Kokardy, Józef Wyspiański

Pami锚ci naszych Rodzic贸w

Józef Wyspiañski

Kokardy z powojennych tasiemek Ïàíäåëêu îä ïîâîåíu ëåíòè÷êu

Lubin 2004

Projekt ok³adki, opracowanie graficzne, retusz fotografii i sk³ad komputerowy - Józef Wyspiañski Korekta - Miros³awa Bo¿yñska Wykorzystano fotografie ze zbiorów Docy i Leona Gogarowskich, Józefy i Stanis³awa Kleszczyñskich, Bronis³awy i Józefa Michalskich, Danuty Pandowskiej, S³awy Pandowskiej, Stanis³awy i Jota Pandowskich, Wandy i Sterka Pandowskich, Krystyny i Jana Wyspiañskich oraz Marii i Piotra Wyspiañskich.

© Copyright by Józef Wyspiañski. Wszelkie prawa zastrze¿one.

Kopiowanie ca³oœci lub czêœciowe, ró¿nymi metodami, wymaga zgody autora.

This publication may not be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photo-copying, recording or otherwise, without the prior permission of the author.

Wydano dziêki wydatnemu wsparciu przez Pana Risto Nichova.

ISBN 83-921609-0-8 Druk: Miedziowe Centrum Kszta³cenia Kadr, Lubin Nak³ad 150 egzemplarzy.

Spis treœci 1. Wstêp - 5 2. Óâîä - 7 3. Rodzina Pandowskich - 9 3.1. W Macedonii Egejskiej - 9 3.2. Dom - 10 3.3. Breszczeni - 12 3.4. Okupacja niemiecka i wojna domowa - 15 4. Ucieczka z domu - 20 5. Pobyt dzieci w Albanii - 26 6. Oœrodek wychowawczy w Rumunii - 31 7. Dzieci w polskich oœrodkach wychowawczych - 35 7.1. Solice Zdrój (Szczawno Zdrój) - 35 7.2. Zgorzelec - 40 7.3. Police - 47 8. Spotkanie z rodzicami w Bielawie - 57 9. PóŸniejsze losy dzieci Kiracy i Wasyla Pandowskich - 62 9.1. Aleksandra Pandowska - 62 9.2. Paskal Pandowski - 63 9.3. Toma Pandowska - 64 9.4. Pando Pandowski - 66 9.5. Risa Pandowska - 70 9.6. Joto Pandowski - 78 10. Sterek Pandowski - 81 11. Genealogia rodziny - 84 12. Inne osoby z rodziny Pandowskich - 86 12.1. Wangiel, Landa i Koczo Pandowscy - 86 12.2. Genealogia rodziny - 91 13. Rodzina Sza³aganów - 92 13.1. Do³¿anka - 92 13.2. Rodzina - 95 13.3. Przeworno - 98 13.4. Genealogia rodziny - 105 14. Rodzina Wyspiañskich i ¯ó³tañskich - 106 14.1. Œwirz - 106 14.2. Przodkowie - 115 3

14.3. Dom w œwirskim £ugu - 119 15. Przesiedlenie i nowy dom rodzinny w D³u¿ynie - 125 15.1. Piotr Wyspiañski - 136 15.2. Józef Wyspiañski - 142 16. Stanis³aw Wyspiañski - 154 17. Genealogia rodziny - 160 18. Pos³owie - 161 19. Przypisy - 162 20. Bibliografia - 172 21. Indeks nazwisk - 174 22. Indeks nazw geograficznych - 187 23. Notatki rodzinne - 191

4

1. Wstêp a treœæ tego opracowania sk³adaj¹ siê losy ludzi z kilku rodzin wzajemnie powi¹zanych. S¹ wœród nich uciekinierzy z Macedonii Egejskiej i ekspatrianci z kresowej Ma³opolski Wschodniej; z ich Ma³ych Ojczyzn, oddalonych od siebie o kilka tysiêcy kilometrów. Trafili na Dolny Œl¹sk. To, ¿e znaleŸli siê obok siebie, by³o nastêpstwem wojennej zawieruchy, po której musieli opuœciæ swoje domostwa i tworzyæ nowe szlaki wêdrówki ludów. S¹siedztwo ma swoje prawa - wzajemna sympatia z czasem przerodzi³a siê u niektórych osób w trwalsze uczucia, a zwi¹zki ma³¿eñskie powi¹za³y ich na d³u¿szy czas.

Pocz¹tkowo zakres ksi¹¿ki mia³ siê ograniczaæ tylko do pamiêtanych sytuacji i zdarzeñ przez ówczesne dzieci-uciekinierów ¿yj¹cych w najbli¿szym otoczeniu autora. Jednak w miarê uk³adania tekstu, pojawi³y siê mo¿liwoœci skorzystania z opracowañ o charakterze wspomnieniowym i badawczym. Z nich wybrano kilka fragmentów, które dodatkowo ilustrowa³y stan pracy oœrodków wychowawczych dzieci, uzasadnia³y decyzje w³adz lub poprawnie je wyjaœnia³y.

Najstarszych uciekinierów i ekspatriantów ju¿ dzisiaj nie ma, co zmusi³o autora do wykorzystania pamiêtanych obrazów przez ich potomków, znanych im przekazów s³ownych oraz informacji znajduj¹cych siê w nielicznych publikacjach. Niektóre wycinki ¿yciorysów cz³onków rodzin uzupe³niono o dane z opracowañ polskich i macedoñskich (historia Mecedonii, los dzieci greckich i macedoñskich, dzieje oœrodków wychowawczych tych dzieci, „repatriacja” Polaków z Kresów, itp.) oraz w³asnych.

Najwiêcej jednak treœci przynios³y wyniki rozmów przeprowadzonych osobiœcie b¹dŸ informacji przekazanych listownie.

W zbieraniu i zapisaniu losów tych ludzi autor opracowania kierowa³ siê potrzeb¹ przekazania wiadomoœci m³odszym pokoleniom, gdy¿ dzieje przodków nie s¹ im znane lub znaj¹ je fragmentarycznie. A by³y one przeplatane momentami dramatycznymi, a nawet tragicznymi.

Z racji charakteru opracowania, losy niektórych rodzin 5

i okolicznoœci historyczne zosta³y potraktowane w du¿ym uproszczeniu. Dotyczy to np. doœæ zawi³ej historii Mecedonii Egejskiej.

Wiêcej miejsca poœwiêcono dzieciom-uciekinierom, a szczególnie z rodziny Pandowskich. Ich droga do Polski, obfituj¹ca w cierpienia, dotychczas nigdzie nie zosta³a opisana tak szczegó³owo.

Dziêkujê wielu osobom za udzielon¹ pomoc w zebraniu informacji do tego opracowania, cierpliwoœæ w odpowiadaniu na pytania, przesy³anie danych listownie i wypo¿yczenie dokumentów.

Swoj¹ rad¹ i wspomnieniami s³u¿y³o autorowi liczne grono osób, a w szczególnoœci: Mito Aleksowski, ks. Stanis³aw Bienia, mgr Miros³awa Bo¿yñska, ks. Edward Franczak, dr Dona DimowaKoch, Doca i Leon Gogarowscy, Lena Gogarowska, Józefa Kleszczyñska, Olga Leks, Bronis³awa Michalska, Toma i Paskal Nowaczewscy, dr Danuta Pandowska, S³awa Pandowska, Stanis³awa i Joto Pandowscy, Wanda i Sterek Pandowscy, Krystyna i Jan Wyspiañscy, Maria i Piotr Wyspiañscy oraz Risa Wyspiañska.

Jestem wdziêczny prof. dr hab. Andrzejowi ¯akiemu za cenne uwagi i wskazówki zwi¹zane z histori¹ Œwirza.

Osobne podziêkowanie sk³adam Darczyñcy - Panu mgr. in¿.

Risto Nichov z Toronto - za Jego ¿yczliwe wsparcie finansowe, które pozwoli³o na wydanie zebranych informacji w postaci ksi¹¿ki.

Mam jednoczeœnie nadziejê, ¿e najm³odsi cz³onkowie wymienionych rodzin bêd¹ kontynuowaæ poszukiwania, utrwalaæ i przechowywaæ wydarzenia, zwi¹zane z ich najnowszymi dziejami, By³oby to wyrazem szacunku dla Ich Przodków... Najlepiej gdyby prowadzili kroniki rodzinne...

Lubin, 2004 r.

6

Józef Wyspiañski

2. Óâîä à ñîäðæèíà íà îâîj òðóä ñå ñêëîïóâààò ñóäáèíèòå íà ëóƒå îä íåêîëêó ôàìèëèè. Ìåƒó íèâ ñå áåãàëöè îä Åãåjñêà Ìàêåäîíèja è åêïàòðèàíòè îä ïîãðàíè÷jåòî íà Èñòî÷íà Ìàëîïîëñêà, îä íèâíèòå "Ìàëè Òàòêîâèíè” îääàëå÷åíè îä ñåáå íåêîëêó èëjàäè êèëîìåòðè. Ïðè÷èíà çà òîà, øòî òèå ñå íàjäîà ïîêðàj ñåáå áåøå âîåíàòà âèóëèöà êîja ãè íàòåðà äà ja íàïóøòàò ñâîjaòà ðîäíà ãðóäêà è äà ôàòàò íîâè ñêèòà÷êè ïàòèøòà âî ïðåñåëáèòå íà íàðîäèòå. Ñå íàjäîà âî Äîëíà Ñèëåñèja. Ñîñåäñòâîòî èìà ñâîè ïðàâà - çàåìíà ñèìïàòèja è ñî òåêîò íà âðåìåòî êàj íåêîè ëóƒå ñå ïðåðîäè âî òðàjíè ÷óâñòâà à áðàêîò ãè ïîâðçà çà ìíîãè ãîäèíè. Ïî÷åòíî îáåìîò íà ñîäðæèíàòà òðåáàøå äà ñå îãðàíè÷è ñàìî äî ïàìåòåíèòå ñèòóàöèè è íàñòàíè îä íåêîãàøíèòå äåöàáåãàëöè êîè æèâååà âî íàjáëèñêà ñðåäèíà íà àâòîðîò. Íî ñðàçìåðíî ñî ïîäðåäóâàœåòî íà òåêñòîò, ñå ïîjaâèja ìîæíîñòè äà ñå êîðèñòàò îáðàáîòêè êîè èìààò èñòðàæóâà÷êè è ñïîìåíåí êàðàêòåð. Îä íèâ èçáðàíî íåêîëêó ôðàãìåíòè, êîè äîïîëíèòåëíî ãî èëóñòðèðààò íèâîòî íà ðàáîòàòà íà âîñïèòóâà÷êèòå öåíòðè íà äåöàòà, ãè îáðàçëîæóâààò îäëóêèòå íà âëàäàòà èëè ïðàâèëíî ãè îájañíóâààò. Íàjñòàðèòå áåãàëöè è åêñïàòðèàíòè âå•å ãè íåìà è çàòîà îâàj ôàêàò ãî ïðèíóäè àâòîðîò äà êîðèñòè îä ïàìåòåíèòå ñëèêè íà íèâíèòå ïîòîìöè, ïîçíàòèòå èëè ïðåäàäåíè çáîðîâè è èíôîðìàöèè êîè ñå íàîƒààò âî ìàëîáðîjíèòå ïóáëèêàöèè. Íåêîè îáëîìöè íà áèoãðàôèjaòà íà íèâíèòå ôàìèëjðíè ÷ëåíîâè ãè äîïîëíèja ñî ïîäàòîöè îä ïîëñêè è ìàêåäîíñêè îáðàáîòóâàœà ("Èñòîðèj íà Ìàêåäîíèja", ñóäáèíàòà íà ãð÷êèòå è ìàêåäîíñêèòå äå÷èœà, åêñïàòðèàöèà íà Ïîëîíöèòå îä ïîãðàíè÷¼åòî èòí.) êàêî è ñîáñòâåíèòå íà¼ãîëåìè îáðàáîòêè èì äîíåñîà îöåíêè ðàçãîâîðè îäðæàíè ëè÷íî èëè èíôîðìàöèè äàäåíè ïèñìåíî. Âî ñîáèðàœåòî è çàïèøóâàœåòî íà ñóäáèíèòå íà îâèå ëóƒå àâòîðîò íà òðóäîâ ñå óïàòóâà âî ïðåäàâàœåòî çíàåœà íà ìëàäèòå íàñëåäíèöè, áèäå¼êè èñòîðè¼àòà íà ïðåäöèòå íå èì å ïîçíàòà èëè ¼à ïîçíàâààò ñàìî ôðàãìåíòàðíî. À áåà îíèå ïðå7

ïëåòåíè ñî äðàìàòè÷íè ïà äóðè è òðàãè÷íè ìîìåíòè. Ñî îãëåä íà êàðàêòåðîò íà îáðàáîòêàòà, ñóäáèíèòå íà íåêîè ôàìèëèè è èñòîðèñêè îêîëíîñòè ñå òðåòèðàíè âî ãîëåìî óïðîñòåœå. Ñå îäíåñóâà òîà íïð. íà äîñòà ñëîæåíàòà èñòîðè¼à íà Åãå¼ñêà Ìàêåäîíè¼à. Ïîâå•å ìåñòî ìó ñå ïîñâåòóâà íà äåöàòà-áåãàëöè, à îñîáåíî îä ôàìèëè¼àòà Ïàíäîâñêè. Íèâíèîò ïàò äî Ïîëñêà, èçóáèëóâàøå âî ñòðàäàœà, äîñåãà íèêàäå òàêà íå áåà èñöðïíî îïèøàíè. Èì áëàãîäàðàì íà ìíîãó ëóƒå çà îêàæàíàòà ïîìîø âî ñîáèðàœåòî èíôîðìàöèè çà îâî¼ òðóä, çà òðïåëèâîñòà âî îäãîâîðóâàœåòî íà ìî¼òå ïðàøàœà, çà èñïðà•àœå ïèñìåíè ïîäàòîöè è ïîçà¼ìóâàœå íà äîêóìåíòè. Ñî ñâî¼òå ñîâåòè è ñïîìåíè ìè ñëóæåøå ãîëåìà ãðóïà ëóƒå, à îñîáåíî: ì-ð Ìèòî Àëåêñîâñêè, êàòîëè÷êèîò ñâåøòåíèê Ñòàíèñëàâ Áèåíè¼à, êàòîëè÷êèîò ñâåøòåíèê Åäâàðä Ôðàí÷àê, ì-p Ìèðîñëàâà Áîæèíñêà, ì-ð Äîíêà Äèìîâñêà-Êîõ, Äîöà è Ëåîí Ãîãàðîâñêè, Ëåíà Ãîãàðîâñêà, £óçåôà Êëåø÷èíñêà, Îëãà Ëåêñ, Òîìà è Ïàñêàë Íîâà÷åâñêè, ä-ð Äàíóòà Ïàíäîâñêà, Ñëàâà Ïàíäîâñêà, Ñòàíèñëàâà è £îòî Ïàíäîâñêè, Âàíäà è Ñòåðåê Ïàíäîâñêè, Êðèñòèíà è £àí Âèñïèàíñêè, Ìàðèà è Ïèîòð Âèñïèàíñêè è Ðèñà Âèñïèàíñêa. Ìíîãó ñóì áëàãîäàðåí íà ïðîô. ä-ð õàá. Àíäæå¼ Æàêè çà íåãîâèòå áåçöåíè çàáåëåæêè è óïàòñòâà ñâðçàíè ñî èñòîðè¼àòà íà Ñâèæ. Ïîñåáíà áëàãîäàðíîñò ìó óêàæóâàì íàäîáðîäàòåëîò íà Ãîñïîäèíîò ì-ð Ðèñòî Íè÷îâ îä Òîðîíòî, Êàíàäà, çà íåãîâàòà šóáåçíà ôèíàíñèñêà ïîìîø, êî¼à ìè îâîçìîæè âî èçäàâàœåòî íà ñîáðàíèòå èíôîðìàöèè âî âèä íà êíèãà. Èñòîâðåìåíî ñå íàäåâàì, äåêà íà¼ìëàäèòå ÷ëåíîâè íà ôàìèëèèòå •å ãè êîíòèíóèðààò èñòðàæóœàòà, •å ãè çàöâðòóâààò è çàïàçóâààò íàñòàíèòå ñâðçàíè ñî íèâíàòà ñîâðåìåíà èñòîðè¼à. Òîà áè áèëî èçðàç çà ïî÷èòóâàœå íà íèâíèòå ïðåäöè ... íà¼äîáðî äà âîäàò ôàìèë¼àðíè ëåòîïèñè ... Ëóáèí, 2004 ã.

£óçåô Âèñïèàíñêè

Ïðåâîä íà ìàêåäîíñêè ¼àçèê - Äîíêà Äèìîâñêà-Êîõ.

8

3. Rodzina Pandowskich 3.1. Rodzina w Macedonii Egejskiej nany z przekazów s³ownych protoplasta rodziny to Pando Aleksiju, ojciec Teodora i Michalisa. Teodor mia³ dwóch synów: Wasyla i Giorgosa. Wasyl (ur.

1895 r.) zmieni³ nazwisko na Pandowski, podobnie jak jego stryj Michalis, na czeœæ swojego dziadka (co wówczas by³o dopuszczalne i czêsto praktykowane), ale chyba równie¿ dla podkreœlenia macedoñskiej narodowoœci. Tu nale¿y dodaæ, ¿e w ramach przymusowej hellenizacji ludnoœci macedoñskiej w Macedonii Egejskiej przez w³adze greckie, nazwisko Pandowski zmieniano na Pandulis. Takie nazwiska wystêpowa³y doœæ licznie w wiosce, ale znalezienie powi¹zañ miêdzy tymi rodzinami jest w chwili obecnej bardzo trudne.

W roku 1916 Wasyl o¿eni³ siê z Kirac¹ Karstu (ur. 1900) córk¹ Panajotisa i Waji - pochodz¹c¹ z s¹siedniej, du¿ej wioski Czetirok (gr. Mesopotamija), le¿¹cej w odleg³oœci ok. 15 km od Breszczeni (gr. Awgi). Wraz z poœlubion¹ ¿on¹ przyby³a do domu Wasyla córka jej brata - Panajotisa, która pomaga³a w pracach domowych i gospodarczych. Wasyl i Kiraca mieli szeœcioro dzieci: Aleksandrê (ur. 1925), Paskala (ur. 1926), Tomê (ur. 1932), Pando (ur. 1933 ), Risê (ur. 1937 ) i Jota (ur. 1937 r.) [1].

Na marginesie trzeba dodaæ, ¿e przyszli mê¿owie najstarszych córek Wasyla, Tomy i Aleksandry, równie¿ pochodzili z Czetiroku.

Pandowscy mieszkali w obszernym budynku, zajmowanym przez trzy spokrewnione rodziny. W drugiej czêœci mieszka³ brat Wasyla Giorgos Aleksiju, jego ¿ona Wera, córka Katarina i syn Dymitr. W odró¿nieniu od Wasyla, Giorgos pozosta³ przy nazwisku swego ojca. W trzeciej, najwiêkszej czêœci wspólnego domu, mieszka³ Pandowski Michalis z ¿on¹ Kirac¹, syn jego Giro Pandowski z ¿on¹ Konstandin¹ i wnukiem Sterkiem oraz Wangiel Pandowski (brat Giro) z ¿on¹ Zoic¹ i dzieæmi: Aleksandr¹, Wasylem, Rin¹ i Andonim. Ponadto by³a tam wdowa po zamordowanym Andonim oraz ich córka Uranija Paschu z mê¿em Risto i synem Sterianim.

9

3.2. Dom om zosta³ wybudowany w wyniku wspólnego wysi³ku rodziny, g³ównie przez Teodora Aleksiju jako budynek jednopiêtrowy, kryty dachówk¹ ceramiczn¹, z ceg³y suszonej, bo wypalana by³a bardzo droga [2].

Teodor mia³ przez jakiœ czas m³yn i sklep w miejscowoœci Drama, le¿¹cej na pó³noc od Salonik, w odleg³oœci ok. 250 km od Breszczeni. Nie s¹ znane okolicznoœci ich zakupu. Z przekazu wiadomo jedynie, ¿e okolice Dramy by³y przez jakiœ okres pod okupacj¹ bu³garsk¹, dziêki czemu by³ du¿y popyt na m¹kê przez wojsko. To owocowa³o dobrymi zarobkami w m³ynie i sklepie oraz du¿ym zyskiem. Zarobione tym sposobem pieni¹dze zosta³y przeznaczone, prawdopodobnie pospo³u z bratem, na budowê wielorodzinnego domu w Breszczeni, w miejscu, gdzie przedtem równie¿ sta³ budynek mieszkalny, lecz zapewne znacznie skromniejszy.

Wasyl mia³ ok. 8 ha ziemi ornej i ³¹k i kilka hektarów ziemi dzier¿awi³. W niektórych latach pozwala³o mu to na hodowlê nawet do ok. 500 owiec. By³ równie¿ w³aœcicielem kawa³ka lasu. Nale¿a³ do jednego z bogatszych w wiosce. Ziemiê obrabia³ g³ównie wo³ami, których w zagrodzie by³o cztery. Mia³ równie¿ parê koni.

Do prac polowych wynajmowa³ parobka, ale tylko do czasu, gdy Paskal i Pando doroœli na tyle, ¿e mogli nieœæ pomoc w tych pracach.

Dla w³asnych potrzeb sia³ pszenicê, z której otrzymywano m¹kê oraz zbo¿a paszowe. Zbierano siano i s³omê s³u¿¹ce jako pasza dla wo³ów, koni i owiec. Du¿e znaczenie posiada³a kukurydza, której ziarno przeznaczone by³y na paszê, a s³oma dla zwierz¹t. Niekiedy, w ubogich dniach przednówka, z m¹ki kukurydzianej przygotowywano potrawy. Przy zbiorach kukurydzy zawsze pomagali s¹siedzi, przy wy³upywaniu ziaren z kolb.

W gospodarstwie Wasyla nie by³o krów, dlatego domownikom nieznane by³o mas³o, choæ zdarza³y siê we wsi gospodarstwa posiadaj¹ce krowy. Do przyrz¹dzania potraw u¿ywano t³uszczu œwiñskiego, roœlinnego i czasem owczego. Ze wzglêdu na wysokie temperatury, miêso otrzymane z uboju (œwiñskie, baranie) 10

podsuszano, sma¿ono, k³adziono do glinianych garnków i zalewano smalcem, by przed³u¿yæ mo¿liwoœæ spo¿ycia. Smalec tak¿e by³ przechowywany w glinianych garnkach. Takie produkty przechowywano w piwnicach.

Wa¿nym sk³adnikiem jad³ospisu by³ ser owczy, przede wszystkim jako Ÿród³o bia³ka. Solono go i prasowano w kilkunastokilogramowe kostki, po czym przechowywano doœæ d³ugo w metalowych pojemnikach zalanych solank¹.

Owce dostarcza³y du¿ej iloœci we³ny, która czêœciowo by³a przerabiana przez rodzinê (przêdzenie, tkanie, szycie). W domu znajdowa³o siê krosno, przy pomocy którego tkano ró¿ne wyroby: z cienkiej we³ny sukno, a z niego spodnie (dla dzieci spodenki),

Ryc. 1. Plan rozmieszczenia budynków gospodarczych wokó³ domu Pandowskich w Breszczeni. A - czêœæ nale¿¹ca do Giro Pandowskiego, B - czêœæ Giorgiosa Aleksiju, C - czêœæ Wasyla Pandowskiego, D - szopa, E - chlew i kurnik, F - stajnia, G - kuchnia, H - WC, I - szopa, K - ogród wspólny, L - przedszkole wiejskie, M - Ÿród³o wody pitnej, N - rzeka Kowajca.

11

odzie¿, skarpety, a nawet bieliznê. Z grubszej przêdzy tkano kilimy, w³ochate narzuty na ³ó¿ka i chodniki. Niekiedy we³na jak i wyroby z niej by³y sprzedawane na jarmarku lub we wsi. Skóry owcze sprzedawano do przerobu, czasem Wasyl robi³ z nich miêkkie obuwie.

Wokó³ domu by³o kilka drzew owocowych, orzech, pigwa i wiele krzewów. W ogrodzie le¿¹cym nieopodal rzeczki, sadzono porê, fasolê, ogórki, dynie, cukiniê, pomidory i arbuzy. Wszystko dla w³asnych potrzeb. Tam te¿ znajdowa³o siê parê drzew orzechowych.

Most na okresowej rzecze Kowajca mia³ tak¹ konstrukcjê, ¿e spe³nia³ podwójn¹ rolê - pozwala³ przejechaæ furmankami i stanowi³ zaporê dla zbiornika wody. By³ bowiem zbudowany z kamienia do pewnej wysokoœci nad dnem rzeczki. Przy wiêkszym nap³ywie wody jej nadmiar przelewa³ siê przez mostek, a przed nim powstawa³ niewielki staw. Woda z rzeczki by³a u¿ywana do celów gospodarczych. Natomiast do spo¿ycia u¿ywano wody ze Ÿród³a, które znajdowa³o siê w pobli¿u domu. Brak wody w rzece nie nale¿a³ do stanów wyj¹tkowych, bo d³ugotrwa³e okresy z dniami s³onecznymi zdarza³y siê czêsto.

3.3. Breszczeni (lub Bresteni) odzinna wioska Breszczeni (grec. Awgi), le¿a³a w pó³nocno-zachodniej czêœci Grecji, zwanej Macedoni¹ Egejsk¹, nad okresow¹ rzek¹ Kowajca, bêd¹c¹ dop³ywem Bistricy (gr. Aliakmon), w odleg³oœci ok. 20 km od granicy albañskiej. W wiosce by³o ok. 60 domów, a liczba mieszkañców nie przekracza³a 500 osób. Najbli¿szym miastem by³o Rupiszta (gr. Argos), zaœ stolic¹ regionu Kostur (grec. Kastoria). Ludnoœæ jej stanowili pocz¹tkowo Macedoñczycy, wyznania prawos³awnego jak i muzu³mañskiego oraz ludnoœæ grecka (w mniejszoœci). Dopiero w latach dwudziestych XX w. sprowadzono rodziny greckie z dalekich miejscowoœci (z Kaukazu i Azji Mniejszej), le¿¹cych na terytorium Turcji. Procesom osiedlania towarzyszy³a wzmo¿ona hellenizacja tych terenów, w tym tak¿e Bre12

Ryc.2. Fragmenty mapy rejonu kosturskiego w Macedonii Egejskiej, wydanej przez Francuzów z roku 1872. Nazwy miejscowoœci i rzek s¹ podane w jêzyku macedoñskim. Mapê nades³a³ Risto Nichov.

13

Ryc. 3. Czêœæ mapy rejonu kosturskiego (podobny do poprzedniej), wykonanej przez Greków po r. 1913. Obok macedoñskich nazw miejscowœci widniej¹ greckie. Mapê nades³a³ Risto Nichov.

szczeni. Objawia³a siê zmian¹ nazw miejscowoœci, zamkniêciem szkó³ z jêzykiem macedoñskim, nadawaniem imion greckich oraz zmian¹ nazwisk [3].

Nazwa wioski Breszczeni pochodzi od wyrazu brest, co w jêzyku macedoñskim oznacza wi¹z, drzewo rosn¹ce w du¿ych iloœciach na jej terenie. Teren wioski jest lekko pagórkowaty, s³abo zalesiony. Wiêksze obszary leœne by³y dopiero na pó³noc od wioski, w górzystym terenie przy granicy albañskiej, w odleg³oœci ok. 50 km. Doœæ du¿a powierzchnia terenu Breszczeni nie nadawa³a siê do upraw warzyw i zbó¿, bo by³a nieurodzajna, sucha, o kolorze czerwonym. Jedynie w szerokich dolinach, w których okresowo p³ynê³y strumienie (podobnie jak w rzece Kowajca), sadzono warzywa i uprawiano zbo¿a. Kto posiada³ wiêcej tak po³o¿onych pól, mia³ korzystniejsze warunki egzystencji. Ludnoœæ uprawia³a tytoñ, kukurydzê, fasolê, melony, arbuzy, pszenicê, owies. W wiosce znajdowa³y siê równie¿ pola winogronowe. Z nich jedynie 14

tytoñ przeznaczano do sprzedania, a kupowali go wys³annicy z fabryk lub poœrednicy. Ziemiê orano wo³ami lub koñmi, choæ te ostatnie s³u¿y³y raczej do zaprzêgu niewielkich wozów niezbêdnych do poruszania siê do innych miejscowoœci. Ze wzglêdu na skromne mo¿liwoœci uprawy zbó¿ i du¿e po³acie suchych ³¹k, rolnicy hodowali owce. Z nich otrzymywano we³nê, ser i miêso, g³ównie dla w³asnych potrzeb, rzadziej w celach handlowych (jarmarki).

Wioska posiada³a szko³ê, przedszkole, cerkiew i budynek gminy. Posterunek policji by³ tworzony sporadycznie chyba w zale¿noœci od sytuacji politycznej. W gminie mo¿na by³o nadaæ listy i odbieraæ je. Wszelka korespondencja zamiejscowa by³a przywo¿ona (tak¿e wywo¿ona) z miasteczka Rupiszta.

3.4. Okupacja niemiecka i wojna domowa anim wkroczy³y wojska niemieckie, znaczne grupy Mecedoñczyków i Greków bra³y udzia³ w obronie Albanii napadniêtej w kwietniu roku 1939 przez W³ochów. Wœród nich by³ Giro Pandowski. Razem z armi¹ albañsk¹ skutecznie przeciwstawiali siê faszystowskim agresorom, a partyzantka dzia³a³a przez ca³y czas. Dopiero okupacja niemiecka znacznie ograniczy³a jej liczebnoœæ i dzia³alnoœæ. Z Albanii oddzia³y Wehrmachtu przedosta³y siê na teren Grecji, m.in. przez Breszczeni. W trakcie przesuwania siê oddzia³ów doroœli uciekli z domów, a ¿o³nierze rekwirowali byd³o i œwinie.

- Zosta³em sam w domu, jako obserwator, ale poszed³em do centrum wioski. Tam przeje¿d¿aj¹cemu ¿o³nierzowi poda³em wodê za co dosta³em czekoladê. Ale nie jad³em jej a¿ do powrotu rodziców, bo matka zakaza³a mi spo¿ywaæ podarowan¹ ¿ywnoœæ wspomina Sterek Pandowski.

W pamiêci Risy pozosta³y obrazy ¿o³nierzy niemieckich spaceruj¹cych z kilkoma przyczepionych do pasa skorupami ¿ó³wi, co mog³o byæ pozosta³oœci¹ z przyrz¹dzonych z nich zupy ¿ó³wiowej. Okupacja niemiecka nie wprowadzi³a powa¿nych zmian w ¿yciu mieszkañców.

15

Ludnoœæ grecka i macedoñska chêtnie zasila³a oddzia³y partyzanckie (ELLAS), które bez przerwy walczy³y z niemieckimi okupantami. Walki nie by³y prowadzone w okolicy wioski. Macedoñskie oddzia³y partyzanckie powsta³y w Grecji na pocz¹tku 1943, a w po³owie tego roku utworzono najwiêkszy oddzia³ w okrêgu kosturskim, podporz¹dkowany ELAS (Grecka Ludowa Armia Narodowowyzwoleñcza), jak i politycznemu sztabowi macedoñskiemu (NOF). Jednak po utworzeniu tymczasowego rz¹du demokratycznego, w obawie przed wzrostem tendencji autonomicznych i atakami ze strony prawicy, zakazano tworzenia nowych jednostek wojskowych. W paŸdzierniku 1944 r. nawet dosz³o do staræ zbrojnych oddzia³ów partyzanckich z partyzantami ELAS, a dwie brygady ¿o³nierzy macedoñskich przesz³y nawet na teren Macedonii Wardarskiej (Jugos³awii).

W paŸdzierniku 1944 r. Niemcy zaczêli opuszczaæ teren Grecji. Wobec odciêcia g³ównej drogi prowadz¹cej przez Bitolê, Skopje i Nisz, musia³y ewakuowaæ siê przez terytorium Albanii, drogami w s¹siedztwie Breszczeni. Oddzia³y Wehrmachtu rekwirowa³y konie i wozy i wykorzystywa³y je do transportu sprzêtu wojennego cofaj¹cych siê resztek wojsk. M.in. zabrali Wasyla Pandowskiego wraz z jego koñmi. Ten jednak wykorzysta³ nieuwagê stra¿ników i uciek³, lecz ju¿ bez koni. Do domu wróci³ po tygodniu.

Po opuszczeniu Grecji przez wojska niemieckie, do swoich domów wrócili partyzanci, którzy oddali broñ i wraz z ludnoœci¹ cywiln¹ cieszyli siê z demokracji i maj¹cych nast¹piæ wolnych wyborów. W tym samym roku w Grecji wyl¹dowa³y wojska brytyjskie i zbrojnie st³umi³y próbê opanowania w³adzy przez ELLAS. Walki te koñczy³y siê porozumieniem (1945 r.) mia³y siê odbyæ wolne wybory i referendum dotycz¹ce monarchii. Przez ca³y 1946 rok trwa³y rozmowy miêdzy Komunistyczna Parti¹ Grecji (KPG) i kierownictwem NOF w sprawie oddzia³ów partyzanckich. Ostatecznie (21.11.1946 r.) oddzia³y macedoñskie mia³y byæ rozwi¹zane, a ¿o³nierze mieli wejœæ w sk³ad oddzia³ów greckich partyzantów. Od paŸdziernika niepokoje w Grecji przerodzi³y siê w otwart¹ wojnê miêdzy monarchistami i wspieranymi przez Angliê oraz USA i komunistami. Wobec takiego konfliktu, Anglicy siê wycofali, a na ich miejsce przyszli Amerykanie. Tymczasem ko mu16

muniœci starali siê rozszerzyæ wojnê na ca³y kraj, ale sukcesy odnosili tylko w czêœci pó³nocnej, gdzie m.in. udzia³ ludnoœci s³owiañskiej w oddzia³ach partyzanckich by³ bardzo du¿y. W sierpniu 1947 roku sztab Demokratycznej Armii Grecji (DAG) przyzna³ prawo Macedoñczykom do tworzenia szkó³ z jêzykiem narodowym i instytucji kulturalno-oœwiatowych. Macedoñczycy masowo wstêpowali do oddzia³ów, a mieszkañcy sympatyzowali z lewic¹ greck¹.

Od koñca 1947 roku, wskutek amerykañskiej pomocy materialnej dla rz¹du i doractwu operacyjnemu, armia DAG zaczê³a ponosiæ pora¿ki. Przewaga wojsk rz¹dowych zmusi³a oddzia³y DAG do przejœcia do form dzia³ania partyzanckiego. Ostatnie punkty oporu DAG zosta³y zdobyte we wrzeœniu 1949 r., a miesi¹c póŸniej jej sztab wyst¹pi³ z proœb¹ o zawieszenie broni. Oko³o 55 000 osób, w tym 28 000 dzieci greckich i macedoñskich, szuka³o azylu w krajach oœciennych, g³ównie w pañstwach Europy Œrodkowej i Wschodniej. Tym samym macedoñska odrêbnoœæ narodowa w granicach Grecji przesta³a niemal istnieæ.

Do Breszczeni doœæ czêsto przyje¿d¿a³y oddzia³y wojskowe, jednostki policyjne i specjalne wierne rz¹dowi. ¯o³nierze i policjanci badali nastroje wœród ludnoœci, wspólnie z miejscowymi Grekami rejestrowali osoby, które opuœci³y wioskê, przeprowadzali rewizje w domach macedoñskich i znêcali siê nad cz³onkami rodzin w nich zamieszka³ych. W celu wymuszenia zeznañ, policjanci bili mê¿czyzn, nawet przez kilka dni. Przez 9 dni (latem 1947 r.) by³ bity na posterunku policji w Rupiszta Giro Pandowski, którego pó³przytomnego przywieziono do domu. Policja postêpowa³a podobnie z kobietami, ¿onami partyzantów. Mieszkañcy budowali schrony, by ukrywaæ siê przed ¿o³nierzami i policjantami. Bezpieczn¹ skrytkê posiada³ m.in. Giro - podziemny tunel prowadzi³ z owczarni do schronu znajduj¹cego siê na polu, pod sk³adem kamieni. Represje stosowano nie tylko wobec osób popieraj¹cych partyzantkê - Macedoñczyków szykanowano nawet za prowadzenie rozmów w ojczystym jêzyku.

Zdarza³o siê wielokrotnie, ¿e w odstêpie kilkunastu dni przez wioskê maszerowa³y jednostki armii rz¹dowej lub oddzia³y partyzanckie. Te ostatnie przychodzi³y najczêœciej w nocy. W lecie 1947 dosz³o do potyczki w okolicach miasta Kostur, podczas której 17

by³o du¿o zabitych partyzantów i ¿o³nierzy armii rz¹dowej. Jeden oddzia³ partyzancki odpoczywa³ po potyczce w zabudowaniach Pandowskich. By³ serdecznie goszczony, choæ niekiedy goœcina w wiosce by³a wymuszana. W wiosce dzia³a³a grecka grupa paramilitarna, zwolenników rz¹du ateñskiego, którzy dzia³ali tylko wtedy, gdy przybywa³y silne oddzia³y wojskowe lub policyjne. Cz³onkowie tej grupy nierzadko nosili na tyczkach g³owy zabitych partyzantów celem ich identyfikacji przez mieszkañców wiosek, a jednoczeœnie ku przestrodze przed wstêpowaniem s³owiañskich mieszkañców w szeregi partyzanckie. Takie postêpowanie mia³o na celu zastraszenie ludnoœci i ograniczenie ucieczek do oddzia³ów partyzanckich. Ka¿de pojawienie siê oddzia³ów rz¹dowych wi¹za³o siê z poszukiwaniem mê¿czyzn, biciem i innymi represjami [4].

W obawie przed fizycznym znêcaniem siê nad ludnoœci¹ mecedoñsk¹, wielu mê¿czyzn decydowa³o siê na ucieczkê z wioski.

Niektórzy wracali do domu na kilka godzin, inni uciekali na d³u¿szy czas do oddzia³ów partyzanckich. W roku 1947 (prawdopodobnie na wiosnê) Paskal Pandowski poszed³ do partyzantki macedoñskiej, a pó³ roku póŸniej jego siostra Aleksandra. Paskal opuœci³ dom w tajemnicy przed rodzicami, nie mówi¹c nikomu o swoim zamia-

Ryc. 4. G³owy partyzantów przygotowane do publicznej identyfikacji.

N. Kiritsis, str. 23.

18

rze. Poszed³ w góry z partyzantami podczas nocnego ich pobytu w wiosce.

Mimo represji, miejscowa ludnoœæ macedoñska chêtnie wspó³pracowa³a z partyzantami, a mê¿czyŸni ochoczo zasilali szeregi partyzanckie. Decyzja sztabu DAG z sierpnia na pewno mia³a spowodowaæ wiêkszy nap³yw ochotników do partyzanckiego wojska. Kr¹¿y³a równie¿ pog³oska o maj¹cym nast¹piæ po³¹czeniu Macedonii Egejskiej z Wardarsk¹ (nale¿¹c¹ do Jugos³awii), co w sumie mia³o zahamowaæ brutaln¹ hellenizacjê S³owian w Grecji. W takich warunkach swoj¹ rodzinê opuœci³ (jesieni¹ 1947 r., po ukoñczeniu zbiorów p³odów rolnych) Wasyl Pandowski. Ju¿ nigdy tu nie wróci³. Swój dom opuœci³ ponownie Giro Pandowski, zg³aszaj¹c siê do oddzia³u partyzanckiego.

Z tego kresu Risa przypomina sobie nastêpuj¹ce zdarzenie: - Najpotrzebniejsze zakupy ludnoœæ naszej wioski dokonywa³a w s¹siednim miasteczku, Rupiszta, gdzie te¿ odbywa³y siê popularne jarmarki. Miasteczko le¿a³o za rzek¹ Bistrica, do którego z Breszczeni prowadzi³a droga przez most. Na moœcie sta³ posterunek wojsk rz¹dowych, a ¿o³nierze sprawdzali u przeje¿d¿aj¹cych iloœæ zakupionego towaru. Jeœli ktoœ przewozi³ kilka kawa³ków myd³a lub kilogram soli, to ¿o³nierze rekwirowali je i wyrzucali do rzeki. Uwa¿ali bowiem, ¿e ka¿da wiêksza iloœæ jest przeznaczona dla partyzantów. Mama uszy³a mi pod podszewk¹ spódnicy pojemnik, w którym bezpiecznie przenios³am sól dla naszych potrzeb.

W roku 1947 nie funkcjonowa³a szko³a, a jesieni¹ budynek przedszkola zajê³a grupa specjalna z zadaniem ochrony wioski przed partyzantami. Wed³ug pog³oski, partyzanci mieli napaœæ w najbli¿szych dniach. Do wykonania ewentualnego zabezpieczania budynku przedszkola ¿o³nierze zamierzali zabraæ drewnian¹ bramkê z ogrodu Giorgiosa Aleksiju. Ten jednak, obawiaj¹c siê jej uszkodzenia, nie pozwoli³ zdj¹æ czêœci ogrodzenia. Napadu na wieœ nie by³o. Gdy po kilkunastu dniach ¿o³nierze przyszli ponownie, zabrali Giorgosa do rynku, gdzie po zapewne kapturowym s¹dzie wymierzono mu karê ch³osty. Po niej ¿o³nierze prowadzili go od rynku do domu i bili nieustannie po plecach. Nigdy nie wróci³ do zdrowia.

19

4. Ucieczka z domu a prze³omie 1947 i 1948 r. w³adze administracyjne, pod pozorem ochrony dzieci, zaczê³y w niektórych miejscowoœciach odbieraæ je od rodziców i gromadziæ w specjalnie przygotowanych obozach (g³ównie w miastach, gdzie znajdowa³y siê du¿e si³y policyjne lub jednostki wojskowe).W rzeczywistoœci chodzi³o o wywo³anie strachu, a tym samym o ograniczenie rozmiarów ucieczki ludnoœci i ewentualne „polowanie” na ojców dzieci, nieobecnych w domu. Taka akcja mia³a byæ równie¿ przeprowadzona w Breszczeni [5].

Dowództwo wojsk partyzanckich przewidywa³o, ¿e wiosn¹ i latem 1948 r. armia rz¹dowa przyst¹pi do zwiêkszonych dzia³añ przeciwko partyzantom, a zw³aszcza nasili ostrza³ artyleryjski i bombardowanie ich pozycji, co mo¿e spowodowaæ du¿e straty wœród ludnoœci cywilnej, a szczególnie dzieci. By zabezpieczyæ dzieci przed ewentualn¹ œmierci¹ i kalectwem, a tak¿e przed przeœladowaniem i „grabie¿¹” (nazywano j¹ te¿ „braniem w jasyr”, „genocidium”) przez wojska rz¹dowe, postanowiono dokonaæ ewakuacji dzieci z terenów ca³kowicie lub czêœciowo wyzwolonych . Akcja ta obejmowa³a dzieci w wieku od dwóch do czternastu lat. Do jej sprawnego przeprowadzenia wyznaczono odpowiedni¹ liczbê ludnoœci cywilnej i partyzantów. W³adze KPG i dowództwo DAG uzyska³o zgodê niektórych krajów s¹siednich na umieszczenie w nich ewakuowanych dzieci.

W marcu 1948 r. do Breszczeni dotar³a wiadomoœæ, ¿e za kilka dni ma przybyæ grupa ¿o³nierzy rz¹dowych i zabraæ wszystkie dzieci do pobliskiego miasteczka. W noc poprzedzaj¹c¹ przybycie wojska (prawdopodobnie 26.03), kilka matek i opiekunek (opiekunki towarzysz¹ce dzieciom nazywano póŸniej „majkami” lub ciociami) wraz z oko³o 30. dzieæmi z rodzin macedoñskich i greckich opuœci³o rodzinne domy i pod kierunkiem przewodnika, kobiety z partyzantki, skierowa³o siê w stronê Albanii. Jedn¹ z opiekunek by³a ¿ona Giro - Dina Pandowska. Dzieci by³y w wieku 4-15 lat.

Niektórym towarzyszy³y matki, ale tylko na niewielkim odcinku drogi, do najbli¿szej wioski, sk¹d powróci³y do domu. W jednej z 20

takich grup znajdowali siê Joto i Risa oraz ich matka - Kiraca.

- IdŸcie tylko za górkê, a na œwiêta wrócicie do domu mówi³a Kiraca, choæ jej serce o ma³o nie pêk³o z bólu. Przejœcie trwa³o 2-3 dni, niekiedy w mokrym i g³êbokim œniegu, zalegaj¹cym pó³nocne stoki gór, przez wartkie strumienie, po œliskich zboczach gór i glinianych œcie¿kach. Dzieci by³y zmarzniête, g³odne, przemoczone i wyczerpane. Mniejsze p³aka³y i chcia³y wracaæ do rodzinnego domu. Grupie tej towarzyszy³y 2-3 konie, na których wieziono ¿ywnoœæ. Niektóre dzieci tak¿e nios³y torby z ¿ywnoœci¹.

Po drogach wiejskich (le¿¹cych w górach) szli parami, a gêsiego po górskich œcie¿kach. Przewodniczce, prawdopodobnie o nazwisku Paschu (pochodzi³a z Breszczeni) zdarza³y siê pomy³ki trasy, wskutek czego uciekinierzy dostali siê w pobli¿e terenów zajêtych przez wojska rz¹dowe i prze¿yli ostrzeliwanie górskiej œcie¿ki, ale na szczêœcie oby³o siê bez ofiar, bo pociski nie trafia³y na ich trasê.

Ryc. 5. Pogranicze trzech pañstw i trasa przebyta przez dzieci z Breszczeni (trasa kropkowana). C - Czetirok. Dwa z ostatnich Obszarów bronionych przez partyzantów znajdowa³y siê w Górach Grammos (G) i Wernon (W), pomiêdzy którymi le¿a³y m.in. Breszczeni.

21

Na pierwszym postoju, w greckiej wiosce Langa, dzieci umieszczono w budynku szko³y. Grupê tê dogoni³ Pando razem z jego cioci¹ Konstandin¹ Pandowsk¹, jej synem, piêcioletnim Kostasem i jeszcze jednym ch³opcem ze wsi, Dymitrem Panajotem.

Postoje urz¹dzano w wioskach zajêtych przez partyzantów, gdzie dzieciom suszono mokr¹ odzie¿, karmiono je i organizowano nocleg. Okaza³o siê, ¿e po nocnej ucieczce dzieci z Breszczeni, rankiem do wioski przyby³o wojsko rz¹dowe i zbiera³o dzieci do obozu w Rupiszta. Zabrali równie¿ Panda, jednak podczas przemarszu ch³opak uda³, ¿e rozwi¹za³ mu siê but, i pozosta³ w tyle za innymi.

Wykorzystuj¹c nieuwagê konwojentów, przeskoczy³ przydro¿ne krzaki i uciek³ do domu. Tam spotka³ dalsz¹ ciociê - Konstandinê Pandowsk¹, która na czas pobytu ¿o³nierzy schowa³a swojego synka Kostê w bydlêcym ¿³obie. Razem z ni¹ ruszy³ w stronê granicy albañskiej. Do niej do³¹czy³ jeszcze Dymitr Jotowski [6].

Przed granic¹ albañsk¹ grupa dzieci spotka³a siê z partyzantem Giro Pandowskim (ojcem Sterka), który namówi³ swoj¹ ¿onê Konstandinê, by przekroczy³a granicê i opiekowa³a siê synem.

Pocz¹tkowo mia³a bowiem odprowadziæ dzieci tylko do wioski le¿¹cej w s¹siedztwie granicy i powróciæ do domu [7].

Ryc. 6. Grupa dzieci ewakuowanych z Brzeszczeni do Jugos³awii.

Fotografia wykonana po przekroczeniu granicy, 27.07.1949 r.

Od lewej: 1 - Tanas (syn Riny), 2 - Paschu Uranija, 3 - Paschu Steriani, 4 - Pandowski Kosta, 5 - Pandowski Tanas, 6 - Pandowski Andoni.

22

Wykaz dzieci macedoñskich ewakuowanych z Breszczeni w marcu 1948 r. w kierunku Albanii i Jugos³awii Lp. Nazwisko i imiê Imiona rodziców Wiek 1. Jotowski Kosta (1) Konstandina,.........

12 2. Jotowski Dymitr 15 3. Panajotu Dymitr ?

15 4. Kuszewska Marjanti (3) b) ........, Pando 11 5. Kuszewska Elizaweta (3) 10 6. Kuszewski Risto (4) ........., Grigori 11 7. Kuszewski ... (4) 9 8. Pandowska Risa (5) Kiraca, Wasyl 12 9. Pandowski Joto (5) 11 10. Pandowski Pando (5) 15 11. Pandowska Aleksandra (6) Zoica, Wangel 12 12. Pandowska Rina (6) 8 13. Pandowski Wasyl (6) 11 14. Pandowski Andoni (6) a) 4 15. Pandowski Sterek Konstandina, Giro 10 16. Pandowski Risto (7) Tomai, Lazo 16 17. Pandowska Efigenia (7) 15 18. Pandowska Dora (7) 12 19. Pandowska Lena (7) 11 20. Pandowska Gica (7) 10 21. Pandowski Wasyl (7) 8 22. Pandowska Melpomeni (7) 4 23. Pandowska Tomai (8) ............, Jani 14 24. Pandowska Melpomeni (8) 11 25. Pandowski Jani (8) 8 26. Pandowska Landa (9) Dina, Manio 10 27. Pandowski Wangel (9) 11 28. Pandowski Kosta (9) 6 29. Pandowska Luba (10) Sofa, Mite 8 30. Pandowski Paskal (10) 12 31. Pandowski Tanas (10) a) 4 32. Pandowska Marjanti (11) ........, Andreas 12 33. Pandowski Paskal (11) 9 23

34.

35.

36.

37.

38.

39.

40.

41.

Paschu Steriani a) Uranija, Christaki Gieorgijowski Fotis (12) Penelopa, Kosta Gieorgijowska Trepsitea (12) Jani Paschu (13) Wasiliki, Sotir Lena Paschu (13) ........ Miledi (Greczynka) ........, Teofil ........ Chariklija ........, Wasyl ........ Tanas ... a) Rina, ...

3 12 ?

10 12 13 ?

4

Uwagi: 1. a) - ewakuowane przez Jugos³awiê, opiekunka Paschu Uranija, 2. b) - jej wspomnienia s¹ przedstawione w pracy Fany MartinowejBuckowej, str. 200, 3. te same liczby przy nazwiskach (w nawiasach) wskazuj¹ na rodzeñstwo.

4. wiek wielu dzieci podano w przybli¿eniu.

Ryc. 7. Toma Pandowska.

Janowo, Wojwodina, 06.03.1949 r.

24

Nastêpny d³u¿szy postój dzieciêcej grupy zarz¹dzono przy granicy albañskiej, gdzie w partyzanckim szpitalu le¿a³a chora na tyfus Aleksandra Pandowska. Rodzeñstwo widzia³o siê z ni¹ tylko z pewnej odleg³oœci, ale przez d³u¿szy czas mogli rozmawiaæ. Od niej dowiedzieli siê o okolicznoœciach œmierci najstarszego brata Paskala.

Na czas nieobecnoœci matki, Toma sama pozostawa³a w domu. Po jej powrocie obie przebywa³y przez kilka dni w zabudowaniach. Jednak po pogró¿kach ze strony miejscowych nacjonalistów greckich zdecydowa³y siê na ich opu-

szczenie. Wieczorn¹ por¹ skierowa³y siê w stronê granicy albañskiej. Matka przekroczy³a j¹ z nadziej¹ na odnalezienie mê¿a i dzieci, a Toma z innymi uciekinierami posz³a w stronê granicy jugos³owiañskiej.

Prawie jednoczeœnie, przy najbli¿szej wizycie partyzantów, wyruszy³a z Breszczeni w stronê granicy jugos³awiañskiej Uranija Paschu z piêciorgiem najm³odszych dzieci (patrz tabela). Pospiesznie pozbiera³a je z najbli¿szych rodzin i ruszy³a w drogê. Po kilkunastu dniach, dziêki partyzantom, wszyscy szczêœliwie dotarli do granicy i znaleŸli siê w bezpiecznym miejscu, ju¿ na terytorium Macedonii jugos³awiañskiej.

Pozostawione przez partyzantów i uciekinierów mienie przejê³o pañstwo greckie, a wobec pozosta³ych Macedoñczyków zastosowano ró¿ne formy zgrecczenia. Do dnia dzisiejszego Grecja nie uznaje narodu macedoñskiego, a tym samym nie dostrzega macedoñskiej mniejszoœci w swoim kraju. Powsta³e po rozpadzie Jugos³awii pañstwo - Republika Macedonii - jest okreœlana przez Greków jako “by³a republika Jugos³awii”. Widocznie w œwiadomoœci Greków istnieje syndrom s³owiañski, bo nawet s³ynny wódz Aleksander Macedoñski ma w Grecji nazwê inn¹ jak w œwiecie Aleksander Wielki.

Przy tej okazji nale¿y dodaæ kilka zdañ o sytuacji w pozosta³ych czêœciach dawnej Macedonii. Macedonia Piriñska, przydzielona Bu³garii po rozpadzie Imperium Otomañskiego, nie posiada w tym kraju odrêbnoœci jêzykowej, choæ istnieje prowincja o nazwie “Macedonia” i akceptowany jest fakt istnienia odrêbnoœci narodowej wœród niewielkiej liczby ludnoœci.

W trzeciej czêœci Macedonii (Wardarskiej) - Republice Macedoñskiej - w r. 2001 istnia³ powa¿ny konflikt etniczny pomiêdzy Macedoñczykami i Albañczykami. Ci ostatni, wyznania islamskiego i stanowi¹cy ok. 20 % ludnoœci republiki, usi³owali wówczas zbrojnie “usun¹æ s³owiañskie si³y z albañskiego terytorium” i utworzyæ “wielk¹ Albaniê”. Obecnie w sposób bardziej demokratyczny usi³uj¹ uzyskaæ jak najwiêcej praw. Ich nieposkromiony apetyt budzi zrozumia³y niepokój, nie tylko wœród Macedoñczyków.

25

5. Pobyt dzieci w Albanii ranicê albañsko-greck¹, prawdopodobnie na odcinku Labanica-Bilista, grupa dzieci przesz³a bez k³opotów, po uprzednim przedstawieniu ¿o³nierzowi jakiejœ informacji przez przewodniczkê. Tu¿ za przejœciem granicznym na dzieci oczekiwa³ samochód ciê¿arowy, który zawióz³ je do miejscowoœci Korcza (Korcë). W niej grupê rozdzielono miêdzy rodziny albañskie. Starano siê przestrzegaæ zasady, aby dzieci z tej samej miejscowoœci by³y jak najbli¿ej siebie. Mieszkañcy dobrze opiekowali siê dzieæmi nie by³y g³odne i czu³y siê bezpieczne, mog³y odwiedzaæ najbli¿szych, jeœli te osoby by³y obecne, i byæ odwiedzanym przez rodziców, bo opiekunki poda³y miejsca ich zakwaterowania. Pobyt trwa³ ok. 2-3 tygodnie.

- Z dzieæmi opiekunki by³am pierwszy raz w kinie na jakimœ filmie wojennym ze scenami strzelaj¹cych samolotów i wówczas bardzo siê ba³am. Przypomina³y mi one sytuacje z Breszczeni, podczas których musieliœmy siê chowaæ pod drzewa lub pod wozy przypomina Risa.

PóŸniej dzieci zawieziono samochodami na stacjê kolejow¹, prawdopodobnie w Gostimë. Niektóre dzieci, widz¹c pierwszy raz parowóz, ucieka³y na jego widok. Z Gostimë poci¹giem pojecha³y do Durrës, du¿ego miasta portowego. Tam umieszczono je w czterech parterowych (letniskowych?) domkach. Po dwóch tygodniach, w po³owie lata, ca³¹ grupê dzieci z Breszczeni do³¹czono do oœrodka dzieci greckich (licz¹cego ok. 500 osób). Oœrodek znajdowa³ siê za miastem, nad brzegiem morza, oddzielony od miasta p³otem z drutu kolczastego, z uzbrojonymi wartownikami (te funkcje pe³ni³y najstarsze dzieci) przy bramie wejœciowej. Oœrodek sk³ada³ siê z kilku du¿ych, jednopiêtrowych willi: na parterze znajdowa³y siê magazyny ¿ywnoœciowe, a pokoje na piêtrze zajmowa³y dzieci.

Dziewczêta z Breszczeni zajmowa³y dwa pokoje, a ch³opcy trzy.

Drewniane ubikacje ustawione by³y nad brzegiem morza. Dzieæmi opiekowa³y siê osoby doros³e - dwie Konstandiny Pandowskie. One te¿ pra³y dzieciom odzie¿, w czym pomaga³y im starsze dziewczêta.

Warunki by³y spartañskie, spanie na siennikach wype³nionych 26

s³om¹ i u³o¿onych na pod³odze. Niekiedy trafia³y siê wszy, a kilkoro dzieci mia³o œwierzb. Trzymano jednak surow¹ dyscyplinê, niczym wojskow¹. Codziennie odbywa³y siê zbiórki, æwiczenia musztry, zespo³owe œpiewanie piosenek, a uczestnictwo w apelach by³o obowi¹zkiem. Najstarszych ch³opców obowi¹zywa³y ró¿ne dy¿ury wartownicze: dwóch sta³o na warcie przy bramie (broñ z bagnetami), a dwóch podobnie uzbrojonych spacerowa³o po obozie lub dozorowa³o przewóz surowców z miasta do obozowej sto³ówki.

Pobytowi towarzyszy³ ci¹g³y niedosyt jedzenia. Na œniadanie ka¿dy otrzymywa³ jedn¹ kromkê chleba, ³y¿eczkê cukru lub kawa³ek bia³ego sera (z robakami) z cebul¹. Opiekunki losowa³y kromki, by nie wyró¿niaæ niektórych ch³opców. Chleb dzieci moczy³y w wodzie, posypywa³y cukrem i tak jad³y. Na obiad najczêœciej otrzymywa³y makaron omaszczony olejem, zupê jarzynow¹ lub fasolow¹. Poniewa¿ ka¿da zupa by³a z robakami, czêœæ dzieci nie jad³a tego dania. Sto³ówka nie posiada³a talerzy, wiêc dzieci jad³y z blaszanych mena¿ek lub z puszek po konserwach, sztuæce musia³y mieæ w³asne. Kucharzami byli partyzanci, a dwie kobiety z partyzantki by³y odpowiedzialne za porz¹dek i ³ad w oœrodku. Najstarsi ch³opcy czasem pracowali w porcie przy wy³adunku zboRyc. 8. Joto, Pando, Risa i Sterek Pan¿a, a najstarsze dziewczêta dowscy, Durrës (Albania), lato 1948 r. w polu. Z prac portowych Przy³o¿ona piêœæ do czo³a by³a gestem ch³opcy przynosili w kietowarzysz¹cym pozdrowieniu partyszeniach po kilka garœci zanckiemu: Me ton Marko bros! pszenicy, któr¹ póŸniej sa- Naprzód z Markosem! mi gotowali.

27

- ¯ebrz¹c na ulicy, pewnego dnia spotkaliœmy jakiegoœ bogatszego Albañczyka, który zaprosi³ nasz¹ grupê ch³opców na ciastka do cukierni. Staliœmy w kolejce i ka¿dy odbiera³ kawa³ek pysznej s³odyczy. Ale ch³opcy po odejœciu od lady wk³adali ca³e ciastko do ust i ponownie podchodzili po nastêpn¹ porcjê. Nim dobroczyñca zorientowa³ siê w naszym postêpowaniu, ka¿dy z nas zjad³ po kilka porcji - wspomina Sterek Pandowski.

Nieustanne uczucie g³odu mobilizowa³o do poszukiwania ¿ywnoœci, z tego te¿ powodu niektóre dzieci chcia³y wracaæ do domu. £owiono ryby (m.in. przy pomocy butelek wype³nionych karbidem) i ¿ebrano chleb podczas pory obiadowej w pobliskich koszarach. Ch³opcy potajemnie wybierali siê na pola i kradli warzywa i owoce w pobliskich sadach (figowych). ¯ebranie pieniêdzy przez dzieci by³o powszechne [8].

Ryc. 9. Grupa dzieci z Breszczeni w Durrës (Albania), lato 1948 r.

Od lewej: 1 - Takis Jotowski, 2 - NN, 3 - Luba Pandowska, 4 - Sterek Pandowski, 5 - Charikleja NN, 6 - Paskal Pandowski, 7- Risa Pandowska, 8 Joto Pandowski, 9 - Landa Pandowska, 10 - NN, 11- Lena Paschu, 12 Jani Paschu, 13 - Wasyl Pandowski, 14 - Pando Pandowski (z karabinem), 15 - Rina Pandowska, 16 - Aleksandra Pandowska.

28

- Nieraz biega³am za wojskowym samochodem, który przewozi³ pieczywo do jednostki, i domaga³am siê od ¿o³nierzy chleba.

Czasem rzucali bochenek w kierunku dzieci. Z otrzymywanego na œniadanie cukru dziewczêta robi³y cukierki, podgrzewaj¹ go w puszkach po konserwach. Suszy³yœmy równie¿ na balkonie chleb, przydzielany w niewielkich iloœciach. Czy magazynowanie suszonego chleba wi¹za³o siê z przysz³¹ podró¿¹? Nie wiem do dzisiaj - wspomina Risa.

W wolnym czasie dziewczêta gra³y w klasy, bawi³y siê w chowanego, a ch³opcy, ci najstarsi, najczêœciej grali gumow¹ pi³k¹ w pi³kê no¿n¹. M³odsi grali pi³k¹ szmacian¹. Niekiedy organizowano biegi i wyœcigi, tak¿e z udzia³em dzieci albañskich. Ch³opcy demontowali stoj¹ce przy drogach uszkodzone pojazdy, z których rozbijali ³o¿yska i zabierali metalowe kulki. S³u¿y³y im do gier na

Ryc.10. Grupa dzieci z Breszczeni w Durrës (Albania), lato 1948 r.

Od lewej: 1 - Rina Pandowska, 2 - Konstandina Pandowska, 3 - Sterek Pandowski, 4 - Jani Pandowski, 5 - Wasyl Pandowski

29

Ryc.11. Dzieci z rodziny Pandowskich w Durrës (Albania), lato 1948 r.

Pierwszy rz¹d (od lewej): Rina, Aleksandra i Wasyl; drugi rz¹d: Lena i Sterek. Z lewej strony widaæ kamienne ogrodzenie i budynek, w którym mieszka³y dzieci z Breszczeni.

krêtym torze piaskowym. Pewnego dnia z wizyt¹ do swoich dzieci przysz³a Kiraca Pandowska. Do Durrës przyp³ynê³a niewielkim statkiem ¿eglugi przybrze¿nej, który zatrzyma³ siê w tamtejszym porcie. Dzieci bardzo cieszy³y siê na widok matki, ale te¿ narzeka³y na swój los.

- Mówi³aœ mamo, ¿e na œwiêta wrócimy do domu, a spotykamy siê w Albanii - nie bez ¿alu zarzuca³a matce najm³odsza córka.

- Ja sama nie wiedzia³am, ¿e tak bêdzie - t³umaczy³a siê Kiraca. Po kilku godzinach odprowadzi³y j¹ do portu, sk¹d wyp³ynê³a do Skodry, mniejszego portu morskiego le¿¹cego na wybrze¿u albañskim. Przy po¿egnaniu Risa wrêczy³a matce woreczek zaoszczêdzonego cukru. W tym czasie Kiraca nie wiedzia³a jeszcze, ¿e jej m¹¿ Wasyl le¿a³ ranny w szpitalu w niedalekim Elbasan (w czasie walk mia³ przestrzelon¹ nogê, ale bez naruszenia koœci). O miejscu jego pobytu dowiedzia³a siê póŸniej, odwiedzi³a go i zostali razem w teym mieœcie, bo po wyleczeniu rany w r. 1949 oboje pop³ynêli statkiem do Szczecina (lub Gdyni), sk¹d przewieziono ich do Czechos³owacji. Mieszkali w Karwinie i pracowali w fabryce obuwia w Gotwaldowie a¿ do czasu wyjazdu do Polski, tj. do roku 1954 [9].

30

6. Oœrodek wychowawczy w Rumunii ewnego dnia listopadowego 1948 r., na dzieñ przed wyjazdem dzieci, w obozie by³ smaczny obiad, na który sk³ada³a siê sma¿ona ryba i ziemniaki.

Wczesnym popo³udniem nastêpnego dnia odby³a siê po¿egnalna kolacja, po której wszystkie dzieci za³adowano do samochodów ciê¿arowych, sadzaj¹c doœæ ciasno obok siebie, i przewieziono przez Elbasan, Strugê, Ohrid i Gostivar na stacjê kolejow¹ w Skopje (Jugos³awia). Do celu transport dotar³ tej samej nocy. Nie wszystkie samochody u¿ywa³y œwiate³ podczas jazdy, a skutek przezornej ostro¿noœci czy te¿ braku reflektorów by³ taki, ¿e dwa pojazdy zboczy³y z drogi i wjecha³y do rowu. Jeden zdo³a³ z niego wyjechaæ, natomiast drugi uleg³ uszkodzeniu i pozosta³ z dzieæmi na trasie. W nim znajdowa³o siê m.in. dwoje dzieci z Breszczeni: Takis Jotowski i dziewczynka o imieniu Chariklija, nieznana z nazwiska.

Licz¹cy prawie 300 km odcinek trasy, samochody przejecha³y bez przerwy na odpoczynek, mimo, ¿e górskie i z³e drogi nie pozwala³y na szybk¹ jazdê. W samochodach by³o zimno, nierównoœci drogi wywo³ywa³y wstrz¹sy, a w konsekwencji wymioty u najm³odszych. W czasie jazdy zabroniono dzieciom wygl¹dania spod plandeki samochodowej i prowadzenia g³oœnych rozmów, strasz¹c rzekomym „us³yszeniem ich przez Tito” [10].

W Skopje brudnym i zmarzniêtym dzieciom nakazano natychmiast zajêcie miejsc w poci¹gu. Pozosta³e na trasie (w zepsutym samochodzie) nie dojecha³y na czas odjazdu poci¹gu i póŸniej skierowano je na Wêgry. Podczas tego postoju poci¹gu kilkoro dzieci uciek³o z wagonu. Prawdopodobnie potajemnie zabrali je rodzice lub krewni przebywaj¹cy w pobli¿u stacji. Jeszcze tej samej nocy poci¹g ruszy³, jak siê póŸniej okaza³o do Rumunii, do miejscowoœci Oradea [11].

By³o to du¿e miasto, z tramwajami, a nas ulokowano w dwupiêtrowym budynku maj¹cym kszta³t podkowy, przypominaj¹cy greck¹ literê P - wspomina Risa.

W Rumunii zakwaterowano dzieci w budynku hotelu (by³ym seminarium duchownym?), gdzie przeszli kwarantannê.

31

32

Ryc.12. Grupa dzieci w parku oœrodka w Oradea, marzec 1949 r., na miesi¹c przed wyjazdem do Polski.

Na odwrocie Pando napisa³: Przyjmijcie to zdjêcie, abyœcie zobaczyli swoje dzieci, gdzie jesteœmy. Wszyscy s¹ razem. Ja jestem z boku po prawej stronie. Darujê to zdjêcie rodzicom na pami¹tkê. Fotografia zosta³a wys³ana z Wêgier (o czym œwiadczy data 08.07.1949 r.) i zapewne dotar³a do nich dopiero, gdy byli w Czechos³owacji.

33

Ryc.13. Sylwetki osób z poprzedniej fotografii. Nazwiska osób z rodziny Pandowskich zaznaczono liter¹ P. Numery w nawiasach oznaczaj¹ rodzeñstwo. Iimionai nazwiska: 1 - NN, 2 - Risto N. (Nauczyciel), 3,4 -NN, 5 - Gica P.(7), 6 - NN, 7 - Landa P.(9), 8,9 - NN, 10 - Dora P.(7), 11 - Jani P.(8), 12,13,14 - NN, 15 - Melpomeni P. (8), 16, 17, 18, 19 - NN, 20 - Lena P.(7), 21 - NN, 22 - Risa P.(5), 23 - NN, 24 - Risto Kuszewski (4), 25 - Joto P.(5), 26 - NN, 27 - Melpomeni P. (7), 28 - NN, 29 - Konstandina P., 30, 31, 32, 33 - NN, 34 - Aleksandra P.(6), 35 - Tomai P.(8), 36 - NN, 37 - Marjanti Kuszewska (3), 38, 39, 40 - NN, 41 - Wasyl P.(6), 42 Koczo P.(9), 43 Elizaweta Kuszewska (3), 44 - Konstandina Pandowska, 45, 46 - NN, 47 - Paskal P.(11), 48 - Sterek P., 49 Luba P.(11), 50 - Wasyl P.(7), 51 - Risto P. (7), 52 - NN, 53 - Kosta Jotowski, 54 - Pando P.(5), 55 - Wangiel P.(9), 56, 57 - NN.

Niektóre z nich chorowa³y na oczy. Po ok. dwóch tygodniach wszyscy zostali przeniesieni do bloków mieszkalnych. Dzieci nosi³y metalowe medaliki identyfikacyjne z t³oczon¹ podobizn¹ Markosa, z jednej strony, i numerem z drugiej. Nast¹pi³ podzia³ na klasy (wed³ug wieku i wzrostu) greckie i macedoñskie. Do nauki jêzyka macedoñskiego przybyli nauczyciele z Jugos³awii, choæ dzieci macedoñskie uczono równie¿ jêzyka greckiego. Ponadto zapoznawano dzieci z podstawowymi zwrotami w jêzyku rumuñskim. Nauka nie trwa³a d³ugo. W tych samych budynkach by³y sypialnie dzieci, klasy lekcyjne i sto³ówka. Po¿ywienie by³o znacznie lepsze ni¿ w Albanii. Dzieciom macedoñskim przywracano nazwiska w ich jêzyku, co chyba by³o zas³ug¹ przyby³ych nauczycieli macedoñskich.

- Bardzo czêsto musieliœmy jeœæ mama³ygê, nawet na niektórych przerwach lekcyjnych (równie¿ z marmolad¹ i owocami).

Przed ka¿dym wspólnym posi³kiem wstawaliœmy od sto³u, i trzymaj¹c zaciœniêt¹ piêœæ przy czole, skandowaliœmy: Triaska Republika Populara Romania! (Niech ¿yje Ludowa Republika Rumuñska) - wspomina Risa.

- G³ód zmusza³ do kradzie¿y ¿ywnoœci wbrew zakazom opiekunów by³y to g³ównie warzywa z okolicznych pól i ogrodów - zapamiêta³ Wangiel [12].

- W parku hotelowym widzieliœmy kasztany, wiêc zaczêliœmy je piec na ognisku. Ale czy piek³y siê d³ugo, czy te¿ krótko, w odró¿nieniu od znanych kasztanów z Macedonii, by³y bardzo gorzkie.

Niektórzy ch³opcy, nie zwa¿aj¹c na to, jedli nawet po kilka sztuk.

Skutek dla nich nie by³ zbyt przyjemny, bo póŸniej wymiotowali - wspomina Joto.

Pewnego dnia (by³o to zapewne w po³owie marca) Pando zwróci³ siê do Risy z proœb¹ o uszycie woreczka na chleb, nie mówi¹c jednak dlaczego go potrzebowa³. Wiele lat póŸniej powiedzia³, ¿e ok. 180 najstarszych ch³opców emigracyjne w³adze partyzanckie zabra³y z grupy i skierowa³y do specjalnego obozu w Bu³garii, gdzie przechodzili przyspieszone szkolenie wojskowe. Po nim mieli byæ przerzuceni na teren Grecji, by wraz z doros³ymi kontynuowaæ walkê partyzanck¹. W tej grupie by³ równie¿ Pando. Na jego szczêœcie, przed momentem przerzucenia szkolonej grupy przez granicê, zachorowa³ na œwinkê i pozosta³ w Bu³garii [13].

34

7. Dzieci w polskich oœrodkach wychowawczych 7.1. Szczawno Zdrój a pocz¹tku sierpnia w³adze oœrodka w Oradea niespodziewanie nakaza³y dzieciom wsi¹œæ do poci¹gu osobowego, nie mówi¹c im o celu podró¿y.

Jedynie opiekunki wiedzia³y, ¿e jad¹ do Polski.

Bardzo je to martwi³o, bo dzieci przemieszcza³y siê wci¹¿ dalej od rodzinnych stron. Jednak swojej rozpaczy nie uzewnêtrznia³y, by nie straszyæ dzieci. W poci¹gu by³y m.in. kosze ze œwie¿ymi bu³kami posmarowane mas³em. Tak bardzo przypad³y one dzieciom do gustu, ¿e jad³y po kilka bu³ek, co wywo³ywa³o zdziwienie polskich opiekunów znajduj¹cych siê w poci¹gu [14].

Poci¹g zatrzyma³ siê w miejscowoœci wypoczynkowej Solice Zdrój (obecnie Szczawno Zdrój) ko³o Wa³brzycha, prawdopodobnie 2 kwietnia 1949 r. Miejscowoœæ nale¿a³a do jednym z najlepszych miejsc wypoczynkowych w Polsce, podleg³ych Funduszowi Wczasów Pracowniczych, który wspólnie z Lig¹ Kobiet i ministerstwem oœwiaty organizowa³ pobyt dzieci-uciekinierów w Polsce [15].

Tam dzieci umieszczono w kilku budynkach sanatoryjnych („Pionier” „Amper”, „Soliczanka”, „Korona” i inne), osobno dziewczêta i ch³opców. Przebadano je pobie¿nie, a niektóre dzieci (m.in. Kostasa Pandowskiego) natychmiast skierowano na leczenie do Rabki ze wzglêdu na krañcowe niedo¿ywienie organizmu.

Sterka Pandowskiego umieszczono w tamtejszym szpitalu, bo mia³ œwinkê. Dzieci pogrupowano wg miejsc pochodzenia (wioskami); opiekunk¹ dzieci z Breszczeni by³a Konstandina Pandowska. Jeszcze na granicy opiekunowie polscy sugerowali wyrzucenie noszonych przez dzieci medalików identyfikacyjnych, bo jak wspominali opiekunowie numery kojarzy³y siê im z obozami niemieckimi. „Z poci¹gu do autobusu, z autobusu do bia³ego budynku.

Ustawiliœmy siê w rzêdach, ch³opcy w jednym, dziewczêta w drugim. Ch³opcy poszli najpierw do fryzjera, a potem w inne miejsce, 35

gdzie powiedziano nam ¿ebyœmy siê rozebrali. Jednego po drugim prowadzono nas za rêkê do k¹pieli. Kiedy zrzuci³em z siebie brudne ubrania, kobieta w d³ugim ¿ó³tym fartuchu wziê³a mnie za rêkê i zaprowadzi³a do pomieszczenia z wannami i prysznicami. Zla³a mnie ciep³¹ wod¹, a potem zaczê³a mnie szorowaæ myd³em. To myd³o by³o jak papier œcierny, bardzo szorstkie. Za ka¿dym razem jak dotyka³a mojego cia³a, wszêdzie mia³em gêsi¹ skórkê i mówi³em „oh la la”. Ca³y czas mnie szorowa³a i powtarza³a „kochane dziecko”. Pierwsze s³owo, które nauczy³em siê po polsku to „kochane dziecko”. Kiedy mnie sp³uka³a, dopiero wtenczas u¿y³a dobrego myd³a. Teraz by³o ju¿ w porz¹dku rzeczywiœcie czu³em siê ju¿ naprawdê dobrze. Nigdy wczeœniej nie by³em przez nikogo myty, nie dlatego ¿e straci³em matkê w bardzo m³odym wieku i nie by³o nikogo, kto móg³by mnie wyk¹paæ, ale dlatego, ¿e tam w domu nie mieliœmy takich udogodnieñ jak bie¿¹ca woda czy prysznic. Po ponownym sp³ukaniu kobieta pomog³a mi wyjœæ z wanny, wytar³a mnie du¿ym rêcznikiem, klepnê³a mnie w pupê i wziê³a nastêpnego ch³opca.” - wspomina Risto Nichov [16].

Ryc.14. Budynek sanatorium w Solicach Zdroju (póŸniejszym Szczawnie Zdroju), w którym przebywa³y dzieci greckie i macedoñskie po odbyciu kwarantanny. Zdjêcie to wyci¹³ Joto Pandowski ze znalezionego niemieckiego przewodnika turystycznego.

36

Ryc.15. Dzieci z ró¿nych rodzin Pandowskich.Solice Zdrój, 20.08.1949 r.

Pierwszy rz¹d (od lewej): 1 - Wasyl Pandowski (syn Wangiela), 2 - Sterek Pandowski (syn Giro), 3 - Dina Pandowska (matka Sterka), 4 Melpomena Pandowska (c.Taszko), 5 - Joto Pandowski (syn Wasyla), 6 Kosta Jotowski, 7 - Risto Pandowski (syn Taszko); drugi rz¹d (od lewej): 1 - Aleksandra Pandowska (córka Wangiela), 2 - Risa Pandowska (córka Wasyla), 3 - Rina Pandowska (córka Wangiela), 4 - Luba Pandowska (córka Mite), 5 - Gica Pandowska (córka Taszko), 6 - Lena Pandowska (córka Taszko).

Przez dwa tygodnie dzieci poddane by³y kwarantannie, podczas której spa³y na siennikach wype³nionych s³om¹, w tym samym, choæ nowym odzieniu, a personel medyczny wraz opiekunami naciera³ im cia³a medykamentami. Podopieczni mogli poruszaæ siê tylko w obrêbie budynku. Po kwarantannie dzieci przebadano ponownie, dok³adnie umyto, dostarczono bieliznê i ubrania, a dotychczasow¹ odzie¿ spalono. Przeprowadzono badania, dokonano szczepieñ i poddano leczeniu (codzienne smarowanie cia³a, podawanie leków itp.). Najwiêcej emocji wœród dziewcz¹t budzi³y 37

badania ginekologiczne. Po badaniach dzieci umieszczono w najwiêkszym budynku sanatoryjnym (przedwojenny Golfhotel „Schlesischer Hof”). Zabroniono im kontaktowania siê z miejscow¹ ludnoœci¹. Po jakimœ czasie dzieci umieszczono w kilku domach wypoczynkowych [17].

Poniewa¿ dzieci dotychczas nie chodzi³y do szko³y b¹dŸ uczêszcza³y z przerwami, przyporz¹dkowanie ich do w³aœciwej klasy nastrêcza³o wychowawcom i nauczycielom nie lada k³opotów. Na pocz¹tku roku szkolnego 1949/1950 problem rozwi¹zano w ten sposób, ¿e nauczyciele przydzielali do klas wed³ug ....wzrostu. Ustawiono je w szeregu i wybierano do odpowiedniej klasy. Najmniejsze znalaz³y siê w klasie pierwszej, wy¿sze w klasie drugiej itd. Risa Pandowska trafi³a do klasy czwartej, a jej brat Joto do trzeciej [18].

Nauka jêzyka polskiego w pocz¹tkowym okresie sprowadza³a siê g³ównie do poznania i stosowania przez dzieci najbardziej potrzebnych zdañ i zwrotów. Klasy by³y z dzieæmi norodowoœci greckiej i macedoñskiej. Oprócz zajêæ lekcyjnych, dzieci uczy³y siê piosenek, polskich ludowych tañców, uczestniczy³y w wycieczkach i mog³y poruszaæ siê po mieœcie w zorganizowanych grupach. Na lekcjach uczono te¿ trochê matematyki. „Od momentu jak znaleŸliœmy siê w Polsce, a wiêc od marca do wrzeœnia , „pod³apaliœmy” sporo jêzyka polskiego, jednak nie na tyle, aby porozmawiaæ. Nauczyciel uczy³ nas powoli, z ogromnym trudem i wielk¹ cierpliwoœci¹. Po siedmiu miesi¹cach w szkole czuliœmy siê doœæ pewnie mówi¹c, czytaj¹c i pisz¹c. Nasz nauczyciel jêzyka polskiego by³ bardzo zadowolony z postêpów jakie robiliœmy.

Uczyliœmy siê mówiæ do niego mamo i tato. Cieszyliœmy siê z ka¿dego nauczonego s³owa. Nauczyciel by³ zadowolony s³ysz¹c ka¿de nasze nowe s³owo.” - pisze R. Nichov [19].

- Wielu Macedoñczyków zauwa¿y³o, ¿e w jêzyku polskim jest du¿o wyrazów, które brzmi¹ podobnie jak w macedoñskim: mama, tata, woda, chleb, rêka, itp. - wspomina Risa. „Z Bulkesz przyjechaliœmy do Solic Zdroju niedo¿ywieni.

Tutaj, w tym turystycznym mieœcie, zaczêliœmy siê cieszyæ z ¿ycia.

Jedliœmy cztery posi³ki dziennie i codziennie za¿ywaliœmy du¿o œwie¿ego powietrza. Pamiêtam, ¿e zarz¹dca naszego budynku, po 38

trzech miesi¹cach mieszkania, powiedzia³ mi o iloœci zjedzonego chleba. W pierwszym tygodniu, co drugi dzieñ, piekarz przywozi³ pe³ny wózek chleba, w drugim i trzecim nie by³o potrzeby na pe³ny wózek, a w drugim miesi¹cu dostarcza³ tylko pó³ wózka, co trzeci dzieñ. Nauczyliœmy siê jeœæ chleb z mas³em i kie³bas¹, a na obiad t³uczone ziemniaki z miêsem i sosem. Na pocz¹tku jedliœmy zupê z du¿¹ iloœci¹ chleba, ale po tym nie starcza³o nam ju¿ miejsca na drugie danie, które by³o g³ównym posi³kiem.” - wspomina w ksi¹¿ce R. Nichov [20].

Dzieci mia³y bardzo dobr¹ opiekê i jedzenie. Dostawa³y równie¿ s³odycze, a niekiedy znajdowa³y je na poœcieli po po³udniowej drzemce. W miarê dobre warunki bytowe, bezpieczeñstwo i ¿yczliwoœæ wychowawców nie wymaza³y z pamiêci dzieci ich rodziców, rodzeñstwa i dramatycznych prze¿yæ. Niektóre dzieci mechanicznie reagowa³y na odg³os pracy silnika traktora i samolotu chowa³y siê pod ³ó¿ka, krzycza³y przez sen, moczy³y siê ze strachu, rozmawia³y ze swoimi bliskimi, a nawet ze swoimi psami, które zosta³y w ich rodzinnych stronach [21].

Prawie roczny okres pobytu dzieci w Szczawnie Zdroju (oraz L¹dku Zdroju) by³ dla nich korzystny. „Dzieci wyleczy³y rany,

Ryc.16. Wasyl i Joto Pandowscy.

Szczawno Zdrój, 01.12.1950 r.

Ryc. 17.Paskal i Sterek Pandowscy oraz Risto Kuszewski.

Szczawno Zrój, 01.12.1950 r.

39

Oddali³ siê ich pesymizm i to wszystko, co siê z nim wi¹¿e, wróci³o w nich zaufanie, uœmiech, okazje do radoœci i marzeñ oraz dzia³anie optymistyczne - ¿ycie. Dzieci ju¿ nie reagowa³y mechanicznie, lecz zastanawia³y siê nad kolejnym krokiem swojego postêpowania. One w nowym œrodowisku sta³y siê dzieæmi. Myœla³y, radowa³y siê, p³aka³y, smuci³y, œpiewa³y, bawi³y siê i œmia³y jak dzieci. I mia³y nadziejê.” [22].

W Szczawnie Zdroju zorganizowano pierwszy kurs nauki jêzyka macedoñskiego (sierpieñ 1949 r.). Wziê³o w nim udzia³ 26 dziewcz¹t i ch³opców z najstarszych roczników. Miêdzy nimi by³ Risto Pandowski. „Mam równie¿ bardzo mi³e wspomnienia zwi¹zane z innym cz³onkiem rodziny Pandowskich o imieniu Risto. By³ on starszym cz³onkiem tej rodziny, pracowa³ na stanowisku kierowniczym i prowadzi³ nas na wyk³ady w wielkim holu domu w Solicach Zdroju.

By³ to bardzo spokojny, rozs¹dny, m³ody i dojrza³y cz³owiek o silnej woli. By³ bardzo chêtny do nauki.” - pisze R. Nichov [23].

7.2. Zgorzelec od koniec stycznia roku 1950 czêœæ dzieci wywieziono z Solic Zdroju do Zgorzelca i umieszczono na terenie by³ych koszarów poniemieckich i domów o cywilnym przeznaczeniu. Wszystkie tworzy³y Pañstwowy Oœrodek Wychowawczym nr 3. Nastêpn¹ grupê dowieziono poci¹giem po wakacjach.

Razem z nimi przyjechali wychowawcy i kilkoro nauczycieli. Dwa miesi¹ce póŸniej przyjecha³y dzieci z oœrodków w L¹dku Zdroju (byli tam tylko Macedoñczycy) i P³akowic. Pod koniec marca 1950 r. w nowym oœrodku wychowawczym przebywa³o 2 675 dzieci, a 350 znajdowa³o siê na leczeniu w sanatoriach, prewentoriach i szpitalach [24].

Powody, dla których nast¹pi³o przemieszczenie dzieci z ró¿nych oœrodków do jednego mog³y byæ kilka, choæ zapewne o ró¿nym stopniu wa¿noœci: 1. Wojna domowa w Grecji by³a zakoñczona; nowe transporty dzieci nie nadchodzi³y. Opieka nad dzieæmi-uciekinierami 40

przesta³a byæ tymczasowa, na co mo¿e pocz¹tkowo liczono, ale zapowiada³a siê na d³u¿szy okres.

2. Przybywa³o coraz wiêcej rodziców dzieci i dalsze ich izolowanie nie by³o wskazane dla prawid³owego rozwoju dzieci.

3. Pod koniec roku 1950 rysowa³a siê mo¿liwoœæ repatriacji dzieci z ZSRR i Ministerstwo Oœwiaty potrzebowa³o budynków z odpowiednim zapleczem na przejœciowe placówki repatriacyjne dla dzieci. Do tego celu nadawa³y siê w Dusznikach Zdroju i L¹dku Zdroju [25].

4. G³ównym zadaniem domów wypoczynkowych by³o goszczenie robotników, st¹d musiano ograniczyæ wykorzystanie sanatoriów Funduszu Wczasów Pracowniczych dla innych celów.

5. W sferze politycznej rok 1950 by³ kolejnym krokiem sowietyzacji kraju, zaostrzania siê konfliktu ZSRR z USA i inwigilacji spo³eczeñstwa, dlatego rozproszone dotychczas po kraju grupy uciekinierów z Macedonii Egejskiej, postanowiono umieœciæ w jednym miejscu.

Oœrodek w Zgorzelcu tworzy³y trzy grupy wiekowe: „Langiewicza” dla dzieci przedszkolnych (wiek 2-6 lat) te mieszka³y w niewielkich domach mieszcz¹cych przy ul. Langiewicza, „Nikos Zachariadis” - dla m³odszych dzieci szkolnych (wiek 6-14 lat), w koszarach (tzw. bia³ych) znajduj¹cych przy ul. Koœcielnej (póŸniej ul. Bohaterów II Armii WP) oraz „Lazo Trpowski” dla starszych dzieci (wiek 14-18 lat). Tê ostatni¹ umieszczono równie¿ w koszarach, znajduj¹cych siê w po³udniowej dzielnicy Zgorzelca - UjeŸdzie. Jedne i drugie koszary by³y otoczone wysokim, ¿elaznym okratowaniem, co ogranicza³o kontakty z miejscow¹ ludnoœci¹. W UjeŸdzie znajdowa³a siê szko³a zawodowa o klasach z kierunkiem mechanicznym, elektrycznym i innymi. Uczniowie uczyli siê i na miejscu mieli zapewnion¹ praktykê [26].

Sale sypialne by³y du¿e, spa³o w nich po 6-8 dzieci, a dobierano je wed³ug wieku. Warunki bytowe by³y dobre: wspólne ³azienki, toalety, sto³ówki, du¿e jadalnie. Dobre by³o jedzenie. Wychowankom nie mo¿na by³o samodzielnie wychodziæ poza ogrodzenie.

Do miasta, do kina, na przedstawienia kukie³kowe dzieci chodzi³y wy³¹cznie z wychowawcami, choæ tego typu rozrywek by³o niewiele. Porz¹dek dnia by³ niezmienny i monotonny: pobudka, 41

gimnastyka, œniadanie, nauka w szkole na terenie oœrodka, obiad, odrabianie lekcji, jakieœ zajêcia œwietlicowe, kolacja i spanie.

Wa¿nym elementem by³y codzienne apele, trwaj¹ce d³u¿ej z okazji ró¿nych rocznic greckich, wspó³zawodnictwo miêdzy blokami w zakresie utrzymywania czystoœci, nauce, œpiewaniu itp. Wszystkie zajêcia zaczyna³y siê na sygna³ gwizdka, którego u¿ywali wychowawcy, choæ trzeba przyznaæ, ¿e niekiedy nadu¿ywali tej formy dyscyplinuj¹cej. Dla starszej m³odzie¿y zorganizowano grupê muzyczn¹, licz¹c¹ 19 osób. Rozk³ad zajêæ by³ tak zaplanowany, ¿e dzieci nie mia³y w nadmiarze czasu wolnego, a jeœli istnia³ ( w niedzielê), to by³ wykorzystywany do zabaw i gier, np. ch³opcy grali w pi³kê no¿n¹.

W tym czasie doroœli emigranci greccy i macedoñscy (w tym du¿o kalek) mieszkali g³ównie na ul. Partyzantów i Warszawskiej. Mieszka³ tu równie¿ wujek Sterka Pandowskiego i stale go odwiedza³. Czêsto przyje¿d¿a³ rowerem i pozwala³ Sterkowi uczyæ siê jeŸdziæ na tym rzadkim pojeŸdzie. Rodzice i znajomi dzieci z oœrodka czêsto podchodzili pod ogrodzenie oœrodka i przekazywali przez okratowanie paczki ¿ywnoœciowe (owoce), co zawsze wzbudza³o zazdroœæ i ¿al pozosta³ych wychowanków.

- Jednak dziewczêta dzieli³y siê z nami zawartoœci¹ paczek.

Bardzo pragnê³yœmy otrzymaæ takie paczki od naszych rodziców, choæ wtedy myœmy nawet nie wiedzia³y, czy nasi rodzice ¿yj¹ wspomina Risa.

Spoœród emigrantów Grecy utworzyli w Zgorzelcu organizacjê partyjn¹ z du¿¹ administracj¹ i sieci¹ informatorów i w³asnej „policji”. Bez pozwolenia i upowa¿nienia nikt nie móg³ ruszyæ siê poza miasto, zmieniæ miejsce zamieszkania lub wys³aæ listy za granicê. (...) Organizacja ta utworzy³a równoleg³¹ dyrekcjê POW, zmuszaj¹c do zatrudniania w³asnych wychowawców, nauczycieli i personel techniczny. (...) Nagminnie zmieniano nazwiska i imiona Macedoñczyków, co czêsto prowadzi³o do buntu. (...) Grecki personel bardziej zajmowa³ siê kontrol¹ pracy polskich nauczycieli i wychowawców ni¿ poszerzaniem wiedzy pedagogicznej i psychologicznej.

Nierzadko niewygodnych nauczycieli i wychowawców macedoñskich okreœlano jako „titowców”, co skutkowa³o ich rezygnacj¹ z pracy w oœrodku [27].

42

Ryc.18. Rozmieszczenie placówek Pañstwowego Oœrodka Wychowawczego w Zgorzelcu. Przetworzono rycinê wystêpuj¹c¹ w pracy P. Nakowskiego.

43

Ryc.19. Dziewczêta z grupy „Nikos Zachariadis”. Zgorzelec, 29.05.

1950 r. Stoj¹ (od lewej): 1 - Tina Samandowska, 2 - NN, 3 - NN, 4 Dota Janowska, 5 - Risa Pandowska, 6 - Kostas Bakolas (nauczyciel jêz. greckiego), 7 - Rina Pandowska, 8 - NN, 9 - NN, 10 - Kica Plukowska, 11 - Lena ... i 12 - Welika Samandowska. Klêcz¹ (od lewej): 1 - Lena Petkowska, 2 - NN, 3 - NN, 4 - Melpomeni Pandowska i 5 - Doca Aleksowska. Siedz¹ na ziemi (od lewej): 1 - Zografo Chacjanidu, 2 - Kasjani Stojanowska i 3 - Marika Stojanowska.

Podczas podpisywania Uk³adu Zgorzeleckiego (6.07.1950 roku) czêœæ dzieci wywieziono daleko za miasto w celu podziwiania okolicznych krajobrazów i pól, chyba Pañstwowego Gospodarstwa Rolnego, z ³anami pe³nych k³osów. Pozostaj¹cym w oœrodku dzieciom m³odszym nie tylko zabroniono wychodziæ z budynków, ale nawet podchodziæ do okien.

Niektóre dzieci macedoñskie by³y gorzej traktowane od greckich, kazano im m.in. wykonywaæ bardziej mêcz¹ce prace porz¹dkowe, zmieniano im nazwiska, co rzuca³o siê w oczy osobom doros³ym, i o czym po wielu latach wspominali niektórzy nauczyciele. „Pamiêtam wprowadzane przez ówczesne w³adze greckie rygory: marsze w czwórkach, zbiórki, rozkazy. Wdra¿ano dryl 44

wojskowy. Wówczas te¿ zaczê³y rodziæ siê grecko-macedoñskie konflikty. Broniliœmy wtedy Macedoñczyków. Zastanawia³o nas, ¿e macedoñscy nauczyciele i wychowawcy gdzieœ „znikali”. Czêsto pytaliœmy gdzie oni s¹? Wydawa³o mi siê wówczas, ¿e dzieci macedoñskie by³y gorzej traktowane ni¿ dzieci greckie. Hellenizacja dzieci macedoñskich robi³a z³e wra¿enie zmieniano im imiona i nazwiska.”. Postêpowanie takie mog³o byæ skutkiem wykonywania poleceñ z dalekiego Peloponezu [28].

Inny aspekt pracy w tym oœrodku jest podany w kolejnej ksi¹¿ce: Podobnie jak w innych krajach tak i w Polsce, kierownictwo by³o podwójne - dyrektor polski i grecki. Przez d³u¿szy czas osob¹ odpowiedzialn¹ ze strony polskiej by³ Kopczyñski, który szczególnie stara³ siê o zachowanie praw narodowoœciowych dzieciom macedoñskim.

Za ca³oœæ spraw ze strony greckiej odpowiada³ K. Sideropulos-Rygas.

W niektórych sprawach mia³ on odmienne zdanie, i wykorzystuj¹c swoj¹ pozycjê, czêsto Ryc. 20. Dzieci z rodzin Pandowskich. doprowadza³ do konflikZgorzelec, 1951 r. Pierwszy rz¹d: Joto, tów. Po jakimœ czasie jego wujek - Kosta Krstu i Melpomeni. przeniesiono go do RuRz¹d drugi: Wasyl, Lena, Risa, Efigenia, munii.[29] Gica i Dora.

Pocz¹tkowo dyrekcja POW tolerowa³a negatywn¹ pracê greckiej organizacji partyjnej i greckiego personelu. Ale pozostawienie tej sytuacji 45

grozi³o wypaczeniami w procesie dydaktycznym i wychowaniu dzieci, ich psychicznemu okaleczeniu. Drastycznym przyk³adem nastêpstwa niepedagogicznej atmosfery by³o samobójstwo 16-letniego ch³opca, z którego mi³oœci do kole¿anki wyœmiewa³ siê grecki wychowawca. W tym okresie ponad 60. nauczycieli i wychowawców zrezygnowa³o z pracy. M³odzi Macedoñczyczy skar¿yli siê dyrekcji: „Nas Grecy krzywdz¹, poniewa¿ jesteœmy Macedoñczykami”. Dlatego ju¿ w marcu 1951 r. W. Kopczyñski otrzyma³ zadanie znalezienia innego miejsca dla oœrodka wychowawczego, by na proces adaptacyjny dzieci nie wp³ywa³y tak mocno greckie struktury polityczne. Nowe warunki mia³y zapewniæ prawid³owy proces dydaktyczno-wychowawczy dzieci, zbli¿ony do polskich placówek [30].

WyraŸne ró¿nicowanie narodowoœciowe przez greckie czynniki polityczne (niektórzy autorzy opracowañ mówi¹ o jawnej kampanii antymacedoñskiej), mog³o mieæ pod³o¿e w zró¿nicowa-

Rys. 21. Grupa dziewcz¹t z opiekunk¹. Zgorzelec, 1950 r. Stoj¹ (od lewej): 1 - NN (Greczynka), 2 - Marjanti Kuszewska, 3 - Tomai Pandowska, 4 - Konstandina Pandowska (opiekunka), 5 - Melpomeni Pandowska, 6 - Marjanti Pandowska i 7 - NN. Fotografia ze zbiorów Sterka Pandowskiego.

46

nej szybkoœci przyswajania wiedzy przez dzieci, a w konsekwencji rozwarstwienie mo¿liwoœci dalszego kszta³cenia siê i- byæ mo¿e - w niedalekiej przysz³oœci nierównomiernego uzyskania posad. Nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e dzieci macedoñskie szybciej uczy³y siê jêzyka polskiego ni¿ dzieci greckie, zna³y wiêkszy zasób s³ów, a tym samym mia³y mniejsze trudnoœci ze zrozumieniem podawanej wiedzy na innych przedmiotach. To ujawni³o siê jeszcze w Solicach Zdroju, a na pewno spotêgowa³o w Zgorzelcu. Pocz¹tkowo wzbudza³o to zaciekawienie m³odych nauczycieli. Jedna z wychowanek POW zapamiêta³a rozmowê miêdzy polskimi nauczycielami, zapewne polonistami [31].

- Ciekawe, zauwa¿y³em, ¿e dzieci o nazwiskach koñcz¹cych siê na -ski i -ska lepiej siê ucz¹ od tych na -is lub -u. Ale nie wiem dlaczego [32].

We wspomnieniach R. Nichova znajdujemy zapis potwierdzaj¹cy kolejny raz wiêksz¹ zdolnoœæ przyswajania jêzyka polskiego przez dzieci macedoñskie: „Kolejne imiê z rodziny Pandowskich, niezbyt pospolite, to Dora. Dora by³a piêkn¹ i m³od¹ dziewczyn¹. Ona równie¿ bardzo szybko „pod³apa³a” jêzyk polski. Pamiêtam moment, kiedy w r. 1950 by³ u nas Zachariadis razem z przedstawicielem rz¹du polskiego ministrem W. Kopczyñskim. Kiedy mówi³ Kopczyñski, Dora t³umaczy³a Zachariadisowi. Kiedy mówi³ Zachariadis, ja t³umaczy³em Kopczyñskiemu”. [33] Na wakacje wszystkie dzieci wyjecha³y do znanych miejscowoœci wypoczynkowych. Po ukoñczeniu klasy czwartej Joto przebywa³ na wakacjach w Szklarskiej Porêbie, a Risa w Obornikach Œl¹skich.

7.3. Police o wakacjach, wszystkie dzieci wywieziono poci¹giem do Polic (ko³o Szczecina) i umieszczono w utworzonym tam Pañstwowym Oœrodku Wychowawczym nr 1 dla dzieci greckich i macedoñskich.

Wraz z nimi przeniesiono tylko czêœæ kadry pedagogiczno-wychowawczej. Podczas wakacji przeprowadzono nabór pewnej liczby m³odych nauczycieli. Wielu 47

Ryc. 22. Fragment planu Polic (cz. I) z zaznaczeniem niektórych budynków zajêtych dla potrzeb Pañstwowego Oœrodka Wychowawczego.

Liczby III, IV i V to tzw. Osiedla, w których przebywa³y dzieci w przybli¿onym wieku. Osiedle I i II nie zaznaczono na planie. Mieœci³o siê ono we wschodniej czêœci miasta. Szko³a znajdowa³a siê za lasem, na pó³noc od osiedla V. Inne oznaczenia: 5 - Klub Nauczyciela, 6 - dyrekcja POW, 7 - basen (dzisiaj nie istniej¹cy), 8 - droga do szko³y.

Bardzo dziêkujê Docy Gogarowskiej i Jej Córce Lenie - za cierpliw¹ i pe³n¹ poœwiêcenia transformacjê obecnego planu miasta do stanu z okresu dzia³ania oœrodka.

48

Ryc. 23. Fragment planu Polic (cz. II) z zaznaczeniem niektórych budynków zajêtych dla potrzeb Pañstwowego Oœrodka Wychowawczego.

Liczby III, IV i V tzw. osiedla. Osiedle I i II nie zaznaczono na planie.

Mieœci³o siê ono we wschodniej czêœci miasta.Starsze dzieci mieszka³y w budynkach przy ul. Bohaterów Westerplatte, a inwalidzi wojenni zajmowali budynki przy ul. Odrzañskiej.

Bardzo dziêkujê Docy Gogarowskiej i Jej Córce Lenie - za cierpliw¹ i pe³n¹ poœwiêcenia transformacjê obecnego planu miasta do stanu z okresu dzia³ania oœrodka.

49

z nich przesz³o odpowiednie przygotowanie.

Kolejne przeniesienie wi¹za³o siê z niemo¿liwoœci¹ stosowania metod wychowania i uczenia wypracowanych w L¹dku Zdroju i Solicach Zdroju. Ingerencja polityczna doprowadzi³a do powstania Ÿle rozumianego wspó³zawodnictwa miêdzy grupami dzieæmi, dzia³ania na gwizdek, traktowania dzieci przedmiotowo, jak przysz³ych ¿o³nierzy, braku zabaw, radoœci i kontaktów z ich rówieœnikami, mieszkañcami miasta.

Przeniesienie, choæ zapewne kosztowne, by³o jednak dla dzieci podwójnym „wyzwoleniem”. W sferze politycznej uwolni³o je od destrukcyjnego wp³ywu greckiej organizacji partyjnej, a w psychicznej od izolacji ze œwiatem, czego symbolem by³ ¿elazny p³ot wokó³ jednych i drugich koszar.

Na zmianê lokalizacji mog³a równie¿ mieæ wp³yw rosn¹ca atmosfera „zimnej wojny”. W dobrze zachowanych koszarach ulokowa³ siê bowiem sztab jednostki z £u¿yckiej Brygady Wojsk Ochrony Pogranicza oraz jednostka chemiczna. Pierwszy z wymienionych stacjonowa³ tam a¿ do momentu rozformowania (lata 90.)

Nie mo¿na równie¿ pomin¹æ zamys³u asymilacji pewnej liczby uciekinierów w Polsce. Aby ten proces by³ jak najbardziej skuteczny, dzieci m³odsze i starsze musia³y ¿yæ w najbli¿szym okresie poœród polskich rówieœników szko³ach podstawowych i œrednich.

Police by³y czêœciowo zniszczone w czasie wojny, a ruiny domów otacza³y POW. By³ to du¿y oœrodek po³o¿ony na rozleg³ym, zadrzewionym terenie, z kilkudziesiêcioma budynkami, w których mieœci³y siê magazyny, sto³ówki, warsztaty i domy dziecka. By³ nawet szpital. W s¹siedztwie budynków by³o kilka betonowych bunkrów (stoj¹ do dziœ). Du¿a iloœæ zieleni i powierzchnia pozwala³a na krótkie wycieczki w cieniu drzew i organizowanie zabaw. Dzieci otrzyma³y odzie¿, bieliznê, obuwie, podrêczniki, zeszyty i przybory szkolne, a wiêc wszystko, co by³o im niezbêdne do szko³y. Podczas wakacji wyje¿d¿a³y na kolonie letnie. W tym czasie w oœrodku nie by³o osobnego budynku szko³y, a zajêcia lekcyjne odbywa³y siê w ma³ych salach znajduj¹cych siê w kilku budynkach mieszkalnych. Przez jakiœ czas funkcjonowa³y, jako osobne, klasy macedoñskie i greckie. Dzieci o zbli¿onym wieku 50

grupowano w tzw. domach dziecka, których by³o kilka. Ka¿da sala mieszkalna w domach dziecka by³a wyposa¿ona w g³oœnik, przez który podawano bie¿¹ce informacje, wa¿ne komunikaty o organizowanych imprezach oraz muzykê greck¹. Komunikaty nadawano w dwóch jêzykach. Dzieci otrzymywa³y wystarczaj¹c¹ iloœæ po¿ywienia i nie narzeka³y na jego brak.

- Jak przyjechaliœmy do Polski, to dziwiliœmy siê, ¿e musimy zjeœæ pierwsze, drugie i trzecie danie. U nas w Grecji by³o zawsze jedno danie tzw. mand¿a (chyba nazwa turecka). Mand¿ê jad³o siê zawsze z chlebem. Podczas obiadu kazali nam jeœæ zupê i drugie danie z ziemniakami. U nas ziemniaków prawie siê nie jad³o, chyba ¿e pieczone. Jedzenia w Policach by³o du¿o i nikt nie chodzi³ g³odny - wspomina Doca Gogarowska.

- Na terenie oœrodka, poœród gruzów zniszczonych domów by³o du¿o dzikich królików.

Ryc. 24. Risa Pandowska Ch³opcy zastawiali na nie sid³a jako uczennica szko³y i ³apali. PóŸniej piekli nad ogpodstawowej w Policach, 1953 r. niskiem. To zajêcie nie wynika³o z braku jedzenia, ale raczej by³o form¹ rozrywki (samodzielnej, niekontrolowanej przez wychowawców) i urozmaiceniem jad³ospisu - dodaje Joto.

Mimo starañ i du¿ej iloœci imprez wype³niaj¹cych czas wolny, objawy choroby sierocej wœród dzieci wystêpowa³y bardzo czêsto, zarówno w Zgorzelcu jak i Policach. Nie dotyczy³ on w tak du¿ym stopniu dzieci z Breszczeni, poniewa¿ nadal by³y z nimi dwie opiekunki z tej wioski, które w ka¿dej chwili s³u¿y³y pomoc¹, rad¹ i z nimi dzieci (a przede wszystkim dziewczêta) wi¹za³y namiastkê ciep³a rodzinnego domu. Jednak przypadki jaskrawego wystêpowania choroby sierocej w oœrodku by³y zauwa¿ane nawet 51

przez dzieci.

- Pamiêtam bardzo dobrze kilkuletniego ch³opaka, samotnie siedz¹cego zawsze z boku grupy, z palcem w buzi i zapatrzonego w jakiœ przedmiot i ko³ysz¹cego siê równomiernie. Nie bawi³ siê z innymi dzieæmi, ma³o rozmawia³ z rówieœnikami. Myœleliœmy, ¿e jest chory umys³owo. Gdy wychowawczynie zaczê³y go przytulaæ, uœmiechaæ siê do niego, zagadywaæ - jednym s³owem okazywaæ wiêksze zainteresowanie jego osob¹ zmieni³ siê. Obecnie jest dojrza³ym mê¿czyzn¹, ma swoj¹ rodzinê,dwie doros³e córki i wnuki. Podobnych przyk³adów by³o wiele - wspomina Doca Gogarowska.

Dzieci z ka¿dego domu dziecka uczestniczy³y obowi¹zkowo w apelach, organizowanych z regu³y pod koniec tygodnia, podczas których podsumowywano miniony tydzieñ i zapoznawano z najwa¿niejszymi zadaniami wychowawczymi na najbli¿szy okres. Odbywa³y siê one w godzinach popo³udniowych, ale w wa¿nych sprawach zdarza³y siê apele, nawet w godziRyc. 25. Joto Pandowski. nach porannych. Od wszystPolice, 1954 r. kich wymagano dyscypliny i przestrzegania regulaminu oœrodka. Wiêksze grupy dzieci przemieszcza³y siê po oœrodku czwórkami, choæ np. tolerowano samodzielne przejœcie do szko³y. W œwietlicy oœrodka wyœwietlano filmy, organizowano akademie z okazji œwi¹t greckich i polskich.

Dzia³a³ teatr kukie³kowy, w którym uczestniczy³o ok. dziesiêcioro dzieci (wœród nich Joto Pandowski), a do wystêpów byli przygotowywani przez pracownicê oœwiatow¹ oœrodka. W wykonaniu teatru dzieciêcego odby³y siê dwa przedstawienia. Dzia³a³ kilkunastoosobowy zespó³ taneczny kierowany przez choreografa 52

Ryc. 26. Leon Gogarowski przy basenie oœrodka. Police 1960 r.

Basen zosta³ wybudowany przy du¿ym udziale dzieci.

Krystynê Machniak. W domach dziecka by³y ró¿ne dru¿yny sportowe, które rozgrywa³y popularne konkurencje, najczêœciej pi³kê no¿n¹. Dzieci uzdolnione muzycznie gra³y w szkolnej orkiestrze.

Dzia³a³ samorz¹d uczniowski, który wspó³organizowa³ imprezy z okazji œwi¹t greckich. Jego cz³onkowie brali udzia³ w akademiach okolicznoœciowych i prowadzili wspó³zawodnictwo miêdzy grupami.

Czy do oœrodka w Policach korespondencja zagraniczna (od rodziców dzieci) przychodzi³a normaln¹ poczt¹, czy te¿ by³a przewo¿ona przez specjalnych kurierów oba przypadki s¹ mo¿liwe. Wiadomo jedynie, ¿e w odró¿nieniu od Zgorzelca, dzieci mog³y pisaæ listy i wysy³aæ w normalny sposób. W dostêpnych opracowaniach brak jest informacji na temat innego sposobu wymiany korespondencji. Mo¿na przyj¹æ, ¿e niektóre osoby z w³adz emigracyjnych mia³y bardzo du¿e uprawnienia polityczne, m.in. do wielokrotnego przekraczania granic pañstw, w których by³y dzieci uchodŸców i ich rodzice. Mog³y te¿ przewoziæ listy miêdzy dzieæmi 53

i rodzicami. W Policach listy przekazywali dzieciom wychowawcy na apelach [34].

Szczegó³y zwi¹zane z korespondencj¹ wspomina Doca Gogarowska: - Listy od naszych najbli¿szych przychodzi³y do Domu Dziecka, a odbierali je nasi wychowawcy (Grecy). Oni otwierali koperty, czytali treœæ listów, a nawet zamazywali wiadomoœci, które nie powinny dotrzeæ do nas. Listy nam przekazywali lub je zatrzymywali. Przez d³ugie lata nasi najbli¿si poszukiwali nas, a myœmy byli przekonani, ¿e o nas zapomnieli. [35] Podobnie jak w Zgorzelcu, w Policach dzieci uczy³y siê swojego jêzyka macierzystego. Tu równie¿ nauczycielami i wychowawcami byli Polacy, Grecy i Macedoñczycy. Po wielu latach tak ich oceni³ jeden z nauczycieli: Fenomenem tamtych czasów by³ niezwyk³y paradoks: wspaniali wychowawcy polscy, macedoñscy i greccy potrafili nauczyæ swoich wychowanków tego, czego sami nie znali. W pewnym sensie edukowali siê razem z nimi. [36].

Wiêkszoœæ dzieci uczy³a siê dobrze i otrzymyRyc. 27. Rysunek Risy Pandowskiej wa³y promocjê do nastêpnej wykonany przez Kostê klasy. W oœrodku kontynuoJotowskiego. Bielawa, 30.07.1955 r. wano funkcjonowanie klas semestralnych i dwóch promocji w ci¹gu roku. Risa ukoñczy³a w r. 1951 klasê pi¹t¹, a Joto czwart¹. W nastêpnym - Risa przesz³a do klasy siódmej; Joto odpowiedni¹ wy¿sz¹. Do siódmej skierowano j¹ (wraz z innymi dzieæmi) ju¿ do Szczecina, gdzie mieszka³a w internacie przy ul. Bohaterów Warszawy. W nim znajdowa³y siê tylko dzieci uchodŸców. Z in54

ternatu doje¿d¿a³a do Szko³y Podstawowej nr 7. Mimo, ¿e dzieci uchodŸców spotka³y siê w klasie pierwszy raz z dzieæmi polskimi, nie by³o przypadków reakcji negatywnych. Klasê siódm¹ Risa ukoñczy³a w r. 1953. Po ukoñczeniu klasy pi¹tej Joto równie¿ zosta³ przeniesiony do internatu w Szczecinie i dwa lata uczêszcza³ do szko³y podstawowej. W internacie dzia³a³ chór mieszany prowadzony przez Paulosa Raptisa i Lakisa NN. Jednak ze wzglêdu na du¿¹ rotacjê m³odzie¿y, chór ten nie dzia³a³ d³ugo.

- Bardzo mile wspominam pobyt w Policach, gdzie nauka, zabawy i zajêcia przeplata³y siê tak czêsto, ¿e zapominaliœmy o naszym sieroctwie. Nie by³o przykrych dla nas zdarzeñ, przeciwnie wszyscy nauczyciele i wychowawcy starali siê jak najlepiej zast¹piæ nam rodziców, a w oœrodku czuliœmy siê jak w domu u znajomych. Pamiêtam oddanego dzieciom nauczyciela muzyki, Józefa Pawlika, który po jakimœ czasie opuœci³ oœrodek i by³ w Zespole Pieœni i Tañca „Œl¹sk”. Gdy by³am ju¿ w szkole œredniej, dzieci z naszego liceum w Szczecinie zosta³y zaproszone na wystêp tego zespo³u. To sta³o siê z jego inicjatywy - wspomina Risa.

Greckie w³adze polityczne nak³oni³y wielu absolwentów (Greków i Macedoñczyków) szkó³ podstawowych, w tym równie¿ Risê, do kontynuowania nauki w szko³ach pedagogicznych, t³umacz¹c to koniecznoœci¹ istnienia kadry nauczycielskiej dla potrzeb dzieci emigrantów. Po zdaniu egzaminu wstêpnego, Risa uczêszcza³a ona przez 5 lat (1954-1958) do Pañstwowego Liceum Pedagogicznego w Szczecinie przy ul. Wielkopolskiej 15, mieszkaj¹c ca³y czas w internacie na ul. Jagielloñskiej. Podczas wakacji by³a na kursie jêzyka macedoñskiego (Œliwno, 1954) i obozie harcerskim (Otmuchów, 1955), bo jej klasa tworzy³a dru¿ynê harcersk¹, a w tamtych czasach ka¿dy harcerz z liceum musia³ byæ przygotowany do prowadzenia dru¿yny.

Podczas pobytu w internacie zaczê³y siê ograniczenia ¿ywnoœciowe. Wydzielano iloœæ chleba dla ka¿dego ucznia, porcjowano mas³o, na œniadanie podawano tylko zupy mleczne itp. Takie postêpowanie wi¹za³o siê zapewne z wyrównaniem norm ¿ywieniowych we wszystkich internatach w Polsce. Podczas wakacji ch³opców mieszkaj¹cych w internacie kierowano na jeden miesi¹c do pracy w gospodarstwie rolnym w Kroœcienku, gdzie 55

znajdowa³a siê rolnicza spó³dzielnia produkcyjna „Nea Zui” (Nowe ¯ycie), za³o¿ona przez greckich i macedoñskich rolników. Tam ch³opcy pomagali przy pracach ¿niwnych po 3 godziny dziennie.

Mieli zapewnion¹ ¿ywnoœæ i nocleg. M³odzie¿ chêtnie tam jeŸdzi³a, bo mia³a wiêksz¹ swobodê ni¿ w internacie. Joto by³ tam 3 razy, a w czasie jednego pobytu pozna³ Nikosa Chadzinikolau, póŸniejszego poetê, z którym spa³ pod jednym namiotem.

Ryc. 28.Dziewczêta z liceum pedagogicznego podczas przerwy lekcyjnej. Szczecin, 11.01.1957. Od lewej: 1 - Tronda Bakuszowska, 2 - Risa Pandowska, 3 - Lefteria Niczewska, 4 - Doca Gogarowska.

56

8. Spotkanie z rodzicami w Bielawie naszych rodzicach nie zapomnia³am. Bêd¹c w liceum pedagogicznym, pisa³am bardzo du¿o listów do Czerwonego Krzy¿a z zapytaniem o miejsce ich pobytu. W wielu odpowiedziach by³ ten sam zapis Nieznane miejsce pobytu. Ale pewnego dnia (chyba po wakacjach roku 1953 nadesz³a radosna wiadomoœæ: Wasyl i Kiraca Pandowscy mieszkaj¹ w Czechos³owacji. By³ równie¿ ich adres. Bardzo siê tym ucieszy³am. Natychmiast powiadomi³am Jota. Pisaliœmy listy do rodziców, informuj¹c ich o szkole, o nauce i o naszej têsknocie za nimi. W listach odrysowywaliœmy nasze d³onie, ¿eby rysunkiem pokazaæ, jacy jesteœmy duzi. Wys³a³am nawet fotografiê (jestem na niej razem z Jotem),wykonan¹ chyba dwa lata wczeœniej. Pokolorowa³am j¹ kredkami, aby by³a radoœniejsza. Rodzice przys³ali nam swoj¹ fotografiê, która by³a najwa¿niejsza ze wszystkich, jakie posiadaliœmy.

Ju¿ nie pamiêtam, od kogo dowiedzia³am siê o przybyciu rodziców do Polski, czy z Czerwonego Krzy¿a, od wychowawcy w internacie, czy te¿ od Panda. Wa¿ne, ¿e otrzyma³am ich adres zamieszkania. Przy najbli¿szej okazji pojecha³am z Jotem poci¹giem do Bielawy, chyba w towarzystwie innych dzieci i opiekuna.

Pando ze wzglêdu na pracê nie móg³ jechaæ z nami. W Bielawie byliœmy w nocy (mo¿e póŸnym wieczorem), a napotkani ludzie wskazali nam ul. Wysok¹, gdzie mieli mieszkaæ nasi rodzice. Gdy doszliœmy na miejsce, domy i ulica nie mia³y oœwietlenia i sprawia³y bardzo ponure wra¿enie, a tym samym potêgowa³y strach, bo bardzo baliœmy siê w nieznanym nam mieœcie.

Gdzieniegdzie przez szyby okien tli³o siê s³abe œwiat³o. Z dr¿¹cym sercem wesz³am do najbli¿szej bramy, i badaj¹c po omacku œcianê, natrafi³am na drzwi. Zapuka³am. Wysz³a kobieta ze œwieczk¹ w d³oni i badawczo spojrza³a na nas. Zapyta³am o Pandowskich, przedstawiaj¹c siebie i Jota jako ich dzieci.Pani Satrazemi, bo tak nazywa³a siê s¹siadka rodziców (te¿ emigrantka z Grecji), wskaza³a nam drzwi po drugiej stronie niewielkiego korytarza. W te drzwi zapukaliœmy mocniej. Przedstawiliœmy siê...

57

Ryc. 29 Zdjêcie Kiracy i Wasyla Pandowskiego wys³ane z Czechos³owacji do Polic. Na odwrocie (po grecku) tekst listu: Jak siê macie dzieci Joto, Pando i Risa Pandowscy? Ca³ujemy z daleka wasze oczy my rodzice ojciec i matka. Wysy³amy to zdjêcie, ¿ebyœcie zobaczyli nas i wspomnieli oraz ¿ebyœcie nas nie zapomnieli. Pozdrawiamy was. Karvina, 02.02.1953.

i wszyscy siê rozp³akali. Powitaniom nie by³o koñca, a ka¿dy powrót do tej chwili wymusza ³zy w moich oczach. Opowiedzieliœmy o swoich losach i prze¿yciach z ostatnich szeœciu lat, bo a¿ tak d³ugo nie widzieliœmy siê. Mama w nocy kilkakrotnie wstawa³a, patrzy³a na nas, cieszy³a siê z naszej obecnoœci, i podziwia³a tak du¿e dzieci.

Na pewno dzisiaj nie potrafiê wyraziæ jej zadowolenia i radoœci wspomina Risa [37].

Jeszcze przed przybyciem emigrantów z Grecji, w³adze miasta Bielawy postanowi³y czêœæ przyjezdnych umieœciæ w budynkach poobozowych stoj¹cych przy ul. Wysokiej. W tym celu miejski zak³ad komunalny przeprowadzi³ niezbêdn¹ adaptacjê sal na mieszkania. W ka¿dej bramie (od 1 do 10) by³o ich osiem o powierzchni ok. 70 m ka¿da, z jednym piecem i ubikacj¹. Wstawiono 58

œcianki dzia³owe, piece kaflowe, wêglowy grzejnik na wodê, pod³ogi, drzwi i ocieplono sufity. Do tak przygotowanych mieszkañ wprowadzi³y siê emigranckie rodziny. Pandowscy na wyposa¿enie otrzymali drewniane ³ó¿ka (jedno szpitalne) z siennikiem, szafê, dwa krzes³a i stolik. W tych budynkach mieszka³o ok. 15 rodzin emigrantów, a reszta w innych czêœciach Bielawy (w sumie ok. 70 osób). Do czasu doprowadzenia energii elektrycznej do mieszkañ, do oœwietlenia u¿ywano lamp naftowych. W roku 1955 doprowadzono gaz, a ka¿d¹ kuchniê wyposa¿ono w dwupalnikow¹ kuchenkê gazow¹ [38].

Kiraca otrzyma³a pracê w internacie jako sprz¹taczka, a Wasyl w transporcie tamtejszego zak³adu bawe³nianego, gdzie przewozi³ zaprzêgiem konnym drewniane skrzynie. Po likwidacji transportu konnego, pomaga³ przewoziæ samochodem pojemniki na przêdzê. Na tym stanowisku pracowa³ do roku 1965. Natomiast Kiraca po przebytej chorobie i potrzebie opieki nad wnuczêtami, czasowo zrezygnowa³a z pracy, by po kilku latach powróciæ ponownie do sprz¹tania biur, gdy¿ do przejœcia na emeryturê musia³a mieæ odpowiedni¹ iloœæ przepracowanych lat.

Ryc. 30. Zdjêcie rodziny Pandowskich po powrocie rodziców z Czechos³owacji. Bielawa, 1954 r. Siedz¹: Wasyl i Kiraca, stoj¹ (od lewej): 1 - Pando, 2 - Risa, 3 - Joto.

59

Rodzinie Pandowskich przydzielono przydomow¹ dzia³kê, na której mogli uprawiaæ warzywa. Warunki umo¿liwia³y im równie¿ hodowanie kur i trzody chlewnej, co robili wszyscy mieszkañcy ul. Wysokiej. Ziemniaki uprawiali na pobliskich polach, a zielsko (sk³adnik paszy) zbierali na ³¹kach. Po œmierci Kiracy (1968 roku) rodzina zaprzesta³a hodowli œwiñ.

Chyba w roku 1961 uchodŸcy z greckiej Macedonii zorganizowali swój pierwszy piknik. Odby³ siê w niedzielê majow¹, w parku w Szczawnie Zdroju, przy piêknie kwitn¹cych magnoliach.

Wybór tego miasta nie by³ przypadkowy, bowiem w jego domach uzdrowiskowych dzieci uchodŸców mia³y pierwsz¹ stycznoœæ z Polsk¹. Grupy greckie i macedoñskie przyje¿d¿a³y na spotkanie autobusami, samochodami ciê¿arowymi i poci¹gami z miejscowoœci, gdzie znajdowa³y siê wiêksze skupiska emigrantów, niekiedy ca³ymi rodzinami. Wszyscy przywozili ze sob¹ po¿ywienie, ró¿ne napoje i ciasta, przygotowywane wed³ug receptury wyniesionej z domu rodzinnego. Potrawami czêstowano siê wzajemnie, a roz³o¿one na trawie koce s³u¿y³y za sto³y. Z g³oœnika nadawano muzykê greck¹ i macedoñsk¹, a na niewielkim podium czasem wystêpowa³y zespo³y wokalne. By³o równie¿ miejsce na tañce.

Ryc. 31. Uczestnicy pikniku greckiego w Szczawnie Zdroju, maj 1964. Od lewej: S³awonia Darowska, Teodor Uzunow, Risa Pandowska i Józef Wyspiañski.

60

Znajomi spotykaj¹c siê, informowali siê wzajemnie o swoich rodzinach, miejscu pracy i przekazywali wiadomoœci nadchodz¹ce z ich rodzinnych stron. Towarzyszy³y im wspomnienia z okresu niedawnej wojny domowej i dyskusje z ni¹ zwi¹zane. Zawierano nowe znajomoœci, kojarzy³y siê te¿ pary ma³¿eñskie. Podobne spotkania odbywa³y siê w Zagórzu Œl¹skim, Chojnowie, Wroc³awiu i w innych miejscowoœciach. Niekiedy te¿ spo³ecznoœci te organizowa³y lokalne pikniki, na znacznie mniejsz¹ skalê. Na majowym pikniku w Szczawnie Zdroju (1964 r.) Józef Wyspiañski pozna³ ca³¹ rodzinê Pandowskich i oœwiadczy³ siê rodzicom Risy.

Ryc. 32. Joto Pandowski i Risa Wyspiañska przed budynkiem sanatorium, do którego przybyli 55 lat temu.

Szczawno Zdrój, 2.05.2004 r.

61

9. PóŸniejsze losy dzieci Kiracy i Wasyla Pandowskich 9.1. Aleksandra Pandowska leksandra, najstarsza córka Wasyla, zosta³a skierowana na statek wraz innymi partyzantami po zaprzestaniu dzia³añ wojennych. T¹ drog¹ przetransportowano prawie 30 000 osób do Batumi (ZSRR). Byli to partyzanci m³odzi (w wieku ok.

20 lat) i zdrowi. Niektórzy zabrali z sob¹ uzbrojenie. Wiêkszoœæ z nich przewieziono nastêpnie w okolice Taszkientu. W tym mieœcie Aleksandra ukoñczy³a szko³ê podstawow¹ i zawodow¹. PóŸniej pracowa³a w miejscowym zak³adzie odzie¿owym, w którym szy³a koszule mêskie. Oko³o roku 1950 wysz³a za m¹¿ za Niko³aja Argiriu, partyzanta greckiego, pochodz¹cego z terenu kosturskiego. Z czasem wybudowali pod miastem jednorodzinny domek, przy którym mieli ogród warzywno-owocowy. W roku 1951 urodzi³ siê ich syn Paskal. W Taszkiencie ukoñczy³ szko³ê podstawow¹ i zawodow¹. W roku 1974 o¿eni³ siê z Lub¹ Kamberojani (ur.1954 r.), a w r. 1975 urodzi³a siê im córka Aleksandra; piêæ lat póŸniej córka Lena. Ju¿ Ryc. 33. Niko³aj i Aleksandra Argiriu jako emerytka, Aleksandra z Paskalem. Taszkient, 1953 r.

62

chorowa³a na nadciœnienie, zmar³a w 1978 r. W r. 1985 m¹¿ z synem, i jego rodzin¹, wyjechali do Grecji, zabieraj¹c ze sob¹ prochy Aleksandry. Kupili domek w miejscowoœci Wolos. Tam te¿ w roku 1998 Niko³aj zmar³. Paskal pracowa³ jako majster w instytucji publicznej. Zgin¹³ tragicznie w wypadku samochodowym (1999), w którym te¿ jego m³odsza córka dozna³a obra¿eñ cia³a. Starsza córka, Aleksandra, wysz³a za m¹¿ w r. 2002.

Ryc. 34. Paskal Argiriu z Olimpi¹ Kamberojani. Taszkient, 1973 r.

9.2. Paskal Pandowski ajstarszy syn Wasyla by³ wysokim i szczup³ym mê¿czyzn¹, o niebieskich oczach i jasnych, w odró¿nieniu od pozosta³ego rodzeñstwa, w³osach.

Doœæ wczeœnie pomaga³ ojcu w zajêciach gospodarskich, g³ównie w pracach polowych. Dom rodzinny opuœci³ potajemnie w obawie przed brakiem akceptacji tej decyzji ze strony rodziców, w paŸdzierniku roku 1947, i wst¹pi³ do oddzia³u partyzanckiego. Jego dalszy los okaza³ 63

siê tragiczny. Pod koniec 1947 r. (lub na pocz¹tku 1948) zgin¹³ w górach Chasia le¿¹cych w odleg³oœci ok. 90 km na po³udnie od Breszczeni. Jak przekazali ocaleni partyzanci (nieliczni), winê za pogrom tego oddzia³u ponosi³ ich dowódca, który pomyli³ drogê i poprowadzi³ oddzia³ w pobli¿e wojsk rz¹dowych, prawdopodobnie w miejscu zorganizowanej zasadzki. Zginê³o wówczas bardzo du¿o partyzantów, a pozostali przy ¿yciu nie wiedzieli, dok¹d maj¹ uciekaæ [39].

9.3. Toma Pandowska rzed wybuchem wojny domowej Toma ukoñczy³a szko³ê podstawow¹ (6 klas) i uczêszcza³a na kurs krawiecki. Po opuszczeniu rodzinnej miejscowoœci, przed granic¹ albañsk¹, prawdopodobnie w wiosce Labanica, Toma od³¹czy³a siê od matki i skierowa³a siê wraz z innymi w stronê granicy jugos³owiañskiej z zamiarem, podobnie jak jej matka, szukania rozproszonej rodziny. Niedaleko Skopje, odnalaz³a jed-

Ryc. 35. Toma i Paskal oraz Joto z Diman¹. Skopje, 1965 r.

64

nak tylko nielicznych znajomych uciekinierów z Breszczeni, m.in.

Uranijê Paschu. PóŸniej przez jakiœ czas przebywa³a w m³odzie¿owym obozie dla uchodŸców we wsi Janowo (Wojwodina), gdzie pracowa³a spó³dzielni rolniczej.

Po kilku miesi¹cach wyjecha³a do Skopje, miasta z wieloma uciekinierami z greckiej Macedonii. Tam pozna³a Paskala Nowaczewskiego, osobê pochodz¹c¹ z Macedonii Egejskiej (Czetirok), którego poœlubi³a w roku 1950 r. Rodzice Paskala (ojciec Foti, matka Pena) zajmowali siê przede wszystkim skupowaniem i przetwarzaniem skór owczych na b³amy, a tak¿e szyciem ko¿uchów. Zajêcie to przynosi³o takie dochody, ¿e rodzina Nowaczewskich ¿y³a w dostatku. Paskal mia³ dwie siostry i dwóch braci: Ksantypê i Lekê oraz Kostasa i Giorgosa.

Ryc. 36. Dimana i Aleksandar W Skopie oboje mieli na œlubnym kobiercu.Skopje, 1976 r. pracê (Toma w szwalni, Paskal w miejscowej hucie ¿elaza) i mieszkanie. W roku 1952 urodzi³a siê córka Dimana. Po trzêsieniu ziemi (1963), podczas którego ich mieszkanie uleg³o uszkodzeniu, zamieszkali w przydzielonym im domku drewnianym le¿¹cym na peryferiach Skopie, Mad¿ari (obecnie dzielnica tego miasta). Z czasem przebudowali go na murowany. Pod koniec r. 2003 pod presj¹ otaczaj¹cych s¹siadów-muzu³manów sprzedali go i opuœcili, jak wielu mieszkaj¹cych tam Macedoñczyków, i przenieœli siê do œrodkowej czêœci miasta. W roku 1976 Dimana poœlubi³a Aleksandra D¿urowskiego (ur. 1948), aktora teatru dramatycznego w tym mieœcie (pochodz¹cego z okolic 65

Bitola) i razem zamieszkali w centrum Skopje.

9.4. Pando Pandowski rzypadek sprawi³, ¿e po krótkim przeszkoleniu wojskowym w Bu³garii, szesnastoletni Pando nie zosta³ skierowany na teren walcz¹cej Grecji. Zachorowa³ bowiem na œwinkê i musia³ pozostaæ w obozie, co mo¿e uratowa³o go od œmierci. Po przejœciu choroby powróci³ do Rumunii, gdzie poszukiwa³ swojej rodziny, ale w Oradea ju¿ nikogo nie zasta³. Dowiedzia³ siê jedynie, ¿e brat i siostra wyjechali do Polski. Skierowano go do miejscowoœci Miskolc (na Wêgrzech), gdzie wraz z innymi uciekinierami mieszka³ w internacie i chodzi³ do szko³y zawodowej. Tam te¿ zacz¹³ pracowaæ. Poprzez Czerwony Krzy¿ dowiedzia³ siê o dok³adnym miejscu pobytu Risy i Jota. Od po³owy roku 1951 przesy³a³ do nich krótkie listy i fotografie. Wiedzia³ równie¿ o miejscu pobytu swoich rodziców w Czechos³owacji.

- Pando przyjecha³ do Polski na pocz¹tku roku 1954 (w zimie) i zatrzyma³ siê w Szczecinie, gdzie chyba pracowa³ dorywczo. Odwiedza³ nas bardzo czêsto.

By³am wtedy w pierwszej klasie liceum, a Joto koñczy³ szko³ê podstawow¹ - wspomina Risa.

Pod koniec roku 1954 Pando przyjecha³ do rodziców i zatrudni³ siê jako œlusarz w „radiówce” (czyli Ryc. 37. Pando Pandowski. póŸniejszym Besterze).

Miskolc, 1952 r.

66

Zajmowa³ siê wykonywaniem elementów transformatorów ma³ej mocy (na potrzeby zak³adu w Dzier¿oniowie). Po paru latach przeniós³ siê do bielawskich zak³adów bawe³nianych im. II Armii WP. Tam pracowa³ w magazynie materia³ów surowych, prowadz¹c rejestr wyrobów. Jednoczeœnie rozpocz¹³ starania o przybycie S³awki Jowanowskiej, dziewczyny poznanej w œrodowisku macedoñskich emigrantów na Wêgrzech. Po jej przybyciu do Polski, pobrali siê latem roku 1955 i zamieszkali u rodziców Pando.

Ryc. 38. S³awka i Pando jako m³odzi ma³¿onkowie.

Bielawa, 1955 r.

S³awka mia³a podobny ¿yciorys uciekiniera. Urodzi³a siê w 1935 r. we wsi Pozdiwiszta (Kostur), jako córka Christiny i Jane Jowanowskich. Mia³a brata Giorgija i dwie siostry: Lenê i Liacê. W tej miejscowoœci ojciec mia³ gospodarstwo rolne, na którym pracowali. W r. 1947 brat poszed³ do partyzantki walczyæ o wolnoœæ Macedonii i podczas walk zosta³ ranny w nogê. Przetransportowano go do Jugos³awii, gdzie siê leczy³. W 1948 r. do mieszkañców wioski zosta³ skierowany apel sztabu partyzanckiego o opuszczenie wioski przez dzieci, które nie ukoñczy³y 16. roku ¿ycia. Lena przeprowadzi³a grupê ma³ych dzieci do Jugos³awii. W domu pozosta³a 67

S³awka z matk¹. Poniewa¿ w okolicach Pozdiwiszta toczy³y siê ciê¿kie walki, mieszkañcy zostali ewakuowani do miejscowoœci Rulia. Rodzinny dom opuœci³y tak¿e obie kobiety. We wrzeœniu tego roku zebrane z wioski dzieci i m³odzie¿ (w tym S³awkê) przeprowadzono do Albanii, gdzie przebywali 4 miesi¹ce u rodzin albañskich.

Po zawieszeniu broni, matka i ojciec powrócili do domu. W styczniu 1949 r. dzieci przewieziono z Albanii do Budapesztu. W nowym miejscu lekarze przebadali ma³ych uciekinierów, a po kwarantannie skierowano je do internatu. Wszystkie dzieci zaczê³y chodziæ do szko³y. S³awka ukoñczy³a gimnazjum, a póŸniej przez 2 lata pracowa³a w kancelarii oœrodka. W internacie pozna³a Pando.

Podczas pobytu na festiwalu m³odzie¿y w Bukareszcie spotka³a siê z siostrami.

W r. 1954 pojawi³a siê mo¿liwoœæ po³¹czenia siê dzieci z rodzinami, wiêc Pando zwróci³ siê do organizacji greckich emigrantów z zapewnieniem, ¿e S³awka jest jego narzeRyc. 39. Lena i Paskal Pandowscy. czon¹ i powinna wyjechaæ Bielawa, 1959 r. do niego, do Polski. Tak te¿ siê sta³o w czerwcu 1955 r. Gdy przyby³a do Polski, otrzyma³a pracê w tej samej fabryce w której pracowa³ Pando - pocz¹tkowo jako sprzedawczyni, a póŸniej przy skrêcaniu motków bawe³nianych i cewek przêdzalniczych.

68

W r. 1956 urodzi³a siê ich córka Lena, Paskal w 1958, a Micio w 1961. Chyba w r. 1963 Pando otrzyma³ mieszkanie na ul.

Wysokiej 9. Po œmierci Kiracy (1968 rok), Pando z rodzin¹ i ojcem wyjecha³ w r. 1971 do Macedonii jugos³awiañskiej. Powodem tej decyzji by³y wzglêdy ekonomiczne; w tym czasie poziom ¿ycia mieszkañców Jugos³awii by³ znacznie wy¿szy ni¿ Polaków.

Przydzielono im trzypokojowe mieszkanie w nowym budownictwie w mieœcie Gostiwar, 60 km na zachód od Skopje, niedaleko granicy albañskiej.

Pando i S³awka mieli pracê w miejscowych zak³adach przemys³owych, a dzieci Ryc. 40. Elizaweta Gamewska chodzi³y do szko³y: Lena i Micio Pandowski. Gostiwar, 1982 r.

Ryc. 41. Wasylika Byzykowska i Paskal Pandowski. Gostowar, 1984 r.

69

Ryc. 42. S³awka Pandowska z wnuczêtami. Gostiwar, koniec lat 90.

i Paskal do technikum ekonomicznego, a Micio do technikum mechanicznego.

Wasyl Pandowski zmar³ w r. 1978, a Pando na zawa³ serca w czerwcu roku 1983, bêd¹c na rencie.

Lena wysz³a za m¹¿ w r. 1978 za Wasyla Markowskiego Maj¹ dwoje dzieci: Aleksandra (1979 r.) i Darko (1986 r.). Micio o¿eni³ siê z Elizawet¹ Gamewsk¹ w r. 1982 i ma dwoje dzieci o imionach: Wasyl (1983 r.) i Katarina (1985 r.), a dwa lata póŸniej Paskal poœlubi³ Wasylikê Byzykowsk¹, z któr¹ ma dwie córki: Christinê (1984 r.) i Karolinê (1988 r.).

9.5. Risa Pandowska isê, kiedy ju¿ zda³a maturê, skierowano do Wroc³awia na szeœciomiesiêczny kurs uczenia jêzyka macedoñskiego, który trwa³ od wrzeœnia 1958 do lutego 1959 r. Po jego zakoñczeniu stara³a siê o pracê w Legnicy, sk¹d by³o najbli¿ej do rodziców, ale w³adze polityczne emigrantów wyznaczy³y j¹ 70

do Pieñska, przemys³owego miasta le¿¹cego nad Nys¹ £u¿yck¹, gdzie mieszka³o kilkanaœcie rodzin greckich i macedoñskich. Od lutego 1959 r. Zaczê³a pracowaæ w tamtejszej szkole podstawowej.

Po lekcjach dodatkowo uczy³a dzieci emigrantów jêzyka greckiego i macedoñskiego, po dwie godziny tygodniowo. Zajêcia odbywa³y siê w tzw. œwietlicy greckiej - wydzielonym pomieszczeniu w budynku przy ówczesnej ul. Lenina. Dzieci by³o niewiele, ok. 10, w których przewa¿a³y greckie. Po oko³o piêciu latach zrezygnowa³a z nauki tych jêzyków, gdy¿ du¿o rodzin wyjecha³o do Grecji lub Macedonii jugos³owiañskiej, a tym samym liczba dzieci znacznie zmniejszy³a siê. Pozosta³e, nieliczne dzieci greckie i macedoñskie nie przejawia³y chêci do nauki jêzyka ojczystego.

Ryc. 43. Uczestnicy kursu nauczania jêzyka macedoñskiego we Wroc³awiu, przy Moœcie Grunwaldzkim, paŸdziernik 1958 roku.

Od lewej: 1 - Wasyl NN, 2 - Taszo Lazewski, 3 - Risa Pandowska, 4 - Doca Aleksowska, 5 - Dita Sidowska, 6 - Foti NN, 7 - Risto Filowski.

W szkole podstawowej Risa uczy³a dzieci z klas m³odszych matematyki i prac rêcznych w klasach starszych. W roku 1967 przesz³a do pracy w nowej szkole (SP nr 2), gdzie uczy³a g³ównie 71

Ryc. 44. Risa Pandowska ze swoj¹ kl. III d w szkole podstawowej w Pieñsku. Czerwiec, 1961 r.

wychowania technicznego.

Mieszka³a na drugim piêtrze (ul.

Koœciuszki 12), zajmuj¹c najpierw jeden, a póŸniej dwa pokoje i kuchniê, usytuowane na poddaszu. W innych pomieszczeniach na tym piêtrze mieszkali przewa¿nie nauczyciele. Jedn¹ z nich by³a S³awka Darowska, najbli¿sza przyjació³ka Risy. Razem chodzi³y do kina, zabawy i ró¿ne imprezy w mieœcie, a tak¿e wyje¿d¿a³y na kolonie jako wychowawczynie. Ona zapozna³a Risê z Józefem Wyspiañskim, nauczycielem tej samej szko³y. Ta znajomoœæ z czasem przerodzi³a siê w mi³oœæ.

W sierpniu 1964 r. nast¹pi³ œlub, a w listopadzie 1966 r.uro72

Ryc. 45. Ok³adka podrêcznika do nauki jêzyka macedoñskiego Wydanego w Polsce w r. 1958.

zi³a siê córka Miros³awa.

Przez kilka miesiêcy dzieckiem opiekowa³a siê wynajêta niania. PóŸniej, do trzeciego roku ¿ycia, Michalina Grzegorzewska (chrzestna Mirki). Przez dalsze lata by³a odprowadzana do przedszkola zak³adowego znajduj¹cego siê na ul. Boles³awieckiej.

W 1972 r. Rada Pañstwa nada³a Risie obywatelstwo polskie. W tym roku zaczê³a uczêszczaæ na zajêcia zaocznego Studium Nauczycielskiego w Legnicy, na kierunek wychowanie techniczne. Ukoñczy³a je w roku 1974, a trzy lata póŸniej Ryc. 46.Risa i Józef Wyspiañscy. ukoñczy³a wy¿sze studia Pieñsk, 20.08.1964 r. zawodowe w Centrum Doskonalenia Nauczycieli w Legnicy zwi¹zane z tym samym przedmiotem.

Podczas ka¿dych wakacji ma³¿onkowie pracowali u teœciów Risy w D³u¿ynie Dolnej, pomagaj¹c w pracach ¿niwnych.

Teœæ odwzajemnia³ siê póŸniej dostarczaniem miêsa, mleka, owoców i ró¿nych przetworów. Niektóre przywozi³ furmank¹, po inne oboje jeŸdzili autobusem, rowerem lub po¿yczanym motocyklem.

Latem przebywali równie¿ u rodziców Risy w Bielawie. Natomiast zim¹ odwiedziny te by³y krótsze, szczególnie w D³u¿ynie. PóŸniej, prawie corocznie wyje¿d¿ali na kilka dni nad morze (Ko³obrzeg, Miêdzyzdroje) lub na d³u¿szy pobyt - z regu³y miesiêczny - do jej siostry i brata mieszkaj¹cych w Macedonii jugos³awiañskiej (1969, 1974, 1979 i 1984), b¹dŸ krewnych jej mê¿a ¿yj¹cych na Ukrainie (1978 i 1988).

W latach 1980-1997 ma³¿onkowie uprawiali niewielk¹ 73

dzia³kê pracownicz¹ znajduj¹c¹ siê przy szosie do Œcinawy.

Na pocz¹tku wrzeœnia 1975 r. Wyspiañscy pospiesznie przenieœli siê na wioskê do Szklar Dolnych (ko³o Lubina), poniewa¿ w Pieñsku nie by³o mo¿liwoœci otrzymania nowego mieszkania z centralnym ogrzewaniem. Ca³y dobytek zmieœci³ siê na samochodzie ciê¿arowym.

Zamieszkali w budynku szko³y podstawowej, na pierwszym piêtrze. Mieszkanie sk³ada³o siê z trzech pomieszczeñ, du¿ego i ma³ego pokoju oraz du¿ej kuchni. W okresie zimoRyc. 47. Risa i Józef Wyspiañscy wym pomieszczenia te oz córk¹. Pieñsk, maj 1967 r. grzewa³o siê przy pomocy pieców kaflowych, opalanych wêglem [40].

Risa pracowa³a w miejscowej szkole ucz¹c w klasach ³¹czonych wychowania technicznego i innych przedmiotów, prowadz¹c ognisko przedszkolne oraz dru¿ynê harcersk¹. Jej m¹¿ doje¿d¿a³ codziennie autobusem do Lubina i uczy³ fizyki w tamtejszym liceum ogólnokszta³c¹cym, dziennym i wieczorowym. Wraz ze zmian¹ miejsca zamieszkania, ma³¿onkowie posiadane wk³ady finansowe w spó³dzielni mieszkaniowej w Zgorzelcu przekazali do Spó³dzielni Mieszkaniowej „Zag³êbia Miedziowego” w Lubinie.

Zmianê miejsca pracy najbardziej prze¿ywa³a Risa, ale praca z dzieæmi bardziej grzecznymi, w mniej licznych klasach, nie by³a dla niej tak mêcz¹ca jak w Pieñsku. Jednak bardzo têskni³a za dawnymi kole¿ankami, atmosfer¹ i miastem. Mirka uczy³a siê bardzo dobrze, dlatego w ci¹gu jednego roku szkolnego (1975/ 1976) 74

by³a promowana dwukrotnie, koñcz¹c dwie klasy (trzeci¹ i czwart¹).

Ryc. 48. Miros³awa i Andrzej Bo¿yñscy. Wroc³aw, 1987 r.

Ryc. 49. Aleksandra Bo¿yñska.

Lubin, 1989 r.

Klucze do nowego mieszkania w Lubinie otrzymali w grudniu 1977 r. i od tego czasu powoli wyposa¿ali pomieszczenia w meble. Niekiedy wyje¿d¿ali ze Szklar w sobotnie popo³udnie do Lubina, by przygotowywaæ mieszkanie do zasiedlenia, kupuj¹c niezbêdne meble i przywo¿¹c przy tym ró¿ne drobiazgi. Ostatecznie przeprowadzka nast¹pi³a pod koniec czerwca 1978 r.

Z nowym rokiem szkolnym Risa otrzyma³a pracê w Szkole Podstawowej nr 9, mieszcz¹cej siê na osiedlu Przylesie (blisko domu), gdzie uczy³a przede wszystkim wychowania technicznego w klasach IV-VIII. Ponadto opiekowa³a siê dru¿yn¹ harcersk¹. Do tej szko³y zaczê³a chodziæ równie¿ Miros³awa, a ukoñczy³a j¹ w roku 1980. PóŸniej uczêszcza³a do lubiñskiego liceum ogólnokszta³75

Ryc. 50. Robert Ch³oñ, Kacper Ch³oñ i Miros³awa Bo¿yñska.

Lubin, 1993 r.

c¹cego, do klasy o profilu matematyczno-fizycznym. Po maturze (1984 r.) zda³a egzamin wstêpny na bibliotekoznawstwo i informacjê naukow¹ Uniwersytetu Wroc³awskiego. Przed ukoñczeniem studiów (1987 r.), wysz³a za m¹¿ za Andrzeja Bo¿yñskiego, równie¿ studenta tego kierunku. Pod koniec roku urodzi³a siê ich córka Aleksandra, i wszyscy zamieszkali w wynajêtym mieszkaniu we Wroc³awiu na ul. Borowskiej. W czerwcu nastêpnego roku, ze wzglêdu na koniecznoœæ opiekowania siê ma³¹ Aleksandr¹, Risa przesz³a na emeryturê (po 30 latach pracy). Pó³roczna wnuczka przebywa³a pod jej opiek¹ do trzech lat, tj. do czasu przejœcia do przedszkola. Miros³awa pracowa³a w bibliotece Technikum Kolejowego do listopada roku 1989. W tym bowiem roku otrzyma³a nowe mieszkanie z przydzia³u Urzêdu Miejskiego w Lubinie na ul.

Sportowej, które musia³a zasiedliæ. Znalaz³a równie¿ na miejscu pracê w bibliotece Liceum Ekonomicznego. Jej m¹¿ rok pracowa³ we Wroc³awiu, póŸniej przeniós³ siê do Lubina (1990), zatrudniaj¹c siê w szkolnictwie œrednim.

W grudniu 1990 r. zacz¹³ siê konflikt w ma³¿eñstwie Miro76

s³awy, a po zwi¹zaniu siê z Robertem Ch³oniem, nast¹pi³a zmiana miejsca zamieszkania, pocz¹tkowo w wynajêtym mieszkaniu na ul.

Orlej, a póŸniej, przez pó³ roku w kupionym przez Roberta mieszkaniu na ul. Wroniej. Po rozprawie s¹dowej, na wiosnê r. 1995, rodzina przeprowadzi³a siê ponownie na ul. Sportow¹. W r. 1993 urodzi³ siê ich syn - Kacper. W miêdzyczasie, na pocz¹tku 1991 r., ma³a Aleksandra posz³a do przedszkola. Resztê dnia spêdza³a z dziadkami. Natomiast Kacper by³ odprowadzany do ¿³obka.

W r. 1997 Miros³awa zosta³a korespondentk¹ Gazety Lubuskiej. Rok póŸniej ca³kowicie porzuci³a pracê w szkole na rzecz dziennikarstwa (Gazeta Wroc³awska, S³owo Polskie).

Za pracê pedagogiczn¹ Risa otrzyma³a Z³oty Krzy¿ Zas³ugi (1979 rok), pieniê¿ne nagrody legnickiego Kuratora Oœwiaty i liczne listy pochwalne.

Ryc. 51. Risa Wyspiañska i Aleksandra Bo¿yñska na pla¿y W Miêdzyzdrojach, sierpieñ 1993 r.

77

9.6. Joto Pandowski o ukoñczeniu szko³y podstawowej w Szczecinie, podczas wakacyjnego pobytu w Kroœcienku, Joto zdecydowa³ siê kontynuowaæ naukê w Technikum Budowy Samochodów w Sanoku. Po wakacjach zamieszka³ w niewielkim internacie (10 dzieci uchodŸców i 20 polskich ch³opców) nale¿¹cym do tej szko³y [41].

Gdy zacz¹³ chodziæ do klasy trzeciej, przerwa³ naukê i uda³ siê - wraz z innymi - do Siemianowic, gdzie mieœci³a siê szko³a zawodowa, z Domem Dziecka w Bytomiu. Zmiana szko³y by³a podyktowana mo¿liwoœci¹ szybszego ukoñczenia kszta³cenia, otrzymania pracy i posiadania w³asnych pieniêdzy. Po ukoñczeniu tej szko³y przyjecha³ do Bielawy (1956), gdzie mieszkali ju¿ rodzice, i od wrzeœnia zacz¹³ pracowaæ w Bielawskich Zak³adach Przemys³u Bawe³nianego (póŸniejszy „Bielbaw”) - najpierw jako pomocnik, a póŸniej, po ró¿nych kursach (w tym mistrzowskim) jako samodzielny elektromonter maszynowy. W zak³adowej tkalni zajmowa³ siê napraw¹ i konserwacj¹ maszyn przêdzalniczych i zwi¹zanymi z nimi instalacjami elektrycznymi. W paŸdzierniku 1964 r. podczas pracy uszkodzi³ sobie oko, które mimo prób leczenia, ju¿ nie po-

Ryc. 52. Joto Pandowski i Danek Wulgaropulos z kole¿ankami.

Bielawa, 1965. Za nimi widoczny wiêkszy fragment wewnêtrznego ogrodzenia by³ego obozu koncentracyjnego.

78

wróci³o do normalnego stanu.

W roku 1968 pozna³ Stanis³awê Sza³agan, pielêgniarkê z bielawskiego szpitala. Œlub wziêli w 1969 r., a uroczystoœæ weselna odby³a siê w Przewornie, miejscu zamieszkania rodziców i siostry panny m³odej.

Niedostatki w wystêpowaniu ¿ywnoœci na rynku spowodowa³y koniecznoœæ hodowli œwiñ, kur i uprawy dzia³ki dla w³asnych potrzeb. Ma³e gospodarstwo prowadzili a¿ do roku 1983. W latach 1970-2004 Pandowscy przeprowadzali ró¿ne remonty mieszkania, systematycznie podnosz¹c jego standard i komfort mieszkania. W miêdzyczasie wybudowali gara¿ [42 ].

Rys.53. Joto Pandowski z dzieæmi - Andrzejem i Aldonk¹.

Bielawa, 1975 r.

W paŸdzierniku 1970 r. Urodzi³a siê ich córka, Aldona, zaœ syn Andrzej w paŸdzierniku roku 1974. Ma³¹ Aldonk¹ opiekowa³a siê s¹siadka Wasilika Akritidu nazywana przez ni¹ babci¹ Ful¹, i któr¹ zaprasza³a na Dzieñ Babci. Po ukoñczeniu szko³y podstawowej i liceum ogólnokszta³c¹cego w Bielawie (1989 r.), przez dwa lata uczy³a siê w policealnym studium zawodowym w Wa³brzychu, uzyskuj¹c zawód technika dentystycznego (1991 r.). Po prywaty79

Ryc. 54. Aldona i Arek Piaseccy. Bielawa, 1995 r.

Ryc. 55. Magda i Andrzej Pandowscy. Bielawa, 1999 r.

zacji us³ug dentystycznych, utworzy³a z kole¿ank¹ prywatny zak³ad protetyczny (1995). W tym samym roku poœlubi³a Arkadiusza Piaseckiego, nauczyciela matematyki z jednej ze szkó³ podstawowych. W czerwcu 2004 r. uzyska³ on tytu³ magistra tego przedmiotu.

Ryc. 56. Oliwia Pandowska. Bielawa, 2004 r.

80

Andrzej ukoñczy³ Technikum W³ókiennicze w Bielawie (1994) i przez dwa lata próbowa³ si³ na studiach we Wroc³awiu, a póŸniej pracowa³ w drukarni tkanin (zak³ad bawe³niany w Bielawie). W r. 1999 przeniós³ siê (ze wzglêdu na stan zdrowia) do zak³adu pracy chronionej, wytwarzaj¹cego oprawki okularowe LIWLEWANT. W sierpniu tego roku o¿eni³ siê z Magd¹ Misztal.

Magda pracuje w ksiêgarni nale¿¹cej do jej matki. W maju 2003 r. ¿ona Andrzeja powi³a córkê - Oliwiê.

Oszczêdne gospodarowanie bud¿etem domowym pozwoli³o Stanis³awie i Jotowi kupiæ mieszkanie w nowym budownictwie zarówno Aldonie (1993) jak i Andrzejowi (1998).

W roku 1995 Prezydent RP przyzna³ Jotowi obywatelstwo polskie. Za dobr¹ pracê by³ odznaczony Medalem Zas³u¿onego Dla Zak³adu. W kwietniu 1997 przeszed³ na emeryturê.

10. Sterek Pandowski etnie wakacje roku 1951 Sterek spêdzi³ na obozie w Obornikach Œl¹skich, sk¹d zosta³ przewieziony do Polic. By³a tam ju¿ jego matka, Konstandina Pandowska (ur. 1904), tam te¿ spotka³ siê z ojcem,Girem Pandowskim (ur. 1905 r.), który przyp³yn¹³ statkiem z Albanii do Szczecina wraz z innymi rannymi partyzantami. Ojciec by³ w partyzantce greckiej (w ostatniej fazie jako zaopatrzeniowiec oddzia³u) i uczestniczy³ w wielu walkach i potyczkach. Podczas jednej z

Ryc. 57. Sterek Pandowski jako trêbacz orkiestry w oœrodku wychowawczym. Police, 1953 r.

81

nich zosta³ og³uszony wybuchem bomby, po którym straci³ s³uch i mowê.

W szkole podstawowej Sterek bra³ udzia³ we wszystkich zawodach, a szczególnie w rozgrywkach pi³ki no¿nej. By³ równie¿ cz³onkiem m³odzie¿owej orkiestry oœrodka, graj¹c na tr¹bce. Skorzysta³ z mo¿liwoœci ukoñczenia dwóch klas w ci¹gu jednego roku (klasy semestralne), szóstej i siódmej (1953 r.). PóŸniej pojecha³ do Warszawy, gdzie wst¹pi³ do Technikum Budowy Samochodów.

Mieszka³ w Domu M³odzie¿owym, przedwojennym sierociñcu J. Korczaka. Po lekcjach rozwija³ zainteresowania pi³k¹ no¿n¹, co zaowocowa³o wystêpami w klubie sportowym „Polonia”. Po ukoñczeniu technikum powróci³ do Polic, gdzie pracowa³ w wydziale kwaterunkowym urzêdu gminnego, ale po roku opuœci³ to miasto i wyjecha³ do Bielawy. Tu zapisa³ siê do klubu sportowego „Bielawianka” i bra³ udzia³ w meczach pi³ki no¿nej. Widocznie z dobrym skutkiem, bo dzia³acze klubu za³atwili mu pracê w miejscowym zak³adzie bawe³nianym.

Po kilku miesi¹cach, w roku 1959, przeniós³ siê do pracy w zajezdni Pañstwowej Komunikacji Samochodowej w Dzier¿oniowie i pracowa³ tam a¿ do przejœcia na emeryturê (1996 r.). W trakcie zatrudnienia ukoñczy³ w 1963 r. kurs robotnika Ryc. 58. Wanda i Sterek na balu absolkwalifikowanego (œluwentów technikum w³okienniczego w Bielawie (1969 r.) sarz samochodowy), w r.

82

1971 otrzyma³ dyplom mistrzowski, a w 1979 r. uzyska³ tytu³ mistrza dyplomowanego. Za pracê otrzyma³ Medal 40-lecia Polski Ludowej (1984 r.), Br¹zow¹ Odznakê Za Zas³ugi dla Transportu PRL oraz Z³ot¹ Odznakê Za Zas³ugi Dla PKS-u (1987 r.).

W roku 1960 r. Sterek o¿eni³ siê z Wand¹ Mañtu¿ (ur. 1930), pochodz¹c¹ z G³owaczowa (kieleckie), pracownic¹ Bielawskich Zak³adów Przemys³u Bawe³nianego w Bielawie. Wanda ukoñczy³a bielawskie technikum w³ókiennicze (1954 r.) i pracowa³a w charakterze mistrza draparni, a od r. 1962 jako technolog wykañczalni.

Jej rodzice Adam i Maria Mañtu¿owie zajmowali siê rolnictwem i handlem. Za pracê wyró¿niono Wandê Br¹zowym Krzy¿em Zas³ugi (1985 r.). W r. 1989 przesz³a na emeryturê.

Dwa lata po œlubie Wanda urodzi³a Liliannê (1962 r.), a póŸniej Annê (1965 r.) Pierwsza skoñczy³a liceum ogólnokszta³c¹ce w Bielawie i studia medyczne we Wroc³awiu. Pobra³a siê z Remigiuszem Karasiem (1984 r.) i obecnie pracuje w szpitalu w Sieradzu jako pediatra. Maj¹ dwoje dzieci: Zuzannê (1984 r.) i Filipa (1991 r.). Natomiast Anna studiowa³a biotechnologiê na politechnice wroc³awskiej. W roku 1990 poœlubi³a Jaros³awa Mœcichowskiego i wyjecha³a do Kanady, gdzie pracuje w firmie ksiêgowej. Ma jednego syna - Kubê (1991 r.). Ojciec Sterka zmar³ w 1963 r., a matka w 1979 r.

Ryc. 59. Lilianna Pandowska.

Bielawa, 1961 r.

Ryc. 60. Anna Pandowska.

Bielawa, 1979 r.

83

11. Genealogia rodziny Aleksiju Pando i ...

Aleksiju Teodor i Risa ...

Pandowski Michalis i Kiraca...

Wangiel i Zoica ...

Jana

Aleksandra Wasyl Rina Andoni

Giro i Konstandina Karagiergiju

Andoni i ...

Anna i Jaros³aw Mœcichowski

Pandowski i Kiraca

Aleksandra Paskal i Nikola Argiriu

Paskal i Olimpia Kamberojani

Lilianna i Remigiusz Karaœ

Kuba

84

Aleksiju Giorgos i Wera ...

Sterek i Wanda Mañtu¿

Uranija i Risto Paschu

Steriani

Sona

Aleksandra i ...

Katarina Dymitr

Zuzanna Filip

Lena

11. Genealogia rodziny (cd)

Panajotis Karstu i Waja ...

Wasyl Karstu

Grigor

Toma i Paskal Nowaczewski

Pando

Pando i S³awka Jowanowska

i Robert Ch³oñ Paskal i Wasylika Byzykowska

Lena i Wasyl Markowski

Aleksandra Kacper

Micio i Elizaweta Gamewska Christina Karolina

Dimana

Risa i Józef Wyspiañski Miros³awa i Andrzej Bo¿yñski

Dimana i Aleksandar D¿urowski

Aleksandra Darko

Wangiel

Tina

Joto i Stanis³awa Sza³agan

Aldona i Arkadiusz Piasecki

Andrzej i Magdalena Misztal Oliwia

Wasyl Katarina

85

12 Inne osoby z rodziny Pandowskich 12.1. Wangiel, Landa i Koczo Pandowscy ch rodzicami byli Dina (de domo Sarapuna, ur.

1903 r.) i Manio (ur. 1901 r.) Pandowscy, którzy pobrali siê w Brzeszczeni w 1924 r. Dziadkowie po mieczu to Christina (de domo Petropulu) i Christo Pandowscy, zaœ po k¹dzieli Giela (de domo ¯ykowa) i Grigor Sarapuna. Na podstawie posiadanych wiadomoœci przez osoby spokrewnione z wymienionymi, nie mo¿na podaæ stopnia pokrewieñstwa tej rodziny z innymi rodzinami Pandowskich [43].

Oprócz Wangiela, Landy i Kocza, którzy przyjechali do Polski, w rodzinie by³o jeszcze dwóch synów, najstarszych. Charyla zgin¹³ w r. 1947 we m³ynie (nieszczêœliwy wypadek?), na co mo¿e

Ryc.61. Konstandina Pandowska z dzieæmi. Szczecin, ok. 1957 r.

Od lewej: Wangiel, Koczo, ich matka i Landa. Starsze dzieci chodzi³y do liceum ogólnokszta³c¹cego, a Koczo do szko³y podstawowej.

86

Ryc. 62. Landa Pandowska Kraków, ok. 1962 r .

Ryc. 63. Wangiel Pandowski.

Toruñ, ok. 1961 r.

wskazywaæ znane rodzicom miejsce, zaœ Risto poniós³ œmieræ jako partyzant Demokratycznej Armii Grecji (DAG) w r. 1949. Dina (wymieniana wczeœniej równie¿ jako Konstandina) przeby³a opisan¹ wczeœniej trasê tu³acz¹ (Albania, Jugos³awia, Rumunia) wraz z trojgiem dzieci. Natomiast jej m¹¿, Manio, bêd¹cy cz³onkiem Komunistycznej Partii Grecji od 1940 r., walczy³ prawdopodobnie z dwoma synami w oddzia³ach partyzanckich o wyzwolenie tej Macedonii, która pozostawa³a w granicach pañstwa greckiego.

Po klêsce DAG czêœæ partyzantów ewakuowano do ZSRR. Wœród nich, w dalekim Uzbekistanie, znalaz³ siê Manio Pandowski. Zapewne ma³¿onkowie utrzymywali kontakt korespondencyjny, jednak Konstandina nie zdecydowa³a siê na wyjazd z ma³ymi dzieæmi do mê¿a, licz¹c na jego powrót. Wymiana listów nie trwa³a d³ugo, bowiem ju¿ w roku 1951 otrzyma³a bardo lakoniczne zawiadomienie o œmierci mê¿a, który zgin¹³ w wypadku przy pracy w Taszkiencie.

Dina bardzo têskni³a za rodzinnymi stronami. Niejednokrotnie wspomina³a o posiadanych w Breszczeni rozleg³ych polach winoroœli. Równie¿ przy okazji spo¿ywania owoców, ta nostalgia 87

za miejscem urodzenia przejawia³a siê niekiedy w opisach ich wielkoœci i smaku pamiêtanych z dzieciñstwa. O ile Landa, Wangiel i Koczo z rozrzewnieniem mówili o pomocy doznanej w Polsce, któr¹ uwa¿ali za swoj¹ ojczyznê, Dina ci¹gle mówi³a o wyjeŸdzie, choæby do Mecedonii Wardarskiej, gdzie mia³a siostrê i dalsz¹ rodzinê. Na pewno pragnê³a byæ nie tylko bli¿ej ojczystych stron, ale równie¿ bli¿ej swojej rodziny. Po roku 1967, a wiêc po œmierci córki, o wyjeŸdzie ju¿ nie wspomina³a. Pracowa³a w internacie jako kucharka. Stamt¹d przesz³a na emeryturê. Zmar³a w r. 1985 na zawa³ serca.

Wangiel, ur. 1937 r. w Breszczeni, tu³a³ siê wraz z innymi dzieæmi przez oœrodki w Albanii, Rumunii, po placówki wychowawcze w Zgorzelcu i Policach. Po ukoñczeniu Liceum Ogólnokszta³c¹cego w Szczecinie (1958 r.), rozpocz¹³ studia na Uniwersytecie im. M. Kopernika w Toruniu na Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi, kierunek geografia. W r. 1963 obroni³ pracê i otrzyma³ stopieñ magistra ze specjalizacj¹ hydrografii. Bêd¹c na drugim roku studiów, pozna³ Danutê Grzejdziak, studentkê historii, z któr¹

Ryc. 64. Œlub w Urzêdzie Stanu Cywilnego w Toruniu, 1963 r.

Stoj¹ (od lewej): Risto Filowski, Danuta Grzejdziak, Wangiel Pandowski i Helena Kowalska.

88

o¿eni³ siê w r. 1963. Po œlubie zamieszkali w S³upsku, gdzie otrzymali mieszkanie i pracê: Wangiel w Prezydium Powiatowej Rady Narodowej, a Danuta w I Liceum Ogólnokszta³c¹cym. W r. 1965 Wangiel na w³asn¹ proœbê przeniós³ siê do Wojewódzkiej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej, gdzie pracowa³ w charakterze inspektora a¿ do swojej przedwczesnej œmierci. By³ bardzo zdyscyplinowanym pracownikiem i szybko awansowa³ na stanowisko kierownicze. Przez 10 lat by³ radnym Miejskiej Rady Narodowej w tym mieœcie, a praca spo³eczna dawa³a mu du¿o satysfakcji.

Mimo braku potomstwa, ma³¿eñstwo ¿y³o zgodnie, a wœród spo³eczeñstwa s³upskiego uchodzi³o za wzorow¹ parê ma³¿eñsk¹.

W lutym1990 Wangiel zosta³ skierowany do szpitala na operacjê kamienia ¿ó³ciowego, jednak podczas zabiegu okaza³o siê, ¿e trzustkê i w¹trobê zaatakowa³ nowotwór z³oœliwy. ¯adna pomoc nie by³a mo¿liwa. Zmar³ dwa miesi¹ce póŸniej i zosta³ pochowany w S³upsku.

Landa, urodzona w 1938 r. w Breszczeni, ukoñczy³a szko³ê podstawow¹ w Szczecinie w roku 1953, razem z Wangielem, a póŸniej szczeciñskie Liceum Ogólnokszta³c¹ce. Zda³a egzamin wstêpny na Uniwersytecie Jagielloñskim i studiowa³a filologiê s³owiañsk¹. Po ukoñczeniu studiów, w r. 1963 nie chcia³a wracaæ do Szczecina, bowiem w Krakowie mia³a pracê jako kierownik Domu Studenta Akademii Górniczo-Hutniczej i zaprzyjaŸnion¹ rodzinê jej sympatii, Marka. By³a urodziwa, inteligentna, weso³a (takie ¿ywe srebro), bardzo elegancka w zachowaniu i zewnêtrznym wygl¹dzie. Dobrze zna³a jêzyk francuski. W celu pog³êbiania wiedzy, czêsto wyje¿d¿a³a do Bu³garii i Jugos³awii. Sztuka krajów Europy by³a jej drug¹ dziedzin¹ zainteresowania. Na pocz¹tku lata 1967 r.

Landa wyjecha³a do Bu³garii, wróci³a stamt¹d bardzo chora. Na lotnisku w Warszawie odebrali j¹ mama i Wangiel i przewieŸli do szpitala w Krakowie. Po badaniach okaza³o siê, ¿e ma nowotwór nadnercza. Umiera³a w strasznych bólach. Œmieræ nast¹pi³a w 1967 roku. Pochowano j¹ na cmentarzu krakowskim, ale po 10 latach, na ¿yczenie jej matki, dokonano ekshumacji i pochowano w Szczecinie. 18 lat póŸniej w tym samym grobowcu zosta³a pochowana Konstandina.

Koczo, ur. 1942 r. w Breszczeni, przebywa³ w Albanii, 89

Rumunii i w polskich oœrodkach wychowawczych (po przyjeŸdzie do Polski skierowano go do Rabki). Skoñczy³ w Szczecinie szko³ê podstawow¹, a Wieczorowe Technikum Mechaniczne dopiero jako doros³y mê¿czyzna. By³ niezwykle utalentowany w dziedzinach mechaniczno-budowlanych. Z czêœci sam z³o¿y³ samochód, którym jeŸdzi³ jako taksówkarz, wymurowa³ domek na dzia³ce, malowa³, tapetowa³ mieszkanie i uk³ada³ kafelki s³owem typowa „z³ota r¹czka”.

By³ zawsze spokojny, zrównowa¿ony, a przy tym stanowczy i konsekwentny. W przeciwieñstwie do Wangiela, nieco zamkniêty w sobie. O¿eni³ siê z Danut¹ Gagatek, mieszkank¹ Szczecina, a wkrótce urodzi³a siê Ryc. 65. Oliwia Czeka³a. im córka, któr¹ na czeœæ zmar³ej Szczecin, 2003 r. siostry Kocza nadali imiê Landa. Rodzinie wiod³o siê dobrze.

Koczo by³ dobry jako m¹¿ i czu³y syn swojej matki, by³ te¿ lubiany przez teœciow¹. Landa ukoñczy³a studia ekonomiczne na Politechnice Szczeciñskiej, wysz³a za m¹¿ i urodzi³a córkê Oliwiê.

Koczo zmar³ w 1993 r.

90

12.2 Genealogia rodziny Pandulis ?

Pandulis ?

Pandulis Dymitr i ...

Pandulis Nikolas i ...

Pandulis Tanasis i ...

Pandowski Manio i Konstandina Sarapuna

Charila Christo Landa

Koczo i Danuta Gagatek

Pandulis Christos i Christina Petropulu

Pandulis Giorgos i ...

Wangiel i Danuta Grzejdziak

Landa i Tomek Czeka続a

Oliwia

91

13. Rodzina Sza³aganów 13.1. Do³¿anka odzina Sza³aganów pochodzi z miejscowoœci Do³¿anka, le¿¹cej w odleg³oœci ok. 10 km na zachód od Tarnopola, w pobli¿u szosy Lwów-Tarnopol.

Pierwsze informacje o Do³¿ance pochodz¹ z r. 1473. Ta miejscowoœæ jest równie¿ wymieniana w r. 1661 podczas lustracji województwa ruskiego.

Przez d³u¿szy czas wieœ w przewa¿aj¹cej liczbie zamieszkiwali Ukraiñcy, czego dowodem by³a, pod patronatem szlacheckim, drewniana cerkiew pod wezwaniem œw. Jana Ewangelisty, wymieniona ok. roku 1772. Prawdopodobnie cerkiew ta wkrótce uleg³a zniszczeniu (spaleniu). Nieliczni wierni wyznania rzymskokatolickiego nale¿eli do parafii w Tarnopolu jeszcze w r. 1881 [44].

Do¿anka by³a wiosk¹ du¿¹ i d³ug¹, zamieszka³¹ w wiêkszoœci przez rodziny rolnicze. Jak to jednak na kresach bywa³o, niema³y odsetek stanowi³y rodziny mieszane polsko-ukraiñskie.

Liczba mieszkañców Do³¿anki jest znana z trzech okresów (lat): 1881 - 1284 osób (900 grekokatolików, 347 rzymskokatolików i 37 wyznania izraelickiego), 1921 - 1661 osób (1243 grekokatolików, 412 rzymskokatolików i 6 inne) i 1931 - 1682 osób (o proporcjach podobnych jak w r. 1921 i móg³ on ulec niewielkiej zmianie w okresie ostatniej wojny.

Na polach nale¿¹cych do Do³¿anki czêsto znajdowano ró¿ne przedmioty z zamierzch³ych czasów, a wœród nich monety rzymskie, co œwiadczy o przebiegaj¹cej obok wioski dawnej i uczêszczanej trasie handlowej. Jedn¹ monetê, wybit¹ przez Nerona (lata 37-68), oddano do zbiorów Akademii Krakowskiej, a inne przedmioty wykopane na obszarze wsi znajdowa³y siê w tarnopolskim Muzeum Podola [45].

W okolicach Tarnopola mieszka³o wielu powstañców z roku 1863, prowadz¹c prace konspiracyjne. Na wiosnê 1864 r. w Ma³opolsce Wschodniej mia³ nast¹piæ wybuch powstania, o którym dowiedzia³a policja austriacka. Do spisku nale¿a³ mieszkaniec Do³¿anki, Lucjan Siemieñski, nabywca pewnej iloœci prochu od 92

¿o³nierzy pu³ku huzarów strzeg¹cych sk³adów wojskowych w Tarnopolu. Zosta³ on aresztowany, podobnie jak jego brat Aleksander i wielu uczniów szkó³ miejskich [46].

Ksi¹dz grekokatolicki z Do³¿anki wyda³ ksi¹¿kê „Misto Ternopil”, która w roku 1894 ukaza³a siê z drukarni Kossowskiego w Tarnopolu [47].

Pod koniec wieku XIX w wiosce by³a szko³a o jednym nauczycielu i kasa po¿yczkowa z funduszem 2689 z³otych austriackich. Czêœæ mieszkañców wioski pracowa³a w Tarnopolu. Wieœ, jak wiele na Kresach, nie by³a zelektryfikowana.

Przednówek roku 1902 by³ zapewne bardzo biedny dla wielu rodzin wiejskich z Ma³opolski Wschodniej. Ten stan powodowa³ powa¿ne zmniejszenie zatrudnienia na wsi przez bogatszych gospodarzy. Straszna nêdza wywo³a³a strajk biedoty i niedopuszczanie obcych robotników do prac polowych prawie we wszystkich powiatach.

Zapewne najpowa¿niejsze niezadowolenie ch³opskie Ryc.66. Koœció³ w Do³¿ance by³o w Do³¿ance, bo dla uœWybudowany na pocz. XX w. mierzenia ch³opskich buntów musia³ do niej wyjechaæ (27.06.) komisarz starostwa powiatu tarnopolskiego, Dniestrzañski, ze szwadronem dragonów. Strajki rolne trwa³y do po³owy sierpnia, a tak¿e w roku nastêpnym, choæ z mniejszym natê¿eniem [48].

Pod koniec XIX w. w³aœcicielem ziemskim by³a hr. Aniela z Baworowskich, wdowa po W³. £osiu, a póŸniej hr. El¿bieta 93

Dunin-Borkowska, która do roku 1939 posiada³a 688 ha ró¿nych gruntów oraz m³yn. W wsi dzia³a³o kilkunastu rzemieœlników oraz kilka spó³dzielni, polskich i ukraiñskich. Bednarze: O. Bryksa i D. Grodzki. Blacharze - J. Wiczkowski; cegielnie - Kooperatywa „Nadija”. Kasa po¿yczkowo-oszczêdnoœciowa - Kasa Stefczyka.

Ko³odzieje - J. Kalinowski i G. ¯abski. Kooperatywy - Kó³ko Rolnicze i „Nadija”. Kowale - M. Humen i St. Klementowski.

Krawcy: A. Andruszków, J. Hrycyszyn i M. Szwec. Mleczarskie zak³ady - Spó³ka Mleczarska. Stolarze: S. Szewców i I. Szulc.

Wyroby tytoniowe - J. Bolawajder [49].

Ryc. 67. Fragment mapy topograficznej powiatu tarnopolskiego, Na którym znajduje siê Do³¿anka.

Okres miêdzywojenny (1920-1939) charakteryzowa³ siê stabilizacj¹ gospodarcz¹ wioski i brak by³o wyst¹pieñ nacjonalistów ukraiñskich. We wsi znajdowa³ siê koœció³, zbudowany na pocz¹tku XX w., szko³a urz¹d gminy i niewielka, zabytkowa cerkiew 94

murowana z XVIII w. G³ównym zajêciem mieszkañców by³o rolnictwo, a dobra gleba pozwala³a uprawiaæ pszenicê, buraki, grykê i tytoñ (brazylijski i kentycki, jak je popularnie nazywano).

13.2. Rodzina nany z przekazów ustnych najstarszy protoplasta rodziny, to Józef Sza³agan, zmar³y w 1944 r. Pod koniec XIX wieku o¿eni³ siê z Anastazj¹ (zmar³a w 1956 r.) i mieli piêcioro dzieci: Jana (ur. 1895 r.), Andrzeja (ur. 1898 r.), Eudokiê (ur. 1900 r.), Stanis³awa (1902-1994) i Wincentego (1911-1974).

Jan wyemigrowa³ do Kanady po pierwszej wojnie wojnie œwiatowej i tam zmar³. Andrzej zamieszka³ w opolskim, gdzie zmar³ i jest pochowany w Graczach; mia³ on jednego syna, Stanis³awa (1938 1996). Eudokia wysz³a za m¹¿ za Kalinowskiego i jako jedyna z rodzeñstwa pozosta³a w Do³¿ance (jej dzieci: Eugeniusz, Józef i Hanna - ur. 1945), a Stanis³aw mia³ dwoje dzieci: Kazimierza (ur.

1935) i Juliê (ur. 1932), która wysz³a za m¹¿ za Stanis³awa Drzewieckiego. Kazimierz mia³ dwoje dzieci: Romana i Beatê, a póŸniej wnuczêta: od syna - Jana i Katarzynê, a od córki - Jana i Mariê.

Natomiast Julia urodzi³a dwoje dzieci: Renatê i Leszka.

Ok. roku 1940 Wincenty Sza³agan o¿eni³ siê z Olg¹ Dziubat¹ (ur. 1919), która zmar³a w tarnopolskim szpitalu po porodzie córki, tak¿e Olgi (1942 r.). Rok po œmierci ¿ony o¿eni³ siê ponownie, z Mari¹ Szul (ur. 1919), córk¹ jednego z bogatszych gospodarzy w wiosce, Aleksandra (1889-1971) i Eudokii (1895-1969) Rodzeñstwo Marii to: siostra Julia (ur. 1924), która w r. 1956 wysz³a za m¹¿ za Tadeusza Chmiela i mieli jednego syna Henryka (ur.

1958) oraz dwoje wnucz¹t: Aniê i Tomka; brat Stanis³aw (ur. 1927) o¿eni³ siê w r. 1954 i mia³ dwoje dzieci: Janusza (ur. 1955 roku) i Renatê (ur. 1960 r.), a jego córka po zam¹¿pójœciu (Kobacka) urodzi³a (1984 r.) dwoje dzieci. Druga siostra Marii, Bronis³awa (ur. 1932 r.), wysz³a za m¹¿ w r. 1954 za Józefa Michalskiego (ur.

1934 r. we Francji).

Aleksander Szul by³ cz³owiekiem oczytanym, kupowa³ gazety i ksi¹¿ki, a ich treœæ przekazywa³ innym. Przez to by³ posta95

ci¹ znan¹ i cenion¹ we wsi. Wprawdzie nadal zajmowa³ siê uprawianiem swojej ziemi, licz¹cej 16 morgów, jednak wiêkszoœæ prac uci¹¿liwych wzi¹³ na swoje barki ziêæ Wincenty i coraz bardziej zastêpowa³ go w prowadzeniu tak du¿ego gospodarstwa. Podczas okupacji sowieckiej (1939-1941) zosta³ przez ukraiñsk¹ radê wiejsk¹ uznany za ku³aka i mia³ byæ wywieziony z rodzin¹ na Sybir, ale na szczêœcie do tego nie dosz³o [50].

Po wkroczeniu wojsk niemieckich kilkanaœcie osób zosta³o wyznaczonych na przymusowe roboty, m.in. Aleksander Szul i jego córka Julia. Aleksander ukrywa³ siê, jak wielu innych, jednak zosta³ z³apany przez gestapowców i uwiêziony w Tarnopolu.

Po dwóch tygodniach, dopiero po przekazaniu odpowied-

Ryc. 68. Grupa mieszkañców Do³¿anki przed budynkiem Pañstwowej Szko³y Powszechnej w Do³¿ance, po ukoñczeniu zimowego kursu kroju i szycia w 1924 r. Fotografiê prawdopodobnie wykonano na pocz¹tku wiosny. Ze wzglêdu na okrycie mo¿na s¹dziæ, ¿e na fotografii dziewczêta prezentuj¹ uszyte ubiory. Wraz z nimi s¹ rodzice i wa¿niejsze osoby z wioski.

Rozpoznano nastêpuj¹ce osoby: osoba siedz¹ca pierwsza z lewej - Eudokia Kalinowska, obok niej miejscowy ksi¹dz (Kazimierz Mihilewicz?), Mê¿czyzna siedz¹cy miêdzy dwoma kobietami - kierownik szko³y, drugi mê¿czyzna wœród stoj¹cych (od lewej strony) - Aleksander Szul. Fotografia ze zbioru Bronis³awy Michalskiej.

96

niej kwoty niemieckiemu urzêdnikowi, wróci³ do domu, co ostatecznie zwolni³o go równie¿ od wys³ania na przymusowe prace.

Julia równie¿ zosta³a zwolniona z obowi¹zku wyjazdu do Rzeszy.

Du¿e powi¹zania rodzinne i dobra wspó³praca miêdzy rodzinami polskimi i ukraiñskimi mia³a wp³yw na to, ¿e pod koniec okupacji niemieckiej, jak i po niej, nie dosz³o do napadów na gospodarstwa polskie przez bandy ukraiñskie. Mimo tego, we wsi istnia³a tajna grupa samoobrony, do której nale¿a³ m.in. Stanis³aw Szul. Ale i tak kilkanaœcie osób zosta³o uprowadzonych przez nacjonalistów ukraiñskich i zaginê³o bez wieœci. Na pewno zostali zamordowani przez banderowców [51].

Gospodarowanie Wincentego nie trwa³o jednak d³ugo. Po zdobyciu Tarnopola (kwiecieñ 1944 roku) przez Armiê Czerwon¹, zosta³ on powo³any do polskiego wojska, jak wielu mê¿czyzn z Kresów. Jego teœæ równie¿ podlega³ poborowi, ale pocz¹tkowo siê ukrywa³, a póŸniej zosta³ zwolniony. Przez pó³tora roku sam musia³ uprawiaæ ziemiê. Ale ju¿ nie robi³ tego z sercem, bo Rosjanie rozpowszechniali wieœæ o maj¹cym nast¹piæ przesiedleniu Polaków. W g³¹b ZSRR wywieziono kilka rodzin ukraiñskich, których cz³onkowie propagowali nacjonalistyczne has³a banderowców.

Po otrzymaniu karty repatriacyjnej Polacy z Do³¿anki wyjechali na stacjê kolejow¹ w Tarnopolu, zabieraj¹c ze sob¹ jak najwiêcej dobytku. W przygotowanych wagonach umieszczali byd³o, Ryc. 69. Julia i Maria Szul. konie, zbo¿e, m¹kê, kaTarnopol, 1940 r.

97

sze, pojemniki na wodê, bimber i wiele innych. Wagony by³y kryte.

Transport ruszy³ na pocz¹tku paŸdziernika 1945 r., a pierwszy d³u¿szy postój odby³ siê dopiero w Tarnowie. Tu przesiedleñców spotka³a niemi³a przygoda, bo okaza³o siê, ¿e wszystkie okoliczne studnie s¹ zamkniête. By³ to wynik rozpowszechnionej plotki o rzekomym transporcie Ukraiñców, przed którymi miejscowi zamknêli Ÿród³a wody. Ale po jakimœ czasie sprawa siê wyjaœni³a, a w³aœciwie przys³u¿yli siê do tego rezerwiœci, i ludzie z Do³¿anki mogli siê umyæ i nabraæ wody dla siebie i zwierz¹t.

Podró¿ trwa³a 6 tygodni, a w trakcie jazdy poci¹g zatrzymywa³ siê, najczêœciej w szczerym polu, wielokrotnie bez potrzeby, rzekomo z braku paliwa. Takie powody podawali nieuczciwi i po¿¹dliwi maszyniœci, którzy w ten sposób bez skrupu³ów wymuszali haracz od kresowiaków, zupe³nie nie przejmuj¹c siê ich warunkami. Gdy przesiedleñcy zebrali trochê ¿ywnoœci lub pieniêdzy (a przede wszystkim bimbru) dla maszynisty, poci¹g rusza³. Po jakimœ czasie sytuacja powtarza³a siê. Warunki podczas jazdy by³y gorsze od spartañskich: zimno, brak ciep³ej strawy i ci¹g³a obecnoœæ ró¿nych insektów, a przede wszystkim wszy. Takich okolicznoœci nie wytrzymywa³y najmniejsze dzieci i osoby starsze. Wielu zmar³o i zosta³o pochowanych na cmentarzach podczas postoju [52].

13.3. Przeworno hyba w po³owie listopada 1945 r. poci¹g dojecha³ do Strzelina (Dolny Œl¹sk), gdzie kresowianom nakazano opuszczenie wagonów. Przez tydzieñ koczowali na stacji, a mê¿czyŸni wêdrowali (niektórzy na koniach) po okolicznych wioskach, wybieraj¹c miejsce osiedlenia siê, a ka¿dy szuka³ dla siebie odpowiedniego gospodarstwa.Kobiety i dzieci by³y karmione przez tydzieñ w kolejowej sto³ówce Pañstwowego Urzêdu Repatriacyjnego. W koñcu wybór miejsca osiedlenia pad³ na Przeworno, du¿¹ wioskê, w wiêkszoœci opuszczon¹ ju¿ przez Niemców, z dobrze zachowanymi budynkami (bo nie by³o tam dzia³añ wojennych) oddalon¹ od Strzelina o 13 km.

Wieœ liczy³a ok. 150 gospodarstw.

98

Ryc. 70. Przemarsz grupy rolników na uroczystoœci do¿ynkowe.

Przeworno, wrzesieñ 1948 r. W pierwszym szeregu, trzeci z lewej, Aleksander Szul. Fot. ze zbioru Bronis³awy Michalskiej.

Aleksander Szul, z którym przyjecha³a jego ¿ona, córka Maria z pasierbic¹ Olg¹, Bronis³awa oraz Julia i Stanis³aw, wybra³ du¿e zabudowania w nadziei na zaspokojenie potrzeb dla wcale nie ma³ej rodziny. W czêœci domu zasta³ rodzinê niemieck¹, chyba s³u¿bê, bo w³aœciciel gospodarstwa dawno go porzuci³. Przez kilka dni zwozi³ swoimi koñmi ze Strzelina przywieziony dobytek (w tym dwie krowy) do nowego domu.

Wincenty Sza³agan powróci³ z wojny w grudniu 1945 r., w mundurze wojskowym i z karabinem. Dopiero po kilku tygodniach broñ odda³ w jednostce wojskowej. Bêd¹c na stacji kolejowej w Strzelinie dowiedzia³ siê, ¿e w okolicy s¹ przesiedleñcy z Tarnopola i intuicyjnie skierowa³ siê w stronê Przeworna. Na drodze wprawdzie spotka³ kobietê z tej wioski, któr¹ zapyta³ o swoj¹ rodzinê, ale ta nie odpowiedzia³a mu wystarczaj¹co, bo mimo ¿e by³a z tego samego transportu, nie zna³a jeszcze nowych mieszkañców wioski 99

(nie by³a z Do³¿anki). Radoœæ z jego powrotu by³a trudna do opisania.

W domu brak by³o ³ó¿ek i innego wyposa¿enia, dlatego wszyscy spali na naprêdce zrobionych siennikach. Brak by³o siana dla byd³a. W zabudowaniach grasowa³a plaga myszy i szczurów. Po wyremontowaniu wolnego domu by³y dwie izby mieszkalne.

Aleksander i Wincenty otrzymali po 5 ha ziemi, g³ównie ornej, ale mo¿liwoœci i potrzeby, szczególnie rodziny Wincentego by³y na tyle du¿e, ¿e dokupi³ kilka hektarów. Na niej uprawia³ przewa¿nie buraki, pszenicê i warzywa. Na pocz¹tku lat piêædziesi¹tych powsta³a spó³dzielnia produkcyjna, do której nale¿a³ Aleksander Szul.

Wincenty z czasem coraz wiêcej prac rolniczych wykonywa³ przy pomocy w³asnego sprzêtu: kupi³ m³ockarniê, prasê do zbioru s³omy, snopowi¹za³kê i inny drobny sprzêt rolniczy. Jednak polityka rolna prowadzona przez pañstwo nie zawsze dawa³a zadowolenie z uzyskiwanych dochodów. Najlepsze lata w tym zakresie dotyczy³y jednej dekady: 1960-1970. W roku 1973 Wincenty przekaza³ ziemiê pañstwu w zamian za rentê dla siebie i ¿ony.

W wiosce znajdowa³a siê szko³a, koœció³, stacja kolejowa, piekarnia, m³yn, gorzelnia, a póŸniej przyby³ posterunek Milicji Obywatelskiej, urz¹d gminny, utworzono PGR i oœrodek zdrowia.

Ludnoœæ kontynuowa³a organizowanie niektórych imprez rolniczych, np. do¿ynki. Pielêgnowa³a równie¿ uroczystoœci religijne.

Dziadek Olgi po k¹dzieli, Marcin Dziubaty osiedli³ siê w Gubinie, gdzie zajmowa³ siê rolnictwem. Do niego przyjecha³a Olga w roku 1960, po skoñczeniu szko³y, i ju¿ nie wróci³a do Przeworna.

Po œmierci ¿ony, Aleksander Szul mieszka³ z córk¹, a póŸniej, po jej zam¹¿pójœciu i ze wzglêdu na podesz³y wiek, tylko pomaga³ ziêciowi w prowadzeniu gospodarstwa rolnego.

Bronis³awa po œlubie zamieszka³a z mê¿em w tym samym domu. Domen¹ ich gospodarstwa by³y równie¿ buraki, pszenica i warzywa. W miarê mo¿liwoœci powiêkszali park maszynowy, kupuj¹c m³ockarniê, snopowi¹za³kê, prasê, i inne, by w okresie najwiêkszego rozwoju posiadaæ 3 traktory. PóŸniej oddali ziemiê za rentê rolnicz¹.

Wincenty i Maria Sza³aganowie mieli dwie córki: Stanis³a100

wê (ur. 1946 r.) i Kazimierê (ur. 1949 roku.), urodzone ju¿ na Œl¹sku. Po ukoñczeniu szko³y podstawowej, Stanis³awa doje¿d¿a³a do Liceum Ogólnokszta³c¹cego w Strzelinie, w którym zda³a maturê w r. 1964.

Wszystkie wakacje spêdza³a w domu, pomagaj¹c w ró¿nych pracach gospodarskich lub przygotowuj¹c posi³ek dla domowników. Jedynie raz (dziêki podstêpowi) pojecha³a w roku 1959 na obóz harcerski do Mrze¿yna (po klasie szóstej). Praca na gospodarstwie nie by³a jej zamierzeniem Ryc. 71. Stanis³awa ¿yciowym, dlatego po maturze postaPandowska. nowi³a dokszta³caæ siê. Uczêszcza³a do dwuletniej, pomaturalnej szko³y pielêgniarskiej we Wroc³awiu, a po jej ukoñczeniu pracowa³a w szpitalu w Strzelinie, oraz pe³ni³a funkcjê instruktora pielêgniarek. W ramach zakresu obowi¹zków szkoli³a i kontrolowa³a pracê pielêgniarek w powiecie. Po roku pracy przenios³a siê do szpitala w Bielawie, gdzie zatrudniono j¹ w charakterze pielêgniarki odcinkowej. W mieœcie otrzyma³a jednopokojowe mieszkanie na ul. S³onecznej.

W r. 1969 wysz³a za m¹¿ za Jota Pandowskiego i z nim zamieszka³a na ul. Wysokiej. Piêæ lat póŸniej awansowa³a na pielêgniarkê oddzia³ow¹ w tym szpitalu (wewnêtrzny); dzia³a³a równie¿ w zwi¹zku zawodowym pielêgniarek. Za swoj¹ pracê otrzyma³a Br¹zowy Krzy¿ Zas³ugi Pracownika S³u¿by Zdrowia (1978 r.). Z koñcem roku 2001 przesz³a na emeryturê.

Jej siostra, Olga, pracowaRyc. 72. Olga Leks.

101

102

Ryc.73. Spotkanie rodzinne z okazji 50-lecia po¿ycia ma³¿eñskiego Eudokii i Aleksandra Szulów.

Przeworno 1964 r.

W pierwszym rzêdzie: 1 - Janusz Szul, 2 - Eudokia Szul, 3 - Renata Szul, 4 - Aleksander Szul, 5 - Maciej Szul. Osoby stoj¹ce (od lewej): 1 - Micha³ Kochanowski (s¹siad), 2 - Tekla Zarzycka (kuzynka Eudokii), 3 - Janina Szul (synowa), 4 - Anna Zarzycka (kuzynka Eudokii), 5 - Miko³aj Szul (brat Aleksandra), 6 - Stanis³aw Szul (syn Aleksandra), 7 - Stanis³awa Sza³agan, 8 - Bronis³awa Michalska (córka Aleksandra), 9Tadeusz Chmiel (ziêæ Aleksandra), 10 - Julia Chmiel (córka Aleksandra), 11 - Bronis³awa Zarzycka (bratanica Aleksandra), 12 - Piotr Zarzycki (m¹¿ bratanicy), 13 - Maria Sza³agan (córka Aleksandra), 14 - Stefania Zarzycka (bratanica Eudokii), 15 - Franciszek Zarzycki m¹¿ bratanicy Stefanii), 16 - Eugenia Szul (synowa Miko³aja), 17 - Jan Szul (syn Miko³aja), 18 - Maria Szul (¿ona Miko³aja), 19 - Franciszek Zarzycki (m¹¿ bratanicy), 20 - Jan Zarzycki (syn kuzyna), 21 - Kazimiera Szul (bratowa Aleksandra), 22 - Józef Michalski (ziêæ Aleksandra) i 23 - Miko³aj Szul (brat Aleksandra).

³a w Lubsku i tam wynajmowa³a niewielkie mieszkanie. Tam równie¿ pozna³a pochodz¹cego z Nowogrodu Bobrzañskiego Leonarda Leksa (ur. 1940 r.), za którego w r. 1961 wysz³a za m¹¿.

Rok póŸniej powi³a córkê (Jolantê-Mariê), która jednak zmar³a po urodzeniu. W r. 1963 w rodzinie przyby³ syn Ireneusz, a trzy lata póŸniej drugi - Wies³aw.

W r. 1970 rodzina przenios³a siê do Zielonej Góry, gdzie Leonard prowadzi³ dzia³alnoœæ rzemieœlnicz¹. Po paru latach wybudowali dom. Synowie pokoñczyli szko³y i zajêli siê prac¹. Syn Wies³aw o¿eni³ siê w roku 1993 z Ew¹ Szaci³to, a rok póŸniej urodzi³a siê im córka Klaudia.

Drugi syn o¿eni³ siê z El¿biet¹ W³odarczek w r. 1994. Ireneusz ma dwóch synów: Tomasza (ur. w 1995 r.) i Mateusza (ur. w r. 1997).

Obaj synowie Olgi wybudowali dom i prowadz¹ firmê. Olga i Leonard przeszli na rentê na pocz¹tku lat 90.

Natomiast Kazimiera Sza³agan poœlubi³a w r. 1974 Stanis³awa Denesa, pochodz¹cego z Krzywiny i maj¹cego korzenie na Kresach Wschodnich. W roku 1974 urodzi³ siê im syn Grzegorz, a Pawe³ trzy lata póŸniej. Pierwszy z nich o¿eni³ siê w r. 1999 z Joann¹ Gorzelañczyk

103

i ma trzy córki: Weronikê (ur. 1999 r.), Dominikê (ur. 2001 r.) i Martynê (ur. 2003 r.).

Stanis³aw i Kazimiera Denesowie wybudowali w r. 1996 w Przewornie dom oraz niezbêdne budynki gospodarcze. Zajmowali siê upraw¹ roli, a przede wszystkim obsiewali pola pszenic¹. Du¿e po³acie swoich gruntów przeznaczali równie¿ na uprawê warzyw oraz roœlin przemys³owych - buraków i rzepaku.

Ryc. 74. Kazimiera Denes

Ryc. 75. W Urzêdzie Stanu Cywilnego. Bielawa, 1969 r.

Od lewej: Pando Pandowski, Stanis³awa Pandowska, Joto Pandowski i Sterek Pandowski..

104

13.4. Genealogia rodziny Józef Sza³agan i Anastazja ...

Jan

Andrzej i Anna ...

Eudokia i ...

Kalinowski

Stanis³aw i Maria ...

Stanis³aw Kazimierz i ...

Józef Eugeniusz Hanna

Roman i ...

Jan Katarzyna

Ireneusz i Ewa Szaci³to Tomasz Mateusz

Beata i ...

Jan Maria

Wies³aw i El¿bieta W³odarczek

Julia i Stanis³aw Drzewiecki

Renata Leszek

Olga i Leonard Leks

Kazimiera i Stanis³aw Denes

Wincenty i Olga Dziubata i Maria Szul

Stanis³awa i Joto Pandowski

Aldona i Arkadiusz Piasecki Andrzej i Magdalena Misztal Oliwia

Klaudia Pawe³

Grzegorz i Joanna Gorzelañczyk

Weronika Dominika Martyna

105

14. Rodzina Wyspiañskich i ¯ó³tañskich 14.1. Œwirz odzinn¹ miejscowoœci¹ obu ga³êzi przodków autora opracowania by³ Œwirz, du¿a wioska le¿¹ca poœrodku drogi ³¹cz¹cej dwa miasta powiatowe - Bóbrkê w by³ym województwie lwowskim i Przemyœlany w by³ym województwie tarnopolskim (oba miasta znajduj¹ siê obecnie na Ukrainie), w odleg³oœci ok.

45 km od Lwowa.

Wprawdzie ta wieœ znana jest z r. 1443 jako w³asnoœæ Œwirskich, ale na jej obszarze przebywa³a ludnoœæ znacznie wczeœniej, o czym œwiadcz¹ znalezione zabytki archeologiczne w postaci glinianych garnków, miseczek i narzêdzi [53].

Ludnoœæ ta by³a g³ównie pochodzenia ruskiego i wo³oskiego, ale równie¿ polskiego, jak w wielu miejscowoœciach tamtego terenu. Pocz¹tkowo zajmowa³a siê wypasem byd³a i owiec, a z czasem zaczê³a uprawiaæ ziemiê. Œwirscy, którzy od Œwirza przyjêli swoje nazwisko rodowe,

Ryc. 76. Zamek w Œwirzu, 2000 r. Fot. Antoni Mazurkiewicz.

106

wybudowali na wzgórzu swoj¹ siedzibê (pocz¹tkowo drewniane fortalicjum, a póŸniej murowany zamek) i w³adali dobrami do po³owy XVII w. W r. 1484 Marcin i Andrzej Œwirski ufundowali w Œwirzu parafiê rzymskokatolick¹, a istniej¹cy do dnia dzisiejszego koœció³, wielokrotnie przebudowywany, wystawi³ Andrzej Œwirski w r. 1546 [54].

Inny Œwirski, Wojciech, ¿yj¹cy w pierwszej po³owie XVII wieku, zmieni³ charakter prawny, a tak¿e kszta³t, zabudowê i zaludnienie Œwirza, uzyskuj¹c dlañ ok. 1630 r. rangê miasta. PóŸniej, przez ok. 150 lat, dobra œwirskie nale¿a³y do rodu Cetnerów. Najbardziej znanym jego cz³onkiem by³ Aleksander, od czasu bitwy pod Beresteczkiem kasztelan halicki, który w po³owie lat czterdziestych w. XVII wzniós³ okaza³y zamek, stoj¹cy do dnia dzisiejszego.

Niedalekie po³o¿enie Œwirza od trasy czêstych przemarszów hord tatarsko-tureckich, tzw. szlaku wo³oskiego, mia³o swoje nastêpstwa w licznych napadach na miasteczko, szczególnie w wieku XVII. Przy tym rabowano i niszczono zamek, koœció³ i budynki mieszkalne, a czêœæ ludnoœci zabijano lub uprowadzano w jasyr.

Zapewne jakaœ liczba mieszkañców uchodzi³a przed napastnikami do okolicznych lasów, gêstych i prastarych, bogatych w niedostêpne miejsca jak: pieczary, skupiska gêstych drzew i krzewów i zaroœniête zapadliska skalne - tzw. debry. Do podobnych nieszczêœæ przyczynia³y siê równie¿ grasuj¹ce na Podolu bandy kozackie, szczególnie w roku 1648.

W wieku XVII do Œwirza dotarli ¯ydzi safardyjscy, których potomkowie mieszkali do roku 1942, tj. do czasu ich masowej zag³ady przez hitlerowców. Dziêki pomocy œwirzan wojnê prze¿y³o kilkanaœcie osób. Nie zachowa³ siê nawet ¿aden z dwóch cmentarzy ¿ydowskich, bo na wiosnê 1944 r. okupanci przeznaczyli kamienne nagrobki na remont drogi przechodz¹cej przez Œwirz [55].

W r. 1846 rewolucyjne wyst¹pienia przeciw zaborcy ogarnê³y równie¿ Œwirz i okolice. Oddzia³ z³o¿ony z ch³opów œwirskich, kopañskich i rzemieœlników przemyœlañskich pod dowództwem Zygmunta Grochowalskiego przeprowadzi³ atak na Narajów.

PóŸniej ten bohater uczestniczy³ w tajnym zwi¹zku rewolucyjnym we Lwowie, a ponoæ niós³ pomoc uczestnikom powstania stycz107

Ryc. 77. Koœció³ w Œwirzu, stan z r. 2002. Fot. Franciszek Treffler.

niowego [56].

Dwa lata póŸniej przez Œwirz przesz³y wojska rosyjskie id¹c na pomoc Austrii walcz¹cej z powstañcami wêgierskimi. ¯o³nierze przywlekli cholerê, od której zmar³o wielu mieszkañców. Pochowani zostali we wspólnym grobie znajduj¹cym siê miêdzy Œwirzykiem i £ugiem.

W³aœcicielem ziemskim godnym wspomnienia, ¿yj¹cym w drugiej po³owie XIX w., by³ Walerian Czaykowski, który m.in. dla wsparcia rozwoju ch³opskich gospodarstw œwirskich ufundowa³ kasê po¿yczkow¹.

19. wrzeœnia 1907 r. mia³ miejsce groŸny po¿ar. Powsta³ na pocz¹tku Œwirzyka i szybko przeniós³ siê na s¹siednie domy, co u³atwia³a gêsta zabudowa i s³omiane dachy. Silny wiatr przeniós³ chmurê iskier na budynki stoj¹ce za drog¹ w kierunku Zadêbiny.

Sp³onê³o kilkadziesi¹t zabudowañ ch³opskich, w tym 12 mieszkalnych. Wobec braku sprzêtu gaœniczego, a przede wszystkim wystarczaj¹cej iloœci ujêæ wody, ponad 100 w³aœcicieli zagro¿onych domów przykrywa³o strzechy ¿erdziami z pêdami fasoli. W p³omieniach zginê³a jedna osoba. Kilkanaœcie lat póŸniej ochotnicz¹ stra¿ po¿arn¹ wyposa¿ono w rêczn¹ pompê wodn¹ [57].

108

Ryc. 78. Aktorzy amatorskiego teatru ze Œwirza we Lwowie. 05.06.1913 r.

Siedz¹ na ziemi (od lewej): 1, 2 - NN, 3 - Antoni Lipski, 4 - Jan Ha³ajkiewicz, 5 - Józef Lipski, 6 - Jan Lipski i 7 - Marcin Czerniak. Siedz¹ (od lewej): 1 - Katarzyna Zieliñska, 2, 3, 4, 5, 6 - NN. Stoj¹ (od lewej): 1, 2 NN, 3 - Anna Demkowicz (póŸniejsza ¿ona Piotra Wyspiañskiego), 4 Marcin Pilny, 5 - Joanna B³aszczyszyn, 6 - NN, 7 - Pawe³ Demkowicz, 8 Wiktoria Muzyka, 9 - Piotr Horochowski, 10 - Maria Zieliñska, 11, 12, 13, 14 - NN, 15 - Wrzeszcz NI, 16 - Wrzeszcz NI, 17 - Paulina Demkowicz, 18 - Antoni Kisil, 19 - Marcin Szczepañski, 20 - Wiktoria Kowalów.

Od r. 1908 dobra œwirskie przesz³y w rêce Ireny WolañskiejLamezan. Ostatnimi ich w³aœcicielami przed II wojn¹ œwiatow¹ by³a jej córka Irena wraz z mê¿em, gen. Tadeuszem Komorowskim „Borem”, komendantem AK (1943-1944).

Na pocz¹tku I wojny œwiatowej w³adze austriackie powo³a³y na front kilka roczników mê¿czyzn, a gospodarstwa ch³opskie ograbiono z byd³a i koni, zabieraj¹c po jednej sztuce. Czêœæ mieszkañców ucieka³a w kierunku zachodnim. Pod koniec sierpnia 1914 roku Œwirz opanowali ¿o³nierze rosyjscy, pl¹druj¹c i rabuj¹c co okazalsze domy mieszkañców. Szczególnie ucierpia³y domy ¿ydowskie, bo kilka z nich zosta³o spalonych. Na pocz¹tku wrzeœnia 1914 r. taki los spotka³ równie¿ tamtejszy zamek.

W trakcie ofensywy austriacko-niemieckiej (czerwiec 1915 109

Ryc. 79. Miejscowoœci i po³acie lasów le¿¹ce w otoczeniu Go³ogór.

Powierzchniê lasów zakreœlono na podstawie mapy z r. 1996.

Zastosowano nazewnictwo miejscowoœci z okresu przedwojennego.

110

roku) cofaj¹ce siê przez Œwirz oddzia³y rosyjskie wymusza³y na mieszkañcach noclegi i wy¿ywienie dla swych ¿o³nierzy, rekwiruj¹c przy tym byd³o, œwinie i konie. W trakcie dzia³añ wojennych sp³on¹³ ratusz i kilka budynków w rynku. Podczas trwania wojny zginê³o ponad 30 swirzan, ¿o³nierzy armii austriackiej. Zostali zabici na ró¿nych frontach, najwiêcej na froncie w³oskim.

Od jesieni 1918 do wiosny 1919 lokalna w³adza w Œwirzu zosta³a przejêta przez Ukraiñców. Polacy spotykali siê z represjami ze strony samozwañczych urzêdników, a nawet by³y przypadki pozbawienia ¿ycia Polaków. Latem tego roku, po licznych walkach w okolicy, zosta³a ustanowiona w³adza polska. W roku 1920 dotar³o kolejne nieszczêœcie: grypa zwana hiszpank¹, która spowodowa³a kilkanaœcie ofiar œmiertelnych.

Do r. 1939 Œwirz siê rozbudowywa³ i zwiêksza³a siê liczba ludnoœci. Oprócz najstarszego przysió³ka Œwirzyka i istniej¹cych: Szuwarówka, Podwysokie, Mo³oczawy, Zadêbina, Halina, powsta³y nowe jak £ug, K¹cik i Ostrów, które z pozosta³ymi oplata³y centraln¹ czêœæ zwan¹ Miastem. Powsta³o kilka sklepów, przewa¿nie ¿ydowskich, dzia³a³y kuŸnie i drobne zak³ady rzemieœlnicze. Zbudowano now¹ szko³ê; w³aœciciel zamku du¿ym kosztem przeprowadzi³ remont rezydencji.

W roku 1923, z inicjatywy kierownika szko³y, Leopolda ¯akiego, powsta³a pierwsza w powiecie narodowa organizacja paramilitarna Zwi¹zek Strzelecki skupiaj¹cy kilkudziesiêciu mê¿czyzn. Stanowili oni trzon jednostki pospolitego ruszenia kompanii Obrony Narodowej. Cz³onkowie Zwi¹zku wybudowali na Rynku Pomnik Niepodleg³oœci, przy ul 3. Maja Dom Zwi¹zku Strzeleckiego i œwietlicê, u³o¿yli kilkaset metrów chodnika i wykonali wiele prac spo³ecznych na rzecz Œwirza. Powsta³a równie¿ dru¿yna Towarzystwa Gimna-stycznego “Sokó³”. Œwirz zamieszkiwa³y 3 grupy narodowoœciowe: Polacy (85 %), Ukraiñcy (10%) i ¯ydzi (5%), a liczba mieszkañców wynosi³a ok. 3 300 osób. Wszystkie te grupy pracowa³y zgodnie dla dobra spo³ecznoœci lokalnej. Nie by³o konfliktów, a œwiêto grekokatolickie - Jordan - by³o obchodzone wspólnie.

W miasteczku funkcjonowa³a poczta, szko³a i posterunek policji. Mimo rozdrobnienia agrarnego, wielu gospodarzy zwiê111

Ryc. 80. Plan gminy œwirskiej. Wykorzystano mapê z koñca XIX w.

112

ksza³o produkcjê roln¹. Utworzona mleczarnia przetwarza³a mleko dostarczane przez rolników, przeznaczaj¹c œmietanê i mas³o na wywóz do innych miejscowoœci. Jednak niema³y procent rolników wytwarza³o zbo¿a i ziemiop³ody tylko na w³asny u¿ytek (podczas niektórych przednówków cierpieli na brak ¿ywnoœci). Wiele rodzin wyjecha³o w poszukiwaniu pracy, g³ównie do Lwowa.

Pod koniec sierpnia i na pocz¹tku wrzeœnia 1939 r. powo³ano do polskiego wojska kilka roczników mê¿czyzn, a zawierucha wojenna rzuci³a ich w ró¿ne strony. Jednak wiêkszoœæ z nich powróci³a do domu. W drugiej po³owie wrzeœnia wkroczy³y oddzia³y okupanta sowieckiego, wprowadzaj¹c nowe porz¹dki spo³ecznopolityczne i gospodarcze. Ju¿ w lutym i kwietniu r. 1940 sowiecka s³u¿ba bezpieczeñstwa (NKWD) aresztowa³a i deportowa³a na Syberiê kilkunastu mieszkañców (dzia³aczy spo³ecznych, nauczycieli i policjantów) [58].

Na gospodarzy administracja na³o¿y³a obowi¹zkowe kontyngenty zbo¿owo-miêsne, których wykonanie obostrzono kar¹ aresztu. W atmosferze narzuconego terroru politycznego zamar³o ¿ycie polityczne i spo³eczne. Do pe³nienia lokalnych funkcji administracyjnych zostali wyznaczeni Ukraiñcy. Oko³o dwudziestu œwirzan zosta³o powo³anych do Armii Czerwonej; kilku z nich zginê³o b¹dŸ zaginê³o [59].

Wojna niemiecko-sowiecka (1941 r.) nie spowodowa³a strat materialnych w Œwirzu. Najwa¿niejsze funkcje przejêli inni Ukraiñcy, wspó³pracuj¹cy z nastêpnym okupantem. Wspomniana forma obowi¹zkowych dostaw zbo¿a i miêsa nie zmieni³a siê po zajêciu Ukrainy przez wojska hitlerowskie (1941-1944) i by³a równie bezwzglêdnie egzekwowana przez administracjê ukraiñsko-niemieck¹. W³adza ta dodatkowo wyznaczy³a kilkadziesi¹t osób na roboty przymusowe w Niemczech i Austrii, g³ównie do pracy w rolnictwie.

Po dwóch latach wzglêdnego spokoju, jesieni¹ 1943 roku pojawi³y siê tragiczne nastêpstwa szowinistycznej doktryny nacjonalistów ukraiñskich - pojedyncze morderstwa wykonywane na ludnoœci polskiej przez bojówkarzy ukraiñskich. Ich nasilenie przypad³o na wiosnê nastêpnego roku, a ofiar¹ pad³o ponad 30 mieszkañców tej miejscowoœci. Poœród nich proboszcz parafii ks. Stanis³aw Kwiatkowski. Oprócz tego nacjonaliœci ukraiñscy spalili 113

kilkadziesi¹t zabudowañ w przysió³kach Œwirza [60].

Od wczesnej wiosny do momentu wyjazdu zabudowania œwirskie s³u¿y³y uciekinierom z okolicznych wiosek za schronienie, a samorzutnie powsta³a polska samoobrona pod dowództwem Jana Kleszczyñskiego gwarantowa³a bezpieczeñstwo wszystkim mieszkañcom. Niektórzy uciekinierzy wyjechali (kwiecieñ) do Przemyœlan, sk¹d Niemcy wywieŸli ich na tereny œrodkowej Polski.

W dniu 19 lipca 1944 r. do Œwirza dotar³y czo³gi sowieckie i po krótkiej walce pod¹¿y³y w kierunku Lwowa, a obronê miasta powierzono polskim partyzantom kpt. Fryderyka Stauba ps. „Proch”. Cztery dni póŸniej wojska sowieckie ponownie wkroczy³y do Œwirza, a tym samym nast¹pi³ powrót do znanego stylu rz¹dzenia. Na pocz¹tku sierpnia kilkudziesiêciu mê¿czyzn z wielu roczników powo³ano do polskiego wojska, kieruj¹c ich na front, do oddzia³ów saperskich i batalionów roboczych. Kilku z nich odda³o ¿ycie pod Ko³obrzegiem i nad Nys¹ £u¿yck¹.

We wrzeœniu 1945 roku wyruszy³ pierwszy transport wysiedlonych œwirzan, a ostatni (czwarty z kolei) na pocz¹tku marca roku 1946. Reszta Polaków wyjecha³a ze Œwirza dopiero 10 Ryc. 81. Grupa œwirzan podczas przygotowywania posi³ku w trakcie lat póŸniej. postoju transportu (trzeciego) w ChoTe szeœæ lat historii cianowie (Dolny Œl¹sk), 10.01. 1946 r. naszej miejscowoœci by³y Od lewej: Jan Potaszyñski, El¿bieta dla jej mieszkañców najbarPotaszyñska, Kazimierz Wrzeszcz dziej bolesne i tragiczne. Z (siedz¹cy) i Stanis³aw Potaszyñski.

Fot. Kazimierz Potaszyñski r¹k trzech wrogów (stalino114

wskiego, hitlerowskiego i banderowskiego) zginê³o ponad 100 osób.

14.2. Przodkowie o¿liwoœæ (a mo¿e koniecznoœæ) zasiedlania tych spustoszonych przez napady i wojny terenów, by³a prawdopodobnie przyczyn¹ przybycia do Œwirza przodków rodziny Wyspiañskich i ¯ó³tañskich.

Nie jest znany rok ich przybycia ani miejsce poprzedniego pobytu. Wiadomo tylko, ¿e w wieku XVII Wyspiañscy nale¿eli do mieszczañskich rodów œwirskich, wyznawali religiê rzymskokatolick¹ i zwa¿ywszy rolniczy charakter miejscowoœci, zapewne zajmowali siê upraw¹ ziemi. Czy zajêcie to wi¹za³o siê z nadanej im pocz¹tkowo ziemi, czy pracowali na niej w ramach pañszczyzny - nie wiadomo [61].

Z czasem Œwirz sta³ siê najwiêkszym na Podolu skupiskiem Wyspiañskich. Ich nazwisko zosta³o przypuszczalnie uformowane w XVII wieku. Jak wynika z wykazów dzieci ochrzczonych w parafii œwirskiej w drugiej po³owie XVIII wieku, w Œwirzu mieszka³o przynajmniej 8 rodzin Wyspiañskich [62].

Z dostêpnych obecnie wykazów dzieci zapisanych w ksiêgach parafialnych w Œwirzu, a tym samym ochrzczonych w miejscowym koœciele, mo¿na przyj¹æ Franciszka Wyspiañskiego jako nestora tego rodu, urodzonego oko³o roku 1750. Znanych jest siedmioro ostatnich jego dzieci, urodzonych przez nieznan¹ z nazwiska panieñskiego ¿onê Margaretê: Agnieszka (1785-?), Katarzyna (1787-?),Maria (1790-?), Zofia (1791-?), Micha³ (1793-?), Franciszek (1796-?) i Ignac (1802-?). Micha³ o¿eni³ siê (ok. 1822 r.) z Ann¹ i mieli dzieci o imionach: Wojciech (1823-ok. 1890), bliŸniêta Jan i B³a¿ej (1825-?) - chyba zmar³y jako niemowlêta, Franciszek (1826-?), Jan (1828-?), Bart³omiej (1830-?) i Józef (1839-?).

Micha³ Wyspiañski poœlubi³ œwirsk¹ Ukrainkê o imieniu Anastazja, a ich potomkowie to: Antoni (1845-?), Jan (1848-ok.1900), Micha³ (1851-?), Andrzej (1854-?), Ignac (1858-1903), Ignac (1860-?), Franciszek (1863-1925), Katarzyna (1866-?) i Maria (1869-?) [63].

Jan o¿eni³ siê (ok. 1870) równie¿ ze œwirsk¹ Ukraink¹ 115

Ahafi¹ Lewkowsk¹ (1857-?), z któr¹ mia³ dzieci: Hannê (1873-?), Antoniego (1874-?), Mariê (1875-1927), Jana (1877-?), Piotra (1878-1918), Ignacego (1880-1962), Parascenê (1880-1919), Katarzynê (1886-?), Marcina (1887-?), Józefê (1889-?), Wojciecha (1892-1892) i Józefa (1893-1943) [64].

Piotr Wyspiañski by³ wysokim i postawnym mê¿czyzn¹.

Podczas prac polowych straci³ lewe oko i do koñca ¿ycia mia³ je os³oniête. Jego dom znajdowa³ siê na ul. Górnej 85, a w czêœci wschodniej posesji by³ du¿y ogród. Piotr poœlubi³ (1902) Katarzynê Tereszczyn (1886-ok.1913) i mia³ z ni¹ troje dzieci: Antoniego (1905 - 1984), Annê (1907 - zmar³a jako dziecko) i Stanis³awa (1910-1974). Po œmierci Katarzyny (ok. r. 1913), Piotr o¿eni³ siê z Ann¹ Demkowicz (1894-1919), córk¹ koœcielnego. Ich córka Maria (1915-?) zmar³a chyba wraz z ojcem na szalej¹c¹ wtenczas grypê (zwan¹ hiszpank¹).

Antoni o¿eni³ siê (1927) z El¿biet¹ ¯ó³tañsk¹ (1907-1999) i mieli dwóch ch³opców: Piotra (ur. 1928 r.) i Józefa (ur. 1943 r.).

W œwietle dostêpnych zapisów we wspomnianej ksiêdze

Ryc. 82. Dokument to¿samoœci (prawo swojszczyzny) wydany przez urz¹d gminny Antoniemu Wyspiañskiemu w dniu 23.10.1927 r. Zastêpowa³ dowód osobisty i by³ niezbêdny podczas zawarcia ma³¿eñstwa.

116

parafialnej, najstarszym znanym przodkiem po k¹dzieli jest Kazimierz ¯ó³tañski, urodzony w latach szeœædziesi¹tych XVIII wieku. Oko³o r. 1784 poœlubi³ nieznan¹ z nazwiska Zofiê, z któr¹ mia³ nastêpuj¹ce dzieci: Szymona (1785-?), Agnieszkê (1788-?), Stefana (1793-?), Katarzynê (1795-?), Helenê (1797-?), Józefa (1799-?), Franciszka (1801-?), Wiktoriê (1803-?), Antoniego (1806-?), Franciszka (1809-?) i Tomasza (1811-?).

Najstarszy syn, Szymon, o¿eni³ siê z Ryc. 83. Stanis³aw i Antoni Wyspiañscy.

Józef¹ NN i mieli czwoŒwirz, 1926 r. ro dzieci: Józefa (1805?), Andrzeja (1807-?)

Franciszka (1810-?) i Mariê (1813-?). Andrzej ¯ó³tañski poœlubi³ Mariê NN (ok. r. 1830), z któr¹ mia³ dzieci o imionach: Katarzyna (1833-?), Ignac (1836-?), Anna (1839-?), Jan (1844-?), Wojciech (1849-?), Maria (1850-?), Teresa (1852-?) i Adam (1858-?). Syn jego Ignac ¿eni³ siê dwukrotnie. Pierwszy raz (ok. r. 1860) z Mari¹ Czerniak (1838-ok.1877), a ich dzieci mia³y imiona: Józef (1861?), Katarzyna (1862-?), Micha³ (1863-?), Marek (1864-1926), Kazimierz (1870-?), Julianna (1872-?) i Maria (1876-?).

Marek ¯ó³tañski o¿eni³ siê (1889) z Wiktori¹ Wrzeszcz (1871-1920), córk¹ Józefa i Teresy Lemiszowskiej. By³ niewysokim mê¿czyzn¹, pali³ fajkê, a pod koniec ¿ycia chodzi³ z lask¹.

117

Umia³ czytaæ, pisaæ i by³ pobo¿ny. Uwa¿a³, ¿e dzieci powinny nauczyæ siê w szkole tylko liczyæ i pisaæ, a dalsze kszta³cenie jest zbyteczne. Du¿¹ uwagê poœwiêca³ prowadzeniu gospodarstwa i powiêkszaniu area³u ziemi. Do pomocy w pracy na roli przygotowywa³ swoje dzieci od najm³odszych lat, przydzielaj¹c im zadania niekiedy przerastaj¹ce ich mo¿liwoœci. Po œmierci ¿ony zamierza³ o¿eniæ siê ponownie. Zmar³ nagle, w drodze na pole, prawdopodobnie na wylew.

W rodzinie Marka i Wiktorii ¯ó³tañskich przysz³o na œwiat oœmioro dzieci: Jan (1891-1916) zgin¹³ podczas I wojny œwiatowej, postrzelony œmiertelnie w brzuch na froncie w³oskim, Józef (1893- 1898), Ignac (1896-1898), Maria (1898-1980), Ryc. 84. Dziewczêta ze Œwirza, 1923(?) r.

Katarzyna (1901-ok.

Siedz¹ (od lewej): Anna Lewkowska i Micha1980), Józefa (1903lina Szczepañska. Stoj¹ (od lewej): Michalina Potaszyñska, Tekla Szczepañska i El¿bieta 1924), El¿bieta ¯ó³tañska.

(1907-1999) i Anna (1909-1917). Maria wysz³a za m¹¿ (1919) za Micha³a Mudraka, a ich dzieci mia³y imiona: Anna (1919-19 - wysz³a zam¹¿ za Józefa Mazurkiewicza; Józef (1926) o¿eni³ siê z Mari¹ Demkowicz; Teofila (1928) poœlubi³a Stanis³awa Sawickiego, a Jan (1934) o¿eni³ siê (1960) z 118

Kazimier¹ Kleszczyñsk¹. Katarzyna poœlubi³a (1921) Ukraiñca Micha³a Nakonecznego i urodzi³a dwie córki - Hannê (1922-?) i Józefê (1925). Rodzina ta pozosta³a w Œwirzu. Józefa ¯ó³tañska poœlubi³a Jana Potaszyñskiego i urodzi³a dwóch synów - Franciszka (1922-?) i Micha³a (1925), a El¿bieta wysz³a za m¹¿ (1927) za Antoniego Wyspiañskiego (1905-1984).

14.3. Dom w œwirskim £ugu jciec mój, Antoni Wyspiañski, zbudowa³ oko³o roku 1929 tymczasowy dom w œwirskim £ugu, na gruncie posiadanym przez jego ¿onê. By³ to parterowy budynek jednopokojowy, na fundamencie kamiennym, o drewnianej konstrukcji noœnej i œcianach wype³nionych glin¹. Zmieszana ze s³om¹ glina oplata³a drewniane ko³ki wsadzone w belki, tworz¹c tzw. œciany walkowane. Sufit by³ wykonany z desek, a dach ze s³omy.

Przy domu by³a niewielka stajnia dla dwóch krów i trzody chlewnej, zbudowana z kamienia ³amanego. Jej poziom by³ ok. 1 m ni¿szy ni¿ czêœci mieszkalnej. Strych, rozci¹gaj¹cy siê nad obu budynkami, s³u¿y³ do przechowywania zbo¿a. Wejœcie do niego znajdowa³o siê w pomieszczeniu mieszkalnym.

Przygotowaniem niektórych materia³ów do budowy domu Ojciec zajmowa³ siê sam, np. ³ami¹c kamieñ w gminnym kamienio-

Ryc. 85. Fragment decyzji s¹du powiatowego w Przemyœlanach, z dnia 21.10.1926 r., dotycz¹cego podzia³u maj¹tku po zmar³ym Marku ¯ó³tañskim.

119

³omie i wo¿¹c go na miejsce budowy. Nie jest znane nazwisko cieœli buduj¹cego dom, ale na pewno wiele prac zwi¹zanych z obróbk¹ drewna Ojciec wykona³ sam. Tak mo¿na s¹dziæ po wykonywanych przez niego narzêdziach i pracach w drewnie, które obserwowa³em w D³u¿ynie.

Do prac polowych Ojciec wypo¿ycza³ konia, a zbo¿e m³óci³ cepem. Najczêœciej sianymi zbo¿ami by³y: pszenica, ¿yto, owies, proso i gryka. Siano by³o przechowywane w stogu, natomiast ziemniaki w niewielkiej piwnicy i w kopcu.

Od roku 1937 w domu znajdowa³o siê radio, detektorowy odbiornik na s³uchawki, z d³ug¹ anten¹ zewnêtrzn¹. Przy jego pomocy odbierano program radiostacji lwowskiej.

Po wykarczowaniu drzew i krzewów oraz czêœciowej niwelacji terenu wokó³ domu by³y zasadzone czereœnie, orzechy i inne drzewa owocowe. Ich owoce mia³y byæ w przysz³oœci Ryc. 86. Piotr Wyspiañski przeznaczone na sprzeda¿. w dniu przyjêcia Komunii œw.

Na pocz¹tku lat czterŒwirz, 25.05.1938 r. dziestych mia³ byæ zbudowany nowy dom mieszkalny, trzypokojowy, o podobnej konstrukcji niektórych œcian, do którego by³ ju¿ przygotowany kamieñ na fundament i drewniane belki. Dotychczasowa czêœæ mieszkalna mia³a pe³niæ rolê stodo³y i spichlerza. Dach nowego domu mia³ byæ blaszany - bardziej bezpieczny i trwa³y [65].

W r. 1928 urodzi³ siê brat Piotr, który swoje dzieciñstwo spêdzi³ w £ugu. Du¿a odleg³oœæ do szko³y, a szczególnie trudne dojœcie w okresie jesienno-zimowym sprawi³y, ¿e Rodzice oddali go do pierwszej klasy dopiero w r. 1936. Uczy³ siê dobrze i czêsto 120

pomaga³ Rodzicom w ró¿nych pracach od najm³odszych lat.

Jednym z jego zajêæ by³o pilnowanie pól poprzez palenie ognisk (tr¹bienie tr¹bk¹) w ich s¹siedztwie, a przede wszystkim odstraszanie dzików i innych zwierz¹t leœnych od upraw ziemniaków.

W³asny i pobliski las zapewnia³ tanie drewno opa³owe i owoce leœne, a przy tym chroni³ od zimowych wiatrów. Dobra ziemia rodzi³a wysokie plony, a krowy dawa³y du¿o mleka. Za³o¿ona w ramach miejscowej spó³dzielni mleczarskiej zlewnia gwarantowa³a dodatkowy dochód. Mimo wielu niedogodnoœci, a szczególnie du¿a odleg³oœæ do Ÿród³a wody, by³ to szczêœliwy okres naszej rodziny. Znalaz³o wyraz w ko³ysance œpiewanej przez Ojca: Dziêki Tobie Bo¿e w tej chwili sk³adamy Za wszystko, co Twoje dobroci tu mamy.

Tu nasz smutek w radoœæ zamieni³eœ wielk¹ Tobie oddajemy czeœæ i chwa³ê wszelk¹.

Byœmy drog¹ cnoty zawsze te¿ chodzili A po zgodnym ¿yciu szczêœliwymi byli.

Stan taki trwa³ tylko do r.

1939, do czasu wkroczenia wojsk sowieckich do Œwirza. W okresie 1939-1941 ka¿dy rolnik musia³ oddawaæ obowi¹zkowy kontyngent miêsny, mleczny i zbo¿owy, nawet króliki. W dniach terroru politycznego dom nasz by³ miejscem schronienia osób zagro¿onych wywozem na Syberiê (Jan Romaniuk i inni).

Uczêszczaj¹cy do klasy trzeciej Piotr musia³ powtarzaæ tê klasê w nowym roku szkolnym. Tak post¹pili okupanci wobec uczniów we wszystkich szko³ach na terenie zagarniê-

Ryc. 87. Otoczenie domu w £ugu.

Plan wykonany przez Piotra Wyspiañskiego.

121

tym, rzekokomo z powodu ni¿szego poziomu nauki. By³o to dzia³anie propagandowe i maj¹ce dodatkowo poni¿yæ Polaków.

Podczas okupacji niemieckiej obowi¹zywa³y kontyngenty zbo¿owo-miêsne, choæ policja ukraiñska doœæ czêsto rekwirowa³a równie¿ nadwy¿ki ziarna. By zachowaæ czêœæ zbo¿a, Ojciec przewozi³ ziarno taczkami do kryjówek w lesie. Równie¿ tam wywióz³ ¿arna, dotychczas rzadko u¿ywane, bo zbo¿e na m¹kê wozi³ do m³yna. ¯arna s³u¿y³y do mielenia gryki i m¹ki na placki. Dziêki temu rodzina nasza nie cierpia³a g³odu, a szczególnie na przednówku r. 1942. Z ¿aren korzystali tak¿e ukrywaj¹cy siê w lesie ¯ydzi. W tym okresie mleko i przetwory mleczne Ojciec odwozi³ do mleczarni œwirskiej lub do Bóbrki. Kilka razy sprzedawa³ je ludziom w innych miejscowoœciach (£adañce).

W latach 19421944 dom nasz odwiedzali ¯ydzi, przychodz¹c po ¿ywnoœæ, mleko lub zim¹ ogrzaæ siê przy kuchni. Za wiêksze porcje ¿ywnoœci p³acili pieniêdzmi lub przeRyc. 88. Maciej Grzeszczyszyn i Antoni k a z y w a l i d r o b n e Wyspiañski (z prawej) w Wojsku Polskim. przedmioty, a tak¿e Okolice Bia³egostoku, 1944 r. przynosili cukier. Z noclegów najczêœciej korzysta³a œwirska ¯ydówka Milla (po mê¿u Ende), z matk¹.

Prawdopodobnie przychodz¹cy do domu ¯ydzi przynieœli malariê, na która zachorowa³ brat. Ale po otrzymaniu zastrzyków, które wstrzykn¹³ mu ks. W. Malski, wkrótce wyzdrowia³. W oba122

wie przed zamordowaniem przez nacjonalistów ukraiñskich, mieszkañcy tego przysió³ka (i innych) uciekali na noc do Œwirzyka lub do centralnej jego czêœci - Miasteczka. We wtorek 11 kwietnia banda ukraiñskich nacjonalistów spali³a prawie wszystkie zabudowania w £ugu i zasztyletowa³a dwie osoby. Dom nasz pozosta³ wprawdzie nienaruszony, ale przebywanie w nim, szczególnie w nocy, grozi³o utrat¹ ¿ycia. Dlatego rodzina nasza przebywa³a na Œwirzyku (w domu Micha³a Mudraków), gdzie rodzice trzymali swój dobytek i byd³o. W ci¹gu dnia Ojciec szed³ do £uga sam, wykonuj¹c niezbêdne prace na polu. Wieczorem znów powraca³, choæ nierzadko w ciep³¹ noc spa³ na pryzmach z drewna w s¹siaduj¹cym z domem lesie, przykrywaj¹c siê przyniesion¹ z domu pierzyn¹. Do ewentualnej obrony mia³ karabin z uciêt¹ luf¹.

W maju tego roku zachorowa³em ja, zapewne na jedn¹ z chorób “brudnych r¹k”, a stan by³ na tyle powa¿ny, ¿e Rodzice zdecydowali siê na odwiezienie mnie furmank¹ do szpitala w Przemyœlanach. Przekazane przez ukraiñskiego lekarza lekarstwo przywróci³o mi zdrowie, a podró¿, przy nieustannym zagro¿eniu ¿ycia Polaków, przebieg³a dla nas szczêœliwie.

Miesi¹c po wkroczeniu wojsk sowieckich (23.07.1944) Oj-

Ryc. 89. Czêœæ przydomowego sadu w £ugu, Stan z koñca lat 60.

123

ciec zosta³ powo³any do wojska, ale ze wzglêdu na jego wiek nie skierowano go na front, tylko do armii zapasowej. Jego pu³k znajdowa³ siê w lasach pod Bia³ymstokiem, a ¿o³nierze spali w ziemiankach, pomieszczeniach zimnych i wilgotnych. G³ód i wszechobecne wszy dope³nia³y nieszczêœcia. Wczesn¹ wiosn¹ nastêpnego roku wys³ano go do batalionu roboczego, który zajmowa³ siê odgruzowaniem Warszawy.

Podczas pobytu Ojca w wojsku, Matka nie ryzykowa³a przebywaæ w naszym domu, nawet na jeden dzieñ, bo obawia³a siê utraty ¿ycia z r¹k ukrywaj¹cych siê w lesie banderowców. Dom i pole sta³y opuszczone. Z chwil¹ powrotu Ojca z wojska (18.08.

1945 r.) zaj¹³ siê on przygotowaniem do opuszczenia Œwirza.

Po kilku latach dom nasz, jak i inne w £ugu, zosta³ rozebrany przez Ukraiñców wraz z fundamentami, a na parceli pozosta³ tylko sad [66].

Ryc. 90. Pozosta³oœæ po zabudowaniach Antoniego Wyspiañskiego w œwirskim £ugu - rów po fundamentach stajni. Stan z r. 1958. Na œrodku stoi Micha³ Nakoneczny.

124

15. Przesiedlenie i nowy dom rodzinny w D³u¿ynie. puszczenie Œwirza i wyjazd na Ziemie Odzyskane (Dolny Œl¹sk) nast¹pi³ 3. marca 1946 r., a piêæ dni póŸniej ruszy³ kolejowy transport 56 wagonów ze stacji Chlebowice Wielkie, wioz¹c jego mieszkañców, którzy uprzednio zapisali siê na wyjazd w Przemyœlanach i otrzymali karty ewakuacyjne. Rolnikom obiecano lepsze warunki ¿ycia i pracy.

W skromnym dobytku Rodziców znajdowa³a siê drewniana skrzynia z odzie¿¹, poœciel¹, pierzynami, kilkoma garnkami, talerzami i sztuæcami. Ponadto w wagonie znajdowa³a siê krowa oraz ok. 2 t ziarna i produktów zbo¿owych (m¹ka, suszony chleb, makaron) oraz pokarm dla byd³a - s³oma i siano. W jednym wagonie przebywa³y 4 rodziny i ich dobytek.

Transport przesiedleñców zatrzymywa³ siê na kilku stacjach, gdzie nabierano wodê i niekiedy suchy prowiant na kilka dni (w Œwidnicy - 09.04). Ale te¿ poci¹g zatrzymywa³ siê z dala od stacji, najczêœciej w szczerym polu, a dalsza jazda by³a uwarunkowana dostarczeniem dla obs³ugi parowozu samogonu, cukru albo m¹ki. Odmowa spe³Ryc. 91. Karta ewakuacyjna wystawiona nienia warunków wyna nasz¹ rodzinê.

125

Ryc. 92. Plan zachodniej czêœci D³u¿yny Dolnej z odtworzonym stanem z lat 1946-1955. Skala: 1 cm - 100 m. A - gospodarstwo i pole Antoniego Wyspiañskiego, B - gospodarstwo zajmowane przez Armiê Czerwon¹ (1945-1946), C - boisko pi³ki no¿nej, D - budynki gospodarstwa pañstwowego, E - kopalnia gliny i cegielnia, F - budynki niezajête, G - brody, H - wieloletni d¹b, I - punkt triangulacyjny (213 m).

126

wo³ywa³a dzia³ania odwetowe: gwa³towne ruszenie lub hamowanie poci¹gu b¹dŸ dalsz¹ jazdê bez zapowiedzi. Przez to by³y nieszczêœliwe wypadki. Najd³u¿szy postój trwa³ w Jaworze (11 dni), gdzie œwirzanie mieli siê osiedliæ. Jednak¿e s¹siaduj¹ce z miastem wioski nie bardzo im odpowiada³y i nie byli sk³onni dostosowaæ siê do zaleceñ w³adz. Zawrócono zatem transport do K³odzka, gdzie czêœæ przesiedleñców opuœci³a wagony i zasiedli³a okoliczne wioski.

Z tego okresu zapamiêta³em wnêtrze wagonu towarowego ze skrzyniami, s³om¹, sianem i krowami. Jest to pierwszy obraz z dzieciñstwa. Utrwali³o mi siê równie¿ kilka piosenek œpiewanych przez œwirzan.

Po szeœciu tygodniach podró¿y, z wszechobecnymi wszami, transport kilkunastu wagonów (wczeœniej wiêkszoœæ odczepiono w K³odzku) dotar³ do Czerwonej Wody (ok. 18.04.), gdzie nast¹pi³ wy³adunek. Upartym przesiedleñcom powiedziano, ¿e dalej ju¿ nie ma torów kolejowych i musz¹ opuœciæ wagony. St¹d kuzyn Ojca przewióz³ nasz¹ rodzinê do swojego domu w D³u¿ynie Dolnej zwanej wówczas D³ugojowem [67].

D³u¿yna Dolna, wraz z Górn¹ (niem. Langenau), by³a du¿¹ wiosk¹ le¿¹c¹ w p³ytkiej niecce po obu stronach niewielkiej rzeki Bielawki, a jednoczeœnie ci¹gn¹ca siê na przestrzeni prawie 8 km wzd³u¿ po³udniowej krawêdzi Puszczy Zgorzeleckiej.

Przypuszczalnie zosta³a za³o¿ona w pierwszej po³owie XIII w. i przez kilkaset lat by³a jedn¹ z najwiêkszych wsi puszczañskich. Ludnoœci¹ pierwotRyc. 93. Koœció³ ewangelicki n¹, w odró¿nieniu od s¹siednich w D³u¿ynie Dolnej, widok od wsi, byli osadnicy niemieccy strony po³udniowo-wschodniej. sprowadzeni przez Penzigów reStan sprzed r. 1945.

127

zyduj¹cych w pobliskim Pieñsku. W³asnoœci¹ tej rodziny by³y du¿e obszary puszczy. PóŸniej czêœæ D³u¿yny kupi³a rodzina Gersdorfów, a w XV w. ca³a wioska nale¿a³a do zgorzeleckiej rady miejskiej.

W s¹siedztwie rzeki Bielawki, poni¿ej wioski, by³y du¿e stawy hodowlane (koniec XVI w.) oraz torfowiska. Z uwagi na bliskoœæ lasu i wystêpowanie rud darniowych, w wiosce znajdowa³y siê kuŸnice, niewielkie zak³ady hutnicze, w których wytapiano ¿elazo w postaci prêtów i kêsów. Ostatni¹ kuŸnicê zlikwidowano w po³owie XVII w. Przez D³u¿ynê przebiega³ “Trakt Drzewny”, ci¹gn¹cy siê od Wêgliñca przez ¯arsk¹ Wieœ do Zgorzelca.

Na terenie wsi znajdowa³y siê równie¿ magazyny drewna.

W czasie wojny trzydziestoletniej przez wioskê przewala³y siê wojska szwedzkie (XVII w.), a podczas wojny siedmioletniej (1757 r.) oddzia³y pruskie. Zim¹ roRyc. 94. Akt nadania upowa¿niaj¹cy ku 1813 przez D³u¿ynê przejêcie gospodarstwa rolnego w przesz³y oddzia³y koD³u¿ynie Dolnej przez Antoniego zackie, zaœ w maju tego Wyspiañskiego. roku wioskê spl¹drowa³y wojska rosyjskie i pruskie, a nastêpnie francuskie i w³oskie.

Ludnoœæ wraz z inwentarzem ukrywa³a siê w pobliskich lasach.

Ka¿dy przemarsz wojsk wi¹za³ siê z kontrybucj¹, pl¹drowaniem zagród, niszczeniem zabudowañ i œmierci¹ wielu ich mieszkañców, co poci¹ga³o za sob¹ równie¿ g³ód i biedê [68].

128

W ostatnich miesi¹cach trwania II wojny œwiatowej wzd³u¿ D³u¿yny przebiega³a wzglêdnie stabilna linia frontu. Od lutego do maja 1945 r. pó³nocn¹ czêœæ wioski zajmowali ¿o³nierze Armii Czerwonej (z 373 dywizji piechoty), a wojska niemieckie po³udniowe wzgórza i nieliczne domy le¿¹ce po drugiej stronie doliny Bielawki. Lokalne potyczki nie zmieni³y stanu po³o¿enia wojsk obu stron, ale przez wzajemne ostrzeliwanie siê ucierpia³o wiele domów. Tylko w zachodniej czêœci wioski zosta³o zniszczonych 16 budynków o ró¿nym charakterze [69].

Ponadto kilka pocisków artyleryjskich trafi³o w wie¿ê koœcieln¹ (zapewne wykorzystywan¹ przez wojska niemieckie jako dobry punkt obserwacyjny), która czêœciowo zawali³a siê na dach koœcio³a i uszkodzi³a œwi¹tyniê na tyle powa¿nie, ¿e nie nadawa³a siê do odbudowy. Spadaj¹cy gruz czêœciowo przykry³ starsz¹ czêœæ cmentarza, okalaj¹cego koœció³. Spaleniu uleg³ s¹siaduj¹cy z koœcio³em dwupiêRyc. 95. Rodzina Wyspiañskich w D³u¿ynie, trowy budynek (plewrzesieñ 1946 r. W pierwszym rzêdzie - Jan bania i mieszkania Wyspiañski, brat stryjeczny; siedz¹: El¿bieta zakonników?) oraz i Antoni Wyspiañscy; stoj¹ (od lewej): zabudowania goStanis³awa, Józef i Piotr Wyspiañscy oraz Maria ¯ó³tañska, póŸniejsza ¿ona Piotra. spodarcze. W stanie 129

nienaruszonym pozosta³a jedynie zabytkowa brama wejœciowa na teren koœcio³a, pochodz¹ca przypuszczalnie z w. XVI, czyli z okresu rozbudowy œwi¹tyni [70].

W r. 1945 w wiosce znajdowa³y siê dwa m³yny, tartak, kilka kuŸni kowalskich, kilkadziesi¹t du¿ych gospodarstw rolnych, dwa budynki szkolne i parê niewielkich zak³adów produkcyjnych. Te ostatnie zosta³y zniszczone podczas dzia³añ wojennych. Taki sam los spotka³ budynek rady wiejskiej (ze œwietlic¹) oraz wszystkie mosty. Do pokonania rzeki wykorzystywano pocz¹tkowo brody i k³adki. Mosty zosta³y naprawione w ci¹gu roku 1947. G³ówna droga wiejska mia³a nawierzchniê asfaltow¹ i by³a obsadzona drzewami owocowymi. Do koñca lat 90. w zachodniej czêœci wioski sta³ jeszcze (ko³o mostu) niewielki spichlerz o szkieletowej konstrukcji drewnianej (s³upowo-ramowej) i wype³nieniu glinianym.

Wiêkszoœæ gospodarstw w D³u¿ynie Dolnej zosta³o zajêtych przez œwirzan przewiezionych w marcu i kwietniu 1946 r. Kilkanaœcie przejêli przesiedleñcy z innych terenów kresowych, a resztê przybysze z centralnej Polski. Gospodarstwa by³y czêœciowo ogo³ocone z wartoœciowszego wyposa¿enia przez szabrowników z poznañskiego. Wiele przedmiotów wykonanych z drewna (sto³y, krzes³a, ³ó¿ka, drzwi, itp., a nawet pod³ogi) spalili ¿o³nierze radzieccy stacjonuj¹cy w tej czêœci wioski do wiosny 1946 r. w du¿ym gospodarstwie (patrz mapka).

Ryc. 96. Kaplica i dzwonnica zbudowana spo³ecznie przez mieszkañców D³u¿yny Dolnej i Górnej w latach 1949-1950.

130

PóŸniej, przez kilka powojennych lat prowadzono we wspomnianym gospodarstwie skup byd³a, koni i trzody chlewnej. Mieœci³ siê równie¿ magazyn zbo¿owy i nawozów sztucznych [71]. Œwirzanie na miejscu zetknêli siê z wieloma urz¹dzeniami bêd¹cymi na wyposa¿eniu gospodarstw rolnych, z którymi dotychczas nie mieli do czynienia b¹dŸ nawet nie widzieli na oczy. Nowoœci¹ dla nich by³a energia elektryczna, s³u¿¹ca nie tylko do oœwietlenia pomieszczeñ, ale równie¿ do poruszania uRyc. 97. El¿bieta i Antoni Wyspiañscy rz¹dzeñ znajduj¹cych siê w oraz Piotr i Józef. Pieñsk, paŸdziernik gospodarstwach (m³oc1949 r. karni, sieczkarni, pomp wodnych, itp.). Niew¹tpliw¹ wygod¹ dla przesiedleñców, w porównaniu do Œwirza, gdzie wiele rodzin zmuszonych by³o do codziennego noszenia wody, by³y istniej¹ce w ka¿dej zagrodzie studnie.

Niektóre z nich by³y wyposa¿one w lokalny wodoci¹g doprowadzaj¹cy wodê nawet do bydlêcych ¿³obów. Bior¹c powy¿sze pod uwagê mo¿na stwierdziæ, ¿e przesiedlenie œwirzan wi¹za³o siê z przejœciem na wy¿szy poziom cywilizacyjny. Dlatego nie brakowa³o osób zadowolonych z wymuszonej “przeprowadzki”. Jednak panuj¹ce powszechne przekonanie o tymczasowoœci stanu politycznego, zbli¿aj¹cej siê wojnie, i maj¹cym niebawem nast¹piæ powrocie do Œwirza, nie zachêca³o wiêkszoœci do maksymalnego wykorzystania nowych warunków. Ten stan k³ad³ siê cieniem na lata nastêpne [72]. Œwirzanie kontynuowali tradycje rodem ze stron ojczys131

tych. Przez dwa lata pocz¹tek Nowego Roku obwieszcza³a niewielka orkiestra, graj¹c ró¿ne melodie przed domami. Przez ten sam okres, na drugi dzieñ œwi¹t Bo¿ego Narodzenia, starsza m³odzie¿ chodzi³a po gospodarstwach z jase³kami. Kolêdowanie przez dzieci pod oknami domów trwa³o d³u¿ej, bo do koñca lat 60. Tu¿ po przyjeŸdzie do D³u¿yny, gdzieniegdzie spotyka³o siê tzw. dziada, czyli snopka s³omy ustawionego w k¹cie izby podczas œwi¹t Bo¿ego Narodzenia. Nieco d³u¿ej przetrwa³ zwyczaj k³adzenia siana pod obrus na stole wigilijnym.

Wprawdzie Matka wczeœniej zajê³a niewielkie gospodarstwo stoj¹ce na uboczu Giera³towa, ale Ojciec wola³ byæ blisko swojej rodziny, dlatego wobec ograniczonego wyboru przypad³ mu dom czêœciowo zniszczony, zbudowany chyba w r. 1869 (z dziurawym sufitem w jednym pokoju) i ze spalon¹ stodo³¹, . W gospodarstwie czynna by³a instalacja wodna z pomp¹ znajduj¹c¹ siê w kuchni. Po remoncie zamieszkaliœmy w nim po dwóch miesi¹cach.

Formalnym zakoñczeniem przesiedlenia by³a rejestracja w oddziale Pañstwowego Urzêdu Repatriacyjnego w Ryc. 98. Piotr Wyspiañski. Zgorzelcu (22.05. 1946 r.), gdzie pó³ Warszawa, 1951 r. roku póŸniej Ojcu przekazano protokolarnie dom i pole. Wrêczenie aktu nadaNia (nr 1294), zwi¹zanego z nowym gospodarstwem nast¹pi³o w dniu 06.10.1947 r.

Po okolicznych domach Ojciec szuka³ drzwi i umeblowania. Dom sta³ na terenie pierwszej linii obrony wojsk radzieckich, na polach by³o mnóstwo okopów i schronów, które ci¹gnê³y siê od domu a¿ do lasu. Wiele domów by³o powa¿nie uszkodzonych w czasie lokalnych dzia³añ wojennych, ³¹ki rozdzielaj¹ce walcz¹ce strony by³y naszpikowane minami, a w wielu miejscach mo¿na by³o znaleŸæ ró¿ne niewypa³y. Widzia³em Ojca kosz¹cego trawê na ³¹ce, spod której wybiera³ resztki min. Co jakiœ czas Ojciec jeŸdzi³ do 132

Zgorzelca po zapomogi i na targ (tak¿e do Lubania), gdzie spotyka³ siê ze œwirzanami. Komisja osadnicza przydzieli³a mu konia maœci ¿ó³tej Bu³ana powolnego i silnego zwierzaka, za którego musia³ p³aciæ jak¹œ kwotê w ratach.

Ojciec w zasadzie nie zajmowa³ siê powa¿niejszym remontem domu. Najpierw wynika³o to z nadziei na powrót do Œwirza, a po kilku latach z przes¹du - jak póŸniej dowiedzia³em siê z jego rozmowy z Matk¹. Brak stodo³y i m³ockarni wymusza³ koniecznoœæ korzystania z takich urz¹dzeñ znajduj¹cych siê u s¹siadów. Najczêœciej m³ócono u S. Antochowa, posiadaj¹cego maszynê szerokom³otn¹, a znajomi i bli¿sza rodzina chêtnie pomaga³a na zasadzie wzajemnoœci. Dopiero w r. 1970 Ojciec kupi³ do spó³ki z trzema rolnikami m³ockarniê z silnikiem, któr¹ m³ócono w obejœciu wiêkszoœæ zbó¿, z³o¿onych uprzednio w sterty. Do czasu wybudowania du¿ej szopy, wspieraj¹cej siê na murze by³ej stodo³y, czêœæ siana I s³omy by³o przechowywane w zabudowaniach Jana Szczerbatego.

Poniewa¿ koœció³ w D³u¿ynie by³ zniszczony, nabo¿eñstwa odprawiano najpierw w œwietlicy wiejskiej, a w r. 1950 wybudowano kaplicê, wykorzystuj¹c pojeniecki drewniany barak z Pieñska. Ojciec pomaga³ przy jego przewo¿eniu i montowaniu. Do tego czasu na wa¿niejsze uroczystoœci koœcielne je¿d¿ono furmankami do Pieñska. Jeden wyjazd na rezurekcjê wielkanocn¹ utkwi³ mi w

Ryc. 99. Koœció³ w D³u¿ynie Dolnej wybudowany w latach 1968-1978 Jest to najwiêksza inwestycja wzniesiona przy udziale mieszkañców.

133

pamiêci, bo trawê pokry³ szron (a mo¿e to by³ œnieg) a mnie by³o zimno. Ojciec bardzo zaanga¿owa³ siê w D³u¿ynie w rolê gospodarza koœcio³a (przez ok. 20 lat): zbiera³ tacê podczas mszy, prowadzi³ b¹dŸ nadzorowa³ ró¿ne prace remontowe i op³aca³ rachunki, g³ównie za wykorzystan¹ przez kaplicê energiê elektryczn¹. By³ równie¿ kilkanaœcie razy wspó³organizatorem noworocznych zabaw w œwietlicy wiejskiej oraz z okazji œwiêta ludowego.

Ojciec nie przyst¹pi³ do usilnie tworzonej przez w³adze administracyjne spó³dzielni produkcyjnej. Przez wiele lat, w ramach obowi¹zkowych dostaw, musia³ przekazywaæ do punktu skupu zbo¿e (25 q), mleko i miêso. W niektórych latach zmuszony by³ kupowaæ mleko po cenach wolnorynkowych, i oddawaæ je do zlewni, w której cena by³a znacznie ni¿sza od wystêpuj¹cej na rynku. Przez wiele lat dzier¿awi³ dodatkow¹ powierzchniê ziemi.

Obsiewa³ j¹ zbo¿em z przeznaczeniem g³ównie na karmienie zwierz¹t (najczêœciej w gospodarstwie by³y dwie krowy, koñ, para œwiñ i kury). Pieni¹dze otrzymywane z oddania obowi¹zkowych dostaw i, niekiedy ze sprzeda¿y nadwy¿ki zbó¿ i ziemiop³odów, by³y g³ównie w okresie jesiennym i wtenczas mia³y miejsce zakupy Przez pozosta³e miesi¹ce roku rodzina musia³a ¿yæ oszczêdnie.

Chyba do po³owy lat 70. by³ pieczony chleb w domowym

Ryc. 100. Józef, Miros³awa i Antoni Wyspiañscy.

D³u¿yna Dolna, sierpieñ, 1968 r.

134

piecu, póŸniej kupowano go w sklepie. Doœæ d³ugo Ojciec nie kupowa³ radia, bo uwa¿a³, ¿e podaj¹ w informacjach za du¿o propagandy. W latach 1954-1956 kupowa³ gazetê, któr¹ czêsto czyta³em. Utrzymywa³ kontakty z rodzin¹ i znajomymi ze Œwirza.

Jesieni¹ r. 1973 Ojciec przeszed³ w szpitalu wroc³awskim operacjê usuniêcia wrzodu z pêcherza moczowego. Przebieg³a ona szczêœliwie, a stan jego zdrowia by³ dobry.

W r. 1979 Rodzice przekazali bratu nieodp³atnie gospodarstwo w zamian za rentê inwalidzk¹. Z takiej mo¿liwoœci byli bardzo zadowoleni, bo systematycznie przychodz¹ca kwota pieniê¿na, choæ niewielka, stanowi³a dla nich znacz¹ce Ÿród³o dochodu. Dziêki temu mogli partycypowaæ w kosztach utrzymania gospodarstwa (zu¿ycie energii elektrycznej, ubezpieczenia budynków, podatek, itp.).

Z biegiem lat Ojciec mia³ powa¿ne k³opoty z oddychaniem i chodzeniem, zmar³ w lipcu 1984 r., a Mama 15 lat póŸniej - w lutym 1999. Do 90. roku ¿ycia pielêgnowa³a swoj¹ dzia³kê ogrodow¹. Odesz³a z tego œwiata tak, jak pragnê³a - cicho i spokojnie, nie bêd¹c nikomu przeszkod¹.

Ryc. 101. El¿bieta Wyspiañska, Józef Wyspiañski i Aleksandra Bo¿yñska. D³u¿yna Dolna, sierpieñ 1995 r.

135

15.1. Piotr Wyspiañski u¿ po przybyciu naszej rodziny do D³u¿yny, brat Piotr zg³osi³ siê do pracy przy odbudowie hut szk³a w Pieñsku, gdzie pracowa³ przez pó³ roku (czerwiec-grudzieñ 1946), odbudowuj¹c kominy hut szk³a. W ramach zap³aty za wykonywan¹ pracê przynosi³ pochodz¹ce z darów amerykañskich konserwy miêsne, odzie¿, obuwie, itp.

Poniewa¿ powierzchnia upraw w naszym gospodarstwie nie by³a du¿a (ok. 5 ha), brat naj¹³ siê do pracy w nadleœnictwie w Pieñsku w charakterze stró¿a (likwidacja ewentualnego po¿aru spowodowanego przeje¿d¿aj¹cymi poci¹gami) kilkukilometrowego od-

Ryc. 102. Uroczystoœæ weselna Marii i Piotra Wyspiañskich. D³u¿yna Dolna, 24.09.1953. Stoj¹ (od lewej): 1,2 - Józef i Maria Mudrakowie, 3 - Maria Mudrak, 4 - Micha³ Wyspiañski, 5 - Katarzyna Wyspiañska, 6 El¿bieta Wyspiañska, 7 - Józef ¯ó³tañski, 8,9 - Maria i Piotr Wyspiañscy, 10 - Antoni Wyspiañski, 11,12 - Józef i Anna Mazurkiewiczowie, 13 - Anna ¯ó³tañska, 14 - Janina i Emilka Grzegorzewskie. Siedz¹ (od lewej): 1 - Tadeusz Wyspiañski, 2 - Józef Wyspiañski, 3, 4 - Kazimierz i Micha³ Mazurkiewicz, 5,6 - Józef i Ryszard Nawroccy. Fot. Wincenty Rykun.

136

cinka linii kolejowej Wêgliniec-Pieñsk. Zajmowa³ siê tym do jesieni 1949 r., do chwili powo³ania go do wojska. Od tego momentu wszystkie prace polowe musieli wykonywaæ Rodzice. Po dwóch latach s³u¿by wojskowej, bratu przed³u¿yli pobyt w wojsku o rok, co zapewne wi¹za³o siê z wojn¹ koreañsk¹. Lubi³em jego przyjazdy na urlop, szczególnie du¿o radoœci sprawia³o mi paradowanie po drodze w jego wojskowej czapce.

Po powrocie do domu (1952), Piotr o¿eni³ siê w r. 1953 ze œwirzank¹ - Mari¹ ¯ó³tañsk¹ (1930) i od tego momentu jego ¿ona przebywa³a w naszym domu. Jej rodzice, Paulina i Wincenty, posiadali w Œwirzu du¿e gospodarstwo rolne. Ojciec pracowa³ przez kilka lat w Stanach Zjednoczonych i za zarobione tam pieni¹dze kupi³ w Œwirzu nie tylko ziemiê, ale równie¿ maszyny rolnicze i m³ockarniê. Mia³a liczne rodzeñstwo, bo matka wysz³a za m¹¿ powtórnie: Katarzynê Hannê, Stanis³awa, Józefa, Jana i Ludwikê. Do czasu zam¹¿pójœcia mieszka³a u przyrodniej siostry Anny i pracowa³a przewa¿nie w lesie przy pielêgnacji szkó³ek leœnych i nasadzeniach.

Przez jakiœ czas Piotr pracowa³ w elektrowni Zielonka, póŸniej prowadzi³ kiosk spo¿ywczy w biurze gminnej spó³dzielni (doœæ krótko), przez wiele lat by³ stró¿em nocnym w budynkach pegeerowskich (1979-1984 i 1986-1991), przyjmowa³ w miejscowej zlewni mleko od rolników (1961-1974), a przede wszystkim zajmowa³ siê pracami rolnymi w gospodarstwie, czêsto po nocnym stró¿owaniu. Ze wzglêdu na potrzeby rodziny równie¿ dzier¿awi³ pole.

W latach 1955-1970 by³ komendantem Ochotniczej Stra¿y Po¿arnej w D³u¿ynie Dolnej. Pocz¹tkowo dru¿yna posiada³a rêczn¹ pompê po¿arnicz¹, a póŸniej motopompê.

Od roku 1974, w którym gospodarstwo zosta³o pod³¹czone do wodoci¹gu, Piotr przy pomocy i wsparciu finansowym ziêciów przeprowadzi³ kilka znacz¹cych remontów: centralne ogrzewanie 1977, remont mieszkania - 1988, prze³o¿enie dachu, a póŸniej wymiana dachówki na blachê - 1990, budowa gara¿u, itp.

W r. 1991 Piotr, jako pracownik pañstwowego gospodarstwa rolnego (PGR), przeszed³ na wczeœniejsz¹ emeryturê, rezygnuj¹c w nastêpnym roku z uprawy czêœci pola. Prace polowe 137

by³y dla niego coraz bardziej uci¹¿liwe, a korzystanie z mechanicznego obrabiania, czyli p³atnych us³ug wymaga³y znacznych kosztów. Jesieni¹ 1997 r. przekaza³ gospodarstwo swojej córce, El¿biecie, mieszkaj¹cej z nim wraz rodzin¹.

W rodzinie brata urodzi³y siê nastêpuj¹ce dzieci: Jadwiga zmar³a po urodzeniu, Kazimiera (1955), Paulina (1957), Andrzej (1959), Maria (1960) i El¿bieta (1962). Potrzeby finansowe dla licznej rodziny zmusi³y jego ¿onê do szukania dodatkowego Ÿród³a dochodu. Po jakimœ czasie zosta³a zatrudniona siê w rozlewni oran¿ady w Pieñsku, gdzie przepracowa³a 17 lat, przechodz¹c w r.

1989 na emeryturê.

Kazimiera ukoñczy³a wieczorowe technikum szklarskie w Pieñsku i pracowa³a w Pieñskich Hutach Szk³a, a póŸniej w Hucie Szk³a Oœwietleniowego „Polam”. W r. 1975 wysz³a za m¹¿ za Andrzeja Michalika (1954). Ich dzieci to: Mariusz (1976), Przemys³aw (1978), Kinga (1983), £ukasz (1986) i Karolina (1988).

Andrzej pocz¹tkowo pracowa³ w Kopalni Wêgla Brunatnego w Turowie, a póŸniej jako œlusarz w Hucie Szk³a Oœwietleniowego „Polam”. Dziêki zdolnoœciom, i pracowitoœci obojga ma³¿onków,

Ryc. 103. Œlub Kazimiery Wyspiañskiej i Andrzeja Michalika.

Pieñsk, 9.08.1975 r.

138

w krótkim czasie systemem gospodarczym zbudowali jednorodzinny domek w Pieñsku. Mariusz zwi¹za³ siê z Monik¹ Majewsk¹ i ma syna Patryka (ur. 2002 r.)

Paulina po skoñczeniu technikum rolniczego wysz³a za m¹¿ (1977) za Józefa Majszczyka (1953), a ich potomstwo liczy piêcioro dzieci: Wies³awa (1978), Magdalena (1979), Adam (1980), Barbara (1983) i Grzegorz (1990). Zamieszkali w domku jednorodzinnym wybudowanym przez rodziców Józefa. Paulina pracowa³a jako sprz¹taczka w ró¿nych instytucjach, a Józef jako pomocnik muraRarza. Wies³awa ma syna Micha³a (1998), Magdalena wysz³a za m¹¿ (1999) za Adama Kwieciñskiego (1979) i maj¹ troje dzieci: Andrzeja (1999), Krystiana (2001) i Nataliê (2003).

Andrzej ukoñczy³ technikum budowlane i pracowa³ w swoim zawodzie na terenie Jeleniej Góry. W latach 1990-2004 prowadzi³ w Sosnówce ubojniê i przetwórniê miêsa, a ostatnio za³o¿y³ firmê budowlan¹, wykonuj¹c remonty mieszkañ i domów. W roku 1978 o¿eni³ siê z Bogus³aw¹ Kêp¹ (1954) i maj¹ dwoje dzieci: Rados³awa (1979) i Karinê Ryc. 104. Œlub Bogus³awy Kêpy i Andrzeja (1983). Kszta³c¹ siê one Wyspiañskiego. Sosnówka, 09.12.1978 r.. w szko³ach œrednich.

1 - Teresa Kamieniak, 4 - Andrzej Michalik.

Maria uczêszcza139

³a do technikum szklarskiego, a w roku 1981 wysz³a za m¹¿ za Miros³awa Miroñczuka (1960), podoficera Wojska Polskiego i razem zamieszkali w Opolu. Zajmowa³a siê sprzeda¿¹ nasion w hurtowni, a póŸniej by³a ekspedientk¹ w ró¿nych sklepach. Miros³aw przez 15 lat s³u¿y³ w wojsku i po tym okresie przeszed³ na emeryturê. Ich dzieci to trzech ch³opców o imionach: Daniel (1981), Damian (1983) i Kamil (1984). Daniel o¿eni³ siê (2002) z Urszul¹ Baran (1981) i maj¹ syna Dariusza (2002).

Ryc. 105. Maria i Miros³aw Miroñczukowie podczas ceremonii œlubnej.

D³u¿yna Dolna, 20.04.1981 r. Za nimi Irena Jamróz i Andrzej Michalik.

El¿bieta poœlubi³a (1986) Stanis³awa Majchrowicza (1965) i maj¹ oœmioro dzieci: Ewelinê (1987), Szczepana (1988), Sabinê (1989), Kaspra (1990), Edytê (1992), Gabrysia (1994), Krystiana (1996) i Faustynê (2001). Przez 20 lat El¿bieta pracowa³a w rozlewni napojów nale¿¹cej do Gminnej Spó³dzielni “Samopomoc Ch³opska” w Pieñsku, natomiast Stanis³aw pracuje jako stolarz w miejscowym zak³adzie obróbki drewna. Rodzina ta mieszka wraz z rodzicami El¿biety w D³u¿ynie Dolnej.

140

Ryc. 106. Œlub El¿biety Wyspiañskiej i Stanis³awa Majchrowicza.

Pieñsk, 28.08.1986 r. Od lewej: 1 - Andrzej Wyspiañski, 2,3 - para m³oda, 4 - Maria Dryga³a, 5 - Bogus³awa Wyspiañska. Stoj¹ce dzieci: 1 - Rados³aw Wyspiañski, 2 - Mariusz Michalik, 3 - Barbara Dryga³a, 4 - Przemys³aw Michalik.

Ryc. 107. Wnuczêta (czêœæ) na Z³otych Godach obchodzonych przez Mariê i Piotra Wyspiañskich. D³u¿yna Dolna, wrzesieñ 2003 r.

141

15.2. Józef Wyspiañski tryjeczny brat Jan, mieszkaj¹cy w s¹siedztwie, by³ moim pierwszym towarzyszem zabaw dzieciêcych.

Powszechnym naszym zajêciem (i niektórych starszych osób) by³o poszukiwanie ukrytych przez niemieckich mieszkañców przedmiotów oraz przygl¹danie siê skupowi zwierz¹t w niedalekich zabudowaniach. Przez jakiœ czas mia³em nawet metalowe ¿o³nierzyki, kupione przez Ojca, ale na krótko, bo mi je ktoœ ukrad³. Jednak¿e ulubionym terenem zabaw by³o najczêœciej podwórko lub tzw. komórka, gdzie by³ warsztat stolarski, wiele narzêdzi a jeszcze wiêcej tajemniczych rupieci, le¿¹cych pod sto³em i w k¹cie, chyba od kilkadziesiêciu lat. W niej Ojciec wyrabia³ niektóre narzêdzia drewniane do gospodarstwa (miot³y, grabie, szczotki, pêdzle, a nawet gêsty grzebieñ z prasowego rogu bydlêcego). Przed pójœciem do szko³y czêsto chodzi³em z Mam¹ paœæ krowy na nieu¿ytkach znajduj¹cych siê pod lasem. Najpierw z jedn¹ a póŸniej z dwiema. By³em dla niej do towarzystwa - jak mówi³a. Chyba ba³a siê byæ sama.

Do szko³y chodzi³em w D³u¿ynie Dolnej, a nauka odbywa³a siê w klasach ³¹czonych; pierwsz¹ wychowawczyni¹ by³a p. Zofia Kowalska, kierowniczka szko³y. Z ka¿dym rokiem przybywa³o mi zajêæ w gospodarstwie: sobotnie sprz¹tanie podwórka i po³owy ulicy, przynoszenie s³omy do stajni, pasieRyc. 108. Józef Wyspiañski nie i pojenie byd³a, itp. w dniu przyjêcia Komunii œw.

W maju 1952 r. Musia³em D³u¿yna Dolna, 29.06.1952. chodziæ ca³y miesi¹c do Pieñska Fot. Wincenty Rykun 142

na nauki zwi¹zane z pierwsz¹ komuni¹, które odbywa³y siê po lekcjach, w godzinach popo³udniowych. W tym spacerze towarzyszy³ mi J. Nawrocki i H. Czerniak. Czasem ktoœ nas podwióz³ pod miasto. Drogê powrotn¹ pokonywaliœmy zawsze pieszo. Raz prze¿yliœmy w drodze burzê i wróciliœmy zupe³nie mokrzy.

Latem ³owiliœmy raki i ryby (na tzw. oczko) w rzece maj¹cej krête koryto, z wieloma korzeniami drzew, krzewów, sitowia i „trawy wodnej”.

W tej rzece k¹paliœmy siê, robi¹c tamy z darni, ku utrapieniu niektórych w³aœcicieli ³¹k. Zim¹ jeŸdziliœmy na ³y¿wach po lodzie, powsta³ym na ³¹kach i rowie melioracyjnym. Pocz¹tkowo ³y¿wy robiliœmy z drutu, a póŸniej otrzyma³em od Ojca ³y¿wy przykrêcane do butów. W klasie trzeciej i czwartej czêst¹ form¹ zabawy by³a tzw. wojna, któr¹ rozgrywaliœmy w zabudowaniach Ryc. 109. Józef Wyspiañski, czerwiec 1957 r. lub podczas pasienia krów.

Po klasie siódmej interesowa³a mnie szko³a zawodowa, ale Ojciec za namow¹ kierownika szko³y przekona³ mnie do liceum ogólnokszta³c¹cego. Jednak do niego nie dosta³em siê w pierwszym terminie, za to zda³em egzamin do Liceum Pedagogicznego w Zgorzelcu. Przez pierwszy rok (19571958) mieszka³em w internacie (ul. Partyzantów). Choæ w domu nie przywyk³em do nadmiernych posi³ków, ci¹gle by³em tam g³odny.

Bra³em nawet udzia³ w wyst¹pieniach uczniowskich zwi¹zanych z niedoborem chleba w sto³ówce. Pierwsza klasa, a szczególnie matematyka, sprawia³a mi wiele k³opotów, ale nauczyciel tego przedmiotu wierzy³ w moje mo¿liwoœci i otrzyma³em promocjê do nastêpnej klasy.

Wyniki w nauce w drugim roku by³y ju¿ lepsze. Na wakacjach by³em na miesiêcznym obozie harcerskim w Staniszowie ko³o Jeleniej Góry, a po klasie trzeciej wybra³em bezp³atny obóz przysposobienia wojskowego w Z¹bkowicach Œl¹skich. W klasie trze143

ciej (1959/1960) otrzyma³em stypendium za dobre wyniki w nauce, co nieco odci¹¿y³o finansowo Rodziców. Ponadto zg³asza³em siê do roz³adowania wêgla i koksu dla potrzeb internatu (zajêcie to by³o przywilejem starszym uczniów), a otrzymane za tê pracê pieni¹dze wystarcza³y przez jakiœ czas na drobne zakupy. W klasie czwartej trochê grosza zarobi³em na korepetycjach z matematyki dla uczniów ze szko³y æwiczeñ (jeden ci¹g klas I-VII znajduj¹cy siê w budynku liceum). Op³aci³em nimi kurs prawa jazdy (motocyklowosamochodowy) i kurs jêzyka angielskiego (trwaj¹cy tylko 3 miesi¹ce, bo starsi s³uchacze zrezygnowali). Niewielkie kwoty mog³em przeznaczyæ na niektóre wydatki: cukierki na spotkania, bilety do kina i czasem na ma³e piwo w greckiej cukierni, do której chodziliœmy raz na tydzieñ z B. Rudakiem lub M. Pinder¹. Niekiedy kupowaliœmy benzynê ze „sk³adkowych” pieniêdzy i jeŸdziliœmy po mieœcie willysem, samochodem otrzymanym przez liceum, chyba z amerykañskiego demobilu. Podczas kolejnych wakacji pomaga³em w pracach polowych, najczêœciej przy za³adunku snopków na wóz i roz³adunku na stertê. Ale te¿ spêdzi³em 3 tygodnie na obozie przysposo bienia wojskowego we Wroc³awiu, gdzie by³o kilku ch³opców z klasy.

Na pocz¹tku lutego 1962 r. czêœæ klasy zorganizowa³a studniówkê w niewielkim schronisku górskim Domku Myœliwskim. Musieliœmy r¹baæ drwa do ogrzewania jedynego kominka, znajduj¹cego siê w œwietlicy. PóŸniej tañce (tylko przy gitarze) trwa³y w niej do póŸna w nocy.

Ryc. 110. Studniówka, luty 1962 r. (pod Strzech¹ Akademick¹). Stoj¹: Zuzanna Zalewska i prof. Kazimierz Paw³owicz. Siedz¹ (od lewej): Iwona Dolipska, Maria Cholewa, Krystyna Fugowska i J. Wyspiañski.

144

Resztê nocy przespaliœmy dygoc¹c z zimna. Za to w przepiêknej scenerii zimowej spacerowaliœmy po szlakach i jeŸdziliœmy na sankach.

Przedmaturalne dwa tygodnie wype³nione by³y mieszank¹ nauki i odpoczynku, a egzaminy pisemne i ustne (chyba z 7 przedmiotów w ci¹gu jednego dnia) przesz³y bez wielkich niespodzianek. A wiêc koniec nauki! Radoœæ z wolnoœci! By niecodziennie uczciæ uzyskanie dyplomu dojrza³oœci na pocz¹tku czerwca poszliœmy gromad¹ do restauracji „Kaprys” na dancing. Impreza odby³a siê nadzwyczaj spokojnie, wrêcz dostojnie.

Nim rozgl¹dn¹³em siê za prac¹, bo nie mog³em ju¿ liczyæ na finansowe wsparcie studiów przez Rodziców, na pocz¹tku wakacji zosta³em „z³apany” przez znajomego Ojca na wychowawcê kolonii dla dzieci górników z Turoszowa w Stanonimie. Po powrocie dowiedzia³em siê od Ojca, ¿e zosta³em zatrudniony w szkole podstawowej w niedalekim Pieñsku, prowadzonej przez K. Borciucha.

Pracê tê zawdziêczam Ojcu.

Od wrzeœnia 1962 r. mieszka³em najpierw wspólnie z J. Czachorem, nauczycielem w tamtejszej szkole, ale po kilku mie-

Ryc. 111. Zajêcia kó³ka chemicznego w pracowni SP nr 2 w Pieñsku, jesieñ1968 r. Od lewej: 1 - H. Kowalczyk, 2 - T. Dziewulski, 3 - A. Maciejko, 4 - W. Borkowski, 5 - M. Kasper, 6, 7 - NN, 8 - Z. Kimstacz, 9 - D. Strojna, 10 - M. Smokowski, 11 - K. Wilczyñska. Opiekun - Józef Wyspiañski

145

si¹cach otrzyma³em pokój na poddaszu domu przy ul. Traugutta 1.

Kupi³em wiêc tapczan, parê naczyñ, niewielk¹ szafê na ubrania i wêgiel na zimê, choæ w kuchence pali³em rzadko. Od rodziców przywioz³em poœciel. W szkole otrzyma³em wychowawstwo klasy pi¹tej i uczy³em matematyki, fizyki, chemii, wychowania fizycznego, a tak¿e biologii. Do zajêæ musia³em siê przygotowywaæ na piœmie (konspekty), co czêsto sprawdzali moi prze³o¿eni. Przebieg lekcji by³ na tyle w³aœciwy, ¿e po hospitacjach nie s³ysza³em zbyt wielu uwag. Po lekcjach prowadzi³em dla starszych uczniów kó³ko chemiczne. Zajêcia te cieszy³y siê du¿ym zainteresowaniem. Orga-

Ryc. 112. Œlub Risy i Józefa Wyspiañskiego. Pieñsk, 20.08.1964.

Stoj¹ (od lewej): 1 - S³awka Pandowska, 2 - Pando Pandowski, 3 - Wanda Pandowska, 4 - Sterek Pandowski, 5 - S³awonia Darowska, 6 - Joto Pandowski, 7 - Hanna Mazurkiewicz, 8 - Janina Grzegorzewska, 9 - Piotr Wyspiañski. Siedz¹ (od lewej): 1 - Wasyl Pandowski, 2 - Kiraca Pandowska, 3, 4 - Risa i Józef Wyspiañscy, 5 - El¿bieta Wyspiañska, 6 - Antoni Wyspiañski. Dzieci (od lewej): Micio Pandowski, Paskal Pandowski, Gra¿yna Grzegorzewska, Lena Pandowska, Andrzej Wyspiañski, Kazimiera Wyspiañska i Paulina Wyspiañska.

146

nizowa³em równie¿ dla nich sobotnio-niedzielne wyjazdy w teren, po³¹czone z noclegiem w namiotach i innymi atrakcjami.

W drugim roku szkolnym mia³em dodatkowe zajêcia w szkole dla pracuj¹cych. Czas wolny spêdza³em w towarzystwie znajomych z liceum, przewa¿nie bêd¹cych nauczycielami tej szko³y: Janin¹ Piwowar i S³awoni¹ Darowsk¹. Ta ostatnia czêsto organizowa³a wieczorne spotkania przy herbatce oraz wspólne wyjœcia na zaRyc. 113. Miros³awa Wyspiañska. bawy (tak¿e dancingi), Bielawa, lipiec 1968 r. podczas których pozna³em Risê. Na wiosnê 1964 r. mieliœmy wspólne plany. Z ni¹ pojecha³em na koloniê letni¹ do Trzebiatowa, a po powrocie poczyniliœmy przygotowania do œlubu i wesela. Dziêki uprzejmoœci kuzynostwa, Michaliny i Jana Grzegorzewskich, skromna impreza przyjêcia weselnego odby³a siê w ich mieszkaniu (sierpieñ 1964 roku), na którym by³a obecna tylko najbli¿sza rodzina.

W listopadzie otrzyma³em kartê powo³ania do wojska, a wszelkie próby odroczenia tej decyzji spe³z³y na niczym. Od pocz¹tku grudnia 1964 r. Przebywa³em w Grudzi¹dzu (Podoficerska Szko³a Radiotechniczna), a resztê s³u¿by odby³em na lotnisku we Wroc³awiu, jako technik radiostacji naprowadzaj¹cej samoloty na kierunek pasa startowego. Z koñcem czerwca 1966 r. przeszed³em do cywila. Podczas wakacji przebywaliœmy kilka tygodni w Bielawie, a resztê w D³u¿ynie, pomagaj¹c przy pracach ¿niwnych.

147

Powtarza³o siê to ka¿dego nastêpnego roku. W listopadzie urodzi³a siê Mirka, a tym samym przyby³o obowi¹zków i zajêæ w domu.

We wrzeœniu tego roku Zdzis³aw Witek zosta³ dyrektorem nowej szko³y w Pieñsku (w budowie, przy ul. Zgorzeleckiej), a kilka miesiêcy póŸniej (wiosna 1967) zaproponowa³ mi funkcjê swojego zastêpcy. Najwiêcej pracy mieliœmy z wy³adunkiem sprzêtu i pomocy naukowych, przywo¿onych sukcesywnie od jesieni, i gromadzonych w ró¿nych pomieszczeniach na terenie miasta. Nowy rok szkolny zaczêliœmy jednak w budynku szko³y podstawowej nr 1 (pracowaliœmy na drug¹ zmianê), poniewa¿ oddanie nowej szko³y przeci¹gnê³o siê a¿ do paŸdziernika. Oprócz spraw dydaktyczno-wychowawczych, du¿o uwagi poœwiêciliœmy na sadzenie drzew i krzewów wokó³ rozleg³ego budynku, a nawet na wykonywanie chodników z kostki bazaltowej. Dba³em o dobr¹ pracowniê fizyczno-chemiczn¹ i prowadzi³em zajêcia ko³a chemicznego i technicznego.

Atmosfera w gronie pedagogicznym by³a bardzo dobra Ryc. 114. Miros³awa Wyspiañska przed szko³¹ po zakoñczeniu roku [73]. szkolnego. Pieñsk, czerwiec 1974 r.

W lipcu 1967 r. zacz¹³em studia zaoczne (fizyka z chemi¹) we wroc³awskim Studium Nauczycielskim, które ukoñczy³em 2 lata póŸniej. Po roku przerwy kontynuowa³em studia w Wy¿szym Studium Nauczycielskim (fizyka) Uniwersytetu Wroc³awskiego, a po ich ukoñczeniu na Wydziale Matematyki, Fizyki i Chemii tej samej uczelni. Dyplom magistra uzyska³em w lutym 1976 r.

Wprawdzie nauka ta wi¹za³a siê z wieloma wyrzeczeniami, to jed148

Ryc. 115. Czêœæ kl. IIIa (profil mat-fiz-chem) przed wejœciem do budynku I LO w Lubinie. Czerwiec 1982 r. Stoj¹ (od lewej): 1 - D. Charaziñska, 2 - M. Kosior, 3 - W. Matuszewski, 4 - I. Kot, 5 - B. W¹trobiñska, 6 - J. B³auciak, 7 B. Krzemieñ, 8 - K. Berdychowska, 9 - R. Thomys, 10 - I. Ma³aczyñska, 11 I. Gajda, 12 - T. Seredyñski, 13 - M. Pawlak, 14 - G. Olender, 15 - M. G¹sowski, 16 - O. Terlecka, 17 - M. Korecki, 18 - D. Dolaœ, 19 - A. Pelc i 20 S. Urbaniak; siedz¹ (od lewej): 1 - E. Schon, 2 - A. Chyra, 3 - J. Rabiega, 4 P. Filipowski, 5 - A. Kruszewski i 6 - A. Nasiadka. Wychowawca klasy Józef Wyspiañski - pierwszy z prawej.

nak dop³aty ze strony bud¿etu szko³y i uczelni znacznie zmniejsza³y wydatki osobiste.

Wiosn¹ 1971 r., a wówczas pe³ni³em funkcjê dyrektora gminnej szko³y zbiorczej, podjêliœmy z kuzynem decyzjê budowy systemem gospodarczym bliŸniaczego domu, który mia³ stan¹æ przy ul. Batorego. Ale po kilku miesi¹cach wspólnik zrezygnowa³ z inwestycji, a perspektywa dalszych studiów zaocznych dope³ni³a zaniechanie tego przedsiêwziêcia.

149

We wrzeœniu 1973 Mirka posz³a do nowej szko³y, gdzie pracowaliœmy oboje. Uczy³a siê bardzo dobrze, sprawiaj¹c nam przyjemnoœæ. Wobec mo¿liwoœci otrzymania nowego mieszkania w Pieñsku (jako ¿e spó³dzielnia mieszkaniowa planowa³a budowê du¿ego domu przy g³ównej ulicy), zaczêliœmy gromadziæ fundusze w tej spó³dzielni. Wiosn¹ nastêpnego roku zaproponowano mi objêcie funkcji naczelnika miasta i gminy, na co odpowiedzia³em odmownie. Ta decyzja prawdopodobnie wp³ynê³a na wykreœlenie naszej rodziny z listy przydzia³u mieszkañ, o czym dowiedzia³em siê w maju 1975 r. Zda³em sobie sprawê, ¿e uzyskanie w lepszego mieszkania w mieœcie bêdzie niemo¿liwe w tych warunkach, przynajmniej w najbli¿szych latach.

Podczas sesji letniej na ostatnim roku studiów dowiedzia³em siê o wakacie nauczyciela fizyki w lubiñskim liceum. Po powrocie z wycieczki do Œwirza (by³em tam wraz z Ojcem i Mirk¹) pojecha³em do tego miasta i od dyrektorki liceum - p. Z. Pieñkowskiej - uzyska³em potwierdzenie mo¿liwoœci zatrudnienia.

Brak mieszkania by³ jednak powa¿n¹ barier¹ zmiany miejsca pracy.

Przypadek sprawi³, ¿e w tamtejszym inspektoracie zasta³em dyrektora zbiorczej szko³y w Chocianowie, który zaproponowa³ zatrudnienie mojej ¿ony w szkole podstawowej w Szklarach Dolnych i mieszkanie w budynku tej szko³y. W ci¹gu kilku dni w pospiesznym tempie za³atwi³em przeniesienie dla siebie i Risy i zmianê miejsca zamieszkania. W lubiñskiej spó³dzielni mieszkaniowej

Ryc. 116. Winieta biuletynu Spotkania Œwirzan uk³adanego i wydawanego przez Józefa Wyspiañskiego.

150

uzyska³em zapewnienie o czteroletnim okresie oczekiwania na nowe mieszkanie. W rzeczywistoœci okres ten uleg³ skróceniu, bo ju¿ w grudniu 1978 r. otrzymaliœmy klucze do lokalu. Do koñca czerwca nastêpnego roku, bo dopiero wtedy wprowadziliœmy siê, mieliœmy czas na wyposa¿anie w meble oraz na poprawianie usterek, szczególnie nieszczelnych okien. Risa otrzyma³a pracê w pobliskiej Szkole Podstawowej nr 9, tam równie¿ uczêszcza³a Mirka.

Rodzice moi nie byli zadowoleni z naszego wyjazdu z Pieñska, bo widzieli w tym os³abienie wiêzi rodzinnych, zmniejszenie czêstotliwoœci odwiedzin i niesienia im ewentualnej pomocy.

Ryc. 117. Grupa radnych Rady Miejskiej. Lubin, 24.03.1998 r.

Od lewej: H. Bober, J. Wyspiañski, J. Mastalski i S. Kulczyñski.

Nauczanie fizyki w nowych warunkach wymaga³o ode mnie poznania subtelnoœci metodyki tego przedmiotu na innym poziomie, co poci¹ga³o za sob¹ poœwiêcenia wielu godzin na samokszta³cenie. W pierwszych latach uczy³em tylko fizyki (w liceum dziennym i wieczorowym), a póŸniej równie¿ techniki. Na zajêciach z tego przedmiotu uczniowie wykonali kilkanaœcie przydatnych na lekcjach przyrz¹dów, a czêœci do ich wykonania sprowadza³em z ró¿nych instytutów naukowych i zak³adów produkcyjnych. Równie¿ samodzielnie skonstruowa³em i wykona³em 10 sztuk przyrz¹dów pomiarowych z zastosowaniem techniki 151

cyfrowej. Na te zajêcia poœwiêci³em bardzo du¿o wolnego czasu, przewa¿nie wieczorami. Równie¿ z nimi wi¹za³o siê szeœæ artyku³ów opublikowanych w ogólnopolskim czasopiœmie dla nauczycieli - Fizyka w szkole. Jeden uczeñ by³ uczestnikiem olimpiady fizycznej na szczeblu centralnym. Zosta³em dwukrotnie wyró¿niony w konkursie „Pracownia fizyczna w mojej szkole”.

Od roku 1983 zafascynowa³em siê mo¿liwoœciami komputerów i ich zastosowaniem w procesie dydaktycznym, a wiedzê w tym zakresie uzupe³nia³em na seminariach w Warszawie. Napisa³em dziesi¹tki programów dydaktycznych do zastosowania na lekcjach fizyki. Z czasem powsta³a w liceum pracownia komputerowa (1988 r.), modernizowana do chwili obecnej [74].

Odk¹d w 1982 r. kupiliœmy samochód, mogliœmy czêœciej odwiedzaæ moich rodziców, którzy w coraz mniejszym stopniu zajmowali siê pracami gospodarskimi, pomagali jednak bratu w miarê swoich mo¿liwoœci.

W r. 1989 zainteresowa³em siê histori¹ mojego miejsca urodzenia i zacz¹³em zbieraæ informacje o losach ludzi i wydarzeniach z nimi zwi¹zanymi. Z czasem ta problematyka objê³a osoby z innych miejscowoœci by³ego powiatu przemyœlañskiego. W styczniu 1992 wyda³em pierwszy zeszyt biuletynu Spotkania Œwirzan. Do chwili obecnej ukaza³o siê 58 zeszytów. Zapisa³em i opublikowa³em na stronach tego pisemka wiele zdarzeñ i wyników poszukiwañ, a przy okazji pozna³em wspania³ych Krajan, autorów artyku³ów, i mam wœród nich oddanych przyjació³, mieszkaj¹cych w Polsce i poza jej granicami. Od pocz¹tku du¿¹ pomoc okazywa³ prof. Andrzej ¯aki, wybitny archeolog i historyk, te¿ pochodz¹cy ze Œwirza. O moim zainteresowaniu histori¹ Kresów kilkakrotnie pisa³a prasa [75].

Ucz¹c fizyki, stara³em siê ³¹czyæ wiedzê z praktyk¹, co mia³o swoje odbicie w licznych doœwiadczeniach przeprowadzanych przez uczniów. W ocenie pracy uczniów stara³em siê byæ przede wszystkim sprawiedliwy, a w kontaktach wychowawczych podkreœla³em szczeroœæ i otwartoœæ. Pomog³em w opracowaniu wspomnianej monografii liceum, wyda³em zbiór wierszy uczniowskich Szukam Ciê..., grafik uczniowskich Miêdzy czerni¹ i biel¹ i pomog³em w opracowaniu i wydaniu opowiadañ uczennicy - Skrzyd³a 152

nadziei. Przez kilka lat finansowa³em zakup nagród ksi¹¿kowych dla uczniów, którzy podczas egzaminu maturalnego napisali najlepsze prace z jêzyka polskiego i historii.

Za pracê dydaktyczno-wychowawcz¹ otrzyma³em trzykrotnie nagrodê ministra oœwiaty (1973, 1979 i 1990), Z³oty Krzy¿ Zas³ugi (1984), Medal Komisji Edukacji Narodowej (1992) i kilka pomniejszych nagród oraz wyró¿nieñ centralnych i lokalnych.

W latach 1990-2002, a wiêc przez trzy kolejne kadencje, by³em radnym Rady Miejskiej w Lubinie i anga¿owa³em siê w dzia³alnoœæ polityczn¹.

Po czterdziestu latach pracy, wobec braku godzin nauczania w nowym roku szkolnym, choæ nie by³em z tego powodu niezadowolony, przeszed³em na emeryturê. Ze wzglêdu na przyjêt¹ formê, ustawowo nast¹pi³o to z pocz¹tkiem marca 2003 r.

Ryc. 118. 40 lat minê³o... Uroczystoœæ po¿egnalna w liceum.

Lubin, 31.03.2003 r. Od lewej: Prezydent Miasta - Robert Raczyñski, Dyrektor I LO Barbara Tokarska i Józef Wyspiañski.

153

16. Stanis³aw Wyspiañski ³odszy brat Antoniego Wyspiañskiego Stanis³aw zosta³ osierocony przez matkê gdy mia³ 3 lata, a dalszym jego wychowaniem i opiek¹ zajmowa³a siê macocha. Ukoñczy³ kilka klas szko³y podstawowej w Œwirzu i pomaga³ w pracach polowych.

W latach 1930-1932 odbywa³ s³u¿bê wojskow¹ w Brze¿anach, a dwa lata po jej ukoñczeniu o¿eni³ siê ze œwirzank¹ Ann¹ Czerniak. Z ni¹ mieszka³ na ul Dolnej, w du¿ym budynku Wincentego Zó³tañskiego, drugiego mê¿a matki Anny.

Zajmowa³ siê prowadzeniem gospodarstwa rolnego. Do roku 1939 nale¿a³ do Towarzystwa Gimnastycznego "Sokó³" w Œwirzu i bra³ w nim aktywny udzia³. W r.

1935 urodzi³ siê syn Józef, a dziewiêæ lat póŸniej syn Jan. W sierpniu 1944 r. zosta³ bezpodstawnie aresztowany przez sowieck¹ s³u¿bê bezpieczeñstwa (NKWD) i kilkanaœcie dni spêdzi³ w przemyœlañskim areszcie.

Uwolniono go po ³apówce w postaci z³otej obr¹czki. Nied³ugo po opuszczeniu aresztu zosta³ powo³any do wojska polskiego, w którym s³u¿y³ jako telefonista w plutonie ³¹cznoœci wojsk l¹dowych. Ze s³u¿by wojskowej zosta³ zwolniony w sierpniu Ryc. 119. Kazimierz Wrzeszcz i Józef 1945 roku.

Czerniak (z prawej) w armii austriacRodzina Stanis³awa kiej. Front w³oski, lato 1916 r. Kilka Wyspiañskiego opuœci³a romiesiêcy póŸniej J. Czerniak zgin¹³.

154

dzinny Œwirz w marcu 1946 roku i zosta³a osiedlona w D³u¿ynie Dolnej, w domku zajmowanym jeszcze przez Niemców, rodzinê by³ego pracownika kopalni i elektrowni Zielonka.

Ze wzglêdu na charakter zajêtego zabudowania, Stanis³awowi nie przydzielono wiêkszego area³u ziemi, dlatego oprócz prac polowych w swoim gospodarstwie ima³ siê ró¿nych, pozarolniczych zajêæ sta³ych i sezonowych. Pocz¹tkowo by³ stró¿em zwierz¹t skupionych (na tzw. spêdzie) Ryc. 120. Anna Czerniak, przez gminn¹ spó³dzielniê i córka Józefa. Œwirz, 1931 r. przetrzymywanych w niedalekich zabudowaniach.Poniewa¿ wywóz zwierz¹t (byd³o, œwinie, owce) nie nastêpowa³ w dniu zakupu, musia³y tam pozostawaæ przez kilka dni. Pilnowa³ je w nocy i sprawdza³ ich stan w ci¹gu dnia, dokarmiaj¹c i poj¹c.

Zajêcie to trwa³o przez kilka lat, a¿ do czasu przeniesieni a spêdu do Pieñska.

W okresie letnim przyjRyc. 121. Stanis³aw Wyspiañski w wojsku mowa³ rów(siedzi na ziemi w œrodku). Brze¿any, oko³o 1931 r.

155

nie¿ zbo¿e w miejscowym punkcie skupu ziarna, workowa³ je i pomaga³ przewoziæ do miejsc sk³adowania lub do m³yna. Niekiedy bra³ udzia³ w pielêgnacji drzew w szkó³kach leœnych oraz przy sadzeniu lasu.

Przez wiele lat hodowa³ dwie krowy, œwinie, owce oraz drób. Plony otrzymywane z niewielkiego area³u ziemi wystarcza³y na potrzeby rodziny i na œrut dla hodowanych zwierz¹t. Czasem sadzi³ niektóre warzywa na sprzeda¿, np. czosnek dla potrzeb masarni.

Przynajmniej przez 15 lat od chwili przybycia do D³u¿yny, Ryc. 122. Maria ¯ó³tañska i Jan jego ¿ona piek³a w domu Wyspiañski. Œwirz, 1945 r. chleb,a póŸniej kupowali go w sklepie. ¯ona Anna pomaga³a mu w prowadzeniu gospodarstwa rolnego i zajmowa³a siê ogrodem. M.in. za sprzedan¹ fasolê kupi³a radioodbiornik "Pionier". Ponadto szy³a bieliznê i poœciel.

Z chwil¹ przeniesienia skupu zwierz¹t na teren spó³dzielni "Samopomoc Ch³opska" w Pieñsku, a odbywa³ siê on w ka¿dy wtorek, Stanis³aw Wyspiañski pe³ni³ funkcjê wagowego. Ponadto by³ cz³onkiem komisji tej spó³dzielni i sprawdza³ pracê placówek handlu i przestrzegania przepisów bhp przez sprzedawców tych placówek. Za pracê otrzymywa³ nagrody pieniê¿ne, darmowe wyjazdy na wycieczki i listy pochwalne.

W r. 1972 zbudowa³ niewielk¹ stodo³ê s³u¿¹c¹ do przechowywania siana i s³omy. Postêpuj¹ca choroba zmusi³a go do rezygnacji z uprawy ziemi, któr¹ zda³ ostatecznie w r. 1974. W tym tez czasie powa¿nie zachorowa³ i zmar³. Jego ¿ona zmar³a 9 lat póŸniej.

Syn Józef ukoñczy³ w D³u¿ynie szko³ê podstawow¹ i podj¹³ pracê jako pomocnik murarza, w budowanych domach 156

zak³adowych (hut szk³a) w Pieñsku. Po kilku latach przeniós³ siê do Huty Szk³a "Nysa", gdzie pracowa³ w transporcie, przewo¿¹c wózkiem materia³y do produkcji szk³a i gotowe wyroby. Tam pozna³ Teresê Mickiewicz (ur. 1941 roku), pracownicê opêkarni, z któr¹ siê o¿eni³ w r. 1963. Po otrzymaniu mieszkania w budynku zak³adowym, wyprowadzi³ siê od rodziców i zamieszka³ z ¿on¹.

Rok póŸniej urodzi³ siê im syn Janusz, a córka El¿bieta w r.

1965. Józef zmar³ nagle na serce w r. 1987, bêd¹c zaledwie kilka miesiêcy na emeryturze.

Janusz ukoñczy³ szko³ê podstawow¹ w Pieñsku i technikum samochodowe w Zgorzelcu, a nastêpnie podj¹³ pracê w warsztacie samochodowym nale¿¹cym do Pieñskich Hut Szk³a. PóŸniej by³ kierowc¹ w Gminnej Spó³dzielni "Samopomoc Ch³opska" w Pieñsku, a nastêpnie, przez kilka lat w prywatnej f irmie przewozowej. Aktualnie prowadzi ró¿ne pojazdy Ryc.123. Bracia stryjeczni - Jan w zak³adzie komunalnym w i Józef Wyspiañscy. D³u¿yna, Pieñsku. O¿eni³ siê (1998) z Dolna 29.06.1952 r.

Fot. Wincenty Rykun.

Beat¹ BereŸnick¹, ale jeszcze nie ma dzieci.

Córka Józefa, El¿bieta, po ukoñczeniu liceum medycznego w Zgorzelcu pracowa³a w tamtejszym szpitalu jako pielêgniarka, a póŸniej w pogotowiu (ratownictwo). W roku 1989 wysz³a za m¹¿ za Romana Komorowicza (ur. 1962 r.) i w r. 1993 urodzi³a córkê Nikolinê. Mieszkaj¹ w domku jednorodzinnym.

M³odszy syn Stanis³awa, Jan, po ukoñczeniu szko³y podstawowej w D³u¿ynie, zatrudni³ siê w Fabryce Form Szklarskich w Pieñsku, jako pomocnik tokarza. Po odbyciu s³u¿by wojskowej 157

(1964-1966) poszed³ do pracy w Pieñskich Hutach Szk³a "£u¿yce", gdzie pracowa³ jako maszynista maszyn do formowania szk³a (automaty wytwarzaj¹ce s³oiki Wecka), zmontowane jeszcze w okresie miêdzywojennym. Praca by³a ciê¿ka i w szkodliwych warunkach: ci¹g³y huk maszyn, zapylenie i nadmierne promieniowanie podczerwone, a dopuszczalne normy dla tych czynników by³y z regu³y przekraczane. Do pracy doje¿d¿a³ ( 5 km) rowerem, co trwa³o a¿ do czasu przejœcia na rentê (1996).We wrzeœniu 2004 r. otrzyma³ status Ryc. 124. Œlub Teresy i Józefa emeryta.

Wyspiañskich. W drugim rzêdzie rodzice W r. 1970 poœlubi³ m³odej pary: Wanda i Czes³aw Krystynê Taszarek z Mickiewiczowie oraz Anna i Stanis³aw Pieñska, pracownicê ci¹Wyspiañscy. Pieñsk, 1963 r. gowni w hucie szk³a "Nysa", która póŸniej pracowa³a jako laborantka, sortierka i pakowaczka produktów gotowych w tym zak³adzie. Po œlubie zamieszka³a w domu Jana, a rok póŸniej urodzi³a córkê Annê. Po 30 latach pracy zosta³a zwolniona na wczeœniejsz¹ emeryturê (1997 r.). Od tego czasu otrzymuje zasi³ek przedemerytalny.

Do roku 1974 Jan pomaga³ rodzicom w pracy na polu i ogrodzie, a póŸniej uprawia³ tylko dzia³kê ogrodow¹ znajduj¹ca siê ko³o domu, hoduj¹c przy tym jedynie drób. W latach 1990-2001 158

przeprowadzi³ remont dachu, mieszkania i ocieplenie œcian domu.

Córka Anna ukoñczy³a szko³ê podstawow¹ w D³u¿ynie i zosta³a zatrudniona (1991) w hucie szk³a w Pieñsku jako formaczka. W r. 1995 wysz³a za m¹¿, ale ma³¿eñstwo okaza³o siê nieudane.

Ryc. 125. Œlub Krystyny i Jana Wyspiañskich. Pieñsk, 29.03.1970 r.

Rz¹d I (od lewej): 1 - Józef Wyspiañski, 2 - Helena Taszarek, 3 - Teofil Taszarek, 4 - Anna Taszarek, 5,6 - para m³odych, 7 - Anna Wyspiañska, 8 - Stanis³aw Wyspiañski, 9 - Anna Taszarek i 10 - Andrzej Wyspiañski. II rz¹d (od lewej): 1 - Anna Wróblewska, 2 - Katarzyna Bruzi, 3 - Marcin Bruzi, 4 - Krystyna Józwenko, 5 - Kazimiera Wyspiañska, 6 - Roman Kucharski, 7 - Anna Bruzi, 8 - Tadeusz Kucharski, 9 - Anna Konratowicz, 10 - Franciszek Taszarek, 11 - Zofia Nawrocka, 12 NI Dobosz, 13 - Stefania Nawrocka, 14 - Kazimierz Taszarek. III rz¹d (od lewej: 1 - Jan Wróblewski, 2 - Jan Dêbiñski, 3 - Jadwiga Dêbiñska, 4 - Teresa Wyspiañska, 5 - Józef Wyspiañski, 6 - Risa Wyspiañska, 7 - Genowefa Grzyba³a, 8 - Stanis³aw Nawrocki, 9 - Stefania Dobosz, 10 - Kazimierz Grzyba³a, 11 - Marek Dêbiñski, 12 - Julian Taszarek, 13 - Jeszy Wróblewski, 14 - W³adys³awa Dêbiñska, 15 - Robert Dêbiñski, 15 - Kazimierz Dêbiñski, 17 - Wiktor Dobosz i 18 - Antoni Nawrocki.

159

Franciszek Wyspiañski i Margareta .... ...?

Agnieszka Katarzyna Maria Zofia Franciszek Ignac

Micha³ i Anna ...

Wojciech i Anastazja ...

Antoni Micha³ Andrzej Ignac Ignac Franciszek Katarzyna Maria

Jan i Ahafia Lewkowska Piotr i Katarzyna Tereszczyn

Antoni i El¿bieta ¯ó³tañska

Anna

Piotr i Maria ¯ó³tañska

Kazimiera i Andrzej Michalik

Mariusz i Monika Majewska

Stanis³aw i Anna Czerniak

Józef i Risa Pandowska

Miros³awa i Andrzej Bo¿yñski

Andrzej i Bogus³awa Kêpa

i Robert Ch³oñ

Rados³aw Karina

Paulina i Józef Majszczyk

Patryk Przemys³aw Kinga £ukasz Karolina

160

Hanna Antoni Maria Jan Ignac Parascena Katarzyna Marcin Józefa Wojciech Józef

Adam Barbara Grzegorz

Magdalena i Adam Kwieciñski

Wies³awa

Andrzej Krystian Natalia

Micha³

Jan B³a¿ej Franciszek Jan Bart³omiej Józef

Jan i Krystyna Taszarek Józef i Teresa Mickiewicz Janusz i Beata BereŸnicka Aleksandra Kacper Maria i Miros³aw Miroñczuk Daniel i Urszula Baran Damian Dariusz Kamil

Anna

El¿bieta i Roman Komorowicz Nikolina El¿bieta i Stanis³aw Majchrowicz Ewelina Szczepan Sabina Kasper Edyta Gabriel Krystian Faustyna

18. Pos³owie rzypuszczam nieskromnie, ¿e przedstawiona treœæ bêdzie interesuj¹ca dla osób z ¿yj¹cych generacji rodzin przedstawionych w kilku drzewach genealogicznych. W tekœcie znajd¹ informacje o ich przodkach i dalekich krewnych, choæ nie wszystkie, ale które mo¿e nie s¹ im znane.

Do nich jest kierowana zachêta - o umieszczanie krótkich notatek z ¿ycia Rodziców, w³asnych rodzin i osób najbli¿szych.

Mo¿na tego dokonaæ na specjalnie przygotowanych kartkach w tej ksi¹¿eczce (strony 191-199).

Szukaj¹c materia³ów do ilustracji, spotka³em siê z bardzo wieloma fotografiami, niekiedy wykonanymi przed 80 laty, które nie posiadaj¹ ¿adnych opisów. Osoby na nich przedstawione s¹ wielk¹ tajemnic¹ dla potomków, a tym samym zmniejsza siê ich wartoœæ jako dokumentu rodzinnego. Dlatego wiêc, by nie powtórzyæ tych b³êdów, ka¿da fotografia rodzinna powinna byæ opisana, przynajmniej na odwrocie. Krótka informacja musi zawieraæ nazwiska i imiona osób, miejscowoœæ oraz datê wykonania zdjêcia.

Na stronach tego opracowania nie znalaz³y siê w¹tki mi³osne i sensacyjne sceny. Je¿eli wiêc dostanie siê w rêce “postronnego” Czytelnika, a po lekturze przyjmie j¹ obojêtnie, to bêdzie to mi³e dla autora.

Nie uda³o mi siê uzyskaæ danych o innych rodzinach mieszkaj¹cych w Polsce i poza jej granicami, mimo wczeœniejszych obietnic ich nades³ania. Na pewno wp³ynê³o to na obni¿enie walorów historyczno-biograficznych opracowania.

Bêdê wdziêczny Czytelnikom za wszelkie uwagi i uzupe³nienia. Mo¿e pos³u¿¹ one do napisania rozszerzonej wersji historii przesiedlonych i uciekinierów.

Lubin, wrzesieñ 2004 r.

Autor

161

19. Przypisy [1] Wobec braku dokumentów (œwiadectw urodzenia) towarzysz¹cym dzieciomuciekinierom przyby³ym do Polski, daty ich urodzin zosta³y ustalone dopiero po przybyciu rodziców do Polski i nie zawsze odpowiada³y wczeœniej przyjêtym, czêsto samodzielnie przez dzieci. Np. Joto Pandowski bêd¹c dopiero w latach 80. w Grecji, uzyska³ informacjê o poprawnej dacie swojego urodzenia. przyjêtej dotychczas jako 15.12.1938 r., i zmieni³ j¹ na w³aœciw¹. W tamtejszym urzêdzie do spraw ruchu ludnoœci nie prowadzono zapisów urodzeñ dziewczynek tylko ch³opców - ze wzglêdu na s³u¿bê wojskow¹. St¹d pozornie dwoje dzieci urodzi³o siê w tym samym roku (1937).

[2] Jak wskazuj¹ badania, mur wykonany z ceg³y suszonej posiada lepsze w³aœciwoœci termiczne ni¿ beton lub ceg³a palona, a tym samym gorsz¹ przepuszczalnoœæ ciepln¹ .

[3] Wymiana ludnoœci greckiej i muzu³mañskiej nast¹pi³a na podstawie uk³adu z Lozanny (30.01.1923 r.). Pe³niejszy opis sytuacji w Macedonii Egejskiej mo¿na spotkaæ w ksi¹¿ce I. Stawowej-Kawka, str.188, a tak¿e w publikacji M. Apostolskiego, str. 326. Niektórych przesiedleñców miejscowa ludnoœæ nazywa³a lazi, trochê pogardliwie, ze wzglêdu na dialekt u¿ywanej przez nich mowy.

Do dnia dzisiejszego na terenie Turcji znajduj¹ siê wioski, z których przesiedlono ludnoœæ greck¹. Niektóre nie s¹ zamieszka³e przez Turków, jak Kayaköy. Widoki takich opuszczonych wiosek przedstawiane s¹ w folderach turystycznych.

[4] W s¹siedztwie miasteczka Rupiszta (gr. Argos) znajdowa³o siê lotnisko. By³o ono chronione dodatkowymi jednostkami wojskowymi. PóŸniej startowa³y z niego samoloty wojskowe, które bombardowa³y pozycje partyzanckie.

[5] Zabrane przez si³y rz¹dowe dzieci (ponad 14 000 osób) umieszczono w trzech oœrodkach, gdzie w trakcie pobytu (nauki) pozbawiono je odrêbnoœci narodowej.

Zob. F. Martinowa-Buckowa, str. 51.

[6] Dla ewakuowanych dzieci otwarcie granicy z Albani¹ i Jugos³awi¹ nast¹pi³o 25.03. 1948 r. Na granicy grecko-albañskiej czynne by³y dwa przejœcia, w tym dla dzieci z terenu kosturskiego w Labanica-Biliszta.Zob. P. Nakowski, str. 23.

[7] W podstawowym opracowaniu macedoñskim o dzieciach-uciekinierach (Zob. F. Martinowa-Buckowa, str. 52-53) brak jest danych o liczbie ewakuowanych dzieci z Breszczeni. Na podstawie powy¿szego wykazu nale¿y przyj¹æ przy-najmniej liczbê 41. Z podanej tabeli we wspomnianym opracowaniu wynika, ¿e œrednio z ka¿dej wioski w regionie kosturskim ewakuowano po 50 dzieci.

162

[8] Obecnoœæ ok. 4 000 dzieci w Albanii, du¿a liczby rannych partyzantów i osób cywilnych ponoæ zaniepokoi³y w³adze albañskie. Ponadto cz³onkowie Komunistycznej Partii Grecji przekazywali w³adzom albañskim skargi dzieci: niezbyt dobr¹ ochronê, z³e warunki higieniczne w domach dziecka oraz skromne posi³ki.

Dlatego od wrzeœnia zaczêto przygotowywaæ warunki do przerzucenia dzieci do innych krajów. Zob. F. Martinowa-Buckowa, str. 40.

Niewykluczone, ¿e przewiezienie dzieci wi¹za³o siê równie¿ z przysz³ym wykorzystaniem zajmowanych przez nich budynków na lecznice dla rannych ¿o³nierzy.

[9] Jednym ze statków, który przewozi³ rannych partyzantów i dzieci z Albanii do Polski (listopad 1949 r.), by³ „Transilwania”. Zob. F. Martinowa-Buckowa, str.

189. Zawin¹³ on do Gdyni, a dzieci przewieziono do Dusznik Zdroju. W przetransportowaniu rannych partyzantów bra³y udzia³ równie¿ polskie statki. Na terytorium Polski szpital dla rannych partyzantów mieœci³ siê na wyspie Wolin.

[10] Powód straszenia osob¹ Tito by³ chyba inny, poniewa¿ od 1945 r. w Jugos³awii by³o czynnych 8 domów dziecka z uchodŸcami, w których znajdowa³o siê ok. 11 000 osób. Chodzi³o raczej o utrzymanie w tajemnicy przewo¿enia dzieci z Albanii. Dzieci wywo¿ono z Albanii równie¿ samolotami, m.in. do Polski.

[11] F. Martinowa-Buckowa podaje, ¿e budynkiem oœrodka by³ dawny (katolicki?) koœció³. Wg opowiadañ, pokoje zamieszka³e przez dzieci posiada³y numeracjê, co mo¿e wskazywaæ na hotel lub dawne seminarium, a wspomniana kaplica mog³a byæ czêœci¹ zabudowañ by³ego seminarium.

[12] Niektóre wspomnienia Wangiela zapamiêta³a (i zapisa³a) jego ¿ona Danuta.

[13] “Na pocz¹tku r. 1949 w oœrodku uchodŸców w Tulgesz (Rumunia) zosta³a zebrana grupa licz¹ca ok. 120 dzieci w wieku 14-15 lat. Przewieziono j¹ do miasta Arad (by³ tam równie¿ dom dziecka uchodŸców z Grecji), gdzie zosta³a wyekwipowana w mundury i inne akcesoria ¿o³nierskie. W ten sposób utworzono kompaniê wojska dowodzon¹ przez Wasyla Martynowskiego. Oddzia³ przetransportowano do Bukaresztu, a po dwutygodniowym pobycie w stolicy przerzucono go na teren Bu³garii, do miejscowoœci Berkowica. Pozornie wyszkoleni ch³opcy natychmiast zostali skierowani na terytorium wolnej Grecji, a s³abszych odes³ano do Tulgesz. Jednak po dwóch tygodniach zabrano je ponownie do Berkowicy, sk¹d przez Bitolê, w dniu 15.04.1949 r. dotarli do miejscowoœci Presna (Grecja). Tam rozdzielono ich po ró¿nych oddzia³ach wojskowych i doszkalano w ¿o³nierskim rzemioœle, przede wszystkim w pos³ugiwaniu siê broni¹.

M³odzi ¿o³nierze, niedostatecznie wyszkoleni czêsto ginêli w pierwszych potyczkach.”. F. Martinowa-Buckowa, str. 72.

Mobilizacjê przeprowadzano tak¿e w domach dziecka w Jugos³awii, Czechos³owacji i na Wêgrzech. Kres tej akcji po³o¿y³y matki dzieci mobilizo-

163

wanych. Miasto Berkowica le¿y wysoko w Górach Ba³kañskich, na pó³noc od Sofii, blisko Prze³êczy Petrohañskiej. Miejscowoœæ ta by³a znacznie oddalona od bu³garskich oœrodków z dzieæmi uciekinierów. W sumie oko³o 1 200 dzieci w wieku 15-18 lat przerzucono do Grecji. Zob. P. Nakowski, s tr. 23.

Polityczne w³adze greckie próbowa³y równie¿ mobilizowaæ najstarsze dzieci znajduj¹ce siê w L¹dku Zdroju.

[14] W. Brzeziñski, str. 72.

W ekipie znajdowali siê: opiekunowie, lekarze, ni¿szy personel medyczny i personel techniczny. W sk³ad poci¹gu wchodzi³y wagony sypialne i kuchnia (na koñcu sk³adu). Zob. P. Nakowski, str. 46.

Z ramienia polskiego rz¹du osob¹ odpowiedzialn¹ za prawid³ow¹ organizacjê pobytu dzieci-uciekinierów w Polsce by³ Wac³aw Kopczyñski.

[15] Jesieni¹ 1949 r. dwa polskie statki zabra³y z albañskiego portu Dracz 7 254 osób, z którymi przyp³ynê³y do Gdañska. Uciekinierów i pewn¹ liczbê rannych ¿o³nierzy DAG przewieziono do Miêdzygórza, Dusznik Zdroju, Zgorzelca, Lubania, Z³otoryi, ¯ar, Jawora, Ko¿uchowa i Legnicy. W tym okresie Polsce znalaz³o siê 10 722 greckich uchodŸców, w tym 4 344 mê¿czyzn, 2 898 kobiet i 3 337 dzieci do lat 18. Greków by³o 5 344, a Macedoñczyków 5 378 osób. Zob. P. Nakowski, str. 102.

W Solicach Zdroju znajdowa³y siê tylko dzieci macedoñskie. Zob. M. Wojecki, str. 24.

[16] R. Nichov, str. 69. T³um. Ma³gorzata Wójcik.

[17] W znanym uzdrowisku dzieciêcym (Rabka) przebywa³o ok. 100 ma³ych dzieci-uciekinierów. Polska udzieli³a azylu od wrzeœnia 1948 r. do grudnia 1956 r. ponad 13 000 osobom, w tym ok. 3 600 dzieciom obu narodowoœci. Por.: I. Stawowy-Kawka, str. 275, F. Martinowa-Buckowa, str. 45, P. Nakowski, s tr. 105 i M. Wojecki, str. 20.

[18] W L¹dku Zdroju klasyfikacjê dzieci do odpowiednich klas dokonano przy pomocy zadañ z czterema podstawowymi dzia³aniami (dodawanie, odejmowanie, mno¿enie i dzielenie). Kto wykona³ zadanie z dzieleniem liczb by³ kierowany do czwartej klasy.

[19] R. Nichov, str. 110. T³um. Ma³gorzata Wójcik.

[20] Tam¿e, str. 70. T³um. Ma³gorzata Wójcik. M. Wojecki (str. 24) potwierdza pobyt w Solicach Zdroju tylko dzieci macedoñskich.

[21] List D. Gogarowskiej z dnia 09.09.2002 r.

WypowiedŸ jednego z polskich wychowawców: „Nocami podczas snu

164

przeœladowa³y dzieci halucynacje. Zrywa³y siê w nocy z ³ó¿ek, przygotowywa³y siê do ucieczki, czeka³y na polecenia [...] Z biegiem czasu dzieci nabiera³y zaufania do polskich wychowawców.” . Zob. W. Brzeziñski, str. 125.

[22] P. Nakowski, str. 99.

Praca by³a ciê¿ka, szczególnie w pierwszych miesi¹cach wspominaj¹ byli wychowawcy. Czêsto niewdziêczna i nieprzyjemna. Plucie w twarz, kopanie, gryzienie i rzucanie ró¿nymi przedmiotami w wychowawców, by³y czêstymi zjawiskami, i to od nie nienormalnych dzieci. Zwrot „polski faszysta” oznacza³o niezadowolenie, niedostatek, brak szacunku dla dzieci i zmuszanie ich do wykonania czegokolwiek. By³ to wynik braku znajomoœci jêzyka, brak zorganizowania t³umu dzieci i dramatycznych przejœæ w ich ¿yciu. Tam¿e, str. 57 i 88.

Autor równie¿ wspomina o próbie mobilizacji (luty 1949 r.) 20 dziewcz¹t, a przy ich pomocy i dzieci (wiek 14-15 lat) do greckiej partyzantki z oœrodka wychowawczego w L¹dku Zdroju przez polityków z warszawskiej sekcji KPG. Sprzeciw W. Kopczyñskiego na przeprowadzenie tej akcji wywo³a³ pierwszy konflikt pomiêdzy politykami greckimi i dyrekcj¹ oœrodka. Tam¿e, str. 74.

[23] R. Nichov, str. 173. T³um. Magdalena Wójcik.

[24] P. Nakowski, str. 107.

[25] T. Bugaj, str. 172.

[26] M. Wojecki, str. 33-36.

[27] P. Nakowski, str. 121.

[28] Tam¿e, str. 131, 152 i 165.

[29] W. Brzeziñski, str. 37 (wspomnienia wychowawcy B. Urbaniaka).

[30] F. Martinowa-Buckowa, str. 47.

[31] P. Nakowski, str. 131.

[32] Byli to zapewne polscy m³odzi nauczyciele w oœrodku, którzy pocz¹tkowo wszystkie dzieci traktowali jednakowo, jako pochodz¹ce z Grecji. Dopiero póŸniej dowiadywali siê, ¿e Macedoñczycy s¹ S³owianami i dla nich jêzyk polski jest ³atwiejszy do zrozumienia i przyswojenia. List Docy Gogarowskiej z dnia 03.09. 2002 r.

[33] R. Nichov, str. 99. T³um. Ma³gorzata Wójcik.

Zachariadis Nikolas (1903-1973), grecki polityk, od 1945 r. sekretarz

165

KPG, jeden z czo³owych przywódców w okresie wojny domowej w Grecji. Pobyt N. Zachariadisa by³ zapewne póŸniej, mo¿e w r. 1951, w Zgorzelcu.

[34] W. Brzeziñski (lit. cyt.) przedstawia kilka fotografii z wydawnictwa Zentralkomitee der Grichischen Politischen Emigranten (KEPPE) wydanego na Wêgrzech (Budapest 1979). W tym mieœcie mia³ zapewne swoj¹ siedzibê KEPPE, zaœ w pañstwach, w których przebywali emigranci (w tym dzieci), istnia³y filie tego komitetu.

[35] Ucieczkê dzieci z terenów objêtych wojn¹ domow¹ w Grecji wykorzystywano niekiedy do psychicznego znêcania siê nad ich rodzicami przebywaj¹cymi w rodzinnych stronach. „Po naszej ucieczce z domu (troje najm³odszych dzieci), powiadomiono naszych rodziców, ¿e ca³y poci¹g, który wióz³ nas do Rumunii, przeje¿d¿aj¹c przez Dunaj, wpad³ do rzeki i wszystkie dzieci siê utopi³y. Moja matka z rozpaczy po stracie dzieci rozchorowa³a siê i po czterech latach zmar³a.

Tak napisa³ mi ojciec w pierwszym liœcie (1952 r.). Otrzyma³am go z r¹k nauczyciela, który zd¹¿y³ go wczeœniej przeczytaæ i sta³ obok mnie, czekaj¹c na moj¹ reakcjê. Zaczê³am strasznie p³akaæ. On mnie przytuli³ i powiedzia³ Nie p³acz.

Twoja mama na pewno nie chcia³aby ¿ebyœ p³aka³a. Co mi móg³ powiedzieæ wiêcej?” List D. Gogarowskiej z dnia 09.09.2002 r.

[36] W. Brzeziñski, str.10.

[37] Budynki przy ul. Wysokiej 1-10 (Steinhauserstrasse) zbudowali ¯ydzi w latach 1942-1943. Stanowi³y one tzw. Arbeitslager Steinhauser, filiê obozu koncentracyjnego z Gross-Rosen. K. Pludro, str. 162.

O istnieniu obozu informuje tablica pami¹tkowa zamontowana na œcianie szczytowej budynku przy ul. Wysoka 1. Wie¿e stra¿nicze i pierwszy rz¹d ogrodzenia zosta³y zdemontowane wkrótce po wojnie, ale fragmenty drugiego ogrodzenia (zewnêtrznego) z siatk¹ i drutem kolczastym by³y jeszcze do lat siedemdziesi¹tych. Teren by³ego obozu by³ pozbawiony drzew i krzewów. W s¹siedztwie znajdowa³ siê obozowy ogród warzywny, miêdzy wewnêtrznym i zewnêtrznym ogrodzeniem.

[38] Grecy i Macedoñczycy uzyskali mieszkania i pracê w wielu miejscowoœciach w Polsce. Najwa¿niejsze oœrodki to: Szczecin, Wroc³aw, Zgorzelec, Bielawa, Chojnów, Poznañ, Gdynia, Warszawa i Kroœcienko.

[39] Znane jest jedno nazwisko partyzanta zabitego w górach Chasia. N. Kiritsis, str.172. Jednak w tym opracowaniu brak jest informacji o tocz¹cych siê tam walkach.

[40] W mieszkaniu znajdowa³ siê kran z wod¹, ale jej jakoœæ nadawa³a siê jedynie do celów gospodarczych. Wodê do spo¿ycia i prania nosi³o siê w wiadrze (ma³e

166

pranie 2 wiadra, wiêksze 4), czerpanej ze studni u s¹siada (Celina i W³adys³aw Surdkowie). Ubikacja znajdowa³a siê 15 m od budynku, w murowanym baraku.

[41] O koñcowym okresie istnienia tej spó³dzielni negatywnie wypowiada siê o jej dzia³alnoœci by³y mieszkaniec Kroœcienka. S. Klimpel, str. 103.

[42] Otrzymanie od szwagra pary warchlaków zachêci³o ma³¿onków do hodowli œwiñ. Pocz¹tkowo pary, a póŸniej jednej sztuki, dla której kupowali paszê, zbo¿e, mleko w proszku i ziemniaki. Najd³u¿ej hodowali kury, a jajka przeznaczali g³ównie dla dzieci. Jednak kilkakrotne kradzie¿e zmusi³y ich do zaprzestania tego zajêcia. Zajmowali siê jedynie upraw¹ warzyw na dzia³ce. W r. 1970 domowy piec do grzania wody zosta³ zast¹piony przez grzejnik gazowy, a póŸniej Pandowscy przeprowadzili remont ³azienki i zamontowali centralne ogrzewanie z piecem wêglowym. Piec ten dzia³a³ do roku 1995, w którym zast¹piono go gazowym, znacznie wygodniejszym w obs³udze. W latach 2001-2004 przeprowadzili kolejny remont, powi¹zany z wymian¹ stolarki okiennej i drzwiowej.

[43] Losy tej rodziny Pandowskich zosta³y opisane przez Danutê Pandowsk¹, ¿onê Wangiela [44] S³ownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów S³owiañskich, str. 109 i inne.

[45] B. Janusz, str. 228.

[46] Cz. E. Blicharski, str. 60.

[47] Cz E. Blicharski, str. 438.

[48] Tam¿e, str. 252. Strajki ch³opskie mog³y równie¿ wynikaæ z postêpuj¹cej radykalizacji mas ch³opskich.

[49] Dane o wiosce zaczerpniêto z Ksiêgi Adresowej woj. tarnopolskiego (str.

1855).

[50] Deportacj¹ sowieck¹ w r. 1940 objêci zostali wszyscy mieszkañcy dwóch kolonii le¿¹cych w odleg³oœci ok. 2 km od Do³¿anki - Sienkiewiczówki i Anilówki, którzy nabyli ziemiê przed wojn¹ i zbudowali domy.

[51] Nacjonaliœci ukraiñscy uprowadzili te osoby w lutym 1944 r., a nazwiska zaginionych Polaków nie s¹ znane. Prawdopodobnie tylko miejscowy ks. Kazimierz Mihilewicz z Do³¿anki szczêœliwie unikn¹³ œmierci. Cz. E. Blicharski.

Petruniu, ..., str. 136 i 142.

167

[52] Brak przygotowania warunków do przewozu ludzi i byd³a oraz odpowiedniego zabezpieczenia transportu powodowa³ liczne wypadki kolejowe i œmieræ kilkoro dzieci i osób starszych w ka¿dym transporcie przesiedleñców. Ich groby znajduj¹ siê w pasie po³udniowej i zachodniej Polski, od Medyki a¿ po Szczecin. £¹czne straty biologiczne przesiedleñców z Kresów szacuje siê na oko³o 1000 osób.

[53] B. Janusz, str. 188.

[54] A. ¯aki. Nazwa naszego miasteczka. Spotkania Œwirzan nr 1, str. 7. Autor ponadto odkry³, ¿e syn Andrzeja Œwirskiego - Gabriel - by³ pierwszym t³umaczem poezji Wergiliusza na jêzyk polski. (Spotkania Œwirzan nr 7 str. 12). P³yta nagrobna Gabriela, odnaleziona (1995 r.) w podziemiach koœcio³a znajduje siê w jego przedsionku (kruchcie), u¿ytkowanego obecnie jako cerkiew unicka.

Bardzo du¿o informacji o dawnym Œwirzu zawiera praca prof. A. ¯akiego pt. Œwirz. Monografia historyczna kresowego miasteczka. Cz. I - Czasy œredniowieczne. Na razie monografia istnieje w formie maszynopisu.

[55] ¯ydzi safardyjscy przybyli do Polski z Hiszpanii poprzez Imperium Otomañskie (Bliski Wschód).

[56] A. ¯aki. Œwirskie Spotkania czyli o Grochowalskim, Kopaniu i Przemyœlanach. Spotkania Œwirzan nr 4, str. 22.

[57] Przyczyn¹ po¿aru by³o samozapalenie siê konopii suszonych w rozgrzanym piecu chlebowym w³o¿onych przez Paulinê Kaczyñsk¹. M¹¿ jej, Marcin, próbuj¹c ratowaæ z domu cenniejsze wyposa¿enie, zgin¹³ w p³omieniach. Na Œwirzyku sp³onê³y 4 zabudowania mieszkalne, a inne ocala³y dziêki sadom oddzielaj¹cym je od Ÿród³a po¿aru.

Inicjatorem powstania stra¿y po¿arnej, a w³aœciwie przekszta³cenia ze Stra¿y Grobowej by³ nauczyciel œwirski - Stanis³aw £ukaszkiewicz. Zob. A. ¯aki. Spotkania Œwirzan nr 5, str. 26.

W okresie miêdzywojennym komendantem stra¿y po¿arnej by³ sekretarz gminy - Micha³ Wyspiañski.

[58] W tym czasie zosta³ aresztowany przez NKWD Józef Wyspiañski (ur. 1902), komendant œwirskiego oddzia³u Zwi¹zku Strzeleckiego, a jednoczeœnie kuzyn mojego Ojca. Prawdopodobnie zosta³ zastrzelony w r. 1941, bo œlad po nim zagin¹³.

[59] Kilkanaœcie losów œwirzan powo³anych do Armii Czerwonej opisano w biuletynie Spotkania Œwirzan (nr 9 str. 30, nr 10 str. 5, nr 11 str. 23, nr 13 str. 19, nr 15 str. 7 i nr 16 str. 21).

168

[60] Autor tego niniejszego posiada wykaz nazwisk ponad 600 Polaków, ofiar bandyckich napadów nacjonalistów ukraiñskich w powiecie przemyœlañskim.

Wiele ofiar pozosta³o bezimiennych. Por. Spotkania Œwirzan nr 44 str. 27, nr 45 str. 13, nr 47 str. 24, nr 48 str. 33, nr 49 str. 27 i nr 52 str. 3, [61] A. ¯aki. O œwirskich nazwiskach XVII wieku. Spotkania Œwirzan, nr 3, str. 8.

Wynika to z zapisów w œwirskich parafialnych ksiêgach urodzin, które obecnie s¹ niedostêpne.

W jednym zbiorze herbów szlacheckich znajduje siê informacja o Wyspiañskich herbu Boñcza (1650), lecz brak dok³adniejszych danych o tej osobie. T. Gajl, str. 222.

[62] W pobliskiej Bóbrce urodzi³ siê Ignac Wyspiañski (ur. 1805), dziadek malarza i poety Stanis³awa Wyspiañskiego, a pradziadek Jan (ur. ok. 1770 roku) pe³ni³ funkcjê pisarza gminnego w tym mieœcie. A.C.: Cracovia-Leopolis nr 3/1996.

Nazwisko mo¿e pochodziæ od miejscowoœci Wyspa, choæ mo¿e mieæ inne pochodzenie. Wioska o takiej nazwie, le¿¹ca w wid³ach rzek Lubeszki i Œwirza, znajdowa³a siê na po³udnie od Œwirza w odleg³oœci ok. 20 km. Poniewa¿ s¹siaduj¹ca z Wysp¹, przez Lubeszkê, Lubsza by³a w³asnoœci¹ królewsk¹, równie¿ Wyspa mog³a nale¿eæ do tych samych dóbr. Oprócz Wo³ochów ludnoœæ obu wiosek mog³a byæ równie¿ osiedlana z centralnych rejonów Polski, jak to w póŸnym œredniowieczu praktykowano na tamtym terenie. Migracja przodków rodziny Wyspiañskich w górê rzeki Œwirz na tak¹ odleg³oœæ, a mo¿e ucieczka z s¹siedztwa wspomnianego szlaku wo³oskiego, mog³a mieæ miejsce, choæby ze wzglêdu na koniecznoœæ ochrony przed wspomnianymi napadami.

[63] W zapisach tych ksi¹g (tzw. Skorowidz A-M i N-Z) brak jest imion dziewcz¹t tego ma³¿eñstwa, gdy¿ zgodnie z ówczesnym zwyczajem, w przypadku gdy matka dzieci by³a Ukraink¹, chrzest dziewcz¹t odbywa³ siê w koœciele grekokatolickim. Tym samym nie jest mo¿liwe podanie wszystkich imion dziewcz¹t i nazwisk ich potomków. Natomiast w parafialnych zapisach sk³adu rodzin tzw.

Status animarum zachowa³y siê dane tylko najm³odszych córek Wojciecha (obie wyznania grekokatolickiego).

Ze wzglêdu na niedostêpnoœæ rejestru osób zmar³ych (mo¿e takie ju¿ nie istniej¹), nie zosta³y podane daty œmierci wielu wymienionych przodków z rodziny Wyspiañskich i ¯ó³tañskich.

Dodatkowym utrudnieniem w szukaniu przodków jest brak nazwisk panieñskich matek urodzonych (chrzczonych) dzieci. W powy¿szych ksiêgach pojawi³y siê dopiero w r. 1865.

[64] Dziewczêta tego pokolenia równie¿ nie zosta³y zapisane w Skorowidzu, z powodów podanych wy¿ej, ale ich imiona zosta³y zapamiêtane przez osoby z póŸniejszej generacji. Jak wynika z parafialnych spisów rodzin, wszystkie córki Jana, po zam¹¿pójœciu za œwirzan zmieni³y wyznanie grekokatolickie na

169

rzymskokatolickie.

[65] Przenoszenie du¿ej iloœci kamienia przez Ojca wp³ynê³o na obni¿enie po³o¿enia ¿o³¹dka, co w starszym wieku objawia³o siê bólami i wizytami u lekarza.

[66] Podczas odwiedzin rodziny w Œwirzu (1975 r.), Ojciec nie obejrza³ terenu, gdzie kiedyœ sta³ nasz dom. Na pewno przez to zaoszczêdzi³ sobie nieprzyjemnych prze¿yæ.

[67] Okolicznoœci towarzysz¹ce przewozowi przesiedleñców ze Œwirza na Dolny Œl¹sk zosta³y dok³adniej opisane przez autora niniejszego opracowania w biuletynie Spotkania Œwirzan nr 1, str. 5; nr 2, str. 5; nr 3, str. 5; nr 5, str. 27; nr 9, str. 9 i nr 14, str. 28.

[68] Informacje o dawnych dziejach D³u¿yny czerpano z ksi¹¿ki W. Bena, str. 52, 57, 67 i 140-142. Znacznie obszerniejsze dane mo¿na znaleŸæ w opracowaniu wymienionym w tej¿e publikacji - Ender K. J. Langenau im Görlitzer Kreis. N. Laus. Mag., T. 45, 1868.

[69] M. Kaseja, str. 232 (mapa, wklejka).

[70] Ruiny koœcio³a zosta³y rozebrane w r. 1960 przez ¿o³nierzy radzieckich, a budulec (piaskowiec) zosta³ wywieziony na wiejskie drogi. Niewielka jego czêœæ zosta³a wykorzystana przy budowie nowego koœcio³a w D³u¿ynie.

[71] Odbywaj¹cy siê w nich skup zwierz¹t by³ dla mnie, i brata stryjecznego Jana, miejscem nadzwyczaj ciekawym. Przesiadywaliœmy na podwórku, ogl¹daj¹c przyje¿d¿aj¹ce furmanki i zwierzêta oraz s³uchaj¹c rozmów i dyskusji, nie rzadko k³ótni. Zakamarki budynków tego gospodarstwa by³y przez nas wielokrotnie penetrowane w poszukiwaniu ró¿nych “skarbów” ch³opiêcych.

[72] Powrót do Œwirza móg³ nast¹piæ tylko przy poparciu pañstw zachodnich, jednak te ze wschodnich kresów RP dawno zrezygnowa³y. Mit o powrocie powsta³ zapewne wœród emigracji i rz¹du londyñskiego i “przecieka³” do Polski ró¿nymi drogami. Mo¿e wynika³ z nieuchronnego wybuchu III wojny œwiatowej, która by³a jednym z serii pomy³ek w politycznych przewidywaniach.

[73] Kronika ..., 1998, str. 3-8.

[74] I Liceum ..., str. 102.

[75] M.in.: Gazeta Legnicka (1992), Gazeta Lubiñska (1993), Gazeta Wyborcza (1993), emigracyjna (USA) Gwiazda Polarna (1999), Przegl¹d Polski (1999) i Panorama Lubiñska (2004).

170

Materia³y podane w zeszytach biuletynu Spotkania Œwirzan zosta³y wykorzystane przez autorów ksi¹¿ek i czasopism. M.in.: Jan K. Ostrowski. Koœcio³y i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego. Wyd. Miêdzynarodowe Centrum Kultury, Kraków 2003, str. 281 i 285; Jerzy Wêgierski. Armia Krajowa na po³udniowych i wschodnich przedpolach Lwowa.

Wyd. „PLATAN”, Kryspinów 1989, str. 153, 219, 223 i 385, czasopismo NA RUBIE¯Y nr 59, str. 14-34 i nr 68, str. 35-37.

[76] Domki jednorodzinne znajduj¹ce siê po tej stronie ulicy zosta³y wybudowane po r. 1910, dla pracowników kopalni i elektrowni znajduj¹cej siê w pobliskiej Zielonce. Inwestycje te sfinansowa³a gmina zgorzelecka. Przy domkach by³y tylko dzia³ki ogrodowe. Przed zabudow¹ by³y tam ³¹ki, o czym œwiadczy mapa D³u¿yny Dolnej z koñca lat 90. XIX wieku.

W r. 1946 Antoni Wyspiañski zaj¹³ zabudowania gospodarcze s¹siaduj¹ce (przez drogê) z domem jego brata Stanis³awa.

171

20. Bibliografia 1. Atlas historyczny œwiata. PPWK, Warszawa 1974.

2. Bena Waldemar. Dzieje Puszczy Zgorzelecko-osiecznickiej.

Wydawca F.H. AGAT, Zgorzelec 1999.

3. Blicharski Czes³aw E. Tarnopol w latach 1809-1945. Wyd. w³asne, Biskupice 1993.

4. Blicharski Czes³aw E. Miscellanea Tarnopolskie, t. 1. Wyd. w³asne. Biskupice 1994.

5. Blicharski Czes³aw E. Petruniu, ne ubywaj mene... Wyd. w³asne, Biskupice 1998, str. 136 i 142.

6. Bugaj Tadeusz. Dzieci polskie i ich repatriacja 1939-1952.

Karkonoskie Towarzystwo Naukowe, Jelenia Góra 1982.

7. Brzeziñski W³odzimierz. By³em Grekiem. Wydawnictwo „PoNaD”, Szczecin 2000.

8. Istoria na Mekedonskiot narod. (red. Apostolski Michai³o).

Izdawaczko Pretprijatije „Proswetno De³o”, Skopje 1972.

9. Janusz Bogdan. Zabytki przedhistoryczne Galicyi Wschodniej.

Lwów 1918 (reprint).

10. Gajl Tadeusz. Polskie rody szlacheckie i ich herby. Dom Wydawniczy „BENKOWSKI”. Bia³ystok 2003.

11. Kaseja Micha³. Razem ze Œwierczewskim. Wydawnictwo MON, Warszawa 1968.

12. Kiritsis Nikos. Dimokratikos Stratos Elladas. Sigchroni epochi. Athina 2003.

172

13. Klimpel Stanis³aw. W dolinie Strwi¹¿a. Wydawca INSTYTUT LWOWSKI, Warszawa 2001.

14. Kronika jubileuszu. 30 lat Szko³y Podstawowej nr 2 w Pieñsku. (Wydawnictwo okolicznoœciowe szko³y). Pieñsk, 1998.

15. Martinowa-Buckowa Fana. I nije sme deca na majkata zemja... Wyd. „Gocze Delczew”, Skopie 1998.

16. Nakowski Petre. Makedonski deca wo Polska (1948-1968).

Politikolo¿ka studia. Wydawnictwo M³ad Borec, Skopie 1987.

17. Nichov Risto. Sharing Memories with Macedonian Children.

Wydanie w³asne, Toronto, 2000.

18. I Liceum Ogólnokszta³c¹ce im. M. Kopernika w Lubinie 1948-1998 (monografia). Wydawnictwo I LO w Lubinie. Lubin, 1998.

19. Pludro Krzysztof. Kronika Bielawy. Wydawnictwo INDOOR Edycje, Wroc³aw 1994.

20. Skorowidz A-M i N-Z. (Lata 1776-1904). Archiwum parafialne w Giera³towie.

21. Spotkania Œwirzan (biuletyny z lat 1992-2004).

22. Stawowa-Kawka Irena. Historia Macedonii. Ossolineum, Wroc³aw 2000.

23. Status animarum (Œwirz). Archiwum parafialne w Giera³towie.

24. Wojecki Mieczys³aw. UchodŸcy polityczni z Grecji w Polsce.

Karkonoskie Towarzystwo Naukowe, Jelenia Góra 1989.

173

21. Indeks nazwisk Wykaz zawiera nazwiska z tekstu, f otografii, genealogii rodzin i przypisów. Cyframi rzymskimi (w nawiasach) oznaczono te same imiona wystêpuj¹ce na stronie. Zastosowano nastêpuj¹cy skrót: zob. - zobacz.

Akritidu Wasilika 79 Aleksiju Dymitr 9, 84 Aleksiju Giorgos 9, 19, 84 Aleksiju Jani 84 Aleksiju Katarina 9, 84 Aleksiju Pando 9, 84 Aleksiju Risa 84 Aleksiju Sona 84 Aleksiju Teodor 9-10, 84 Aleksiju Wera 9, 84 Aleksowska-Gogarowska Doca 6, 8, 44, 49, 51-52, 54, 56, 71, 164-166 Aleksowski Mito 6, 8 Andruszków A. 94 Antochów Stefan 131 Apostolski Michai³o 162, 172 Argiriu Aleksandra zob.

Pandowska-Argiriu Aleksandra Argiriu Lena 62, 84 Argiriu Niko³aj 62-63, 84 Argiriu Olimpia zob.

Kamberojani-Argiriu Olimpia Argiriu Paskal 62-63, 84 Bakolas Kostas 44 Bakuszowska Tronda 56 Baran-Miroñczuk Urszula 140 174

Baworowska-£oœ Aniela 93 Bena Waldemar 170, 172 Berdychowska Katarzyna 149 BereŸnicka Beata 157, 160 Bienia Stanis³aw, ks. 6, 8 Blicharski E.Czes³aw 167 B³aszczyszyn Joanna 109 B³auciak Janusz 149 Bober Henryk 151 Bolawajder J. 94 Borciuch Kazimierz 145 Borkowski Waldemar 145 Bo¿yñska Aleksandra 75, 77, 85, 135, 160 Bo¿yñska Miros³awa zob.

Wyspiañska-Bo¿yñska Miros³awa Bo¿yñski Andrzej 75-76, 85, 160 Bruzi Katarzyna 159 Bruzi Marcin 159 Bryksa O. 94 Brzeziñski W³odzimierz 165, 166, 172 Bugaj Tadeusz 165, 172 Byzykowska Wasylika 69-70, 85 Cetnerowie 107 Chacjanidu Zografo 44

Chadzinikolau Nikos 56 Charaziñska Dorota 149 Ch³oñ Kacper 76-77, 85, 160 Ch³oñ Robert 76-77, 85, 160 Chmiel Anna 95 Chmiel Henryk 95, 103 Chmiel Julia zob. SzulChmiel Julia Chmiel Tadeusz 95, 103 Chmiel Tomasz 95 Cholewa Maria 144 Chyra Andrzej 149 Czachor Józef 143 Czaykowski Walerian 108 Czeka³a Oliwia 90-91 Czerniak Hanna 143 Czerniak Józef 154 Czerniak Marcin 109 Czerniak-Wyspiañska Anna 137, 154-156, 158-160 Czerniak-¯ó³tañska Maria 117 Darowska S³awonia 60, 72, 146-147 Demkowicz Paulina 109 Demkowicz Pawe³ 109 Demkowicz-Mudrak Maria 118, 136 Demkowicz-Wyspiañska Anna 109, 116 Denes Dominika 104-105 Denes Grzegorz 103, 105 Denes Joanna zob.

Gorzelañczyk-Denes Joanna Denes Kazimiera zob.

Sza³agan-Denes Kazimiera

Denes Martyna 104-105 Denes Pawe³ 103, 105 Denes Stanis³aw 104-105 Denes Weronika 104-105 Dêbiñska Jadwiga 159 Dêbiñska W³adys³awa 159 Dêbiñski Jan 159 Dêbiñski kazimierz 159 Dêbiñski Marek 159 Dêbiñski Robert 159 Dimowska-Koch Donka 6, 8 Dniestrzañski NI 93 Dobosz NI 159 Dobosz Stefania 159 Dobosz Wiktor 159 Dolaœ Dariusz 149 Dolipska Iwona 144 Dryga³a Barbara 141 Dryga³a Maria 141 Drzewiecka Julia zob.

Sza³agan-Drzewiecka Julia Drzewiecka Renata 95, 105 Drzewiecki Leszek 95, 105 Drzewiecki Stanis³aw 95, 105 Dunin-Borkowska El¿bieta 94 Dziewulski Tadeusz 145 Dziubata-Sza³agan Olga 95, 105 Dziubaty Marcin 100 D¿urowski Aleksandar 65, 85 Ende Millie 122 Filipowski Piotr 149 Filowski Risto 71, 89 Franczak Edward, ks. 6, 8 Fugowska Krystyna 144 175

Gagatek-Pandowska Danuta 90, 91 Gajda Iwona 149 Gajl Tadeusz 169, 172 Gamewska-Pandowska Elizaweta 69-70, 85 G¹sowski Marek 149 Gieorgijowska Trepsitera 24 Gieorgijowski Fotis 24 Gogarowska Doca zob Aleksowska-Gogarowska Doca Gogarowska Lena 6, 8, 49 Gogarowski Leon 6, 8, 53 Gorzelañczyk-Denes Joanna 103, 105 Grochowalski Zygmunt 107 Grodzki D. 94 Grzegorzewska Emilia 136 Grzegorzewska Gra¿yna 146 Grzegorzewska Joanna 136, 146 Grzegorzewska Michalina 73, 147 Grzegorzewski Jan 147 Grzejdziak-Pandowska Danuta 6, 8, 88-89, 91, 163, 167 Grzeszczyszyn Maciej 122 Grzyba³a Genowefa 159 Gzryba³a Kazimierz 159 Ha³ajkiewicz Jan 109 Horochowski Piotr 109 Hrycyszyn J. 94 Humen M. 94 176

Jamróz Irena 140 Janowska Dota 44 Janusz Bogdan 167-168 Jotowski Dymitr 22-23 Jotowski Kosta 23, 33, 37 Jotowski Takis 28, 31 Jowanowska Christina 67 Jowanowska Lena 67 Jowanowska Liaca 67 Jowanowska-Pandowska S³awka 67-68, 85, 146 Jowanowski Giorgos 67 Jowanowski Jani 67 Józwenko Krystyna 159 Kaczyñska Paulina 168 Kaczyñski Marcin 168 Kalinowska Eudokia zob.

Sza³agan-Kalinowska Eudokia Kalinowska Hanna 95 Kalinowski Eugeniusz 95 Kalinowski J. 95 Kalinowski Józef 95 Kamberojani-Argiriu Olimpia 62, 84 Kamieniak Teresa 137 Karagiergiju-Pandowska Konstandina 9, 20, 22, 26, 29, 33, 37, 46, 81, 83-84 Karaœ Filip 83-84 Karaœ Lilianna zob.

Pandowska-Karaœ Lilianna Karaœ Remigiusz 83-84 Karaœ Zuzanna 83-84 Karstu Dimana 85 Karstu Grigor 85

Karstu Kosta 45 Karstu Panajotis 9, 85 Karstu Pando 85 Karstu Tina 85 Karstu Waja 9, 85 Karstu Wangiel 85 Karstu-Pandowska Kiraca 9, 21, 30, 57-59, 69, 85, 146 Kaseja Micha³ 170, 172 Kasper Maria 145 Kêpa-Wyspiañska Bogus³awa 139, 141, 160 Kimstacz Zofia 145 Kiritsis Nikos 18, 166, 172 Kisil Antoni 109 Klementowski St. 94 Kleszczyñska Józefa 6, 8 Kleszczyñska-Mudrak Kazimiera 119 Kleszczyñski Jan ps.

"Komar" 114 Klimpel Stanis³aw 167 Kobacka Renata zob. SzulKobacka Renata Kochanowski Micha³ 103 Komorowicz El¿bieta zob.

Wyspiañska-Komorowicz El¿bieta Komorowicz Nikolina 157, 160 Komorowicz Roman 157, 160 Komorowska Irena 109 Komorowski Tadeusz ps.

"Bór" 109 Konratowicz Anna 159 Kopczyñski Wac³aw 47, 164165

Korecki Maciej 149 Kosior Ma³gorzata 149 Kossowski NI 93 Kot Iza 149 Kowalczyk Henryk 145 Kowalów Wiktoria 109 Kowalska Helena 88 Kowalska Zofia 142 Kruszewski Arkadiusz 149 Krzemieñ Barbara 149 Kucharski Roman 159 Kucharski Tadeusz 159 Kucharski Roman 159 Kulczyñski Stanis³aw 151 Kuszewska Elizaweta 23, 33 Kuszewska Marjanti 23, 33, 46 Kuszewski NI 23 Kuszewski Risto 23, 33, 39 Kwiatkowski Stanis³aw, ks.

113 Kwieciñska Magdalena zob.

Majszczyk-Kwieciñska Magdalena Kwieciñska Natalia 139, 160 Kwieciñski Adam 139, 160 Kwieciñski Andrzej 139, 160 Kwieciñski Krystian 139, 160 Lazewski Taszo 71 Leks El¿bieta zob.

W³odarczek-Leks El¿bieta Leks Ewa zob. Szaci³o-Leks Ewa Leks Ireneusz 103, 105 Leks Jolanta-Maria 103 Leks Klaudia 103, 105 177

Leks Leonard 103, 105 Leks Mateusz 103, 105 Leks Olga zob. Sza³aganLeks Olga Leks Tomasz 103, 105 Leks Wies³aw 103, 105 Lemiszowska Teresa 117 Lemiszowski Józef 117 Lewkowska Anna 118 Lewkowska-Wyspiañska Ahafia 116, 160 Lipski Antoni 109 Lipski Jan 109 Lipski Józef 109 £ukaszkiewicz Stanis³aw 168 Macedoñski Aleksander 25 Machniak Krystyna 53 Maciejko Andrzej 145 Majewska Monika 178 Majchrowicz Edyta 140, 160 Majchrowicz El¿bieta zob.

Wyspiañska-Majchrowicz El¿bieta Majchrowicz Ewelina 140, 160 Majchrowicz Faustyna 140, 160 Majchrowicz Gabriel 140, 160 Majchrowicz Kasper 140, 160 Majchrowicz Krystian 140, 160 Majchrowicz Sabina 140, 160 Majchrowicz Stanis³aw 140141, 160 178

Majchrowicz Szczepan 140, 160 Majszczyk Adam 139, 160 Majszczyk Barbara 139, 160 Majszczyk Grzegorz 139, 160 Majszczyk Józef 139, 160 Majszczyk Paulina zob.

Wyspiañska-Majszczyk Paulina Majszczyk Wies³awa 139, 160 Majszczyk-Kwieciñska Magdalena 139, 160 Malski W., ks.122 Ma³aczyñska Iwona 149 Mañtu¿-Pandowska Wanda 6, 8, 82-84, 146 Mañtu¿-Pandowska Wanda 82-84 Markowska Aleksandra 70, 85 Markowska Lena zob.

Pandowska-Markowska Lena Markowski Darko 70, 85 Markowski Wasyl 70, 85 Martinowa-Buckowa Fana 162-165, 173 Martynowski Wasyl 163 Mastalski Janusz 151 Matuszewski Waldemar 149 Mazurkiewicz Anna, zob.

Mudrak-Mazurkiewicz Anna Mazurkiewicz Antoni 106 Mazurkiewicz Józef 118, 136 Mazurkiewicz Kazimierz 136 Mazurkiewicz Micha³ 136 Michalik Andrzej 138-140,

160 Michalik Karolina 138, 160 Michalik Kazimiera zob.

Wyspiañska-Michalik Kazimiera Michalik Kinga 138, 160 Michalik £ukasz 138, 160 Michalik Mariusz 138, 140141, 160 Michalik Patryk 178, 160 Michalik Przemys³aw 138, 140-141, 160 Michalska Bronis³awa zob.

Szul-Michalska Bronis³awa Michalski Józef 95 Mickiewicz-Wyspiañska Teresa 157, 158-160 Mihilewicz Kazimierz, ks 96, 167 Miroñczuk Damian 140, 160 Miroñczuk Daniel 140, 160 Miroñczuk Dariusz 140, 160 Miroñczuk Kamil 140, 160 Miroñczuk Maria zob.

Wyspiañska-Miroñczuk Maria Miroñczuk Miros³aw 139, 160 Miroñczuk Urszula zob.

Baran-Miroñczuk Urszula Misztal-Pandowska Magda 80-81, 85, 105 Mœcichowska Anna zob.

Pandowska-Mœcichowska Anna Mœcichowski Jaros³aw 83-84 Mœcichowski Kuba 83-84

Mudrak Jan 118 Mudrak Józef 118, 136 Mudrak Kazimiera zob.

Kleszczyñska-Mudrak Kazimiera Mudrak Maria zob.

Demkowicz-Mudrak Maria Mudrak Maria zob. ¯ó³tañska-Mudrak Maria Mudrak Micha³ 118 Mudrak-Mazurkiewicz Anna 118, 136, 146 Mudrak-Sawicka Teofila 118 Muzyka Wiktoria 109 Nakoneczna Hanna 119 Nakoneczna Józefa 119 Nakoneczna Katarzyna, zob. ¯ó³tañska-Nakoneczna Katarzyna Nakoneczny Micha³ 119 Nakowski Petre 43, 162, 164165, 173 Nasiadka Andrzej 149 Nawrocka Stefania 159 Nawrocka Zofia 159 Nawrocki Antoni 159 Nawrocki Józef 136, 143 Nawrocki Ryszard 136 Nawrocki Stanis³aw 159 Neron 93 Nichov Risto 2, 6, 8, 13-14, 36, 38, 40, 164-165 Niczewska Lefteria 56 NN Chariklija 23, 31 Nowaczewska Dimana 65, 85 Nowaczewska Ksantypa 65 179

Nowaczewska Leka 65 Nowaczewska Toma zob.

Pandowska-Nowaczewska Toma Nowaczewski Kostas 65 Nowaczewski Paskal 6, 8, 6465, 85 Olender Gerard 149 Ostrowski K. Jan 170 Panajotu Dymitr 22-23 Pandowska Christina 70, 95 Pandowska Christina, zob.

Petropulu-Pandowska Christina Pandowska Danuta zob.

Gagatek-Pandowska Danuta Pandowska Danuta, zob.

Grzejdziak-Pandowska Danuta Pandowska Dora 23, 33, 45 Pandowska Efigenia 23, 45 Pandowska Gica 23, 33, 37, 45 Pandowska Karolina 70, 85 Pandowska Katarina 70, 85 Pandowska Kiraca 9, 84 Pandowska Kiraca, zob.

Karstu-Pandowska Kiraca Pandowska Konstandina zob.

Karagiergiju-Pandowska Konstandina Pandowska Konstandina zob.

Sarapuna-Pandowska Konstandina Pandowska Landa 23, 28, 33, 180

86-89, 91 Pandowska Landa 90, 91 Pandowska Lena 23, 33, 37, 45, Pandowska Luba 23, 28-29, 37 Pandowska Magda zob.

Misztal-Pandowska Magda Pandowska Magda zob.

Misztal-Pandowska Magda Pandowska Marjanti 23, 46 Pandowska Melpomeni 23, 33 Pandowska Melpomeni 23, 33, 37, 44-46 Pandowska Oliwia 80-81, 85 105 Pandowska Rina 9, 23, 28-30, 37, 44 Pandowska S³awka zob.

Jowanowska-Pandowska S³awka Pandowska Stanis³awa zob, Sza³agan-Pandowska Stanis³awa Pandowska Tomai 23, 33, 46 Pandowska Wanda zob.

Mañtu¿-Pandowska Wanda Pandowska Zoica 9 Pandowska-Argiriu Aleksandra 23, 28-29, 33, 37, 84 Pandowska-Argiriu Aleksandra 9, 18, 23-24, 62, 63, 84 Pandowska-Karaœ Lilianna 83, 84

Pandowska-Markowska Lena 69-70, 85, 146 Pandowska-Mﾅ田ichowska Anna 83-84 Pandowska-Nowaczewska Toma 6, 8-9, 24-25, 64, 85 Pandowska-Paschu Uranija 9, 22, 24-25, 65, 84 Pandowska-Piasecka Aldona 79-81, 85, 105 Pandowska-Wyspiaﾃｱska Risa 6, 8-9, 18, 23, 26-29, 31, 3334, 37-38, 42, 44-45, 47, 5456, 58-59, 60-61, 66, 70-75, 77, 85, 146, 150, 151, 159160 Pandowski Andoni 22-23 Pandowski Andoni 9, 84 Pandowski Andrzej 79-81, 85, 105 Pandowski Charyla 86, 91 Pandowski Christo 86, 91 Pandowski Giro 9, 15, 17, 22, 81, 83-84 Pandowski Jani 23, 29, 33 Pandowski Joto 6, 8, 9, 23, 27, 28, 33-34, 36-39, 45, 47, 51-52, 54-59, 61, 64, 78-79, 81, 85, 101, 104-105, 146, 162 Pandowski Koczo 23, 33, 8991 Pandowski Kosta 22 Pandowski Kostas 22 Pandowski Manio 86-87, 91 Pandowski Michalis 9, 84 Pandowski Micio 69-70, 85,

146 Pandowski Pando 9-10, 2223, 27-28, 32-34, 57-59, 6670, 85, 104, 146 Pandowski Paskal 23 Pandowski Paskal 23, 28, 33, 39 Pandowski Paskal 69-70, 85, 146 Pandowski Paskal 9-10, 18, 24, 63-64, 84 Pandowski Risto 23, 33, 37, 40 Pandowski Sterek 6, 8, 9, 15, 23, 27, 28, 29, 33, 35, 37, 39, 42, 46, 81-84, 104, 146 Pandowski Tanas 22 Pandowski Tanas 23 Pandowski Wangiel 23, 3334, 86, 89, 91 Pandowski Wangiel 9 Pandowski Wasyl 23, 28-30, 33, 37, 39, 45, Pandowski Wasyl 70 Pandowski Wasyl 9, 10, 1213, 16, 30, 57-59, 69-70, 85, 146 Pandowski Wasyl 9, 23, 33 Paschu Jani 24, 28 Paschu Lena 24, 28 Paschu Risto 9, 84 Paschu Steriani 22, 24 Paschu Uranija zob.

Pandowska-Paschu Uranija Pawlak Monika 149 Pawlik Jﾃｳzef 55 Pawﾂｳowicz Kazimierz 144 181

Pelc Artur 149 Petkowska Lena 44 Petropulu-Pandowska Christina 86, 91 Piasecka Aldona zob.

Pandowska-Piasecka Aldona Piasecki Arkadiusz 80, 85, 105 Pilny Marcin 109 Pindera Micha³ 144 Piwowar Janina 147 Pludro Krzysztof 166 Plukowska Kica 44 Potaszyñska El¿bieta 114 Potaszyñska Józefa zob. ¯ó³tañska-Potaszyñska Józefa Potaszyñska Michalina 117 Potaszyñski Jan 114 Potaszyñski Jan 118 Potaszyñski Kazimierz 114 Potaszyñski Stanis³aw 114 Rabiega Jolanta 149 Raczyñski Robert 153 Raptis Paulos 55 Romaniuk Jan 121 Rudak Bronis³aw 144 Rykun Wincenty 136, 142 Samandowska Tina 44 Samandowska Welika 44 Sarapuna Giela zob. ¯ykowaSarapuna Giela Sarapuna Grigor 86 Sarapuna-Pandowska Konstandina 22, 26, 33, 86-91 Satrazemi Maria 57 182

Sawicka Teofila zob. MudrakSawicka Teofila Schon Ewa 149 Serededyñski Tomasz 149 Sideropulos-Rygas K. 45 Sidowska Dita 71 Siemieñski Aleksander 93 Siemieñski Lucjan 92 Smokowski Marian 145 Staub Fryderyk ps. Proch" 114 Stawowa-Kawka Irena 162, 164, 173 Stojanowska Kasjani 44 Stojanowska Marika 44 Strojna Danuta 145 Surdek Celina 167 Surdek W³adys³aw 167 Szaci³o-Leks Ewa 103, 105 Sza³agan Anastazja 95, 105 Sza³agan Andrzej 95, 105 Sza³agan Beata 95, 105 Sza³agan Jan (I) 95, 105 Sza³agan Jan (II) 95, 105 Sza³agan Józef 95, 105 Sza³agan Katarzyna 95, 105 Sza³agan Kazimierz 95 Sza³agan Maria zob. SzulSza³agan Maria Sza³agan Olga zob. DziubataSza³agan Olga Sza³agan Roman 95, 105 Sza³agan Stanis³aw (I) 95, 105 Sza³agan Stanis³aw (II) 95, 100, 105 Sza³agan Wincenty 95, 96-97,

99-100, 105 Sza³agan-Denes Kazimiera 101, 103, 104, 105 Sza³agan-Drzewiecka Julia 95, 98, 105 Sza³agan-Kalinowska Eudokia 95, 99, 105 Sza³agan-Leks Olga 6, 8, 95, 99, 100, 101, 105 Sza³agan-Pandowska Stanis³awa 6, 8, 79, 81, 100102, 104, 105 Szczepañska Michalina 118 Szczepañska Tekla 118 Szczepañski Marcin 109 Szewców S. 94 Szul Aleksander 95, 96, 99100, 103 Szul Eudokia 95, 96, 103 Szul Eugenia 103 Szul Jan 103 Szul Janina 103 Szul Janusz 95, 103 Szul Kazimiera 103 Szul Maria 103 Szul Miko³aj 103 Szul Stanis³aw 95, 97, 99, 103 Szulc I. 94 Szul-Chmiel Julia 95, 97, 99, 103 Szul-Kobacka Renata 95, 103 Szul-Michalska Bronis³awa 95-96, 99, 100, 103 Szul-Sza³agan Maria 95, 9697, 99, 100, 103 Szwec M. 94 Œwirski Andrzej 107

Œwirski Marcin 107 Taszarek Anna (I) 159 Taszarek Anna (II) 159 Taszarek Franciszek 159 Taszarek Julian 159 Taszarek Kazimierz 159 Taszarek-Wyspiañska Krystyna 158-160 Tereszczyn-Wyspiañska Katarzyna 116, 160 Terlecka Ola 149 Thomys Robert 149 Tito Josip Broz 31, 163 Tokarska Barbara 153 Treffler Franciszek 108 Urbaniak Stanis³aw 149 Uzunow Teodor 60 W¹trobiñska Beata 149 Wêgierski Jerzy 170 Wiczkowski J. 94 Wilczyñska Krystyna 145 Witek Zdzis³aw 148 W³odarczek-Leks El¿bieta 103, 105 Wojecki Mieczys³aw 164-165 Wolañska-Lamezan Irena 109 Wójcik Magdalena 164-165 Wróblewska Anna 159 Wróblewski Jan 159 Wróblewski Jerzy 159 Wrzeszcz Kazimierz 114, 154 Wrzeszcz-¯ó³tañska Wiktoria 117 Wulgaropulos Danek 78 183

Wyspiañska Agnieszka 115, 160 Wyspiañska Ahafia zob.

Lewkowska-Wyspiañska Ahafia Wyspiañska Anastazja 115, 160 Wyspiañska Anna 115, 160 Wyspiañska Anna 116, 160 Wyspiañska Anna 158, 160 Wyspiañska Anna zob.

Demkowicz-Wyspiañska Anna Wyspiañska Bogus³awa, zob.

Kêpa-Wyspiañska Bogus³awa Wyspiañska El¿bieta zob. ¯ó³tañska-Wyspiañska El¿bieta Wyspiañska Hanna 116 Wyspiañska Anna zob.

Czerniak-Wyspiañska Aanna Wyspiañska Jadwiga 138 Wyspiañska Józefa 116, 160 Wyspiañska Karina 139, 160 Wyspiañska Katarzyna (I) 115, 160 Wyspiañska Katarzyna (II) 115, 160 Wyspiañska Katarzyna zob.

Tereszczyn-Wyspiañska Katarzyna Wyspiañska Katarzyna zob. ¯ó³tañska-Wyspiañska Katarzyna Wyspiañska Krystyna zob.

Taszarek-Wyspiañska Krystyna 184

Wyspiañska Margareta 115, 160 Wyspiañska Maria (I) 115, 160 Wyspiañska Maria (II) 115, 160 Wyspiañska Maria 116, 160 Wyspiañska Maria zob. ¯ó³tañska-Wyspiañska Maria Wyspiañska Parascena 116, 160 Wyspiañska Risa zob.

Pandowska-Wyspiañska Risa Wyspiañska Stanis³awa 129 Wyspiañska Zofia 115, 160 Wyspiañska-Bo¿yñska Miros³awa 6, 8, 73-77, 134, 147-148, 150, 160 Wyspiañska-Komorowicz El¿bieta 157, 160 Wyspiañska-Majchrowicz El¿bieta 138, 140-141, 160 Wyspiañska-Majszczyk Paulina 138-139, 146, 160 Wyspiañska-Michalik Kazimiera 138, 146, 159-160 Wyspiañska-Miroñczuk Maria 138-139, 160 Wyspiañski Andrzej 115, 160 Wyspiañski Andrzej 138, 141, 146, 159-160 Wyspiañski Antoni (I) 116, 160 Wyspiañski Antoni (II) 116, 119, 122-124, 126-129, 131136, 142, 146, 151, 154, 160, 171

Wyspiañski Antoni 115, 160 Wyspiañski Bart³omiej 115, 160 Wyspiañski B³a¿ej 115, 160 Wyspiañski Franciszek (I), 115, 160 Wyspiañski Franciszek (II) 115, 160 Wyspiañski Franciszek (III) 115, 160 Wyspiañski Ignac (I) 115, 160 Wyspiañski Ignac (II) 115, 160 Wyspiañski Ignac 116, 160 Wyspiañski Ignac 168, 160 Wyspiañski Jan (I) 115, 160 Wyspiañski Jan (II) 115, 160 Wyspiañski Jan 116, 160 Wyspiañski Jan 169 Wyspiañski Jan 6, 8, 129, 142, 154, 156-160, 170 Wyspiañski Janusz 157, 160 Wyspiañski Józef (I) 116, 160 Wyspiañski Józef (II) 116, 160 Wyspiañski Józef 115, 160 Wyspiañski Józef 157-160 Wyspiañski Józef 168 Wyspiañski Józef 60-61, 7274, 85, 129, 134, 141-153, 157, 159-160 Wyspiañski Marcin 116, 160 Wyspiañski Micha³ (I) 115, 160 Wyspiañski Micha³ (II) 115, 160 Wyspiañski Micha³ 168

Wyspiañski Micha³ 136 Wyspiañski Piotr 116, 160 Wyspiañski Piotr 6, 8, 116, 120, 129, 131-132, 136-137, 141, 146, 160 Wyspiañski Rados³aw 139, 141, 160 Wyspiañski Stanis³aw 116, 154-160, 171 Wyspiañski Stanis³aw 169 Wyspiañski Tadeusz 136 Wyspiañski Wojciech 115, 160 Wyspiañski Wojciech 116, 160 Zachariadis Nikolas 165-166 Zalewska Zuzanna 144 Zarzycka Anna 103 Zarzycka Bronis³awa 103 Zarzycka Stefania 103 Zarzycka Tekla 103 Zarzycki Franciszek (I) 103 Zarzycki Franciszek (II) 103 Zarzycki Jan 103 Zarzycki Piotr 103 Zieliñska Katarzyna 109 Zieliñska Maria 109 ¯abski G. 94 ¯aki Andrzej 6, 8, 152, 168, ¯aki Leopold 111 ¯ó³tañska Agnieszka 117 ¯ó³tañska Anna 117 ¯ó³tañska Anna 118 ¯ó³tañska Helena 117 ¯ó³tañska Jadwiga 136 185

¯ó³tañska Józefa 117 ¯ó³tañska Józefa 135 ¯ó³tañska Julianna 117 ¯ó³tañska Katarzyna (I) 117 ¯ó³tañska Katarzyna (II) 117 ¯ó³tañska Katarzyna (III) 117 ¯ó³tañska Ludwika 136 ¯ó³tañska Maria (I) 117 ¯ó³tañska Maria (II) 117 ¯ó³tañska Maria (III) zob.

Czerniak-¯ó³tañska Maria ¯ó³tañska Maria (IV) 117 ¯ó³tañska Maria zob.

Czerniak-¯ó³tañska Maria ¯ó³tañska Paulina 137 ¯ó³tañska Stanis³awa 135 ¯ó³tañska Teresa 117 ¯ó³tañska Wiktoria 117 ¯ó³tañska Wiktoria, zob.

Wrzeszcz-¯ó³tañska Wiktoria ¯ó³tañska Zofia 116 ¯ó³tañska-Mudrak Maria 118,136 ¯ó³tañska-Nakoneczna Katarzyna 118, 119 ¯ó³tañska-Potaszyñska Józefa 118-119 ¯ó³tañska-Wyspiañska El¿bieta 116, 118-119, 129, 131, 135-136, 144, 146, 160 ¯ó³tañska-Wyspiañska Katarzyna 136

186

¯ó³tañska-Wyspiañska Maria 6, 8, 129, 136-137, 141, 156, 160 ¯ó³tañski Adam 117 ¯ó³tañski Andrzej 117 ¯ó³tañski Antoni 117 ¯ó³tañski Franciszek (I) 117 ¯ó³tañski Franciszek (II) 117 ¯ó³tañski Franciszek (III) 117 ¯ó³tañski Ignacy 117 ¯ó³tañski Ignacy 118 ¯ó³tañski Jan 117 ¯ó³tañski Jan 118 ¯ó³tañski Jan 137 ¯ó³tañski Józef (I) 117 ¯ó³tañski Józef (II) 117 ¯ó³tañski Józef (III) 117 ¯ó³tañski Józef 118 ¯ó³tañski Józef 136 ¯ó³tañski Kazimierz (I) 117 ¯ó³tañski Kazimierz (II) 117 ¯ó³tañski Marek 117, 119 ¯ó³tañski Micha³ 117 ¯ó³tañski Stanis³aw 137 ¯ó³tañski Stefan 117 ¯ó³tañski Szymon 116 ¯ó³tañski Tomasz 117 ¯ó³tañski Wincenty 137 ¯ó³tañski Wojciech 117 ¯ykowa-Sarapuna Giela 86

22. Indeks nazw geograficznych W wykazie umieszczono ró¿ne nazwy geograficzne z tekstu i przypisów, bez uwzglêdniania nazw wystêpuj¹cych na mapach i planach. Zastosowano nastêpuj¹ce skróty: g. - góra (góry), k. - kraina geograficzna, m. - miasto, p. - przysió³ek, rz. - rzeka, w. - wioska, zob. - zobacz.

Albania 15, 17, 23, 25, 28-30, 34, 68, 81, 87-89, 162-163 Aliakmon zob. Bistrica Anglia 16 Anilówka w. 167 Arad m. 163 Argos zob. Rupiszta Austria 107, 113 Awgi zob. Breszczeni Azja Mniejsza k. 12 Batumi m.62 Berkowica m. 163-164 Bia³ystok m. 122-123 Bielawa m. 57-59, 67-68, 73, 78-81, 82-83, 101, 104, 147, 166 Bielawka rz. 127-129 Biliszta w. 26, 162 Bistrica rz. 12 Bitola m. 66, 163 Bóbrka m. 106, 169 Breszczeni w. 9-12, 14-15, 17, 19-26, 31, 35, 51, 64-65, 86-89, 162 Brze¿any m. 154, 155 Budapeszt m. 68, 166 Bukareszt m. 68, 163 Bulkesz m. 38 Bu³garia 25, 34, 66, 89, 163 Bytom m. 78

Chasia g. 64, 166 Chlebowice Wielkie w. 125 Chocianów m. 114, 150 Chojnów m. 61, 166 Czechos³owacja 30, 32, 58, 66, 163 Czerwona Woda w. 127 Czetirok m. 9, 21, 65 D³ugojów zob. D³u¿yna D³u¿yna Dolna w. 73, 120, 125129, 130, 132-136, 140-142, 147, 155-159, 170-171 D³u¿yna Górna w. 127 Dolny Œl¹sk k. 5, 7, 114, 125, 170 Do³¿anka w. 92-94, 96-99, 100, 167 Dracz m. 164 Drama m. 10 Dunaj rz. 166 Durrës m. 26-30 Duszniki Zdrój m. 41, 163-164 Dzier¿oniów m. 67, 82 Elbasan m. 30-31 Europa Œrodkowa k. 17 Europa Wschodnia k. 17 Gdañsk m. 164, 166 Gdynia m. 30, 163, 166

187

Giera³tów w. 132 G³owaczów w. 83 Go³ogóry g. 110 Gostimë m. 26 Gostivar m. 31, 69-70 Gottwaldów m. 30 Grammos g. 21 Grecja 12, 15-17, 19, 25, 34, 5758, 71, 162-166 Gross-Rosen w. 166 Grudzi¹dz m. 147 Gubin m. 100

Langenau zob. D³u¿yna 127 L¹dek Zdrój m. 39-41, 50, 164165 Legnica m. 70, 73, 164 Lozanna m. 162 Lubañ Œl. m. 132, 164 Lubeszka rz. 169 Lubeszka w. 169 Lubin m. 74-76, 149, 151, 153 Lubsko m.103 Lubsza w. 169 Lwów m. 92, 106-107, 109, 114

Halina p. Œwirza 111

£adañce w. 122 £ug p. Œwirza 108, 119-121, 123-124

Imperium Otomañskie 25 Janowo w. 24, 64 Jawor m. 164 Jawor m. 127 Jelenia Góra m. 139, 143 Jugos³awia 22-23, 25, 34, 67, 69, 87, 89, 162-163 Karwina m. 30, 58 Kastoria zob. Kostur Kaukaz g. 12 Kayaköy w. 162 K¹cik p. Œwirza 111 K³odzko m. 127 Ko³obrzeg m. 73, 114 Kopañ w. 168 Korcza (Korcë) m. 26 Kostur m. 12, 16-17, 67, 162 Kowajca rz. 89-90 Ko¿uchów m. 164 Kroœcienko w. 55, 166-167 Krzywina w. 103 Labanica w. 26, 64, 162 Langa w. 22

188

Macedonia Egejska (grecka) k.

5-8, 9, 12-13, 19, 41, 65, 162 Macedonia Piriñska (bu³garska) k. 25 Macedonia Wardarska (jugos³awiañska) k. 16, 25, 19, 69, 71, 73, 88 Macedoñska Republika 25 Ma³opolska Wschodnia (Kresy) k. 5, 7, 93, 103, 168 Medyka 168 Mesopotamija zob. Czetirok Miasteczko 111, 122 Miêdzygórze m. 164 Miêdzyzdroje m. 73, 77 Miskolc m. 66 Mo³oczawy p. Œwirza 111 Mrze¿yno m. 103 Narajów m. 107 Niemcy (Rzesza) 113 Nisz m. 16 Nowogród Bobrzañski m. 103 Nysa £u¿ycka rz. 114

Oborniki Œl¹skie m. 47, 81 Ohrid m. 31 Opole m. 139 Oradea m. 31-32, 66 Ostrów p. Œwirza 111 Otmuchów m. 55 Peloponez k. 45 Pieñsk m. 71-74, 128, 131, 133, 136-138, 140-142, 145-146, 148, 150-151, 157-159 P³akowice m. 40 Podole k. 115 Podwysokie p. Œwirza 111 Police m. 47-54, 58, 81-82, 88 Polska 30, 35, 51, 66-68, 86, 106, 130, 152, 162-164 Pozdiwiszta w. 67-68 Poznañ m. 166 Presna m. 163 Prze³êcz Petrohañska 164 Przemyœlany m. 106, 114, 119, 123, 168 Przeworno w. 79, 98-100, 103104 Puszcza Zgorzelecka k. 127 Rabka m. 35, 90, 164 Rulia w. 68 Rumunia 31, 32, 66, 87-88, 90, 163 Rupiszta (gr. Argos Orestiko) m.

12, 15, 17, 19, 22, 162 Saloniki m. 10 Sanok m. 78 Siemianowice m. 78 Sienkiewiczówka w. 167 Sieradz m. 83 Skodra m. 30 Skopje m. 31, 64-65, 69

S³upsk m. 89 Sofia m. 164 Solice Zdrój zob. Szczawno Zdrój Sosnówka w. 139 Staniszów w. 143 Stanomino w. 145 Struga m. 31 Strzelin m. 98-99, 101 Sybir (Syberia) k. 96, 113, 121 Szczawno Zdrój m. 35-40, 47, 50, 60-61, 164 Szczecin m. 30, 47, 54-56, 66, 84, 86, 88-90, 166, 168 Szklarska Porêba m. 47 Szklary Dolne w. 74-75, 150 Szuwarówka p. Œwirza 111 Œliwno w. 55 Œwidnica m. 125 Œwirz rz. 169 Œwirz w. 106-109, 111, 113-115, 118, 121, 124-125, 131, 134, 137, 152, 154-156, 168-170 Œwirzyk p. Œwirza 108, 123, 168 Tarnopol m. 92-93, 97, 99 Tarnów m. 98 Taszkient m. 62, 87 Toronto m. 6, 8 Toruñ m. 88-89 Trzebiatów m. 147 Tulgesz m. 163 Turcja 162 Turoszów m. 145 Ukraina 73, 106, 113 USA 16, 137 Uzbekistan 87 Wa³brzych m. 35, 79 Warszawa m. 81, 89, 124, 152,

189

166 Wernon g. 21 Wêgliniec m. 128, 137 Wêgry 32, 66-67, 163, 166 Wojwodina k. 24 Wolin m. 163 Wolos m. 63 Wroc³aw m. 61, 70-71, 75-76, 81, 83, 101, 144, 166 Wyspa w. 169 Zadêbina p. Œwirza 108, 111

190

Zagórze Œl¹skie m. 61 Z¹bkowice Œl¹skie m. 143 Zgorzelec m. 40-47, 51, 53-54, 88, 128, 132, 143, 157, 164, 166 Zielona Góra m. 103 Zielonka w. 137, 155, 171 Ziemie Odzyskane k. 125 Z³otoryja m. 164 ZSRR 41, 62, 87, 97 ¯arska Wieœ w. 128 ¯ary m. 164

23. Notatki rodzinne ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... . ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ....................................................................................................

191

.................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... . ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ....................................................................................................

192

.................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ....................................................................................................

193

.................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ....................................................................................................

194

.................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ....................................................................................................

195

.................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ....................................................................................................

196