Hoe ziet de ‘gemiddelde’ schoolreis eruit? Enquê te secundaire scholen. Inleiding Het project ‘Sustain my schooltrip’ van de opleiding Toerisme en recreatiemanagement van Howest wil leerkrachten in het secundair onderwijs stimuleren om hun schoolreizen op een andere manier in te vullen: duurzamer, maar ook creatiever en doorleefder. In september 2012 wordt de website ‘www.andersopschoolreis.be’ gelanceerd, die hen daarbij kan helpen. Wie leerkrachten wil stimuleren om ‘anders’ op schoolreis te gaan, doet er goed aan eerst te bekijken hoe hun schoolreizen er nu uit zien. Als eerste stap in het project wilden we dan ook de huidige meerdaagse schoolreizen in kaart brengen: wat zijn de belangrijkste bestemmingen, met welk transportmiddel gebeuren de verplaatsingen, wat is het budget, etc.
Methodologie Begin oktober 2011 werd de directie van alle Vlaamse scholen, die voltijds secundair onderwijs in de tweede en derde graad aanbieden, uitgenodigd om deel te nemen aan een online enquête. In totaal werden 687 scholen uitgenodigd, zowel via e-mail als per brief. Daarvan vulden 101 scholen de enquête in: een responsgraad van 15%, wat vrij goed is voor dit soort onderzoek. Dit leverde informatie op over 311 meerdaagse schoolreizen die georganiseerd werden in schooljaar 2010-2011.
Bestemming en type reis Ruim een vijfde van de schoolreizen gaat naar Frankrijk, dat daarmee veruit de belangrijkste bestemming vormt (figuur 1). Daarbij gaat het voornamelijk om citytrips naar Parijs (18% van de schoolreizen). Groot-Brittanië is de tweede belangrijkste buitenlandse bestemming (15%), dankzij Londen als populaire citytrip bestemming (13%). Vijftien procent van de meerdaagse schoolreizen blijft in eigen land, vaak onder het thema sport, avontuur of bezinning. Italië is na Groot-Brittannië de derde populairste buitenlandse bestemming (13%). Dit betreft vooral rondreizen (7%), eerder dan citytrips naar Rome (3%). Daarna volgen Duitsland (9%, vaak voor citytrips naar Berlijn) en Spanje (9%, voornamelijk citytrips naar Barcelona). De overige bestemmingen hebben een veel kleiner marktaandeel.
2
Figuur 1: Land van bestemming meerdaagse schoolreizen
De citytrip, waarbij gefocust wordt op het bezoeken van één stad, is veruit het belangrijkste type schoolreis, goed voor ruim de helft van de markt (figuur 2). De topbestemmingen voor deze citytrips, Parijs (18% van de schoolreizen) en Londen (13%), vertegenwoordigen samen bijna één derde van de schoolreizen. Op ruime afstand volgen citytrips naar Barcelona (6%), Berlijn (3%), Rome (3%), Amsterdam (2%) en Praag (2%). Figuur 2: Type reis meerdaagse schoolreizen
Een op vijf schoolreizen valt onder de noemer ‘rondreis’, waarbij een bezoek aan meerdere plaatsen wordt gecombineerd. Italië is de belangrijkste bestemming voor deze rondreizen (8% van de schoolreizen).
3
Citytrips en rondreizen samen vertegenwoordigen ongeveer drie kwart van de schoolreizen. Binnen het resterende kwart zijn de belangrijkste thema’s ‘sport en avontuur’ (6%, vooral in België), ‘wintersport’ (5%), ‘bezinning en teambuilding’ (4%, vooral in België), ‘Commenius uitwisselingsprojecten’ (3%) en ‘Geïntegreerde werkperiodes (GWP) (2%). Samenvattend kunnen we stellen dat de schoolreizen zeer sterk geconcentreerd zijn op een beperkt aantal bestemmingen en reistypes. Bovendien blijkt uit de bevraging ook dat dezelfde bestemmingen jaar na jaar opnieuw worden aangedaan (figuur 3). Vier op 5 meerdaagse schoolreizen gaat naar een jaarlijks terugkerende bestemming. Figuur 3: Wordt de bestemming van de meerdaagse schoolreis jaarlijks opnieuw bezocht?
Deze hoge concentratie binnen een beperkt aantal bestemmingen heeft belangrijke implicaties voor het ‘Sustain my schooltrip’ project. Het hoofddoel van dit project bestaat uit het opbouwen van een database met voorstellen voor originele schoolreizen. Om pragmatische redenen kiezen we er in een eerste fase voor om de database in de diepte te stofferen voor een beperkt aantal topbestemmingen, eerder dan onze aandacht te spreiden over een groot aantal bestemmingen. We willen scholen in eerste instantie helpen om hun bestaande, vaak jaarlijkse schoolreizen naar de klassieke bestemmingen op een meer originele en duurzame leest te schoeien. We mikken hiermee op een maximale impact op korte termijn. Concreet zullen we ons focussen op de volgende 5 toppers, samen goed voor een marktaandeel van 50%: • • • • •
Citytrip naar Parijs (18%) Citytrip naar Londen (13%) Rondreis naar Italië (8%) Citytrip naar Barcelona (6%) Sport en avontuur in België (4%)
De sterke concentratie van de schoolreizen binnen een beperkt aantal bestemmingen is in de beginfase van ons project dus een gegeven waar we handig willen op inspelen om snel veel impact te hebben. Anderzijds heeft deze sterke concentratie vanuit duurzaamheidsstandpunt ook een belangrijke keerzijde: de draagkracht van deze bestemmingen wordt op de proef gesteld, te meer aangezien schoolreizen ook sterk geconcentreerd zijn in bepaalde piekperiodes (zie verder). Op 4
termijn willen we de scholen via onze database dan ook een aantal alternatieve bestemmingen aanbieden, zodat de druk op de topbestemmingen kan afnemen.
Aantal deelnemers De groepsgrootte van de schoolreizen loopt sterk uit elkaar (tabel 1). De gemiddelde schoolgroep telt 66 deelnemers, maar rond dit gemiddelde is er veel variatie. Ongeveer één op zes schoolreizen heeft minder dan 30 deelnemers, ongeveer één vijfde heeft er meer dan 100. De vereiste capaciteit voor logies en groepsactiviteiten verschilt dus sterk van schoolreis tot schoolreis. Capaciteit wordt dus een belangrijk informatieveld bij elke activiteit, accommodatie of transportmiddel die we zullen opnemen in onze ‘andersopschoolreis’-database. Tabel 1: Aantal deelnemers van meerdaagse schoolreizen Minder dan 30 30-49 50-69 70-99 Meer dan 100 Totaal Gemiddeld
% 17 23 20 21 19 100 66
Gebaseerd op n=236 schoolreizen
Periode Binnen de schoolvakanties worden er weinig schoolreizen georganiseerd, met uitzondering van de paasvakantie, goed voor ongeveer één zesde van de reizen (figuur 4). Schoolreizen die buiten het schooljaar in de zomervakantie worden georganiseerd, lieten we in deze bevraging buiten beschouwing. Ongeveer 4 op 5 schoolreizen wordt buiten de schoolvakanties georganiseerd. Het zwaartepunt ligt duidelijk in het voorjaar: maar liefst 1 op 5 schoolreizen vindt plaats in april, en 1 op 3 in mei. Bovendien vernemen we van mensen uit de reissector1 dat er in mei nog een sterke concentratie binnen bepaalde weken is. Scholen mikken vaak op de weken met een feestdag en brugdag, om de verloren lesuren zoveel mogelijk te beperken. Deze enorme piek, in combinatie met de sterke concentratie op een paar bestemmingen, wordt door mensen uit de reissector ervaren als een belangrijke hindernis voor de duurzaamheid van de schoolreizen. Men kan bijvoorbeeld wel streven naar het inzetten van de meest milieuvriendelijke bussen (de P van Planet), maar in de piekperiodes wordt toch àl het beschikbare rollend materieel ingezet. Men kan streven naar activiteiten die leerlingen in contact brengen met de plaatselijke bevolking (de P van People), maar in de piekperiodes ervaart deze bevolking dit al snel als overlast. Naar verluidt is er aan de kant van de scholen soms weinig flexibiliteit om uit te wijken naar minder drukke periodes. Dit is zeker een aandachtspunt dat we meenemen voor onze ‘andersopschoolreis’-website.
1
Persoonlijke gesprekken op de ‘Sustain my schooltrip’ studiedag op 8 maart 2012.
5
Figuur 4: Periode van meerdaagse schoolreizen
Verblijfsduur Meerdaagse schoolreizen duren gemiddeld 4 à 5 dagen (tabel 2), maar uiteraard is er veel variatie rond dit gemiddelde. De vaakst voorkomende duur is 3 dagen (1 op 3 schoolreizen). Tabel 2: Verblijfsduur van meerdaagse schoolreizen % 2 dagen 15 3 dagen 33 4 dagen 11 5 dagen 17 6-10 dagen 21 11-15 dagen 2 Gemiddeld
4.6
Gebaseerd op n=241 schoolreizen
Uiteraard is de verblijfsduur sterk afhankelijk van het soort reis (tabel 3). Een gemiddelde citytrip duurt 3 à 4 dagen, een rondreis 6 à 7 dagen. Er zijn ook logische verschillen volgens de reistijd naar de bestemming. Een citytrip naar Londen (3,5 dagen) duurt iets langer dan naar Parijs (2,8 dagen), en voor Barcelona (4,5 dagen) mag je nog een dag extra rekenen. De gemiddelde rondreis naar Italië duurt 8 à 9 dagen.
6
Tabel 3: Verblijfsduur van meerdaagse schoolreizen, naar type schoolreis en bestemming Gemiddelde Aantal reizen in duur (dagen) steekproef CityTrip 3.6 121 Parijs 2.8 46 Londen 3.5 30 Barcelona 4.5 21 Rondreis 6.4 54 ItaliĂŤ 8.6 21 Wintersport 7.4 14 Sport, avontuur 3.9 17 Bezinning, teambuilding 2.5 11 Totaal 4.6 241
Kostprijs voor de leerling Scholen vragen gemiddeld een bijdrage van 291 euro aan de leerlingen voor een schoolreis (tabel 4). Persoonlijke uitgaven van de leerlingen tijdens de reis zijn hier niet in meegerekend. Deze kostprijs per leerling varieert sterk. De goedkoopste schoolreis in onze steekproef kost 30 euro, de duurste 1000 euro. EĂŠn op 4 schoolreizen kost maximaal 120 euro, 1 op 4 kost meer dan 390 euro. Uiteraard hangt de totale kostprijs sterk samen met de verblijfsduur. De gemiddelde kostprijs per dag is 60 euro. Ongeveer een vierde van de schoolreizen kost maximum 45 euro per dag, maar bijna een vierde kost meer dan 75 euro per dag. Tabel 4: Kostprijs van meerdaagse schoolreizen voor de leerling
De kostprijs varieert uiteraard ook volgens het type reis (tabel 5). Een rondreis of een wintersportvakantie is gemiddeld ongeveer 250 euro duurder dan een citytrip. Maar dit verschil is louter te wijten aan het verschil in verblijfsduur: de kostprijs per dag is voor deze drie types reizen min of meer hetzelfde. Voor sportieve reizen en bezinningsreizen is zowel de totale prijs als de prijs per dag een stuk goedkoper.
7
Ook de bestemming maakt een verschil in kostprijs. Voor een citytrip is Londen een stuk duurder dan Parijs, en Barcelona is nog duurder. En een rondreis naar Italië is een stuk duurder dan de gemiddelde rondreis. Deze verschillen gelden zowel voor de totale prijs als voor de dagprijs. Tabel 5: Kostprijs van meerdaagse schoolreizen voor de leerling, naar type schoolreis en bestemming
CityTrip Parijs Londen Barcelona Rondreis Italië Wintersport Sport, avontuur Bezinning, teambuilding Totaal
Gemiddelde kost (euro) Totaal Per dag 238 64 155 55 233 69 361 77 483 68 663 80 481 68 175 43 107 38 291 60
Aantal reizen in steekproef 90 35 21 12 38 17 11 13 10 177
Een haalbare kostprijs voor de leerlingen is voor scholen een van de belangrijkste bekommernissen wanneer ze een schoolreis organiseren (zie verder). Bij de selectie van logies, activiteiten en transportmiddelen voor onze ‘andersopschoolreis’-database zullen we rekening moeten houden met de grootteorde van de kostprijzen die uit onze bevraging naar voor komen. Informatie over de kostprijs zal ook standaard mee opgenomen worden in de database.
Transportmiddel De keuze van het transportmiddel naar de bestemming is dé cruciale beslissing die de CO2-uitstoot van de schoolreis bepaalt, en dus ook de duurzaamheid van de reis vanuit ‘planet’-oogpunt. Het is dan ook positief dat ruim 6 op 10 schoolreizen gebruik maakt van de autocar (figuur 5), het gemotoriseerde vervoersmiddel met de laagste impact. Het meest vervuilende alternatief, het vliegtuig, heeft een marktaandeel van 15%. De trein, na de bus het minst vervuilende gemotoriseerde transportmiddel, is ongeveer even belangrijk als het vliegtuig. Andere transportmiddelen worden slechts marginaal gebruikt.
8
Figuur 5: Transportmiddel van meerdaagse schoolreizen
Het gebruikte transportmiddel kan uiteraard niet los gezien worden van de bestemming (figuur 6). Bij de 3 populairste bestemmingen, Frankrijk, Groot-Brittannië en België, komt er gelukkig geen vliegtuig aan te pas. Zowel naar Frankrijk als naar Groot-Brittannië is de autocar duidelijk het dominante vervoersmiddel (in het tweede geval uiteraard in combinatie met trein of boot). Voor binnenlandse schoolreizen wordt de trein ongeveer even belangrijk als de autocar, samen goed voor 8 op 10 uitstappen. Gelukkig wordt hier ook al voor ruim 1 op 10 schoolreizen gekozen voor de fiets als duurzaam alternatief. Duitsland is vanuit België uitstekend over de weg bereikbaar, 9 op 10 schoolreizen naar deze bestemming gebeuren dan ook per autocar. Toch gebeurt 1 op 20 schoolreizen naar Duitsland nog met het vliegtuig. Italië en Spanje vormen vanuit duurzaamheidsstandpunt een interessante case. Op beide bestemmingen wordt er veel gevlogen, terwijl anderzijds ook de autocar een belangrijk aandeel heeft. Het vrij grote aandeel van de autocar bewijst dat dit transportmiddel voor beide bestemmingen zeker een haalbaar alternatief vormt. Hier ligt een belangrijke kans om de duurzaamheid van deze reizen te verhogen.
9
Figuur 6: Transportmiddel van meerdaagse schoolreizen, naar bestemming
Reisorganisatie De scholen organiseren hun reizen in 6 op 10 van de gevallen zonder professionele hulp (figuur 7). Voor 4 op de 10 schoolreizen wordt dus een beroep gedaan op een touroperator of reisbureau. Figuur 7: Transportmiddel van meerdaagse schoolreizen, naar bestemming
Het feit dat de organisatie van de reizen vaak volledig door de leerkrachten gebeurt, biedt mogelijk een verklaring voor het hierboven beschreven patroon van jaarlijks herhaalbezoek aan telkens dezelfde bestemmingen. Reisorganisatie behoort niet tot de kerncompetenties en kernopdracht van leerkrachten. Aan het organiseren van een nieuwe groepsreis zijn er bovendien allerlei risico’s verbonden: zowel logies als activiteiten kunnen meevallen maar ook tegenvallen, en op voorhand is
10
dit niet altijd goed in te schatten. Uit persoonlijke gesprekken met een aantal schooldirecteurs2 blijkt dan ook dat nieuwe schoolreizen vaak uiterst grondig worden voorbereid, wat zeer arbeidsintensief is. De organisatoren gaan zelfs vooraf op prospectie ter plaatse om alles in detail te checken. Eenmaal een programma is uitgetest en goed bevonden, is de verleiding dan ook groot om het telkens opnieuw te herhalen. Met onze ‘andersopschoolreis’-database willen we enerzijds leerkrachten een tool aanbieden die het in elkaar steken van nieuwe programma’s minder arbeidsintensief en minder riskant maakt. De database zal een selectie van logies en activiteiten bevatten, mét feedback van scholen die er al zijn geweest, zodat het risico op tegenvallers wordt beperkt. Daarnaast willen we de scholen ook stimuleren om vaker een beroep te doen op professionals in de reissector, die vanuit hun ervaring op een efficiënte manier advies kunnen geven bij het opstellen van alternatieve programma’s. Het werken met professionele reisorganisaties heeft als duidelijke meerwaarde dat er in case of emergency een professionele én financiële back-up is voor de organiserende school.
Criteria bij het plannen van een reis Bij de organisatie van een schoolreis maken scholen een opeenvolging van keuzes: bestemming, transportmiddel, logiesaccommodatie, activiteiten… Welke overwegingen geven de doorslag in deze keuzes, en in welke mate spelen overwegingen over de duurzaamheid een rol? Om dit te weten te komen, legden we de scholen een lijst voor van 10 criteria die een rol kunnen spelen bij de organisatie van een schoolreis. De respondent kreeg de opdracht om 100 punten te verdelen over deze 10 aspecten: hoe belangrijker het aspect, hoe meer punten. We kozen bewust voor een vraagstelling die respondenten verplicht om de aspecten tegen elkaar af te wegen: als ze aan één aspect meer punten geven, gaat dit ten koste van de andere aspecten. Deze methode vormt een meer realistische benadering van een echt beslissingsproces. Mensen hebben de neiging om alle kwaliteitsaspecten ‘belangrijk’ te vinden, maar vaak zijn keuzes toch onvermijdelijk: de combinatie van maximaal comfort én maximale budgetvriendelijkheid is bijvoorbeeld meestal niet haalbaar. Om beïnvloeding en ‘sociaal wenselijke’ antwoorden te vermijden, wisten de scholen op het moment van hun deelname niet dat de enquête kaderde in een project rond duurzaamheid. Ze konden het belang van de verschillende criteria dus met onbevangen blik beoordelen. Figuur 8 toont de gemiddelde scores van de verschillende criteria. De resultaten bevestigen wat we ook al leerden uit persoonlijke gesprekken met schooldirecties. Scholen willen in de eerste plaats schoolreizen met een educatieve meerwaarde, die bovendien budgettair haalbaar zijn voor de leerlingen. Ook aan veiligheid en zekerheid wordt uiteraard veel belang gehecht. We kunnen dit omschrijven als de basisvoorwaarden waaraan elke schoolreis sowieso moet voldoen. In tweede instantie verwachten de scholen een voldoende basiscomfort van dienstverlening, accommodatie en transport, maar dit is duidelijk ondergeschikt aan het budgettaire en educatieve aspect. 2
Interviews door Jo Decorte, student toerisme en recreatiemanagement in Howest, in het kader van zijn bachelorproef.
11
Pas wanneer aan al deze voorwaarden is voldaan, komt eventueel ook de duurzaamheid van de schoolreis in het vizier. Het planet aspect en het people aspect staan allebei even laag op het prioriteitenlijstje. Scholen vinden de educatieve meerwaarde van de reizen ongeveer 10 keer belangrijker dan de duurzaamheid. Het comfort en de service vinden ze ongeveer 3 keer belangrijker dan duurzaamheid. Figuur 8: Belangrijkheid van verschillende criteria bij de organisatie van een schoolreis
Welke conclusies kunnen we hieruit trekken voor het ‘Sustain my schooltrip’ project? Ten eerste is het duidelijk dat de meeste scholen momenteel geen spontane duurzaamheidsreflex hebben bij de organisatie van hun reizen. Een van de doelstellingen van het project is precies van de scholen hiervoor te sensibiliseren, zodat duurzaamheid stijgt op het prioriteitenlijstje. Ten tweede zullen scholen nooit kiezen voor een duurzamer alternatief, als niet eerst aan de educatieve, budgettaire en kwalitatieve basisvoorwaarden is voldaan. Het komt er dus op aan ervoor te zorgen dat scholen niet hoéven te kiezen tussen deze basisvoorwaarden en duurzaamheid. Dat is precies wat we willen bereiken met onze ‘andersopschoolreis’-database. We willen deze database stofferen met kwalitatieve transportmogelijkheden, logies en activiteiten die duurzaam zijn, maar óók passen binnen de eindtermen en het budget. Het aanbod in onze database zal daarom ook informatie bevatten over de kostprijs, en waar mogelijk wordt de link gelegd naar relevante vakoverschrijdende eindtermen.
12