Ψυχολογικές ανάγκες παιδιών Ανάπτυξη του παιδιού και πρόληψη Σχολικός εκφοβισμός - Bullying 1
Διμηνιαίο Παιδαγωγικό Περιοδικό Χρονιά 44η, Μάρτιος 2012, Αρ. 210 Συντακτικό Σημείωμα
Παιδί και Θυμός
Kτίζοντας επικοινωνία με τα παιδιά μέσα από τη συναισθηματική αγωγή
Ανάπτυξη του παιδιού και πρόληψη
Σελ. 4
Δώρα Παπαγεωργίου Σελ. 5
Ψυχολογικές ανάγκες παιδιών
Μιχάλης Ιωάννου Σελ. 11
Γονείς και Διαπαιδαγώγηση των παιδιών…
Δημήτρης Μικελλίδης Σελ. 14
Ουφ! Βαρέθηκα να καβγαδίζω με το παιδί μου...
Γεωργία Χατζηκυριάκου – Σταυρινού Σελ. 21 ΕΚΔΟΤΗΣ
Παγκύπρια Σχολή Γονέων Το Διοικητικό Συμβούλιο της Σχολής αποτελούν εκπρόσωποι από: Συνομοσποδίες Συνδέσμων Γονέων Σχολείων Μέσης, Δημοτικής και Προδηματικής Εκπαίδευσης, Παγκύπρια Οργάνωση Ελλήνων Δασκάλων - ΠΟΕΔ, Οργάνωση Λειτουργών Μέσης Εκπαίδευσης - ΟΕΛΜΕΚ, Οργάνωση Λειτουργών Τενικής Εκπαίδευσης Κύπρου - ΟΛΤΕΚ και Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού.
ΓΡΑΦΕΙΑ
Ιφιγενείας 73, 2003, Στρόβολος, Λευκωσία, Τηλέφωνο: 22 754466 Τηλεομοιότυπο: 22 345103 email: scholigoneon@cytanet.com.cy www.scholigoneon.org.cy
ΣΕΛΙΔΩΣΗ ΚΑΙ ΕΚΤΥΠΩΣΗ:
H. LOIZIDES LTD 2
Ζωή Μάγου Σελ. 26
Μιχάλης Ιωάννου Σελ. 30
Δεξιότητες- Κλειδιά στην επιτυχή αντιμετώπιση σημαντικών, ποικίλων και άγνωστων καταστάσεων
Άννα Δαλώση Σελ. 32
Σχολικός εκφοβισμός - Bullying
Δέσπω Χαραλάμπους Σελ. 34
Γνωμικά για τα παιδιά
Σελ. 38
ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ Για σχολεία, σωματεία και βιβλιοθήκες Για άτομα: Μέσω Ταχυδρομείου Μέσω σχολείου Δεμένοι τόμοι για Κύπρο Δεμένοι τόμοι για το εξωτερικό Για συνδρομητές του εξωτερικού Τιμή τεύχους στην Κύπρο
€10.00 €10.00 €10.00 €15.00 €20.00 €15.00 € 2.00
Τα χειρόγραφα δεν επιστρέφονται. Τα άρθρα εκφράζουν αποκλειστικά απόψεις των συγγραφέων τους. Αναδημοσιεύσεις επιτρέπονται, φτάνει να αναφέρεται η πηγή.
ISSN 0253 - 0910
Συντακτική Επιτροπή: Λοϊζος Γιάσουμας Νίκος Μουλαζίμης Μιχάλης Τσιάρλιστος Λευτέρης Αριστείδου Κυριάκος Σαμάρας Ανθή Αυλωνίτου 3
Συντακτικό Σημείωμα Αγαπητοί γονείς, Συνεχίζοντας το έργο της η Σχολή Γονέων στο τεύχος αυτό δημοσιεύει επιστημονικά άρθρα που σκοπό έχουν να δώσουν απαντήσεις σε ερωτήματα που πιστεύουμε ότι εγείρονται από την καθημερινή επαφή με τα παιδιά σας. Ο σχολικός εκφοβισμός, οι σχέσεις των γονέων με τα παιδιά τους, οι αποκλίνουσες συμπεριφορές των παιδιών, είναι μερικά από τα καθημερινά προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι γονείς και στα οποία ζητούν απαντήσεις και ενίσχυση. Ο Μπχνο Μπετελέμ αναφέρει σχετικά: «Στόχος της διαπαιδαγώγησης είναι πρώτα απ’ όλα να επιτρέψει στο παιδί ν’ ανακαλύψει το είδος του προσώπου που
ΚΤΙΖΟΝΤΑΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΜΕ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΑΓΩΓΗ θέλει να είναι και χάρη στο οποίο θα μπορεί να είναι ευχαριστημένο από τον εαυτό του κι απ’ τον τρόπο της ζωής του. Να είναι ικανό να κάνει στη ζωή του όλα όσα του φαίνονται σπουδαία και επιθυμητά. Να οικοδομεί με τους άλλους δημιουργούς ικανοποιητικές και αμοιβαία ωφέλιμες σχέσεις. Να αντέχει τις εντάσεις και τις δυσκολίες που αναπόφευκτα θα συναντήσει στη διάρκεια της ζωής του. Για όλα αυτά οι γονείς δεν είναι μόνο οι πρώτοι εκπαιδευτές του παιδιού, αλλά και οι άνθρωποι που θα δώσουν στο παιδί τον προσανατολισμό του». ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ
Της Δώρας Παπαγεωργίου Κλινικής Ψυχολόγου Μια νέα πραγματικότητα: Ποιες οι ανάγκες των παιδιών σήμερα; Οι καιροί που ζούμε είναι δύσκολοι, τόσο για τα παιδιά όσο και για τους γονείς. Οι δυσκολίες που παρουσιάζουν τα παιδιά μας έχουν αυξηθεί σε συχνότητα και ένταση και πολλοί γονείς δεν ξέρουν πως να τις αντιμετωπίσουν. Νιώθουν ότι οι αλλαγές στη φύση της παιδικής ηλικίας είναι τόσο μεγάλες, σε βαθμό που να μη μπορούν να τις χειριστούν και αυτό τους οδηγεί συχνά σε αδιέξοδο. Η νέα πραγματικότητα σπρώχνει τους γονείς σε μια διαρκή αναζήτηση αποτελεσματικών τρόπων διαπαιδαγώγησης. Η πληθώρα αντικρουόμενων γνωμών, που εστιάζονται κυρίως στην αντιμετώπιση της προβληματικής συμπεριφοράς των παιδιών, προκαλεί περισσότερη σύγχυση στους γονείς παρά καθοδήγηση. Οι γονείς φαίνεται να έχουν ανάγκη από «τεχνικές» που να τους βοηθούν να κατανοήσουν τα παιδιά τους και να αποκαταστήσουν μαζί τους μια ποιοτική και διαρκή επικοινωνία. Να μπορούν δηλαδή να τα καθοδηγούν, με στόχο την κοινωνική και συναισθηματική τους ανάπτυξη και ωρίμανση. Συχνά οι συμβουλές που δίνονται στους γονείς, αγνοούν τον κόσμο των συναισθημά-
4
των. Βασίζονται σε θεωρίες ανατροφής των παιδιών, πλείστες από τις οποίες αποδίδουν ιδιαίτερη προσοχή στην κακή συμπεριφορά και παραγνωρίζουν τα συναισθήματα που κρύβονται πίσω από αυτή. Οι περισσότεροι γονείς πιστεύουν ότι ο ρόλος τους είναι να βοηθήσουν τα παιδιά τους να αναπτυχθούν σύμφωνα με τα δικά τους ενδιαφέροντα και τις δικές τους ανάγκες και επιθυμίες. Πέρα από το να δημιουργήσουν υπάκουα και παθητικά άτομα, επιθυμούν να πετύχουν πολύ περισσότερα για τα παιδιά τους ή μέσω των παιδιών τους. Επιδιώκουν να τα μεγαλώσουν εξασφαλίζοντάς τους δεξιότητες ενός υπεύθυνου αυριανού πολίτη, που θα μπορεί να κάνει τις δικές του επιλογές, που θα έχει καλές σχέσεις και θα χαίρεται τη ζωή του. Μέσα από τη μακρόχρονη εμπειρία μου με γονείς και παιδιά, διαπίστωσα ότι, μόνο η αγάπη και το ενδιαφέρον δεν επαρκούν. Πολλοί γονείς που αγαπούν τα παιδιά τους και ενδιαφέρονται γι΄ αυτά, όταν έρχονται αντιμέτωποι με το θυμό, το φόβο ή τη λύπη των παιδιών τους, βρίσκονται σε αδιέξοδο. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι γονείς σήμερα βρίσκονται αντιμέτωποι με προκλήσεις που ήταν άγνωστες στις προηγούμενες γενιές. Οι γονείς σήμερα οφείλουν να κάνουν για τα παιδιά τους, πολύ περισσότερα από το να τους εξασφαλίσουν τροφή, μια καλή εκπαίδευση και μια άνετη ζωή. 5
Εντοπίζεται επίσης στη προσπάθεια των τελευταίων να διοχετεύσουν την αγάπη και το ενδιαφέρον τους, να βοηθήσουν τα παιδιά τους ώστε να αναπτύξουν κοινωνικές και συναισθηματικές δεξιότητες. Εκείνες δηλαδή τις δεξιότητες που χρειαζόμαστε σε όλες τις ανθρώπινές μας σχέσεις, είτε με ενήλικες, είτε με παιδιά. Απαιτείται λοιπόν από τους γονείς μια δική τους προσωπική ανάπτυξη, χρειάζεται να αγωνιστούν για να μάθουν και να μπορέσουν να διδάξουν περισσότερο τα παιδιά τους. Η συναισθηματική εκπαίδευση και διαπαιδαγώγηση - αλλιώς συναισθηματική αγωγή - προσφέρει το πλαίσιο στο οποίο βασίζεται η συναισθηματική επικοινωνία.
Συναισθηματική αγωγή Με ποιους τρόπους μπορούν, άραγε, οι σημερινοί γονείς να δώσουν στα παιδιά τους εκείνα τα εφόδια που θα τα κρατήσουν μακριά από τους καθημερινούς κινδύνους; Με ποιους τρόπους μπορούν να τα ενδυναμώσουν και να τα βοηθήσουν να αναπτύξουν την αυτοεκτίμησή τους, ώστε να είναι ώριμα και υπεύθυνα άτομα και να κάνουν τις σωστές επιλογές στη ζωή τους; Η απάντηση φαίνεται να βρίσκεται, σύμφωνα με έρευνες, στο κτίσιμο στενού συναισθηματικού δεσμού μεταξύ παιδιών και γονιών. 6
Όταν υπάρχει συναισθηματική επικοινωνία, τότε μπορούμε να αποκαταστήσουμε ποιοτική επικοινωνία με τα παιδιά μας ή, με άλλο τρόπο, συνεννόηση, δημιουργικό διάλογο. Να μιλά ο ένας και να ακούει ο άλλος. Να αντιλαμβάνεται ο ένας τα λόγια του άλλου και να απαντά. Να υπάρχει αλληλοσεβασμός στις διαφορετικές γνώμες που εκφράζονται. Οι γονείς να μπορούν να θέσουν όρια: Η συμμόρφωση, η υπακοή και η υπευθυνότητα, στοιχεία που πρέπει να πηγάζουν από μια αίσθηση αγάπης και συναισθηματικών δεσμών, που τα μέλη της οικογένειας να νιώθουν ότι υπάρχει ανάμεσά τους.
μερινά προβλήματα της οικογενειακής ζωής. Δεν σημαίνει ότι με την εφαρμογή της, θα εξαλειφθούν όλες οι οικογενειακές συγκρούσεις, που αποτελούν μια πραγματικότητα της οικογενειακής ζωής, ούτε ότι θα σταματήσουν να υπάρχουν πληγωμένα συναισθήματα ή αισθήματα λύπης, άγχους, θυμού ή φόβου. Εύλογα λοιπόν οι γονείς μπορεί να διερωτηθούν: Γιατί λοιπόν μας εισηγείστε να εφαρμόσουμε αυτού του είδους την αγωγή; Τι έχουμε να πετύχουμε; Και η απάντηση, συνοπτικά: Αν εφαρμόσετε αυτού του είδους την αγωγή, θα νιώσετε ότι βρίσκεστε πιο κοντά στο παιδί σας. Στην οικογένεια αρχίζει να υπάρχει οικειότητα και σεβασμός. Και όταν υπάρχει οικειότητα και σεβασμός, τα προβλήματα μεταξύ των μελών της οικογένειας σταματούν να μοιάζουν άλυτα. Όταν ακόμη βρίσκεστε κοντά στα παιδιά σας, από συναισθηματική άποψη, είστε σε θέση να εμπλακείτε περισσότερο στη ζωή του και να ασκήσετε μεγαλύτερη επίδραση. Όταν βρίσκεστε συναισθηματικά κοντά στο παιδί σας τότε, όχι μόνο δεν φοβάστε να θέσετε όρια, αλλά: • Αυτά τα όρια γίνονται αποδεκτά από τα παιδιά, • τα λόγια σας έχουν βαρύτητα,
Η συναισθηματική αγωγή, σύμφωνα με επιστημονικές μελέτες, φαίνεται να βοηθά τα παιδιά να γίνουν υγιέστεροι και πιο πετυχημένοι ενήλικες.
• τα παιδιά νοιάζονται για τις απόψεις σας και δεν θέλουν να σας δυσαρεστήσουν,
Βέβαια αυτό δεν σημαίνει ότι η συναισθηματική αγωγή είναι η λύση για όλα τα καθη-
• μπορείτε επίσης να έχετε επικοινωνία με τα παιδιά σας.
• μπορείτε να προσφέρετε κίνητρα και καθοδήγηση,
Η αναγνώριση και έκφραση των συναισθημάτων μέσα στην οικογένεια, δημιουργεί πλαίσια ασφάλειας και εμπιστοσύνης, που βοηθούν το παιδί να ηρεμεί και να ρυθμίζει τα συναισθήματά του. Το βοηθά επίσης να αναπτύξει κοινωνικές δεξιότητες, να γίνεται αποδεκτό από τους συνομήλικούς του, να δημιουργεί φιλίες και υγιείς σχέσεις. Όταν τα παιδιά νιώθουν συναισθηματικά δεμένα με τους γονείς τους, τότε μόνο θετικά στοιχεία μπορούν να προκύψουν. Όταν επιδιώκουμε να κατανοήσουμε τις εμπειρίες των παιδιών μας, τα βοηθούμε να νιώσουν ότι έχουν ένα σημαντικό στήριγμα. Όταν αποφεύγουμε να τα επικρίνουμε, να μειώσουμε αυτά που νιώθουν ή να τα αλλάξουμε τους στόχους τους, τότε μας αφήνουν να μπούμε στο κόσμο τους. Μας λένε πως αισθάνονται. Εκφράζουν τη γνώμη τους. Τα κίνητρά τους αποσαφηνίζονται περισσότερο και αυτό μας οδηγεί σε μεγαλύτερη κατανόηση. Τότε τα παιδιά αρχίζουν να μας εμπιστεύονται. Έτσι, όταν εμφανιστούν συγκρούσεις, έχουμε έδαφος για την από κοινού επίλυσή τους. Με την υποστήριξή μας, μπορούν ακόμα να βρουν λύσεις στα αδιέξοδα των εσωτερικών τους συγκρούσεων . Και μπορεί πραγματικά να έρθει η ώρα που θα θέλουν να ακούσουν τις συμβουλές μας. Μικρά, απλά και καθημερινά στοιχεία, για να κτίσουμε επικοινωνία με τα παιδιά μας: • Αποφεύγουμε να υποκύπτουμε στην «ύπουλη» συνήθεια να επικρίνουμε και να κάνουμε ταπεινωτικά σχόλια για τα 7
τείνουμε λύσεις στα παιδιά, πριν δείξουμε αναγνώριση και κατανόηση στα συναισθήματά τους, είναι σαν να τους ζητούμε να βάψουν μιαν επιφάνεια που μόνο εμείς βλέπουμε.
παιδιά μας. • Προσέχουμε να μην τα περιγελάμε. • Αποφεύγουμε τις ταμπέλες. Προσπαθούμε να σχολιάζουμε μόνο τις συγκεκριμένες συμπεριφορές και να μην κάνουμε γενικεύσεις στο χαρακτήρα τους.
• Είμαστε πάντα ειλικρινείς με τα παιδιά μας. Οι επινοήσεις και τα τεχνάσματα, μπορεί να έχουν ως αποτέλεσμα να χάσουμε την αξιοπιστία μας και να χαλάσουμε τη σχέση μας.
• Χρησιμοποιούμε τις μικρές επιτυχίες τους για τον έπαινο, για να αυξήσουμε την εμπιστοσύνή τους και να τα βοηθήσουμε να προχωρήσουν.
• Θυμόμαστε ότι ο στόχος μιας συζήτησης με τα παιδιά δεν είναι κατ’ ανάγκη η επίτευξη συμφωνίας, αλλά η επίδειξη κατανόησης. Πετυχαίνουμε καλύτερα αποτελέσματα, όταν αφήνουμε ανοικτή την προοπτική του διαλόγου.
• Επιδιώκουμε να τους αποδείξουμε ότι ο κόσμος τους είναι σημαντικός για μας, για μια μεγαλύτερη και καλύτερη προσέγγιση. Δείχνουμε ενδιαφέρον για τους ανθρώπους, τους χώρους, τα γεγονότα της ζωής των παιδιών μας. • Περνούμε κάποιο χρόνο στον παιδικό σταθμό, στο σχολείο, στις εξωσχολικές δραστηριότητες των παιδιών μας. 8
Μιλούμε με τα ίδια τα παιδιά, ώστε να μάθουμε για τους φίλους τους .
• Προσπαθούμε να μην επιβάλουμε τις δικές μας λύσεις στα προβλήματα των παιδιών, ιδιαίτερα εάν δεν μας έχουν ζητηθεί τέτοιες λύσεις. Ως γονείς, μπορεί να ενοχληθούμε με την απροθυμία των παιδιών μας να δεχτούν συμβουλές που δεν έχουν ζητήσει. Το να προ-
• Ενδυναμώνουμε το παιδί μας, προσφέροντάς του επιλογές και σεβόμενοι την επιθυμία του. Βέβαια, δεν είναι κακό να ζητούμε από το παιδί να υπακούει ή να συνεργάζεται. Ως γονείς πρέπει να καταλάβουμε ότι, όσο νωρίτερα μάθουμε το παιδί να εκφράζει τις προτιμήσεις του και να κάνει σωστές επιλογές, τόσο γρηγορότερα το βοηθούμε να αναπτύξει την αυτοεκτίμησή του, έχοντας κατά νου ότι η δεξιότητα λήψης σωστών αποφάσεων και επιλογών, αποτελεί αναγκαίο εφόδιο στην εφηβεία. • Συμμεριζόμαστε τα όνειρα και τη φαντασία του παιδιού μας. Η τεχνική αυτή βοηθά πολύ να δείξουμε κατανόηση και να μοιραστούμε τα συναισθήματα των παιδιών μας. Το να εκφράζουν τα παιδιά επιθυμίες, έστω κι αν ξεπερνούν τις δυνατότητές μας, είναι καλό και χρήσιμο. Το να ακούσουμε το παιδί μας, δεν σημαίνει ότι θα πρέπει να το ικανοποιήσουμε. Είναι όμως πολύ σημαντικό να καταλαβαίνουμε το ίδιο και τις επιθυμίες του.
ακούμε μαζί μουσική, παίζουμε ένα παιχνίδι, κάνουμε ποδήλατο, περπάτημα ή τρέξιμο, κάνουμε μαζί γυμναστική, φτιάχνουμε ένα φαγητό ή ένα γλυκό, λύνουμε ένα σταυρόλεξο. • Είμαστε σταθεροί και υπομονετικοί. Η συναισθηματική αγωγή χρειάζεται σταθερότητα και υπομονή. • Θυμόμαστε ότι, για την επικοινωνία και την κατανόηση, τα λόγια δεν είναι πάντοτε απαραίτητα. Ένα αγκάλιασμα ή ένα χάδι, είναι πολύ συχνά πιο εύγλωττα από οποιαδήποτε λέξη, ιδίως εάν το παιδί νιώθει λύπη ή φόβο. • Σεβόμαστε τις περιπτώσεις που το παιδί μας δεν είναι έτοιμο να μιλήσει για ένα θέμα. Ορίζουμε μια ημερομηνία για να το συζητήσουμε αργότερα και επανερχόμαστε στο θέμα, όπως είχαμε υποσχεθεί. • Δίνουμε υποσχέσεις γι αυτά που μπορούμε να κάνουμε και τηρούμε την υπόσχεσή μας.
Διαβάζουμε ένα βιβλίο,
• Αποφεύγουμε τους αγώνες υπεροχής. Όταν οι γονείς και το παιδί βρίσκονται μπλεγμένοι σε ανταγωνιστική πάλη και ο καθένας προσπαθεί να υποτάξει τον άλλο, μπορεί να αναπτυχθεί ανάμεσά τους μια σχέση με έντονα εκδικητικά στοιχεία.
παρακολουθούμε μια ταινία ή ένα θεατρικό έργο,
• Θυμόμαστε ότι όλες οι συγκρίσεις είναι βλαβερές.
• Κάνουμε διάφορα πράγματα μαζί με τα παιδιά μας.
9
Ποια είναι λοιπόν η συνταγή για να χτίσουμε επικοινωνία με τα παιδιά μας; Εκείνο που ποτέ δεν μπορεί να αποτελέσει συνταγή. Γιατί είναι πολύ ζωντανό, πηγαίο, προσωπικό, δεν διδάσκεται, αλλά βιώνεται: Είναι η αγάπη. Βοηθήστε τα παιδιά σας να σας αγαπήσουν, να σας εκτιμήσουν και να σας εμπιστευτούν. Να έχετε πάντα κατά νου ότι τα παιδιά ζητούν τη ζεστασιά και την οικειότητα με τους γονείς. Επίσης πρέπει να ξέρετε ότι πάντα υπάρχουν πολλές δεύτερες ευκαιρίες, ότι η συγγνώμη είναι αμφίδρομη. Μπορείτε να κτίσετε επικοινωνία με τα παιδιά σας, αν έχετε καταφέρει να κτίσετε μια σχέση που βασίζεται στην εμπιστοσύνη και όχι στον εκφοβισμό. Πρέπει, λοιπόν,να αναθεωρήσετε πεπαλαιωμένα πρότυπα πειθαρχημένης συμπεριφοράς και να εντάξετε τη συναισθηματική αγωγή στη σχέση σας. Θα χρειαστείτε να καταβάλλετε μεγάλη προσπάθεια, αλλά να είστε σίγουροι ότι, από τη στιγμή που θα αποφασίσετε να είστε παρόντες στα συναισθήματα του παιδιού σας, τότε θα βρείτε ευκαιρίες να συνδεθείτε μαζί του, σε καθημερινή βάση. Η επικοινωνία ανάμεσα στους γονείς και τα παιδιά πρέπει να βασίζεται στον αυτοσεβασμό και των δύο πλευρών. Χωρίς εμπιστοσύνη και οικειότητα, χάνεται η ακρόαση, η προσοχή φθίνει και η από κοινού επίλυση των προβλημάτων καθίσταται αδύνατη. Για να πετύχουμε αυτό το έργο πρέπει να θυμόμαστε ότι όλα τα συναισθήματα επιτρέπονται, όχι όμως και όλες οι συμπεριφορές. 10
Κλείνω με αυτό που συχνά ακούμε στα μαθήματα της ψυχολογίας, τα 3 στοιχειώδη και αναγκαία εφόδια, που ο κάθε γονιός πρέπει να προσφέρει στο παιδί του: την ασφάλεια, την τρυφερότητα και την αναγνώριση. Αυτά είναι τα βασικά στοιχεία της πραγματικής αγάπης. Αυτά θα βοηθήσουν το παιδί να πλαστεί και να δέσει ως άνθρωπος δυνατός, ανεξάρτητος, θετικός και χαρούμενος.
Ψυχολογικές ανάγκες παιδιών
Πάντοτε βέβαια θα υπάρχουν δοκιμασίες, δυσκολίες, ακόμα και συμφορές, «όμως διαφορετικά αντιμετωπίζει τις ανεμοθύελλες ένα καλαμένιο καλυβάκι και διαφορετικά μια πέτρινη πυραμίδα». Βιβλιογραφία 1. John Gottman, «Η Συναισθηματική Νοημοσύνη στα παιδιά» ( Ελληνικά Γράμματα, 2000) 2. Daniel Goleman, “ Social Intelligence” ( Arrow books, 2007) 3. Daniel Goleman, “ Η Συναισθηματική Νοημοσύνη» (Ελληνικά Γράμματα, 1998) 4. Χρύση Γ. Χατζηχρίστου, «Εισαγωγή στη Σχολική Ψυχολογία» (Ελληνικά Γράμματα, 2004) 5. Robert Sternberg, “Η Νοηοσύνη της Επιτυχίας» (Ελληνικά Γράμματα, 1999)
Του Μιχάλη Ιωάννου Εκπαιδευτικού Ψυχολόγου
6. Φρανσουάζ Ντολτό, « ‘Εφηβοι» (Εκδόσεις Πατάκη, 1993) 7. Ντ. Βίννικοτ, « Το παιδί, η οικογένεια και ο εξωτερικός του κόσμος» (Εκδόσεις Καστανιώτη, 1976) 8. Ρουντολφ Ντραικωρς , «Το παιδί μια νέα αντιμετώπιση» (Εκδόσεις Γλάρος, 1979) 9. Dorothy Nolte, “ Τα παιδιά μαθαίνουν αυτό που ζουν» (Εκδόσεις Θυμάρι, 2004) 10. Μάρω Βαμβουνάκη, « Ο παλιάτσος και η Άνιμα» (Εκδόσεις Ψυχογιός, 2006)
Το συμπέρασμα πολλών ερευνών είναι πως η επιτυχία του παιδιού στο σχολείο, σχετίζεται με την οργάνωση, τη δόμηση της προσωπικότητάς του, ιδιαίτερα το συναισθηματικό του κομμάτι. Η ανάπτυξη της προσωπικότητας, της αυτοεκτίμησης είναι αποτέλεσμα, μεταξύ άλλων, του βαθμού της ικανοποίησης βασικών ψυχολογικών αναγκών της παιδικής
ηλικίας. Είναι επίσης σίγουρο πως το επίπεδο μάθησης ενός παιδιού, η κοινωνική του προσαρμογή και σ’ ένα μεγάλο ποσοστό η ευτυχία του, θα εξαρτηθεί από το βαθμό και ποιότητα που το άτομο πέτυχε να οργανώσει την προσωπικότητά του. Οι ψυχολογικές ανάγκες για τις οποίες μιλούμε είναι οι ακόλουθες: 1. Η ανάγκη για αγάπη: Είναι μια ανάγκη πολύ βασική και σημαίνει πως το παιδί θα πρέπει να έχει τις ευκαιρίες να αναπτύξει 11
μια καλή σχέση με τους γονείς του. Η σχέση τούτη ξεκινά με τη μητέρα, αργότερα με τον πατέρα και στη συνέχεια με τους άλλους. Να κάνω εδώ μιαν παρένθεση και να πω πως τα περισσότερα ψυχοσυναισθηματικά προβλήματα όπως η ανασφάλεια, τα αισθήματα κατωτερότητας κ.α. φαίνεται να έχουν σχέση μ’ αυτή την ανάγκη της πρώτης σχέσης του παιδιού με το άμεσο οικογενειακό του περιβάλλον, σχέση που για διάφορους λόγους δεν λειτουργεί σωστά. Μέσα από αυτή τη σχέση, το παιδί αρχίζει να αντιλαμβάνεται τη δική του ταυτότητα και αξία. Ένα πολύ βασικό στοιχείο της αγάπης, είναι πως θα πρέπει οι γονείς να αγαπούν το παιδί χωρίς όρους, ανεξάρτητα από το φύλο του, την εμφάνισή του και γενικά την προσωπικότητά του. Είναι ξεκάθαρο πως το παιδί που αισθάνεται ότι αγαπιέται, θα αγαπήσει και τους άλλους (θα παρουσιάσει λοιπόν λιγότερα προβλήματα συμπεριφοράς και λιγότερες μαθησιακές δυσκολίες). 2. Η ανάγκη για ασφάλεια: Είναι μια ανάγκη που ικανοποιείται όταν το παιδί ζει και μεγαλώνει σε μια οικογένεια στην οποία κυριαρχούν σταθερές ενδο-οικογενειακές σχέσεις και όπου η στάση και η συμπεριφορά των γονιών απέναντι στο παιδί χαρακτηρίζονται από συνέπεια. Ξέρουμε πολύ καλά πως το συναίσθημα ανασφάλειας στο παιδί μπορεί να του δημιουργήσει πολλά προβλήματα, τόσο στις σχέσεις του με τα άλλα παιδιά όσο και σ’ ό,τι αφορά την προσαρμογή και επίδοση του στο σχολείο αργότερα. Το παιδί που τελικά αρνείται να υπακούσει είναι γιατί αισθάνεται ένα βαθύ συναίσθημα ανασφάλειας. 12
3. Η ανάγκη για νέες εμπειρίες: Οι νέες εμπειρίες ανοίγουν για το παιδί το δρόμο που οδηγεί στην πνευματική, συναισθηματική και κοινωνική ανάπτυξη. Το παιχνίδι είναι το βασικότερο μέσο για προσφορά στο παιδί νέων εμπειριών. Από πολλούς ειδικούς, η έλλειψη ικανότητας του παιδιού να παίξει, θεωρείται ως ένδειξη ότι αυτό δεν εξελίσσεται φυσιολογικά. Το παιχνίδι πραγματικά προσφέρει τη δυνατότητα στο παιδί να εκφραστεί και να εκτονωθεί συναισθηματικά. Ορισμένες εξωσχολικές δραστηριότητες όπως τα μαθήματα κολύμβησης, το judo, η ζωγραφική, ο προσκοπισμός κλπ, ωριμάζουν πνευματικά και συναισθηματικά το παιδί. 4. Η ανάγκη για υπευθυνότητα: Είναι ανάγκη οι γονείς να ενισχύσουν την υπευθυνότητα στο παιδί, η οποία με τη σειρά της θα οδηγήσει στην ανεξαρτητοποίηση του παιδιού. Η ανεξαρτητοποίηση τούτη αρχίζει από πράγματα απλά, όπως το να μάθει το παιδί να φροντίζει τον εαυτό του, να τρώει και να ντύνεται μόνο του και καταλήγει σε πιο πολύπλοκες καταστάσεις. Είναι καλό η υπευθυνότητα που καλλιεργείται στο παιδί να συμβαδίζει με τη χρονολογική του ηλικία. Οι γονείς θα πρέπει εδώ να χρησιμοποιήσουν πολύ την ενθάρρυνση και να είναι έτοιμοι να αποδεχτούν τα λάθη από πλευράς του παιδιού τους, γιατί είναι γνωστό πως φθάνουμε στο σωστό περνώντας πρώτα από το λάθος. 5. Η ανάγκη να μπουν όρια στη συμπεριφορά του παιδιού: Είναι πολύ σημαντικό να καταλάβουν τα παιδιά οποιασδήποτε ηλικίας, πως χρειάζεται να υπάρχουν όρια
στη συμπεριφορά τους. Οι γονείς δεν θα πρέπει να φοβούνται πως θα δημιουργήσουν ψυχολογικά τραύματα στα παιδιά επιμένοντας αυτά να λειτουργούν μέσα σε προαποφασισμένα και συμφωνημένα πλαίσια συμπεριφοράς. Η έλλειψη ορίων συμπεριφοράς έχει σαν αποτέλεσμα να νομίζουν τα παιδιά πως μπορούν να κάνουν ό,τι θέλουν και όποτε θέλουν. Η κατάσταση αυτή δυσκολεύει τα παιδιά να ωριμάσουν συναισθηματικά και κοινωνικά. 6. Η ανάγκη να ανήκει το παιδί σε μια ομάδα: Είναι μια βασική ανάγκη του παιδιού, η σημασία της οποίας είναι κατανοητή από όλους. Το παιδί μέσω της ομάδας μαθαίνει να δέχεται κανόνες, να μοιράζεται αντικείμενα, μ’ άλλα λόγια δηλαδή του προσφέρεται η ευκαιρία να κοινωνικοποιηθεί. 7. Η ανάγκη για υποστήριξη: Το παιδί εξαρτάται συναισθηματικά από τους μεγάλους και έτσι έχει μεγάλη ανάγκη να νιώθει ότι στηρίζεται και υποστηρίζεται από αυτούς. Είναι ανάγκη οι μεγάλοι να επιβραβεύουν, όχι μόνο το αποτέλεσμα μιας προσπάθειας του παιδιού, αλλά την ίδια την προσπάθεια. Μην ξεχνάμε πως τόσο πνευματικά όσο και συναισθηματικά, το παιδί είναι ακόμα ανώριμο και πως θα πρέπει πάντοτε να του δικαιολογούνται ορισμένα λάθη στη συμπεριφορά. Ο κανόνας λέει πως, επιβραβεύουμε, ενισχύουμε κάθε θετική συμπεριφορά του παιδιού και έντεχνα δείχνουμε πως αδιαφορούμε για τα περισσότερα λάθη της αρνητικής του συμπεριφοράς. 13
Γονείς και Διαπαιδαγώγηση των παιδιών… Του Δημήτρη Μικελλίδη Εκπαιδευτικού Στο άρθρο μου αυτό θα αναφερθώ στη σημασία του ρόλου των γονιών σε σχέση με την αγωγή του παιδιού και θα αναφερθώ σε τομείς μέσα από τους οποίους μπορούν οι γονείς να διαπαιδαγωγήσουν τα παιδιά τους. Ο στόχος μου είναι διπλός. Από τη μια να πείσω ή αν προτιμάτε να υπενθυμίσω στους γονείς την ανάγκη να ασχοληθούν περισσότερο με την αγωγή των παιδιών τους και από την άλλη να εντοπίσω κάποια απλά πράγματα που μάλλον τα ξέρουμε αλλά τα παραγνωρίζουμε μέσα στην παραζάλη του σύγχρονου τρόπου ζωής. Κάθε γονιός οφείλει να βάλει το δικό του λιθαράκι στην οικοδόμηση μιας υγιούς κοινωνίας. Τούτο θα γίνει εφικτό, αν προσφέρει στην κοινωνία σωστά παιδιά. Η διάπλαση, όμως, σωστών παιδιών περνά μέσα από τη διαδικασία της αγωγής. Είτε αυτή γίνεται στο σχολείο συστηματικά είτε γίνεται στο σπίτι και στο γενικότερο κοινωνικό περιβάλλον. Η αγωγή είναι πολυσύνθετο φαινόμενο. Ιδιαίτερα στη σημερινή εποχή γίνεται ολοένα πιο σαφές, ότι δεν υπάρχει μεγαλύτερη και δυσκολότερη τέχνη από αυτήν. Η αγωγή ποτέ δε σταματά. Είναι μια λειτουργία ισόβια. Το έργο της σωστής διαπαιδαγώγησης του παιδιού είναι μεγάλο και πολύπλοκο. Είναι μια ολόκληρη επιστήμη. Για να διαδραματίσει όσο γίνεται πιο σωστά το ρόλο του ο κάθε γονιός πρέπει να γίνει, σε κάποιο βαθμό, ένας επιστήμονας. Χρειάζεται συνεχής 14
επιμόρφωση. Υπάρχουν τόσα πολλά που πρέπει να γνωρίζει ένας γονιός, ώστε είναι απαραίτητο να χρησιμοποιεί κάθε ευκαιρία για να επαυξάνει την παιδαγωγική του ικανότητα. Συζητώντας με το δάσκαλο του παιδιού του, διαβάζοντας ένα παιδαγωγικό βιβλίο ή περιοδικό, συμμετέχοντας σε διαλέξεις για γονείς, με την ενεργό συμμετοχή του στη Σχολή Γονέων και με άλλους τρόπους μπορεί ο κάθε γονιός να αποκτήσει μεγαλύτερο εύρος γνώσεων και ικανοτήτων, ώστε να είναι έτοιμος να προσφέρει όσο το δυνατό καλύτερη αγωγή στο παιδί του. Όλοι οι γονείς, άλλοι λιγότερο κι άλλοι περισσότερο, μπορούμε να καθοδηγήσουμε, να συμβουλεύσουμε, να παραδειγματίσουμε, να ενθαρρύνουμε, να προβληματίσουμε τα παιδιά μας, να συνεργαστούμε με αυτά. Μπορούμε με άλλα λόγια να διαπαιδαγωγήσουμε τα παιδιά μας κι εξαρτάται από εμάς σε ποιο βαθμό θα αυξήσουμε την ικανότητά μας αυτή. Εκείνο στο οποίο φαίνεται να υστερούμε οι σύγχρονοι γονείς είναι στο χρόνο τον οποίο αφιερώνουμε για να ασχοληθούμε με τα παιδιά μας. Η σύγχρονη μορφή της κοινωνίας οδηγεί πολλούς γονείς να εργάζονται από νωρίς το πρωί ως αργά το βράδυ. Συχνά κάνοντας δυο και τρεις δουλειές ή επαυξάνοντας συνεχώς τον κύκλο των εργασιών τους. Όταν ρωτήσεις αυτούς τους γονείς, γιατί επέλεξαν αυτό τον τρόπο ζωής συνήθως σου απαντούν με τον ίδιο κοινότυπο τρόπο: «Για μια καλύτερη ζωή για τα παιδιά μου».
Για τα παιδιά μας, λοιπόν, επιλέγουμε συχνά το ανελέητο κυνηγητό περισσότερου χρήματος, μεγαλύτερου σπιτιού, δεύτερου και τρίτου πολυτελούς αυτοκινήτου κ.ο.κ. Μόνο που τα παιδιά μας δεν τα βλέπουμε όλη μέρα. Δε γνωρίζουμε τα προβλήματά τους, ούτε τα προσωπικά ούτε τα σχολικά. Η επαφή κι η επικοινωνία μας μαζί τους είναι από ελάχιστη ως ανύπαρκτη. Ενώ φροντίζουμε να τους εξασφαλίσουμε τις βιολογικές τους ανάγκες και το οικονομικό τους μέλλον, ξεχνάμε κάποιες άλλες πολύ σημαντικές τους ανάγκες. Δε φροντίζουμε αρκετά για την ψυχική τους υγεία, την ικανοποίηση της ανάγκης τους για ασφάλεια μέσω της ορθόδοξης επικοινωνίας κι επαφής μαζί μας, ξεχνάμε να τους δώσουμε τα γονεϊκά πρότυπα, τα αφήνουμε μόνα κι απροστάτευτα μπροστά στην αρνητική επιρροή της τηλεόρασης. Με χρήματα και πανάκριβα δώρα προσπαθούμε να εξαργυρώσουμε τις τύψεις και τις ενοχές μας για την ελλιπή παρουσία μας δίπλα τους. Είναι επιτακτική η ανάγκη ν’ αφιερώνουμε χρόνο όχι απλά για το παιδί μας αλλά με το παιδί μας. Μόνο έτσι θα μπορέσουμε να εκπληρώσουμε σωστά το γονεϊκό μας ρόλο. Τα σημερινά παιδιά νιώθουν την ανάγκη συχνά να καταφεύγουν κοντά στους γονείς τους, αφού κοντά τους νιώθουν σιγουριά κι ασφάλεια. Τους δίνουμε όμως την ευκαιρία ή μήπως τα αποπαίρνουμε γιατί θέλουμε να διαβάσουμε την εφημερίδα μας ή να παρακολουθήσουμε την αγαπημένη μας σαπουνόπερα ή να κάνουμε τις δουλειές του σπιτιού ή ακόμη να βγούμε έξω με την παρέα μας για διασκέδαση αφήνοντας τα παιδιά μας σε κάποια άλλα χέρια;
Ας κάνουμε, λοιπόν, μιαν αυτοκριτική κι ας σκεφτούμε πόσο χρόνο βρισκόμαστε δίπλα από το παιδί μας κι ασχολούμαστε μαζί του. Ας ρωτήσουμε απλά τον εαυτό μας κάποια πράγματα: Μιλάμε στο παιδί μας για ό,τι το φοβίζει και το απασχολεί; Σχολιάζουμε μαζί του ό,τι συμβαίνει στο περιβάλλον μας; Δείχνουμε γνήσιο ενδιαφέρον για την πορεία του στο σχολείο; Γνωρίζουμε τις δυσκολίες που συναντά σε αυτό; Κάνουμε κάτι για να μας νιώσει πραγματικούς συμπαραστάτες στα προβλήματά του; Καταφεύγει με άνεση σε μας, για να πει το πρόβλημά του; Αν όχι, ποιος ευθύνεται γι’ αυτό; Στη συνέχεια του άρθρου μου θα αναφερθώ σε κάποιους τομείς τους οποίους θεωρώ ιδιαίτερα σημαντικούς στην αγωγή των παιδιών από τους γονείς. 1. Πρώτιστα η σύγχρονη κυπριακή οικογένεια πρέπει να θέσει στο κέντρο της συμπεριφοράς της τη διαλεκτική διαδικασία. 15
Έτσι τα παιδιά δεν έχουν την ευκαιρία για κουβέντα, προβληματισμό, ενασχόληση με διάφορα ερωτήματα κι εισηγήσεις. Στην προσπάθειά μας να κυνηγήσουμε το χρόνο που μας πιέζει δεν δίνουμε κατάλληλες ευκαιρίες στα παιδιά μας για να προβληματιστούν, να δυσκολευτούν, να δοκιμάσουν λύσεις και να βρουν μόνα τους τις κατάλληλες απαντήσεις. Τους δίνουμε έτοιμα τα πάντα. Θα δώσω κάποιες αρχές που πρέπει να εφαρμόζουμε ως γονείς και που τις θεωρώ βασικές, αν θέλουμε να δημιουργήσουμε σήμερα σκεπτόμενα παιδιά και αύριο σκεπτόμενους πολίτες: α. Όταν το παιδί μου λέει τη γνώμη του, την ακούω με προσοχή. β. Όταν η γνώμη του παιδιού μου είναι διαφορετική από τη δική μου, τη δέχομαι, έστω για συζήτηση. Ο διάλογος μέσα στην οικογένεια είναι η βάση για τη δημιουργία κλίματος εμπιστοσύνης και εκτίμησης μεταξύ των μελών της. Αυτός συμβάλλει στην ανάπτυξη της προσωπικότητας του παιδιού, αφού το βοηθά να καλλιεργήσει το πνεύμα του, να αποκτήσει δημοκρατικές στάσεις και να οξύνει την κρίση του. Βοηθά επίσης, στη γλωσσική καλλιέργεια του παιδιού, αφού του δίνεται η ευκαιρία να εκφραστεί, ν’ ακούσει τους άλλους, ν? αποκτήσει εννοιολογικό υπόβαθρο και ποικίλα μέσα αποτελεσματικής επικοινωνίας. Μέσα από το διάλογο λύονται πολλά προβλήματα, 16
αποφεύγονται αχρείαστες συγκρούσεις μεταξύ γονιών και παιδιών και κυρίως το παιδί αποκτά εμπιστοσύνη στους γονείς του. Πρέπει να προσέξουμε ώστε ο διάλογος να γίνεται σε ισότιμο επίπεδο μεταξύ γονιών και παιδιών και πρέπει να περιλαμβάνει όλα τα θέματα που απασχολούν την οικογένεια. 2. Σημαντικό ενδιαφέρον πρέπει να δείχνουν οι γονείς στην ανάπτυξη από μέρους των παιδιών τους κριτικής σκέψης. Πολλά μαθησιακά προβλήματα στο σημερινό σχολείο ξεκινούν από το σπίτι, όπου προσφέρουμε τα πάντα έτοιμα στα παιδιά μας.
γ. Απαντώ πρόθυμα στις ερωτήσεις απορίες του παιδιού μου. Όπου δεν γνωρίζω τι να απαντήσω φροντίζω να ερευνήσω μαζί του για να βρούμε από κοινού τις απαντήσεις. δ. Κάνω ερωτήσεις στο παιδί μου που ν’ απαιτούν «ανοιχτή» σκέψη. ε. Στο σπίτι κάνουμε οικογενειακές συζητήσεις για διάφορα θέματα οικογενειακού αλλά και κοινωνικού ενδιαφέροντος. στ. Αφιερώνω καθημερινά χρόνο για επικοινωνία με το παιδί μου. Εκμεταλλεύομαι κάθε περίπτωση γι’ αυτή την επικοινωνία.
3. Στα σχολεία μας παρατηρούμε πως πολλά παιδιά αδιαφορούν για ό,τι συμβαίνει γύρω τους, αντικρίζουν επιπόλαια τις ευθύνες τους ως μαθητές, δεν αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες. Λείπει με άλλα λόγια η υπευθυνότητα από σημαντικό αριθμό μαθητών. Έχω την άποψη πως οι γονείς μπορούν να συμβάλουν ουσιαστικά μέσα από μικρές καθημερινές συνήθειες στο να κάνουν παιδιά υπεύθυνα και πρόθυμα να αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες και ευθύνες. Μπορώ να αναφέρω τομείς της καθημερινότητας μέσα από τους οποίους μπορούμε να καλλιεργήσουμε την υπευθυνότητα στα παιδιά μας. Χωρίς λεπτομέρειες, μπορώ να αναφερθώ στο παιδικό υπνοδωμάτιο και τις ευθύνες του παιδιού μας για τον ευπρεπισμό του, την προετοιμασία της οικογένειας για φαγητό, το χαρτζιλίκι των παιδιών και την ευθύνη διαχείρισής του, την ευθύνη έναντι κάποιου κατοικίδιου ζώου που το ίδιο το παιδί επέλεξε, τον κήπο του σπιτιού κ.ά. 4. Ένας σημαντικός επίσης τομέας στον οποίο οι γονείς έχουν τη δική τους ευθύνη είναι η καλλιέργεια στα παιδιά της αγάπης για τα βιβλία. Η αγάπη για το διάβασμα είναι απαραίτητη προϋπόθεση για τη σχολική επιτυχία των παιδιών. Αυτή η αγάπη για τα βιβλία είναι μια στάση η οποία μπορεί να καλλιεργηθεί από το σπίτι. Οι ίδιοι οι γονείς οφείλουν να αποτελούν ζωντανό παράδειγμα για τα παιδιά τους. Με άλλα λόγια να διαβάζουν οι ίδιοι. Το φαινόμενο, βιβλία σε κάποια σπίτια να υπάρχουν μόνο στο ψηλότερο ράφι ενός σύνθετου επίπλου πρέπει να εκλείψει. Το σπίτι πρέπει να είναι γεμάτο ερεθίσματα. Δηλαδή 17
βιβλία. Οι γονείς να αφιερώνουν χρόνο για επισκέψεις σε βιβλιοπωλεία και εκθέσεις βιβλίου, να ενθαρρύνουν το παιδί τους να αγοράζει βιβλία και να γίνεται συνδρομητής σε παιδικά περιοδικά, να μάθουν το παιδί να εκτιμά ως δώρα αξίας όχι μόνο τα παιχνίδια αλλά και τα βιβλία. Να δείχνουν ενδιαφέρον για ό,τι διαβάζει το παιδί τους, να το ρωτούν σχετικά, να συζητούν μαζί του.
19
5. Η διαπαιδαγώγηση του παιδιού πρέπει να επεκτείνεται στην αγάπη και εκτίμηση που το παιδί θα αναπτύξει για το σχολείο του και το δάσκαλό του. Η θετική στάση του παιδιού έναντι του σχολείου και του δασκάλου του είναι απαραίτητη προϋπόθεση για ευτυχισμένα παιδιά στο σχολείο και μαθητές με ικανοποιητική επίδοση σ’ αυτό. Η θετική αντίκριση του σχολείου από το μαθητή βασικά ξεκινά από το σπίτι. Αν θέλουμε το παιδί μας ν’ αγαπήσει το σχολείο του, πρέπει πρώτα εμείς, ως γονείς, να έχουμε θετική στάση απέναντί του. Η θετική μας στάση πρέπει να είναι ορατή από τα παιδιά μας. Γι’ αυτό οι γονείς που πραγματικά εκτιμούν το έργο του σχολείου: Εκφράζονται με θετικά σχόλια για το σχολείο. Αν έχουν κάποια παράπονα, αποφεύγουν να τα εκφράσουν μπροστά στα παιδιά τους. Συμμετέχουν ενεργά στις εκδηλώσεις του σχολείου. Έρχονται σ’ επαφή με τους δασκάλους
των παιδιών τους για συνεργασία μαζί τους. Ο στόχος δασκάλων και παιδιών, ας το θυμόμαστε αυτό, είναι κοινός, κι αφορά την ευτυχία και την πρόοδο των παιδιών. Όταν τα παιδιά μας κάνουν κάποια παράπονα για το δάσκαλο ή το σχολείο πρέπει να είμαστε προσεκτικοί στις αντιδράσεις μας. Να μην καταφεύγουμε σε ύβρεις και αφορισμούς. Συζητούμε το πρόβλημα με τα παιδιά μας και αν μπορούμε το επιλύουμε με αυτά ή αν χρειαστεί επισκεπτόμαστε το σχολείο και συζητούμε με το δάσκαλο ή το διευθυντή μέσα σε ήπιο και πολιτισμένο κλίμα. Ο σωστός διάλογος γονιών και δασκάλου λύει προβλήματα χωρίς ν? αφήνει σημάδια αρνητικής εκτίμησης των παιδιών απέναντι στο σχολείο. 6. Σε μια ημικατεχόμενη πατρίδα η διαπαιδαγώγηση δεν μπορεί παρά να αγκαλιάζει και την ανάγκη να καλλιεργήσουμε στα παιδιά μας την αγάπη για ολόκληρο το νησί, αφού φροντίσουμε, με κάθε ευκαιρία, να μιλούμε σ? αυτά για τα κατεχόμενα χωριά και τις πόλεις. Μακριά από σωβινισμό και φανατισμούς οφείλουμε να βιώσουμε το σύνθημα που η ίδια η πολιτεία υιοθέτησε και ανέδειξε σε πρώτιστο μέλημα της κυπριακής εκπαίδευσης. Το «Γνωρίζω Δεν Ξεχνώ και Αγωνίζομαι». Κανένας λαός δεν επιβίωσε παραγνωρίζοντας τους κινδύνους που διέτρεχε και μένοντας προσκολλημένος στον υλισμό μακριά από την πνευματική ζωή και την παράδοσή του. Οφείλουμε ν’ αντιληφθούμε πως όσα υλικά πλούτη κι αν αποκτήσουμε ποτέ δε θα τα χαρούμε αληθινά, αν δεν
Ουφ! Βαρέθηκα να καβγαδίζω με το παιδί μου... Της Γεωργίας Χατζηκυριάκου – Σταυρινού Εκπαιδευτικού Μήπως πιάνεις συχνά τον εαυτό σας να επαναλαμβάνει ξανά και ξανά εκφράσεις όπως: «μάζεψε τα παιχνίδια σου απ’ το πάτωμα!», «φάε το φαϊ σου», «διάβασε τα μαθήματά σου», «σταμάτα να γκρινιάζεις» και πολλές άλλες τέτοιες «χαριτωμένες» προτάσεις; πετύχουμε την απαλλαγή της Κύπρου από τα κατοχικά στρατεύματα. Η επιβίωση του κυπριακού Ελληνισμού περνά μέσα από την ετοιμότητά του και τη θέλησή του για αγώνα. Αυτή τη θέληση χρειάζεται να χαλυβδώσουμε στα παιδιά μας, για να υπάρξει συνέχεια στις προσπάθειες του λαού μας γι’ απελευθέρωση. Τρόποι υπάρχουν πολλοί για να προετοιμάσουμε τα παιδιά μας για αγώνα. Τέλος, επιγραμματικά αναφέρω κι άλλους τομείς στους οποίους μπορούμε να συμβάλουμε στην ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας των παιδιών μας και της δημιουργίας του ικανού κοινωνικοποιημένου πολίτη που θ? αντιμετωπίσει μ’ επιτυχία τις όποιες προκλήσεις του 21ου αιώνα: Η περιβαλλοντική αγωγή κι η ευαισθητοποίηση των παιδιών για τα μεγάλα περιβαλλοντικά θέματα, η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση, η επιλεκτικότητα σε ότι αφορά την τηλεθέαση, η γνωριμία κι εκτίμηση της παράδοσης και 20
του πολιτισμού μας σοβαρό και θεμελιώδες ζήτημα που βοηθά το παιδί ν’ αποκτήσει αυτογνωσία κι εθνική συνείδηση και το βοηθά ν’ αντιληφθεί πού πηγαίνει και ποιο νόημα έχει η πορεία του στο σύγχρονο κόσμο, η θρησκευτική αγωγή σε μια εποχή που τόσες αξίες προσβάλλονται και δοκιμάζονται είναι επίσης ευθύνη και των γονιών και όχι μόνο της Εκκλησίας και του σχολείου. Η αγάπη για την άθληση είναι μέρος επίσης της διαπαιδαγώγησης που οι γονείς έχουν υποχρέωση να προσφέρουν. Δεν πρέπει δε να ξεχνάμε την αισθητική αγωγή και την αγάπη για το θέατρο. Απ’ όσα ανέφερα νομίζω βγαίνει αβίαστα το συμπέρασμα πως έχουμε πολλά να κάνουμε έναντι των παιδιών μας. Ας μη μας φαίνεται ακατόρθωτο κι ας έχουμε πάντα κατά νου πως η καλύτερη διδασκαλία για τα παιδιά μας είναι το δικό μας προσωπικό παράδειγμα. Μπορούμε να προσφέρουμε πολλά φτάνει και εμείς οι ίδιοι να προσπαθούμε συνεχώς να αυτοβελτιωνόμαστε για να προβάλλουμε ένα καλύτερο πρότυπο στα παιδιά μας.
Τι καλά θα ήταν, σκέφτεσαι, να υπήρχε μια συνταγή (ας πούμε, δύο μεζούρες αγάπης, μία μεζούρα υπομονής και μισή διαπραγμάτευση) για το πώς να μεγαλώνεις ήρεμα τα παιδιά σου! ‘Ελα, όμως, που δε θα βρεις πουθενά καμιά τέτοια συνταγή, γιατί απλά κανείς δεν είναι τόσο τέλειος γονιός, ώστε να σου προτείνει μία. Κάθε παιδί είναι και μια ξεχωριστή οντότητα με τις δικές της ιδιαιτερότητες και τις ατομικές της διαφορές. Το πιο κάτω κείμενο σου δίνει μονάχα μερικές προτάσεις για το πώς ενδεχομένως μπορείς να αντεπεξέλθεις στις παράλογες συνήθως απαιτήσεις του παιδιού σου. Δεν αποτελεί σίγουρα πανάκεια. Επέλεξε ό,τι σε αφορά και παράκαμψε ό,τι σου φαίνεται παράλογο ή μη εφαρμόσιμο. Πάμε, λοιπόν! Αλήθεια, πόσο συχνά το βλαστάρι σου δεν υπακούει την οδηγία που του δίνεις; Πόσες φορές πρέπει να επαναλάβεις « πήγαινε να ντυθείς» ή «καθάρισε το δωμάτιό σου». Την επόμενη φορά που θα θελήσεις να του ζητήσεις τα πιο πάνω άλλαξε τον τόνο της φωνής σου και
επέλεξε ένα μη διατακτικό ύφος. Πές: «ήρθε η ώρα να ντυθείς» ή «όταν θα έχεις καθαρίσει το δωμάτιό σου, μπορείς να δεις τηλεόραση». Και αυτό γιατί η διαταγή αποτελεί πρόκληση για τα παιδιά και κατ’ επέκταση οδηγεί σε αντίσταση. Έστω κι αν ακόμα το παιδί συνεχίσει να γκρινιάζει ότι όλο το βάζεις να κάνει δουλείες, τότε δεν είναι κακό να παραδεχτείς πως «ναι μεν είναι αγγαρεία, όμως πρέπει να γίνει». Τι γίνεται αν το παιδί δεν αναλαμβάνει τις υποχρεώσεις που του αναλογούν; Άφησε το να αντιμετωπίσει τις συνέπειες της ασυνέπειας και της ανευθυνότητάς του. Έτσι, λοιπόν, την επόμενη φορά που το παιδί σου θα ξεχάσει να πάρει το σάντουίτς του για το διάλειμμα, μην τρέξεις να του το πάρεις. Άφησε το να μάθει ν’ αντιμετωπίζει τις συνέπειες των πράξεών του (επιστροφή στο σπίτι για να το πάρει, ανάγκη να δανειστεί φαγητό ή χρήματα από ένα φίλο του ή να μείνει νηστικό – κανείς δεν πέθανε από την πείνα). Κι αν ακόμα δεν ξυπνά το πρωί κι έτσι αργεί να πάει στο σχολείο, μην του δώσεις δικαιολογητικό σημείωμα για την αργοπορία του. Ακόμα και όταν το παιδί δε διαβάσει τα μαθήματά του ή δε βάλει στη σχολική του τσάντα τα βιβλία της ημέρας, μην προστρέξεις στο δάσκαλο για να το δικαιολογήσεις. Μην αναλώνεσαι αναλαμβάνοντας τις υποχρεώσεις του. Δεν έχει να κάνει με την κατάρρευση της εικόνας σου ως καλού γονιού. Κι αν νιώσεις πως πιθανόν να θεωρηθείς αδιάφορος γονιός ή σε τρώνε οι ενοχές, τότε ενημέρωσε 21
το δάσκαλο ότι προσπαθείς να κάνεις το παιδί σου υπεύθυνο άτομο. Χτίσε από τώρα για το μέλλον: το τεράστιο οικοδόμημα της υπευθυνότητας πρέπει να δομηθεί αργά και σταθερά, λιθαράκι – λιθαράκι, ώστε να είναι ανθεκτικό. Πολύ συχνά τα παιδιά, θέλοντας να εξαντλήσουν την υπομονή του γονιού ώστε να τους επιτρέψει να κάνουν το δικό τους, τον παρασέρνουν στο παιχνίδι των «αιώνιων γιατί». Έτσι, συχνά θα ακούσεις το παιδί σου να σε ρωτά απανωτά για χιλιάδες πράγματα. Καλό είναι να έχεις υπόψη σου ότι τα μικρότερα παιδιά ρωτούν πολλά «γιατί» λόγω του ότι θέλουν να μάθουν (πιστεύουν ότι οι γονείς έχουν απαντήσεις για όλα). Τα μεγαλύτερα παιδιά, ωστόσο, χρησιμοποιούν τα «γιατί», για να αμφισβητήσουν αποφάσεις και να παγιδεύσουν το γονιό σε ατέλειωτες συζητήσεις. Δε χρειάζεται, λοιπόν, να απαντήσεις σε κάθε «γιατί». Αν έχεις δώσει μια λογική απάντηση, τότε η ευθύνη σου ως γονιός έχει ολοκληρωθεί. Ένα χαμόγελο είναι αρκετό για να κλείσει το παιχνίδι των «γιατί». Κι αν ακόμα επιμένει, τότε ρώτησέ το: «Τι είναι αυτό που δεν καταλαβαίνεις στην αρνητική μου απάντηση σ’ αυτό που ρώτησες/ζήτησες;» Παράλληλα με τα ατέλειωτα «γιατί» το παιδί εφαρμόζει και μια άλλη μέθοδο χειρισμού: την γκρίνια και το κλαψούρισμα. Ίσως, ο πιο καλός τρόπος αντιμετώπισής του είναι να το αγνοήσεις εντελώς κατά τη διάρκεια του κλαψουρίσματος και να του δώσεις σημασία μόλις σταματήσει. Κι αν συχνά το παιδί σου αρχίσει την γκρίνια και το κλαψούρισμα εκτός σπιτιού (πχ στην υπεραγορά ή στο πολυκατάστημα, γιατί θέλει 22
να του αγοράσεις κάτι), τότε να ‘σαι σίγουρος πως έχει αντιληφθεί πως φοβάσαι τις σκηνές σε δημόσιους χώρους και γι’ αυτό εκμεταλλεύεται την αμηχανία σου. Κατ’ ανάγκη θα πρέπει να παραμείνεις σταθερός στις συνέπειες που έχεις ορίσει. Επιστρέφοντας, λοιπόν, στο σπίτι οφείλεις να του επιβάλεις τις ίδιες, αν όχι αυστηρότερες, συνέπειες γι’ αυτή του την πράξη. Καλό είναι να αναφέρω στο σημείο αυτό ότι δεν πρέπει να θέτεις τις συνέπειες όταν είσαι θυμωμένος, γιατί πιθανόν να είναι πολύ αυστηρές, μη εφαρμόσιμες ή και δεν επηρεάζουν μόνο το παιδί, αλλά κι άλλους αθώους (πχ «δε θα πάμε σινεμά ή στο ματς για τιμωρία σου»). Έτσι, όταν θα έχεις πια γαληνέψει τότε κι εσύ ο ίδιος θα αναγνωρίσεις τη σκληρότητά τους και ίσως γίνεις πιο επιεικής, δίνοντας, άθελά σου, το μήνυμα ότι δεν είσαι συνεπής σ’ αυτά που λες. Καλύτερα να μη θέσεις κάποια συνέπεια, παρά να την αθετήσεις ή να την τροποποιήσεις ή και να μην την τηρήσεις εν τέλει. Κατά συνέπεια, επιβάλλεται να υπάρχουν εκ των προτέρων ξεκάθαροι κανόνες για απλά καθημερινά πράγματα (πχ «τακτοποιώ πάντα τα παιχνίδια μου, αλλιώς δε θα δω τηλεόραση» Μην πέσεις στην παγίδα να το κάνεις εσύ γιατί δεν ανέχεσαι την ακαταστασία, γιατί περνάς το μήνυμα πως οι συνέπειες των πράξεών του είναι διαπραγματεύσιμες). Έχω διαβάσει κάπου πως «η τελειομανία των γονέων μπορεί να γίνει η κατάρα της οικογένειας» (Curran, σελ. 75). Πόση αλήθεια κρύβει αυτή η πρόταση! Απαιτούμε ένα σπίτι στην εντέλεια, τα παιδιά μας να είναι άριστοι μαθητές και τέλειοι με ό,τι καταπιάνονται. Και όταν το παιδί μας δεν μπορεί να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις μας, τότε παραπονιόμαστε για-
τί προκαλούν μια έκρυθμη οικογενειακή ατμόσφαιρα. Δώστε εύσημα στην προσπάθεια και όχι στο αποτέλεσμα. Να θυμάστε πως είναι η ζωή του παιδιού σας κι όχι η δική σας. Μην το πιέζεται να κάνει κάτι που δεν του αρέσει, απλά και μόνο γιατί αποτελεί για σας παιδικό σας απωθημένο. Έχει δικαίωμα επιλογής. Μάθε να διαπραγματεύεσαι για μικρά καθημερινά πράγματα. Αν δεν ανέχεσαι το μονίμως ακατάστατο δωμάτιο του, τι λες για μια μικρή διαπραγμάτευση του τύπου: «αν δεν υπάρχουν παιχνίδια στο πάτωμα και ρούχα πεταμένα εδώ κι εκεί, τότε δε θα θυμώσω που έχεις άστρωτο το κρεβάτι σου». Διαπραγματεύσου και την ώρα επιστροφής του από μια νυχτερινή του έξοδο. Ρώτησέ το τι ώρα πιστεύει πως πρέπει να γυρίσει. Αν προτείνει μια παράλογη για την ηλικία του ώρα, τότε απλά ανακοίνωσέ του πως «απ’ ό,τι φαίνεται δεν είναι αρκετά μεγάλος για μια τέτοια συζήτηση, άρα θα ορίσεις εσύ την ώρα». Είναι σίγουρο πως την επόμενη φορά θα αναφέρει μια πιο λογική ώρα! Έτσι, με μικρές καθημερινές διαπραγματεύσεις το παιδί γίνεται παρωδικά ένα υπεύθυνο άτομο κι ένας μελλοντικός ανεξάρτητος πολίτης. Τέλος, δείξε το θυμό σου: «οι σοφοί γονείς διατηρούν τη δυνατότητα να εκδηλώσουν το θυμό τους για θέματα και συμπεριφορές στις οποίες αρμόζει αυτή η αντίδραση. Όταν ο θυμός χρησιμοποιείται υπερβολικά γίνεται συνήθεια και αχρηστεύεται ως τεχνική αλλαγής συμπεριφοράς» (Curran, σελ. 56). Αν συσσωρεύεις το θυμό σου, τότε η έκρηξη θυμού για ένα ασήμαντο γεγονός είναι η πιο πιθανή αντίδρασή σου. Έτσι, λοιπόν, μπορεί να 23
αρχίσεις να ουρλιάζεις στα καλά καθούμενα, γιατί δε γέμισε κανείς τα μπουκάλια του νερού («Ουφ! Πάλι περιμένουν από ‘μένα να το κάνω»). Τα παιδιά ακούγοντας το ξέσπασμά σου σε θεωρούν παράλογο («σιγά το πράγμα!»), αφού ουρλιάζεις για κάτι φαινομενικά ασήμαντο. Δεν αντιλαμβάνονται ότι η αντίδρασή σου αποτελεί τη συσσωρευμένη απογοήτευσή σου. Όταν νιώσεις τα πρώτα κύματα θυμού ανακοίνωσε τους πως άρχισες να θυμώνεις και εξήγησε τους λόγους. Σημαντικό είναι να τονιστεί ότι πρέπει να επιτείθεσε το πρόβλημα κι όχι το παιδί «στολίζοντας» το με επίθετα του τύπου εγωιστής, απαράδεκτος, τεμπέλης. Εννοείται, βέβαια, ότι η επίπληξη θα πρέπει να διαρκεί λίγο (περίπου ένα λεπτό), γιατί αν έχει μεγαλύτερη διάρκεια αποβαίνει αναποτελεσματική, μια και τα παιδιά παύουν να ακούνε κι αρχίζουν να αραδιάζουν ένα σωρό δικαιολογίες. Κατ’ επέκταση απέφυγε το κήρυγμα για παλαιότερα πταίσματα στα οποία πιθανόν να επέπεσε. Α, και κάτι άλλο: αν το παιδί σου ξέρει πως είσαι μονίμως θυμωμένος, τότε απλά θα αγνοεί το θυμό σου, αφού θα αποτελεί σημείο αναφοράς(Peine, 2003). Να θυμάσαι: ο θυμός παράγει θυμό και σιγά – σιγά ανάγεται σε καθημερινή μορφή επικοινωνίας. Αν, όμως, θυμώνεις αραιά και πού (κι όταν αξίζει πραγματικά), τότε θα αναγνωρίσει ότι έχεις στ’ αλήθεια θυμώσει και θα το λάβει υπόψη του. Μην νιώσεις τύψεις όταν θυμώσεις για κάτι αληθινά εκνευριστικό. Μην προσπεράσεις συμπεριφορές μη θέλοντας να χαλάσεις τις λίγες ώρες συνεύρεσης με το παιδί σου. Δίνεις το μήνυμα της ανεκτικότητας (Friel & Friel) και αφήνεις το 24
παιδί σου να σε χειρίζεται σαν μαριονέττα σε μια καλά στημένη παράσταση παραλόγου. Μην αναλώνεις τη γονεϊκή σου ενέργεια στο παιχνίδι της άσκησης εξουσίας. Αντί να το παίξεις αυστηρός γονιός – όταν δεν υπάρχει λόγος – άφησε τον εαυτό σου ελεύθερο να απολαύσει τη σχέση του με τα παιδιά σου και αντίδρασε με χιούμορ παρά με θυμό όταν κάτι είναι πραγματικά αστείο. Απόλαυσε ως το μεδούλι το ταξίδι της γονεϊκότητας. Κάθε ηλικιακός σταθμός του παιδιού σου να ‘ναι και μια δική σου Ιθάκη. Ζήσε την εμπειρία του ταξιδιού και μην αφήσεις τις κατά καιρούς φουρτούνες να επισκιάσουν τη συνήθη νηνεμία και την όμορφη διαδρομή. Καθόλη τη διάρκεια της πορείας υπενθύμιζε στο παιδί σου πως είναι μοναδικό, ότι το αγαπάς άνευ όρων και πως δε θα το άλλαζες με τίποτα στον κόσμο. Να ‘χεις για οδηγό σου το φάρο της αγάπης, αυτός μονάχα να σε οδηγεί. Ρίξε μόνο άγκυρα όταν θα ‘σαι σίγουρος πως το μακραίωνο ταξίδι της γονεϊκότητας χάρισε στο παιδί σου υπευθυνότητα, ανεξαρτησία και αυτοεκτίμηση. Καλό σου ταξίδι! Βιβλιογραφία • Dolores Curran, Κουραστήκατε να μαλώνετε με τα παιδιά σας; Αθήνα, ΩΡΙΩΝ, 2003 • Doug Peine, Δεν είναι τόσο περίπλοκο, Αθήνα, ΩΡΙΩΝ, 2005 • Friel & Friel, Τα 7 λάθη που κάνουν οι γονείς, Νέα Χαλκηδόνα, ΕΝΑΛΙΟΣ, 1999 • Αναστασία Χουντουμάδη, Παιδιά και γονείς στο ξεκίνημα μιας σχέσης, Αθήνα, ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ, 1998 • David Fontana, Ψυχολογία για εκπαιδευτικούς, Αθήνα, ΣΑΒΒΑΛΑΣ, 1995
25
Παιδί και Θυμός
Της Ζωής Μάγου Κοινωνιολόγου / Ψυχοθεραπεύτριας ΜΑ Eπικοινωνία D/Prof (Cant) Ψυχολογία Zoe.magou@gmail.com
26
Ο θυμός, η οργή, η επιθετικότητα είναι μία συνηθισμένη αντίδραση από τα παιδιά στην παιδική ηλικία. Ανάλογα με τα ηλικιακά χαρακτηριστικά του παιδιού, αντιδρά και ανάλογα. Ως βρέφος χρησιμοποιεί το κλάμα. Μετά τον πρώτο χρόνο της ζωής εκδηλώνει εκρήξεις οργής, κατά τις οποίες η επιθετικότητα
στρέφεται κυρίως στον εαυτό του (πέφτει στο πάτωμα, τσιρίζοντας, χτυπώντας τα χέρια και τα πόδια του). Αργότερα, από την ηλικία των δύο με τριών ετών, η επιθετικότητα εκφράζεται προς τα αντικείμενα και τους ανθρώπους γύρω του. Τα μεγαλύτερα παιδιά που έχουν αποκτήσει ικανό αυτοέλεγχο χρησιμοποιούν περισσότερο ύβρεις και απειλές και λιγότερο σωματική βία.
τρόπους να εκδηλώσει τα συναισθήματα του (προπαντός στη νηπιακή ηλικία). Έτσι το παιδί που ακόμη δεν έχει τον τρόπο να εκφραστεί λεκτικά, αγανακτεί πιο εύκολα, διαπραγματεύεται έντονα και με αγένεια. Επίσης το μικρό παιδί που ακόμη δεν έχει την αίσθηση του χρόνου, η λέξη «όχι τώρα» στο μυαλό του σημαίνει «ποτέ» με αποτέλεσμα να νομίζει πώς αυτό που ζητά δεν θα γίνει ποτέ.
Ο θυμός είναι ένα φυσιολογικό συναίσθημα φτάνει όμως να μην ξεφεύγει από τον έλεγχο του παιδιού και των γονιών. Τα ξέσπασμα θυμού είναι ένα συνηθισμένο φαινόμενο στα παιδιά, από την νηπιακή ηλικία μέχρι την εφηβεία αλλά και μέχρι την ενηλικίωση. Μην πανικοβληθείτε, είναι μία συνηθισμένη συμπεριφορά όταν ματαιώνονται τις πιο πολλές φορές οι επιθυμίες τους.
Σημαντικό είναι να καταλάβετε ότι το παιδί έχει δικαίωμα στο να νιώθει θυμό, αλλά ο στόχος κάθε γονιού είναι να μην αφήνει το παιδί να φτάσει σε αυτό το σημείο. H διαχείριση του θυμού πρέπει να γίνεται με θετικό και εποικοδομητικό τρόπο ώστε να εξασφαλίζεται μία ομαλή και ευτυχισμένη οικογενειακή ζωή.
Οι κρίσεις θυμού είναι τις περισσότερες φορές αποτέλεσμα, απογοήτευσης κάθε φορά που «δεν γίνεται το δικό του». Κάθε φορά που οι γονείς αρνούνται μία επιθυμία στο παιδί, το παιδί αμέσως αντιδρά με φωνές, κραυγές και γοερό κλάμα. Επίσης, τα παιδιά μαθαίνουν πολύ νωρίς ότι αν συμπεριφέρονται επιθετικά εξασφαλίζουν κάποιο επιθυμητό αποτέλεσμα. Πολύ εύκολα, επίσης, μιμούνται επιθετικές συμπεριφορές τόσο των ενηλίκων όσο και των συνομηλίκων τους, αλλά επηρεάζονται και πολύ συχνά από βίαια παιχνίδια ή από ταινίες που βλέπουν στην τηλεόραση Το παιδί δεν έχει όμως πάντα ξεσπάσματα θυμού γιατί δεν πραγματοποιήθηκε μία επιθυμία του, αλλά επειδή το παιδί έχει ελάχιστους
Τα παιδιά δεν είναι όπως τους ενήλικες που μπορούν να διαχειριστούν το θυμό με τη λογική, ιδιαίτερα τα μικρά παιδιά δεν είναι πάντα κατάλληλα να κάνουν αυτό, αφού δεν γνωρίζουν την διαφορά των συναισθημάτων με την λογική. Τα ξεσπάσματα θυμού δεν είναι πάντα προσχεδιασμένα από τα παιδιά, και το παιδί δεν προσπαθεί να σας εκμεταλλευτεί. Μπορεί όμως να το κάνει καθώς δοκιμάζει τις δυνάμεις του αλλά και τα όρια σας. Σε τέτοιες στιγμές οι γονείς δεν ξέρουν πώς να αντιδράσουν και δυστυχώς πολλές φορές νιώθουν ντροπή ότι τους «ακούει η γειτονιά», ή όταν έχει άλλους μπροστά. Τα όρια που βάζετε στα παιδιά σας είναι αυτά που θα το κάνουν να διαχειρίζεται το θυμό του. Το καλύτερο που μπορείτε να κάνετε σε 27
τέτοιες περιπτώσεις, είναι να διαπραγματευτείτε προσανατολίζοντας το παιδί από την παράλογη, απαίτηση, προς την πιο λογική και εφικτή. Αν όμως δείτε πως δεν γίνεται τίποτα απλώς αφήστε το να ξεσπάσει. Σημαντικό είναι όμως να προσέξετε να μην χτυπήσει, άρα απομακρύνετε το σε πιο ασφαλή τόπο χωρίς βίαιες κινήσεις, και στην συνέχεια δείξετε του πως το αγνοείτε. Υπερπροστατευτικές μητέρες, σε τέτοιες περιπτώσεις δεν πρέπει να νιώθουν ενοχές, και αμέσως να κάνετε το χατίρι του παιδιού σας, γιατί το λυπάστε ή για να μην γίνεται ρεζίλι. Μην ξεχνάτε επίσης πώς λόγω της εγωιστικής συμπεριφοράς των παιδιών δεν σκέφτονται τις συνέπειες αυτών που κάνουν και λένε. Οι αυστηρές ποινές και κυρίως η σωματική τιμωρία έχουν ακριβώς τα αντίθετα αποτελέσματα από αυτά που αναμένονται. Τα παιδιά που έχουν τιμωρηθεί αυστηρά, κυρίως με ξύλο, εμφανίζουν μακροπρόθεσμα διαταραχές συμπεριφοράς και μεγαλύτερη επιθετικότητα από ό,τι τα παιδιά που είχαν επιεικέστερη μεταχείριση. Η επιθετικότητα γεννά επιθετικότητα και ο γονέας-τιμωρός αποτελεί πρότυπο για μίμηση. Σαν γονείς έχετε την ευθύνη να προλαμβάνετε τις κρίσης θυμού, και να μην αφήσετε τον θυμό να ελέγχει το παιδί σας. Πρέπει να προσπαθήστε να κάνετε το παιδί να ελέγχει τον θυμό του και όχι ο θυμός να ελέγχει το παιδί. Όπως με τους ενήλικες, έτσι και εσείς σαν γονείς πρέπει να βοηθήσετε το παιδί σας να καταλάβει γιατί θυμώνει. Με αυτό τον τρόπο, όταν το παιδί σας εξηγήσει γιατί θυμώνει αφενός θα ηρεμήσει αφού θα μιλήσει για τον 28
θυμό του και αφετέρου, θα νιώθει και χαρούμενο αφού οι γονείς του έχουν καταλάβει τους λόγους που θύμωσε. Αν ο εκνευρισμός του παιδιού έχει περάσει τα όρια, σταματήστε το άμεσα και στείλτε το στο δωμάτιό του (αν είναι ασφαλές) για να ηρεμήσει. Αργότερα, όταν θα έχει ηρεμήσει, αφιερώστε όσο χρόνο χρειάζεται για να του εξηγήσετε με ακρίβεια τι έκανε και για ποιο λόγο δεν εγκρίνετε τέτοιες πράξεις και συμπεριφορές. Μην ξεχνάτε, πως αν δείξετε στο παιδί σας τη δική σας αποφασιστικότητα, το παιδί θα νιώθει πιο ασφαλές και θα αποδεχτεί την τιμωρία ή αυτά που του λέτε θα γίνουν αποδεχτά από το παιδί αφού θα γνωρίζει πώς δεν υπάρχει τρόπος να διαπραγματευτεί. Όσο πιο συγκεκριμένοι και ξεκάθαροι είστε στο τι του ζητάτε, τόσο λιγότερα περιθώρια αντίδρασης και αντίρρησης του αφήνετε. Βοηθήστε το παιδί σας να αναπτύξει ένα σχέδιο ελέγχου του θυμού του. Μπορείτε σε κάποια στιγμή όταν το παιδί σας είναι ήρεμο ή σε κάποια οικογενειακή εκδρομή, να συζητήσετε μαζί του για το θυμό. Μπορείτε μαζί με το παιδί να του προτείνετε τι θα κάνει, κάθε φορά που θυμώνει, π.χ. να ακούει μουσική, να πηγαίνει έξω για να παίξει ή να κάνει ένα ντους. Καλό είναι το ίδιο το παιδί να καταγράψει τις ιδέες του, και να τις τοποθετήσει σε ένα εμφανές σημείο, και κάθε φορά που τις υλοποιεί να του λέτε μπράβο που τα κατάφερε. Επίσης μπορείτε να φέρετε αντιμέτωπο το παιδί σας με τις φυσικές συνέπειες των πράξεών του. Αν για παράδειγμα, το παιδί σας την ώρα που παίζει με τα αδέρφια ή φίλους
του αρχίζει να χτυπά τα άλλα παιδιά, απομακρύνετε τον από το χώρο του παιχνιδιού, καθίστε μαζί του βλέποντας τα άλλα παιδιά που συνεχίζουν το παιχνίδι τους και εξηγήστε στο παιδί σας ότι θα μπορέσει να παίξει ξανά με τα άλλα παιδιά μόνο όταν θα είναι έτοιμο να παίξει χωρίς να χτυπάει. Αν τη μία φορά το απομακρύνετε από το παιχνίδι ενώ την άλλη το αφήνετε να παίζει κάνοντάς του απλά μια παρατήρηση, δεν θα έχετε τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Θα πρέπει να επιλέξετε μια συγκεκριμένη αντιμετώπιση για τις αναποτελεσματικές του συμπεριφορές, την οποία καλό είναι να εφαρμόζετε κάθε φορά. Κάποιες μικρές συμβουλές Παρατηρήστε πότε συμβαίνουν Προσανατολίστε το παιδί σε κάτι που το ευχαριστεί Κάντε συμφωνία μαζί του, ΑΛΛΑ αποφύγετε τους εκβιασμούς Μην καταρρέετε γιατί η δική σας συμπεριφορά αντανακλά στη δική του συμπεριφορά Βοηθήστε το παιδί σας να καταλάβει τις λάθος συμπεριφορές Ο αρνητικός και απαισιόδοξος τρόπος που έχουν οι γονείς στην καθημερινότητά τους προκαλούν θυμό και δεν αφήνουν τα παιδιά τους να σκέφτονται θετικά. Προσπαθήστε την ώρα του θυμού να κάνετε τα παιδιά να σκεφτούν τι πραγματικά θέλουν έτσι θα τους αποσπάσετε την προσοχή από το θυμό στην επιθυμία. Πέστε στο παιδί πώς αν ηρεμήσει, σταμα-
τήσει να φωνάζει θα μπορείτε να το συζητήσετε και να βρείτε μαζί μία λύση. Βοηθήστε τον να ανακαλύψει τρόπους να εκφράζεται όταν θυμώνει αντί να χτυπά άλλα άτομα ή να σπάζει αντικείμενα. Π.χ. γεμίστε μία μαξιλαροθήκη με πούπουλα και όταν το παιδί θυμώνει αφήστε το να την χτυπάει. Έτσι του δείχνουμε πως δεν πρέπει χτυπάμε κανένα άτομο, αλλά ούτε να σπάζουμε αντικείμενα. Ο θυμός και ο εκνευρισμός από τους γονείς μπορεί να το μιμηθεί το παιδί. Προσπαθήστε να εξηγήσετε τις συνέπειες που έχει η συμπεριφορά του προς εσάς. Π.χ. μπορείτε να πείτε στο παιδί σας πώς με αυτή του τη συμπεριφορά σας πληγώνει. Μην ανταποκρίνεστε στο δικό του θυμό με τον δικό σας γιατί με αυτό του δείχνετε πώς είναι εντάξει να θυμώνει. Θέστε ως κανόνα στο σπίτι «ότι οι διαφορές και τα προβλήματα πάντα λύνονται όταν ηρεμήσουμε και είμαστε έτοιμοι να συζητήσουμε το θέμα που μας θύμωσε» Δώστε την ευκαιρία στο παιδί σας να περνά αρκετές ώρες στο παιχνίδι στα πάρκα όπου μπορεί να τρέξει και να παίξει έντονα, για να μπορεί να διοχετεύσει την ενέργεια του σε ευχάριστες δραστηριότητες αντί σε θυμό και τσακωμούς. Πρέπει να βοηθήσετε το παιδί σας να μάθει πως τα συναισθήματα θυμού είναι φυσιολογικά, αλλά υπάρχουν αποδεκτοί και μη αποδεκτοί τρόποι αντιμετώπισής τους. 29
ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΚΑΙ ΠΡΟΛΗΨΗ που, η προσαρμογή της συμπεριφοράς τους, εξαρτώνται και καθορίζονται σε μεγάλο βαθμό από τα πρώτα βιώματα, τις πρώτες εμπειρίες και κυρίως την ποιότητα των πρώτων σχέσεων μέσα στην οικογένεια. Αυτή η ποιότητα των πρώτων εμπειριών και η ικανοποίηση βασικών ψυχοσυναισθηματικών αναγκών που παρουσιάζει το μικρό παιδί στην ηλικία αυτή, θα αποτελέσουν τη βάση για να νιώσει το παιδί σιγουριά για τον εαυτό του, να νιώσει την παραδοχή από την πρώτη κοινωνική ομάδα, την οικογένεια και να αισθανθεί υπολογίσιμο μέσα σ’ αυτήν. Τονίζω ιδιαίτερα πως αυτά τα συναισθήματα είναι εξαιρετικής σπουδαιότητας για τη μετέπειτα κοινωνική του προσαρμογή, ιδιαίτερα στην ηλικία της εφηβείας.
30
Του Μιχάλη Ιωάννου Εκπαιδευτικού Ψυχολόγου
ντός της καλλιέργειας των συναισθηματικών του δεξιοτήτων.
Η οικογένεια είναι η πρώτη μικροκοινωνία με την οποία το παιδί έρχεται σε επαφή. Η σημασία των πρώτων χρόνων ζωής είναι τεράστια σε ό,τι αφορά την ανάπτυξη της προσωπικότητας, τη δόμηση της αυτοεικόνας και αυτοεκτίμησης του παιδιού, αλλά και προπα-
Αναφέρομαι εδώ στα στοιχεία που θα καθορίσουν αργότερα την κοινωνική προσαρμογή του ατόμου. Όλα τούτα σχετίζονται με την ποσότητα, την ποιότητα και το είδος της επικοινωνίας που υπάρχει ανάμεσα στα μέλη του οικογενειακού συστήματος. Με άλλα λόγια, υποστηρίζεται πως η ψυχοκοινωνική υγεία και η ανάπτυξη, η εξέλιξη του ανθρώ-
Σημαντικό παράγοντα αποτελεί η πρόληψη. Η πρόληψη αποτελεί τη διεργασία πριν την ανάπτυξη του προβλήματος, η οποία ενδυναμώνει τα άτομα και τα συστήματα για να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις της ζωής και των μεταβατικών φάσεων, δημιουργώντας και ενισχύοντας υγιείς συμπεριφορές και τρόπους ζωής. Συνεπώς, πρόληψη ορίζεται ως η ανάπτυξη προσωπικών και κοινωνικών δεξιοτήτων καθώς και δεξιοτήτων αντίστασης. Δηλαδή η ενθάρρυνση των σχέσεων με τους συνομηλίκους, η ανάπτυξη αυτοελέγχου, της θετικής αυτοεικόνας, της ικανότητας λήψης σωστών αποφάσεων, του χειρισμού της πίεσης των συνομηλίκων και των συναισθημάτων. Η προσπάθεια αυτή ξεκινά από πολύ μικρές ηλικίες εκεί όπου σχηματίζεται η προσωπικότητα, οι στάσεις, οι αρχές και οι συμπεριφο-
ρές των νέων. Από την άλλη ιδιαίτερο ρόλο παίζει και ο καθορισμός των ορίων, όπως ανέφερα σε προηγούμενα άρθρα. Θα πρέπει συνεπώς να γίνουν ξεκάθαρα τα όρια που τίθενται, τα κριτήρια βάσει των οποίων βάζουμε αυτά τα όρια, αλλά και την ίδια ώρα θα πρέπει να γίνεται κατανοητή η σπουδαιότητα και η κοινή αποδοχή αυτών των ορίων, καθώς επίσης και οι συνέπειες παράβασής τους. Καταλήγοντας, παραθέτω κάποιες απλές και καλές πρακτικές που στοχεύουν στην ολόπλευρη και ολοκληρωμένη ανάπτυξη του παιδιού: 1. Η επικοινωνία με το παιδί 2. Η σταθερότητα και η συνέπεια 3. Το καλό παράδειγμα εκ μέρους του γονιού 4. Η απουσία βίας (ψυχολογικής και φυσικής) 5. Η ενθάρρυνση για ανάπτυξη πρωτοβουλιών 6. Η ενθάρρυνση της θετικής συμπεριφοράς και η παράβλεψη της αρνητικής συμπεριφοράς 7. Η εκδήλωση τρυφερότητας και αγάπης 8. Η αποδοχή του παιδιού χωρίς όρους 9. Η συνεργασία με όλους όσους ασχολούνται με τη διαπαιδαγώγηση του παιδιού και 10.Η συνεργασία και επικοινωνία με τους δασκάλους 31
Δεξιότητες- Κλειδιά στην επιτυχή αντιμετώπιση σημαντικών, ποικίλων και άγνωστων καταστάσεων Της Άννας Δαλώση MA, Education Diploma, Counseling & Careers Guidance BA, Education & Psychology https://sites.google.com/site/dalosianna/ Στην ευρωπαϊκή κοινωνία της γνώσης και της πληροφορίας, όπου όλοι οι τομείς δραστηριοτήτων εξαρτώνται από τη γνώση και την παραγωγή νέας γνώσης, αναγνωρίζεται πως κύριοι πρωταγωνιστές είναι οι άνθρωποι. Κι αυτό που μετράει εδώ είναι η ικανότητα των ανθρώπων να παράγουν γνώση και αυτή τη γνώση να την αξιο¬ποιούν αποτελεσματικά και έξυπνα σε ένα πλαίσιο που διαρκώς αλλάζει. Η διαρκής εξέλιξη και αλλαγή των συνθηκών ζωής σε όλα τα επίπεδα (προσωπικό, κοινωνικό, επαγγελματικό) είναι το κύριο χαρακτηριστικό της κοινωνίας της γνώσης και της πληροφορίας. Στο πλαίσιο αυτό αναδεικνύεται η σημασία των «δεξιοτήτωνκλειδιών». Οι δεξιότητες- κλειδιά βοηθούν στην επιτυχή αντιμετώπιση σημαντικών, ποικίλων και άγνωστων καταστάσεων. Δεξιότητες- κλειδιά είναι οι δεξιότητες που έχουν ανάγκη όλοι οι άνθρωποι για την προσωπική ανάπτυξή τους, την κοινωνική ενσωμάτωσή τους, την ενεργό δράση τους ως πολίτες και την ικανότητά τους για απασχόληση. Οι δεξιότητες- κλειδιά εξασκούνται αλλά και απαιτούνται στο πλαίσιο της εκπαίδευσης. Στην αγορά εργασίας, οι δεξιότητες αυτές εξασφαλίζουν στο άτομο Απασχολησιμότητα. 32
Απασχολησιμότητα είναι η ικανότητα ενός ατόμου να βρει ή να διατηρήσει μία θέση εργασίας σε ένα δεδομένο κοινωνικο-οικονομικό περιβάλλον. Η απασχολησιμότητα αφορά την καταλληλότητα των προσόντων σε σχέση με τις απαιτήσεις της αγοράς εργασίας προκειμένου το άτομο να μπορεί να βρει ή/ και να διατηρήσει μία θέση εργασίας υπό κανονικές συνθήκες και μέσα σε εύλογο χρονικό διάστημα. Η απασχολησιμότητα ενός ατόμου εξετάζεται έμμεσα με βάση προαποφασισμένους δείκτες (π.χ. προσόντα, εμπειρία, κινητικότητα, προτάσεις απασχόλησης). Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει θεσπίσει ένα πλαίσιο αναφοράς από οκτώ θεμελιώδεις δεξιότητες- κλειδιά, εξίσου σημαντικές και αλληλοσυνδεόμενες για την προσωπική ανάπτυξη και την απασχόληση.
• Επικοινωνία στη μητρική γλώσσα Οι καλές γνώσεις και ικανότητες στη μητρική γλώσσα αποτελούν βασική προϋπόθεση της διαδικασίας μάθησης. Η γλώσσα δημιουργεί τη βάση για τη συλλογή πληροφοριών και το έρεισμα για την επικοινωνία με τρίτους, για τη συμμετοχή και την υπευθυνότητα.
• Μεταγνωστικές δεξιότητες και ικανότητα μάθησης Η δυνατότητα εκμάθησης και απόκτησης νέων γνώσεων καθώς και η δυνατότητα αξιοποίησης των υφιστάμενων γνώσεων, δεξιοτήτων και εμπειριών με προσαρμογή τους σε διαφορετικές καταστάσεις. Πρόκειται επίσης για τα κίνητρα και την αυτοπεποίθηση.
• Επικοινωνία στις ξένες γλώσσες
• Κοινωνική ευθύνη και ευθύνη των πολιτών
Σήμερα είναι πολύ σημαντική η πολυγλωσσία. Δημιουργεί δυνατότητες για ευρύτερες επαφές, για την βαθύτερη κατανόηση άλλων πολιτισμών, νοοτροπιών και συνθηκών διαβίωσης. Αποτελεί επίσης σημαντική προϋπόθεση για την πραγματοποίηση σπουδών υψηλότερου επιπέδου καθώς και για μεγαλύτερη κινητικότητα στην αγορά εργασίας.
Ανάπτυξη προσωπικών ικανοτήτων για την επαφή και συνεργασία με άλλα άτομα. Η επικοινωνιακή ικανότητα είναι πολύ σημαντική ικανότητα στον εργασιακό και κοινωνικό βίο που χαρακτηρίζει μία κοινωνία της γνώσης. Η ικανότητα αυτή περιλαμβάνει επίσης τη διαπολιτισμική κατανόηση.
• Μαθηματική παιδεία και βασικές ικανότητες στις θετικές επιστήμες και τεχνολογίες Οι επιστημονικές ικανότητες είναι σημαντικές για να μπορεί κανείς να αντιλαμβάνεται συσχετισμούς, αιτίες και αλληλεπιδράσεις μεταξύ παραγόντων καθώς και για να μπορεί να αποκτά εμπειρίες κατανόησης του φυσικού περιβάλλοντος. • Ψηφιακή παιδεία Τα προσόντα που σχετίζονται με τις τεχνολογίες της Πληροφορίας & Επικοινωνίας (ΤΠΕ) και μας χρειάζονται για να ζούμε και να εργαζόμαστε στην ψηφιακή εποχή με δυνατότητα διαχείρισης μεγάλων ροών πληροφοριών και αντιμετώπισης πολυσύνθετων προβλημάτων.
• Πρωτοβουλία κι Επιχειρηματικότητα Η ενεργή στάση απέναντι στα πράγματα, η δημιουργικότητα και η καινοτομία, η μετατροπή της θεωρίας σε πράξη, η τόλμη για ανάληψη ρίσκου, η διαχείριση έργου (project management) κ.ο.κ. • Πολιτισμική Συνείδηση & Έκφραση Εκτίμηση των διαφόρων μορφών έκφρασης της πολιτιστικής παράδοσης, όπως η μουσική, η τέχνη, η λογοτεχνία και η γλώσσα. Η δημιουργική έκφραση με οποιαδήποτε μορφή τέχνης. Ο Σύμβουλος Επαγγελματικού Προσανατολισμού μπορεί να βοηθήσει τους μαθητές να αναπτύξουν τις δεξιότητες- κλειδιά. Μπορεί επίσης να τους βοηθήσει να εντοπίσουν τις ειδικές δεξιότητες που ζητούν τα πανεπιστήμια και οι εργοδότες.
33
ΣΧΟΛΙΚΟΣ ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΣ - BULLYING
γ. ο κοινωνικός/ψυχολογικός εκφοβισμός. Συχνά περιλαμβάνει διάδοση φημών, αποκλεισμό από την ομάδα των συνομηλίκων ή την παρέα και το παιχνίδι κλπ «Κάθε φορά που τους πλησίαζα είτε για να μιλήσουμε έιτε για να παίξουμε αυτοί απομακρύνονταν…»
Της Δέσπως Χαραλάμπους Σχολικής ψυχολόγου Το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού ή bullying, όπως είναι γνωστός ο όρος στη διεθνή βιβλιογραφία, έχει αρχίσει να παίρνει ανησυχητικές διαστάσεις στη σχολική κοινότητα και να τρομάζει τους γονείς. Καθημερινά όλο και περισσότερα παιδιά παραπονιούνται ότι έχουν κατά καιρούς πέσει θύματα κοροϊδίας άλλων παιδιών και εκφράζουν την απόγνωσή τους και τις εμπειρίες τους ως θύματα εκφοβισμού από συμμαθητές, συνομηλίκους τους ή παιδιά μεγαλύτερης ηλικίας. Με τον όρο σχολικός εκφοβισμός εννοούμε μια επαναλαμβανόμενη σωματική ή ψυχολογική βία που ασκείται από έναν ή περισσότερους μαθητές σ’ ένα θύμα που δεν μπορεί να αμυνθεί επειδή βρίσκεται σε θέση αδυναμίας ενώ ο επιτιθέμενος δρα με πρόθεση να βλάψει το θύμα. Οι πιο συχνές μορφές του σχολικού εκφο34
βισμού που παρατηρούνται ανάμεσα σε παιδιά σχολικής ηλικίας είναι: α. ο σωματικός εκφοβισμός, ο οποίος συνήθως περιλαμβάνει σπρωξίματα, κλοτσιές, μπουνιές, χαστούκια, κτυπήματα με χρήση «όπλων» (π.χ ρόπαλο, ξύλο), τράβηγμα μαλλιών, καταστροφή ή αρπαγή περιουσίας κ.ά. «Κάθε μεσημέρι, στο δρόμο για το σπίτι, με περίμενε στη γωνία ή ίδια παρέα για να με κτυπήσει και να μου σκίσει τα ρούχα…» β. ο λεκτικός εκφοβισμός ο οποίος χαρακτηρίζεται από πειράγματα, απειλές, προσβολές, ειρωνείες, ρατσιστικά σχόλια, συνθήματα σε τοίχους, εξευτελισμούς, χειρονομίες, απειλητικές ματιές. «Με κορόιδευαν για το ντύσιμο μου… έκαναν σχόλια για τα κιλά μου…έκαναν ότι μύριζα άσχημα μόλις τους πλησίαζα…»
δ. ο σεξουαλικός εκφοβισμός κατά τον οποίον το θύμα εξευτελίζεται, ντρέπεται και αισθάνεται αδύναμο όταν ο θύτης προβαίνει σε ανεπιθύμητα αγγίγματα ή στέλνει προσβλητικά μηνύματα με πονηρό περιεχόμενο χωρίς τη θέληση του παιδιού. Η πρόθεση του θύτη δεν είναι να εμπλέξει ένα άλλο πρόσωπο σε ένα υγιές flirt – η επίθεση έχει πρόθεση να πληγώσει. «Συνέχεια με στρίμωχνε και προσπαθούσε να με αγγίξει. Παρόλο που εγώ δεν το ήθελα αυτός επέμενε και έλεγε να μην συμπεριφέρομαι σαν μωρό. Στο τέλος δεν ήθελα να πάω σχολείο...» ε. ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός στον οποίο ο θύτης με τη χρήση Ίντερνετ, email, chat room, και κινητών στέλνει μηνύματα με προσβλητικό και απειλητικό περιεχόμενο, με σκοπό την απειλή και την ταπείνωση του παιδιού). «Άνοιξαν ξαφνικά την τουαλέτα, μ’ έβγαλαν φωτογραφία με το κινητό και μετά την έδειχναν στ’ άλλα παιδιά...» Όταν ένα παιδί γίνεται θύμα σχολικού εκφοβισμού με οποιαδήποτε από τις πιο πάνω μορφές συνήθως αυτό μπορεί να εντοπιστεί από τα ακόλουθα σημάδια: Το παιδί επιστρέφει στο σπίτι με ανεξήγητες
μελανιές ή χτυπήματα για τα οποία δεν μπορεί να δώσει εξηγήσεις που ευσταθούν. Τα ρούχα του μπορεί να είναι σχισμένα ή λερωμένα και τα βιβλία του καταστραμμένα. Μπορεί να ζητά ή να παίρνει κρυφά χρήματα κυρίως με σκοπό να τα δώσει στον θύτη-εκβιαστή του. Στις περιπτώσεις που ο εκφοβισμός δεν είναι σωματικός τα σημάδια μπορεί να μην είναι τόσο εμφανή. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις παρατηρούνται όμως σημαντικές αλλαγές στη συμπεριφορά του παιδιού. Πιο συγκεκριμένα μπορεί να αρχίσει ξαφνικά να αισθάνεται φόβο και άγχος όταν πλησιάζει η ώρα για το σχολείο. Μπορεί επικαλούμενο διάφορους πόνους να αρνείται ή να μην θέλει να πάει σχολέιο. Στις περιπτώσεις που πειατεί να το κάνει μπορεί να ζητά επίμονα από τους γονείς του να το συνοδεύσουν στο σχολείο. Συχνά αισθάνεται λύπη και ανασφάλεια, μειώνεται η σχολική του επίδοση και παραιτείται από χόμπι και ενδιαφέροντα. Πολλά παιδιά που γίνονται θύματα σχολικού εκφοβισμού μπορεί να γίνουν τόσο επιθετικά ώστε και τα ίδια να θυματοποιούν άλλα παιδιά ή ακόμα και τα αδέρφια τους στο σπίτι. Η παρουσία κάποιων από τα πιο πάνω σημάδια θα πρέπει να κινήσει τις υποψίες ότι ίσως το παιδί σας να έχει πέσει θύμα σχολικού εκφοβισμού. Τι μπορείτε να κάνετε; Αν το παιδί σας είναι θύμα εκφοβισμού τότε... • Προσπαθήστε να είστε κοντά του, να του μιλάτε καθημερινά, να το ρωτάτε για το 35
πώς πέρασε στο σχολείο και να συζητάτε μαζί του. Επιβραβεύστε το που σας μίλησε και ενθαρρύνετε το να συνεχίσει να το κάνει. • Μην αγνοήσετε τα σημάδια εκφοβισμού και μην πείτε «δε βαριέσαι, παιδιά είναι», ή «δεν παθαίνει τίποτα, θα γίνει πιο σκληρός έτσι». • Τονίστε ότι δε φταίει για ότι έγινε. Τονώστε του την αυτο-πεποίθηση και διδάξτε το να επαινεί τον εαυτό του καθημερινά. Διδάξτε του να μην απαντά στις κοροϊδίες και να μην δίνει σημασία. Ενθαρρύνετέ το αν θέλει να πει κάτι να στέκεται όρθιο με αυτοπεποίθηση και να λέει στο θύτη «πίστευε ότι θέλεις» ή «άποψή σου», αγνοώντας οποιαδήποτε άλλη κουβέντα. • Αν το φαινόμενο συνεχίζεται, ενθαρρύνετέ το να κοιτάξει το άλλο παιδί στα μάτια και να του πει καθαρά και σταθερά ΣΤΑΜΑΤΑ ή ΠΑΡΑΤΑ ΜΕ ΗΣΥΧΟ και να φύγει. • Ενθαρρύνετέ το να αναφέρει νέα περιστατικά στο δάσκαλό του ή σε κάποιον άλλον ενήλικα που θα τον βοηθήσει. Μπορείτε να του πείτε: «Δεν είναι ντροπή να το πεις και δεν είναι «κάρφωμα». Αν δε μιλάς, εξυπηρετείς τον εκφοβιστή. Να αναφέρεις ξεκάθαρα τι ακριβώς συνέβη, πότε, πού και από ποιους, προσπάθησε να κρατάς αποδείξεις. • Αν το παιδί σας φοβάται ότι θα το κτυπήσουν, συμβουλεύστε το να είναι με κάποιο φίλο του, μέσα και έξω από το σχολείο. Αν έχει να κάνει με ολόκληρη παρέα τότε ενθαρρύνετέ το να πιάσει 36
το πιο αδύναμο μέλος και να του πει ότι αυτό δεν είναι σωστό και δεν θα του άρεσε να του φέρονταν εκείνου έτσι. Αν το παιδί επίμονα αρνείται να πάει σχολείο, επειδή φοβάται, μην το απειλήσετε. Προσπαθήστε να το ακούσετε και να συζητήσετε μαζί του τις επιλογές του. • Ενισχύστε την ικανότητά του να δοκιμάζει και να χειρίζεται από μόνο του νέες καταστάσεις. Ενθαρρύνετε το να κάνει νέες φιλίες εντός και εκτός σχολείου μέσω της απασχόλησής του π.χ. με τον αθλητισμό, τον προσκοπισμό, τα καλλιτεχνικά κλπ. • Μεταδώστε στο παιδί σας λεκτικά αλλά και έμπρακτα το μήνυμα ότι έχει δικαιώματα και είναι σημαντικό να τα διεκδικεί. Μπορείτε να πείτε: «Έχεις το δικαίωμα να λες όχι, χωρίς να απολογείσαι και χωρίς να χαμογελάς. Έχεις το δικαίωμα να σου φέρονται με σεβασμό. Έχεις το δικαίωμα να κάνεις λάθη και να επανορθώνεις. Έχεις το δικαίωμα να αρνείσαι αυτό που σου ζητούν οι άλλοι, χωρίς να νιώθεις ένοχος ή εγωιστής. Έχεις το δικαίωμα να ζητάς αυτό που θες κι άλλος να σου αρνηθεί. Έχεις το δικαίωμα να λες «δεν ξέρω», να σε ακούν, να σε παίρνουν στα σοβαρά, να ρωτάς τις απορίες σου. • Αν το σχολείο εξακολουθεί να μην είναι ασφαλές για το παιδί σας παρ’ όλες τις προσπάθειες που έγιναν, να θυμάστε ότι έχει το δικαίωμα να αλλάξει σχολείο. • Αν το παιδί χρειαστεί, ζητήστε ψυχολογική στήριξη από κατάλληλο επαγγελματία.
Σε περίπτωση όμως που είστε οι γονείς του παιδιού που εκφοβίζει άλλα παιδιά στο χώρο του σχολείου τότε… • Σταματήστε το αμέσως και εξηγήστε του ότι η συμπεριφορά του δεν είναι αποδεκτή. Εφαρμόστε σταθερά όρια και ποινές με συνέπεια. Οι ποινές ΔΕΝ περιλαμβάνουν σωματική τιμωρία. • Συζητήστε μαζί του για το τι μπορεί να του συμβαίνει- μήπως το απασχολεί ή στεναχωρεί κάτι. Εξηγείστε του ότι η συμπεριφορά αυτή είναι απαράδεκτη και ότι ο αντίκτυπος στα άλλα παιδιά είναι πολύ βαρύς. • Αποθαρρύνετε άλλα μέλη της οικογενείας σας να παρουσιάζουν εκφοβιστικές συμπεριφορές. Διδάξετε στο παιδί σας τεχνικές χαλάρωσης και τρόπους επίλυσης συγκρούσεων, χωρίς βία : πώς να λένε όχι και πώς να ζητούν αυτό που θέλουν με ευγενικό και ήρεμο τρόπο • Βοηθήστε το να δει μια τέτοια κατάσταση από τη σκοπιά του θύματος. • Μη χτυπάτε το παιδί σας ως τιμωρία για την επιθετική του συμπεριφορά. Του διδάσκετε ακριβώς αυτό που θέλετε να σταματήσει: τη βία. Προτιμήστε την αφαίρεση προνομίων ως τιμωρία. • Γίνεται θετικά πρότυπα στο σπίτι: «το παιδί σας παρακολουθεί». • Επικοινωνήστε με το σχολείο και συζητείστε με το δάσκαλο για την αντιμετώπιση της επιθετικής συμπεριφοράς του παιδιού σας • Συζητείστε με το δάσκαλο για την αντιμετώπιση της επιθετικής συμπεριφοράς του
παιδιού σας. Επικοινωνήστε με τους γονείς του παιδιού-θύματος και καθησυχάστε τους ότι αντιμετωπίζετε το πρόβλημα. • Επαινείτε και ενισχύετε το παιδί σας κάθε φορά που επιδεικνύει συνεργατικές και φιλικές συμπεριφορές προς άλλα παιδιά. Αν το παιδί εκφοβίζει επειδή είναι απομονωμένο, προσπαθήστε να το βοηθήσετε να βρει έστω κι έναν φίλο, στον οποίο θα φέρεται με σεβασμό. • Προσπαθήστε να του δώσετε πρωτοβουλίες και ευθύνες, να το εντάξετε σε δημιουργικές δραστηριότητες, όπως εθελοντισμό. • Ελέγχετε συχνά το παιδί σας για να βεβαιωθείτε ότι δεν έχει επιστρέψει σε επιθετικές συμπεριφορές • Αποφύγετε την αγορά παιχνιδιών βίας και την παρακολούθηση σκηνών βίας από την τηλεόραση. • Αν το παιδί εκφοβίζει επίμονα και καταναγκαστικά, ίσως είναι χρήσιμη η βοήθεια κάποιου ειδικού (π.χ. σχολικού/εκπαιδευτικού ή κλινικού ψυχολόγου) Είναι αναντίρρητα λοιπόν πολύ σημαντικό να βοηθήσουμε τα παιδιά να κατανοήσουν ότι «η βία με οποιαδήποτε μορφή της δεν είναι μαγκιά» και πολύ περισσότερο δεν μπορεί να λύσει τις διαφορές που ίσως έχουν μεταξύ τους στο σχολικό και εξωσχολικό περιβάλλον. Όσο για τα παιδιά θύματα έχουν την ανάγκη να ακούσουν ότι «Δεν είναι μόνα! Πολλά παιδιά πέφτουν θύματα εκφοβισμού από τους συμμαθητές τους. Δεν είναι ντροπή ούτε αδυναμία να ζητήσουν βοήθεια». 37
ΓΝΩΜΙΚΑ ΓΙΑ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ Τα παιδιά ακούνε πολύ πιο προσεκτικά όταν δεν μιλάμε σ’ αυτά. Eleanor Roosevelt, 1884-1962, Αμερικανίδα, σύζυγος του Φ.Ρούζβελτ
* Οι μεγάλοι δίνουν υποσχέσεις και έπειτα τις ξεχνούν ή λένε πως δεν επρόκειτο για πραγματική υπόσχεση, αλλά μόνο για ένα ίσως.
Τα παιδιά είναι εντελώς εγωκεντρικά. Αισθάνονται τις ανάγκες τους έντονα και αγωνίζονται ανηλεώς για να τις ικανοποιήσουν. Ζίγκμουντ Φρόυντ, 1856-1939, Αυστριακός ψυχίατρος
* Οι μεγάλοι δεν αφήνουν τα παιδιά τους να ντύνονται όπως θέλουν, ενώ οι ίδιοι ντύνονται όπως τους αρέσει, ακόμα κι αν αυτό που αποφασίζουν να φορέσουν δεν ταιριάζει στην περίπτωση ή είναι βέβαιο ότι μ’ αυτό θ’ αρπάξουν καμιά πούντα.
Οι περισσότεροι από μας γινόμαστε γονείς πολύ πριν πάψουμε να είμαστε παιδιά. Mignon McLaughlin, 1913-1983, Αμερικανίδα αρθρογράφος Ένα παιδί μπαίνει στο σπίτι σου και κάνει τόσο θόρυβο για είκοσι χρόνια, που δύσκολα το αντέχεις. Μετά φεύγει και αφήνει το σπίτι τόσο σιωπηλό, που νομίζεις ότι θα τρελαθείς. John Andrew Holmes, 1773-1843, Αμερικανός πολιτικός Τα δύο μεγαλύτερα θέματα για τα οποία οι γονείς υποτίθεται ότι πρέπει να βοηθήσουν τα παιδιά τους -το σεξ και το χρήμα- είναι τα θέματα για τα οποία οι γονείς δυσκολεύονται, περισσότερο απ’ όλα, να μιλήσουν. Robert Duvall, γ. 1931, Αμερικανός ηθοποιός ΠΩΣ ΜΑΣ ΒΛΕΠΟΥΝ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ Σε μια έρευνα που έγινε σε σχολείο της Αμερικής ρωτήθηκαν τα παιδιά πώς βλέπουν τους γονείς τους. Να μερικές από τις πιο χαρακτηριστικές απαντήσεις: 38
* Οι μεγάλοι δεν κάθονται ν’ ακούσουν τι τους λένε τα παιδιά. Και παρ’ όλα αυτά έχουν έτοιμη την απάντηση. * Οι μεγάλοι κάνουν λάθη μα ποτέ δεν τα παραδέχονται, ή το λάθος τους δεν είναι λάθος ή κάποιος άλλος φταίει για το λάθος που έκαναν. * Οι μεγάλοι διακόπτουν συνεχώς τα παιδιά όταν αυτά διηγούνται κάτι. Αν όμως ένα παιδί διακόψει ένα μεγάλο αρχίζουν αμέσως οι παρατηρήσεις. * Οι μεγάλοι δε μπορούν να καταλάβουν ότι ένα παιδί μπορεί να επιθυμεί ένα πράγμα για το χρώμα του, το σχήμα του, ή το μέγεθος του. Ακόμα και όταν το έχει αγοράσει με δικά του χρήματα. Αν δεν τους αρέσει, λένε: Δεν μπορώ να καταλάβω τι το ωραίο βρίσκεις σ’ αυτή την αηδία. * Οι μεγάλοι κάνουν πάντοτε κουτσομπολιό. Αν όμως τα παιδιά κάνουν το ίδιο και πουν τα ίδια πράγματα για τα ίδια πρόσωπα, τότε τους λένε ότι είναι αναιδέστατα κι ότι τους λείπει ο σεβασμός.