής Β
Σταθμοί στην τέχνη
• Εκτενής χρήση των μετάλλων • Κυκλαδικά ειδώλια
• Τοιχογραφίες, εξειδικευμένα εργαστήρια κεραμικής και μικροτεχνίας • Μινυακά αγγεία
• Μυκηναϊκές ακροπόλεις • Ταφικοί Κύκλοι Β και Α, μυκηναϊκή εικονιστική κεραμική
ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΕΠΟΧΗ 1100-700 π.Χ. 776 π.Χ.
750 π.Χ.
Πρώτοι Ολυμπιακοί Αγώνες
Ίδρυση των πρώτων αποικιών
ΑΡΧΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ 700-480 π.Χ.
700-685 π.Χ. 700-650 π.Χ. περ. 650 630 π.Χ. π.Χ.
600-585 π.Χ. 550 π.Χ.
530 π.Χ.
Υιοθέτηση φοινικικού αλφαβήτου
Εμφάνιση ΚούρουΚόρης (πλαστική)
Ερυθρόμορφος ρυθμός (κεραμική)
18
Δωρικός ρυθμός (αρχιτεκτονική)
Δαιδαλική τεχνοτροπία (πλαστική)
Μελανόμορφος ρυθμός (κεραμική)
Ιωνικός ρυθμός (αρχιτεκτονική)
ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΠΟΧΗ 480-323 π.Χ. 508/07 π.Χ.
Μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη στην Αθήνα: το πολίτευμα γίνεται πιο δημοκρατικό
490-479 π.Χ.
ΠΕΡΣΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ 490 π.Χ.
480 π.Χ.
Μάχη του Μαραθώνα
• Μάχη των Θερμοπυλών • Ναυμαχία της Σαλαμίνας
479 π.Χ.
478/77 π.Χ.
451/50 π.Χ. 445 π.Χ.
• Μάχη των Πλαταιών • Ανοικοδόμηση Θεμιστόκλειου Τείχους στην Αθήνα
Ίδρυση Α΄ Αθηναϊκής Συμμαχίας
Όλοι οι ενήλικες Αθηναίοι πολίτες αποκτούν το δικαίωμα εκλογής στην Εκκλησία του Δήμου, κυρίαρχο όργανο της αθηναϊκής δημοκρατίας
ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ 323-31 π.Χ. 448/47433/32 π.Χ.
Τριακοντούτεις Σπονδαί μεταξύ Αθήνας και Σπάρτης
ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ
• Αρχιδάμειος Πόλεμος (431-421 π.Χ.) • Σικελική Εκστρατεία (415-413 π.Χ.) • Δεκελεικός Πόλεμος (413-404 π.Χ.) Οικοδόμηση Παρθενώνα
19
431-404 π.Χ. 359 π.Χ.
• Ανάπτυξη της προσωπογραφίας • Βωμός της Περγάμου
Ο Φίλιππος Β΄ ανεβαίνει στον θρόνο της Μακεδονίας
323 π.Χ.
31 π.Χ.
Θάνατος Μεγάλου Αλέξανδρου
Νίκη Οκταβιανού Αύγουστου στο Άκτιο
Ενδεικτική βιβλιογραφία Για μικρά και μεγάλα παιδιά Σ. Ζαραμπούκα, Μυθολογία 1-10, Αθήνα: Πατάκης 2016-17. Χ. Μπουλώτης, Ένα κορίτσι φτερουγίζει στον Κεραμεικό. Μια αντιπολεμική ιστορία στην Αθήνα των Κλασικών χρόνων, Αθήνα: ΠΙΟΠ 2011. Μ. Ντεκάστρο-Π. Βαλαβάνης, Μικρές ιστορίες του Μουσείου. Θησαυροί του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, Αθήνα: Κάστωρ 2004. Ε. Πίνη, Ο Ίκαρος αφηγείται ιστορίες για αγάλματα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα: Παπαδόπουλος 2008. Α. Τράντα, Ελάτε να υφάνουμε: συνοδευτικό φυλλάδιο για τα εκπαιδευτικά προγράμματα του Μουσείου Μετάξης, διαθέσιμο ηλεκτρονικά: http://www.piop.gr/el/Programs/ekpaideutika-programmata-mouseion/~/media/Files/PIOP/GR%20PIOP%20 1311131.ashx Για μεγάλους Τ. Γιαννουδάκη (επιμ.), Έξι κορυφαίοι γλύπτες συνομιλούν με τον άνθρωπο. Ροντέν, Μπουρντέλ, Μαγιόλ, Μπρανκούζι, Τζακομέττι, Μουρ: κατάλογος έκθεσης, Αθήνα: Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου 2004. Ι.Θ. Κακριδής (επιμ.), Ελληνική Μυθολογία, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών 1986. Ν. Καλτσάς (επιμ.), Αθήνα-Σπάρτη: κατάλογος έκθεσης, Αθήνα: ΠΙΟΠ 2007. Μ. Λαγογιάννη-Γεωργακαράκου (επιμ.), Οι αμέτρητες όψεις του Ωραίου στην αρχαία τέχνη / The Countless Aspects of Beauty in Ancient Art, Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού-Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα: ΤΑΠ 2018. Ο Μυκηναϊκός Κόσμος. Πέντε αιώνες πρώιμου Ελληνικού πολιτισμού 1600-1100 π.Χ.: κατάλογος έκθεσης, Αθήνα 1988. Α. Τράντα-Νικόλη, Κυκλαδικός πολιτισμός: ένα ταξίδι στο Αρχιπέλαγος την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού, Αθήνα: Κέδρος 2006. M. Marthari, C. Renfrew, M.J. Boys, Early Cycladic Sculpture in Context, Oxford and Philadelphia 2017. Αποσπάσματα από κείμενα Αριστοφάνης, Λυσιστράτη, μετάφραση Πολύβιος Δημητρακόπουλος, Αθήνα: Φέξης 1910. Ανδρέας Εμπειρίκος, Ενδοχώρα (1934-1937), Αθήνα: Άγρα 1980. Ευριπίδης, Μήδεια, μετάφραση Π. Πρεβελάκης, Αθήνα: Σκορπιός 1956. Αρχαία Ελληνικά, Ομηρικά έπη, Οδύσσεια, Α΄ Γυμνασίου, μετάφραση Δ.Ν. Μαρωνίτης. Αρχαία Ελλάδα, ο τόπος και οι άνθρωποι, Ανθολόγιο Β΄ Γυμνασίου, μετάφραση Θ.Κ. Στεφανόπουλος. Hλεκτρονικές διευθύνσεις Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο: http://www.namuseum.gr/ Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού (Ελληνική Ιστορία στο διαδίκτυο): www.fhw.gr/chronos/gr/ Κέντρο για την Ελληνική Γλώσσα-Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα: www.greek-language.gr 20
Πήλινο αλάβαστρο 470-460 π.Χ. ΕΑΜ Α 17917
Αττικός ερυθρόμορφος κωδωνόσχημος κρατήρας Στη μια όψη εικονίζονται στεφανωμένοι αθλητές στην παλαίστρα. Πρώτο τέταρτο του 4ου αι. π.Χ. ΕΑΜ Α 18797
Αττική αρυβαλλοειδής λήκυθος Τέλη 5ου αι. π.Χ. ΕΑΜ Α 1524
Πήλινο αγαλμάτιο Αφροδίτης με Έρωτα που κρατάει αλάβαστρο Ύστερος 2ος/1ος αι. π.Χ. ΕΑΜ Α 4973
Ερυθρόμορφη όλπη Περίπου 440 π.Χ. ΕΑΜ Α 1415
Βοιωτικός ερυθρόμορφος κωδωνόσχημος κρατήρας 430 π.Χ. ΕΑΜ Α 12593
Αττική ερυθρόμορφη πυξίδα 425 π.Χ. ΕΑΜ Α 1291
Χρυσό περιδέραιο Τέλη 4ου-αρχές 3ου αι. π.Χ. ΕΑΜ Στ. 344
Ερυθρόμορφη αττική λήκυθος 470-460 π.Χ. ΕΑΜ Β Σ 41
Χάλκινη τοξωτή πόρπη Τέλη 8ου αι. π.Χ. ΕΑΜ Χ 15877/1
Φυλλόσχημη πινακίδα Γραμμικής Β γραφής Περίπου 1200 π.Χ. ΕΑΜ PY Fr1225
Χρυσό ταινιωτό ενώτιο 510 π.Χ. ΕΑΜ Χρ. 177
Μαρμάρινο ειδώλιο γυναικείας μορφής, παραλλαγής Δωκαθισμάτων Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος (2800-2300 π.Χ.). ΕΑΜ Π 6174
Ψευδόστομος αμφορέας 12ος αι. π.Χ. ΕΑΜ Α 9508
Μαρμάρινο κυκλαδικό ειδώλιο γυναικείας μορφής, παραλλαγής Σπεδού Πρωτοκυκλαδική ΙΙ (2800-2300 π.Χ.) ΕΑΜ 12344
Μαρμάρινος κρατηρίσκος (“καντήλα”) Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος (2800-2300 π.Χ.). ΕΑΜ Π 13904 Χάλκινο κλαδί με φύλλα ελιάς Πιθανόν 3ος αι. π.Χ. ΕΑΜ Χ Καρ. 302
Αργυρή αχηβάδα 3ος-2ος αι. π.Χ. ΕΑΜ Χρ. 788
Φωτογραφίες: © ΕΑΜ / Σ. Μαυρομμάτης
21
Απαντήσεις | Συμπληρώσεις Ποιος ήρωας σκάλισε το κρεβάτι του στον κορμό μιας ελιάς, όπως αναφέρει το απόσπασμα που ακολουθεί; Ο Οδυσσέας. Δύο εκθέματα σχετίζονται με τη θεά Αθηνά. Πώς νομίζετε ότι συνδέονται μεταξύ τους; Η κουκουβάγια είναι το σύμβολο της Αθηνάς και συμβολίζει τη σοφία. Ο Ποσειδώνας άνοιξε με την τρίαινά του σχισμή στο έδαφος, απ’ όπου ανάβλυσε θαλασσινό νερό. Η Αθηνά προσέφερε στην πόλη την ελιά. Ποιος νίκησε; Η Αθηνά. Τότε η Αράχνη, τρομοκρατημένη, κρεμάστηκε από ένα δοκάρι και η Αθηνά τη μεταμόρφωσε σε έντομο, καταδικασμένο να υφαίνει αδιάκοπα: την αράχνη. Η πυξίδα είναι είδος μικρού κουτιού. Τι τοποθετούσαν μέσα; Κοσμήματα. Ποιο άλλο έκθεμα παρουσιάζει γυναίκα με κουτί στο οποίο πιθανόν φύλαγε τα κοσμήματά της; Το αγγείο (η όλπη) με σκηνή γυναικωνίτη. Ποιο άλλο έκθεμα απεικονίζει γυναικεία μορφή να κρατάει στο ένα της χέρι καθρέφτη; Στη λήκυθο στην οποία εικονίζεται γυναικεία μορφή που κρατά κάτοπτρο (με αριθμό καταλόγου ΕΑΜ Β Σ 41). Μπορείς να βρεις το ίχνος, στο συγκεκριμένο ειδώλιο; Η λοξή ταινία. Επίσης, μπορείς να παρατηρήσεις μια άλλη, ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια; Δήλωση εγκυμοσύνης. Στους περισσότερους αγώνες ως έπαθλο δίνονταν κλαδί ελιάς και ένας Παναθηναϊκός αμφορέας, γεμάτος λάδι. Στα Παναθήναια έδιναν έπαθλο στον νικητή έναν Παναθηναϊκό αμφορέα και ένα κλαδί ελιάς. Με ποιον ήρωα της μυθολογίας είχε σχέση; Με τον Ηρακλή. Μπορείς να βρεις στλεγγίδα σε αγγείο της έκθεσης; Το αγγείο στο οποίο εικονίζεται στλεγγίδα είναι ο κρατήρας με αριθμό ευρετηρίου ΕΑΜ Α 18797. Ύστερα όμως, οι θεοί τους χώρισαν, και από τότε ο καθένας ψάχνει το άλλο του μισό! Ο Έρωτας, σύμφωνα με μια εκδοχή της μυθολογίας, ήταν γιος της θεάς Αφροδίτης. Μπορείς να θυμηθείς έναν μύθο με πρωταγωνίστρια την Αφροδίτη; Η κρίση του Πάρη. 22
Με βάση αυτή τη σκηνή, μπορείς να φανταστείς πώς περνούσαν τη ζωή τους οι περισσότερες γυναίκες της Αθήνας που ανήκαν στη μέση και την ανώτερη τάξη; Βλ. και απόσπασμα από τον Οικονομικό του Ξενοφώντα, πιο πάνω. Όμως ο Δίας, ερωτευμένος με την ωραία πριγκίπισσα, έφθασε έως τη Δανάη μεταμορφωμένος σε χρυσή βροχή. Ποιο άλλο αντικείμενο της έκθεσης αναφέρεται στον Περσέα; Ο ερυθρόμορφος κρατήρας (με αριθμό καταλόγου ΕΑΜ Α 12593). Όταν της έκοψε το κεφάλι, το έβαλε στο μαγικό σακούλι του και από τον κομμένο λαιμό της ξεπήδησαν ο Χρυσάωρ και ο Πήγασος, το φτερωτό άλογο. Ποιο άλλο έκθεμα σχετίζεται με τον Περσέα; Ο ερυθρόμορφος κρατήρας (με αριθμό καταλόγου ΕΑΜ Α 12593). Μπορείς να φανταστείς τι έδενε ο Ηρακλής με τον κόμβο που ονομάστηκε «ηράκλειος»; O ηράκλειος κόμβος παραπέμπει στον κόμβο με τον οποίο έδενε στον λαιμό του ο Ηρακλής τη λεοντή. Οι Σειληνοί ήταν ακόλουθοι του θεού Διονύσου. Σε ποιο έκθεμα μπορείτε να βρείτε το ιδεόγραμμα που συμβολίζει το έλαιον και σε ποια γραφή; Φυλλόσχημη πινακίδα Γραμμικής Β γραφής από την Πύλο, με αναφορά στη λέξη έλαιον στην πρώτη σειρά και με το ιδεόγραμμα του ελαίου στη δεύτερη. Μπορείς να φανταστείς τη χρήση αυτού του αγγείου που ονομάζεται ψευδόστομος αμφορέας; Στους ψευδόστομους αμφορείς αποθηκεύονταν και μεταφέρονταν αρωματικά έλαια, ελαιόλαδο και κρασί. Αν και τα ειδώλια είναι αφαιρετικά σε κάποια από αυτά τονίζονται σημαντικές λεπτομέρειες. Μπορείς να εντοπίσεις κάποια από αυτές; Έγκυος/ίχνη χρώματος. Πόσες ώρες υπολογίζεις ότι χρειαζόταν ένας τεχνίτης για να κατασκευάσει ένα ειδώλιο; Η αρχαιολόγος E. Oustinoff, χρησιμοποιώντας τα υλικά που είχε στη διάθεσή του ένας τεχνίτης της Πρωτοκυκλαδικής εποχής (σμύριδα από τη Νάξο, οψιανό από τη Μήλο, ελαφρόπετρα που βρίσκεται στα περισσότερα νησιά, μάρμαρο Πάρου, κροκάλες από την Πάρο και τη Σίφνο), χρειάστηκε πέντε ώρες για να κατασκευάσει ένα βιολόσχημο ειδώλιο, τριάντα για ένα ειδώλιο τύπου Λούρου (ειδώλιο με αποφύσεις στη θέση των χεριών), και εξήντα για ένα τύπου Σπεδού. Νεότερο πείραμα των Γ. Παπαδάτου και Ε. Βενιέρη έδειξε ότι μπορεί να μειωθεί ο χρόνος εργασίας, εφόσον χρησιμοποιηθεί μικρότερος όγκος μαρμάρου. Ποιου μαρμάρινου αντικειμένου το σώμα θυμίζει κέλυφος αχινού; Του κρατηρίσκου καντήλα. Οι εργάτες των ανασκαφών ονόμασαν αυτό το αντικείμενο “καντήλα”, επειδή τους θύμιζε τα καντήλια στις εκκλησίες. 23