Οικογένεια & Σχολείο

Ενδυναμωμένοι Γονείς - Ανθεκτικά Παιδιά 1

Διμηνιαίο Παιδαγωγικό Περιοδικό Χρονιά 44η, Ιανουάριος 2012, Αρ. 209 Συντακτικό Σημείωμα

Σελ. 4

Παγκύπριο Συνέδριο Παγκύπριας Σχολής Γονέων / Πορίσματα

Σελ. 5

Η Κοινωνικοποίηση των παιδιών

Μιχάλης Ιωάννου Σελ. 15

Ψυχική ανθεκτικότητα των Παιδιών και ο Κομβικός Ρόλος των Γονέων & των Εκπαιδευτικών

Αναστάσιος Ματσόπουλος Σελ. 19

ΕΚΔΟΤΗΣ

Παγκύπρια Σχολή Γονέων Το Διοικητικό Συμβούλιο της Σχολής αποτελούν εκπρόσωποι από: Συνομοσποδίες Συνδέσμων Γονέων Σχολείων Μέσης, Δημοτικής και Προδηματικής Εκπαίδευσης, Παγκύπρια Οργάνωση Ελλήνων Δασκάλων - ΠΟΕΔ, Οργάνωση Λειτουργών Μέσης Εκπαίδευσης - ΟΕΛΜΕΚ, Οργάνωση Λειτουργών Τενικής Εκπαίδευσης Κύπρου - ΟΛΤΕΚ και Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού.

ΓΡΑΦΕΙΑ:

Ιφιγενείας 73, 2003, Στρόβολος, Λευκωσία, Τηλέφωνο: 22 754466 Τηλεομοιότυπο: 22 345103 email: scholigoneon@cytanet.com.cy www.scholigoneon.org.cy

ISSN 0253 - 0910

ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΧΩΡΙΣΜΟΙ: H.LOIZIDES LTD 2

Ψυχική υγεία παιδιών και εφήβων: Τι επιπλέον μπορεί να γίνει στο σχολικό πλαίσιο;

Παναγιώτα Δημητροπούλου Σελ. 26

Η οικογένεια ως πλαίσιο ανάπτυξης του παιδιού: πρακτικές για θετική γονεϊκότητα

Αγγελική Ανδρέου – Κούννου Σελ. 29

Η πρόληψη της χρήσης ουσιών και άλλων κινδύνων σε νεαρά παιδιά και οι παράγοντες που οδηγούν ή και προδιαθέτουν το άτομο στη χρήση τους

Μιχάλης Ιωάννου Σελ. 33

Σχολικός Εκφοβισμός

Ζωή Μάγου Σελ. 38

ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ Για σχολεία, σωματεία και βιβλιοθήκες Για άτομα: Μέσω Ταχυδρομείου Μέσω σχολείου Δεμένοι τόμοι για Κύπρο Δεμένοι τόμοι για το εξωτερικό Για συνδρομητές του εξωτερικού Τιμή τεύχους στην Κύπρο

€10.00 €10.00 €10.00 €15.00 €20.00 €15.00 €2.00

Τα χειρόγραφα δεν επιστρέφονται. Τα άρθρα εκφράζουν αποκλειστικά απόψεις των συγγραφέων τους. Αναδημοσιεύσεις επιτρέπονται, φτάνει να αναφέρεται η πηγή.

Συντακτική Επιτροπή: Λοϊζος Γιάσουμας Νίκος Μουλαζίμης Μιχάλης Τσιάρλιστος Λευτέρης Αριστείδου Κυριάκος Σαμάρας Ανθή Αυλωνίτου 3

Συντακτικό Σημείωμα Αγαπητοί Γονείς, Η σύγχρονη εποχή έχει καταστήσει τα παιδιά ευάλωτα στους διάφορους πειρασμούς του περιβάλλοντος, γι’ αυτό χρειάζονται στήριξη και ενδυνάμωση για να μπορέσουν να αντεπεξέλθουν στο σύγχρονο τρόπο ζωής. Η επιστημονική έρευνα έχει καταδείξει ότι, ίσως, ο σημαντικότερος παράγοντας σ’ αυτή την προσπάθεια ενδυνάμωσης και στήριξης του παιδιού είναι η οικογένεια και ιδιαίτερα οι γονείς. Όμως όπως υποστηρίζει και ένας Γάλλος ψυχίατρος «ενώ ο σύγχρονος άνθρωπος θεωρεί υποχρέωσή του να προετοιμάζεται για όλα τα επαγγέλματα, δεν προετοιμάζεται για τα δύο σπουδαιότερα, του γονέα και του πολιτικού». Γι’ αυτό και οι γονείς σήμερα είναι απροετοίμαστοι για τον πολύ υπεύθυνο ρόλο τους και μάλιστα σε δύσκολη εποχή, όπως είναι η δική μας. Η αναγκαιότητα για την οικογένεια να ανακαλύψει και να εφαρμόσει στην καθημερινή πρακτική μεθόδους έτσι ώστε να διευκολύνει τα μέλη της να διαχειριστούν με τον καλύτερο τρόπο τις μεταξύ τους σχέσεις και τις σχέσεις τους με τη ζωή, οδήγησε την Παγκύπρια Σχολή Γονέων να προωθήσει προγράμματα επιμόρφωσης και στήριξης των γονέων, ώστε να μπορούν να ανταποκριθούν με επιτυχία στο σύνθετο και δύσκολο ρόλο τους όπως αυτός διαμορφώνεται στις σύγχρονες κοινωνικοοικονομικές συνθήκες. Αφουγκραζόμενη την επιθυμία των ίδιων των γονέων να ανταποκριθούν όσο το δυ-

4

Παγκύπριο Συνέδριο Παγκύπριας Σχολής Γονέων νατόν καλύτερα στο γονεϊκό τους ρόλο με στόχο μια καλύτερη κοινωνία μέσω της σωστής ανατροφής και διαπαιδαγώγησης των παιδιών τους η Σχολή Γονέων αποφάσισε, πέραν των επιμορφωτικών σεμιναρίων που προσφέρει στους γονείς, να διοργανώσει παγκύπριο εκπαιδευτικό συνέδριο με θέμα «Η ανάπτυξη μηχανισμών αντίστασης ως μέσο προστασίας από τους κινδύνους – Ψυχική ανθεκτικότητα» τα πρακτικά του οποίου δημοσιεύονται στο παρόν περιοδικό «Οικογένεια και Σχολείο» ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ

«Η ανάπτυξη μηχανισμών αντίστασης ως μέσο προστασίας από τους κινδύνους – Ψυχική ανθεκτικότητα» Πορίσματα ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ – ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ Υπουργός Παιδείας και Πολιτισμού κ. Γιώργος Δημοσθένους  Η Παγκύπρια Σχολή Γονέων πρωτοστατεί εδώ και 40 χρόνια στην προετοιμασία των γονέων στο μεγάλωμα και στη διαπαιδαγώγηση των παιδιών τους ώστε να γίνονται υγιείς, ανεξάρτητοι, δημοκρατικοί και χρήσιμοι πολίτες.  Το ΥΠΠ συμμερίζεται τους στόχους της Παγκύπριας Σχολής Γονέων, σήμερα περισσότερο από ποτέ άλλοτε, που τα κοινωνικά προβλήματα και οι προκλήσεις έχουν εισβάλει και καταδυναστεύουν τις ζωές πολλών οικογενειών.  Το ΥΠΠ υιοθετεί τη στρατηγική της πρόληψης.  Το ΥΠΠ αναγνωρίζει στην Παγκύπρια Σχολή Γονέων τον ιδανικό σύμμαχο στην ανάπτυξη και εφαρμογή της στρατηγικής της πρόληψης και έχει αναπτύξει, γι’ αυτό, στενή συνεργασία με τη Σχολή και στηρίζει έμπρακτα τις προσπάθειές της. Μερικοί τρόποι στήριξής της είναι:  Επιπρόσθετη βοήθεια 15.000 Ευρώ ανά έτος, πέραν της ετήσιας χορηγίας που παραχωρείται.

 Στέγαση της Σχολής στο Δημοτικό Σχολείο Ακροπόλεως.  Εκτύπωση των ενημερωτικών δελτίων των τριών τελευταίων χρόνων στο κυβερνητικό τυπογραφείο.  Η Υπηρεσία Εκπαιδευτικής Ψυχολογίας αποτελεί μόνιμο και στενό συνεργάτη της Σχολής (αναφορά στο εγχειρίδιο προδημοτικής και στο περιοδικό της Σχολής).  Ο πρώην Υπουργός Παιδείας επεδείκνυε προσωπικό ενδιαφέρον για τη Σχολή (διαλέξεις στο Παραλίμνι, στη Λεμεσό, στη Λάρνακα και στην Πάφο).  Συγχαρητήρια στους διοργανωτές του συνεδρίου. Το θέμα του συνεδρίου απασχολεί και το Υπουργείο και ενισχύει τις προσπάθειές του για επιμόρφωση των εκπαιδευτικών αλλά και των γονιών με στόχο την πρόληψη.  Αναφορά στη συνάντηση με την αντιπροσωπεία της Σχολής. Δεν ήταν μια απλή εθιμοτυπική επίσκεψη. Έγινε παρουσίαση της δράσης της Σχολής και αντηλλάγησαν απόψεις για τους πρακτικούς τρόπους με τους οποίους θα υλοποιηθούν στόχοι και θα πετύχουμε το μέγιστο δυνατό αποτέλεσμα.  Αυτή η προσπάθεια πρέπει να συνεχιστεί και το Υπουργείο Παιδείας θα είναι δίπλα στη Σχολή Γονέων και σε κάθε φορέα ο οποίος 5

έχει στόχο την ανάπτυξη της παιδείας όπως της αξίζει.

Θεοφιλέστατος Επίσκοπος Καρπασίας κ. Χριστοφόρος  Παράθεση σύντομων σκέψεων, αντί χαιρετισμού, ως συμβολή στους στόχους του συνεδρίου.  Ο γάμος και η συμβίωση μεταξύ δυο ανθρώπων είναι μια πολύ σοβαρή υπόθεση. Οι δύο τους αποτελούν δυο διαφορετικές προσωπικότητες και διαφορετικούς χαρακτήρες. Για να πετύχει ο γάμος και η εκπλήρωση των σκοπών του (ενότητα συζύγων, ενότητα γονιών – παιδιών και σωστή ανατροφή των παιδιών) χρειάζονται κάποιες βασικές προϋποθέσεις και θυσίες.  Η οικογένεια είναι το κύτταρο τόσο της εκκλησιαστικής όσο και της κοινωνικής ζωής. Εάν έχουμε αποτυχημένες οικογένειες, τότε θα έχουμε αποτυχημένη κοινωνία και εκκλησιαστική ζωή.  Η συζυγική συνύπαρξη προϋποθέτει συνύπαρξη δυο διαφορετικών ιδιοσυγκρασιών. Λόγω φύσεων και κληρονομικών χαρακτηριστικών αποτελούν δυο ξεχωριστές προσωπικότητες με ελαττώματα, προσόντα και αδυναμίες. Κανείς δεν μπορεί να μοιάζει στον άλλον ή να σκέφτονται με τον ίδιο τρόπο. Υπάρχουν διαφορετικά αναπτυγμένες νοοτροπίες. Κι έτσι, αυτοί οι δυο άνθρωποι καλούνται να ενωθούν και να συνυπάρξουν.  Άρα, η ασυμφωνία χαρακτήρων σε μια συζυγική σχέση είναι κάτι το εντελώς φυσιολογικό και δεν μπορεί να αποτελεί βάσιμο ισχυρισμό για διαζύγια.

6

 Πνευματικές αρχές για ψυχική ανθεκτικότητα και ανάπτυξη των μηχανισμών αντίστασης ως μέσο προστασίας από ποικιλόμορφους κινδύνους:  Πρότυπο ενότητας και συνύπαρξης και υπέρβασης της διαφορετικότητας, ο Χριστός. Όπως ο Χριστός αγαπά την εκκλησία, έτσι και οι σύζυγοι πρέπει να αγαπούν ο ένας τον άλλο.  Όπως ο Χριστός προσέλαβε την ανθρώπινή του φύση έτσι και οι σύζυγοι πρέπει να προσλαμβάνουν ο ένας τον άλλο.  Ο Χριστός σέβεται την ελευθερία του άλλου. Τον αλληλοπεριχωρεί. Έτσι πρέπει να μπει ο ένας μέσα στον άλλο και να ενεργούν με τέτοιο τρόπο ώστε ο ένας να αναπαύει τον άλλο και ο ένας να λαχταρά να είναι μαζί με τον άλλο.  Ο Χριστός συγχωρεί. Κι αυτό είναι ένδειξη ανωτερότητας και πνευματικής δύναμης.  Ο Χριστός τρέφει τους πιστούς. Το ίδιο και οι σύζυγοι τρέφουν και διατηρούν στη ζωή ο

ένας τον άλλο με την αγάπη, τη δύναμη και την ανοχή.  Ο Χριστός δε θέλει την τιμωρία αλλά τη σωτηρία. Διόρθωση των λαθών στην οικογενειακή ζωή και όχι τιμωρία τους.  Ο σκοπός του ανθρώπου είναι να αποκτήσει τη χάρη του Θεού και να σωθεί. Ο γάμος και η οικογενειακή ζωή είναι το μέσο για την απόκτηση αυτή.  Αυτό που μας ταλαιπωρεί είναι ο εγωισμός και η φιλαυτία και όχι τα λάθη των άλλων.

και των παιδιών τους, όπως η ελευθερία και η πρωτοβουλία.  Πρώτο μέλημά μας θα πρέπει να είναι τα παιδιά να αναπτύξουν τέτοιους μηχανισμούς που να είναι σε θέση να πορευθούν στη ζωή στηριζόμενοι στις δικές τους δυνάμεις και μόνο έτσι, ώστε να μπορούν αποτελεσματικά και χωρίς παρενέργειες να αντιμετωπίζουν τους κινδύνους και τις προκλήσεις της καθημερινό-

Πρόεδρος Παγκύπριας Σχολής Γονέων κ. Νίκος Μουλαζίμης  Ο σκοπός για τον οποίο η Σχολή ιδρύθηκε «Η συμβολή στη βελτίωση των τρόπων ανατροφής και διαπαιδαγώγησης των παιδιών, η εφαρμογή σωστών τρόπων στην αντιμετώπιση των σχετικών προβλημάτων και η εξασφάλιση όλων των δυνατών προϋποθέσεων για τη διαμόρφωση μιας, όσο γίνεται, καλύτερης νέας γενιάς, ψυχικά υγιούς, ευτυχισμένης, δημιουργικής και χρήσιμης» δεν μπορεί με κανένα τρόπο να επιτευχθεί εάν δεν υπάρχει η κατάλληλη διαφώτιση και επιμόρφωση των γονιών και των υποψηφίων γονιών σε θέματα ανατροφής και διαπαιδαγώγησης των παιδιών τους.  Οι γονείς αποτελούν τον πιο βασικό εταίρο στο οικοδόμημα της παιδείας και της κοινωνίας γενικότερα.  Οι σημερινοί γονείς, στην προσπάθειά τους να γίνουν καλύτεροι, επιδεικνύουν υπερβάλλοντα ζήλο και έχουν κατά την άποψή μας χειραγωγήσει πολύ βασικά δικαιώματα των νέων

τητας.  Οι στόχοι που φιλοδοξεί το συνέδριο να επιτύχει είναι οι εξής:  Η ανάπτυξη του κεντρικού θέματος του συνεδρίου καθώς και των άλλων δύο εισηγήσεων, με σκοπό οι σύνεδροι να γίνουν δέκτες και κοινωνοί και να λειτουργήσουν σαν πολλαπλασιαστές στη διάχυση των λεχθέντων και των πορισμάτων του συνεδρίου.  Η ευαισθητοποίηση της κοινωνίας και των γονιών σε θέματα επιμόρφωσης όσον αφορά τη διαπαιδαγώγηση και ανατροφή των παιδιών τους.  Η ενημέρωση του κοινού για τις δράσεις και δραστηριότητες της Παγκύπριας Σχολής Γονέων.  Η εμπλοκή και ευαισθητοποίηση όλων των φορέων στην παιδεία με σκοπό την αφιέρωση μεγαλύτερης υποδομής και πόρων προς την κατεύθυνση της επιμόρφωσης και βελτίωσης των γονιών των μαθητών όλων των βαθμίδων εκπαίδευσης.

7

 Πιστεύουμε ότι οι επενδύσεις για την επιμόρφωση των γονιών μπορούν να είναι οι πιο κερδοφόρες, τόσο με απόλυτους ή σχετικούς οικονομικούς όσο, κυρίως, με ποιοτικούς όρους.  Σε μια εποχή που κατά τη άποψή μας βασικά αγαθά όπως η ελευθερία, η πρωτοβουλία και η ανεξαρτησία της άποψης χειραγωγούνται ακόμα και από τους ίδιους τους γονείς των παιδιών τους, δεν μπορεί παρά τέτοιου είδους θέματα όπως του σημερινού συνεδρίου, να μην είναι απαραίτητα έτσι ώστε να γίνει κατανοητό ότι, κανένας, δεν μπορεί και ούτε έχει το δικαίωμα να χειραγωγεί λόγω των αδυναμιών του την πορεία της ομαλής εξέλιξης του χαρακτήρα και της προσωπικότητας των παιδιών και των νέων.

ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ – ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ Εισήγηση κας Παναγιώτας Δημητροπούλου «Εφηβεία και Πρόληψη: Τι κάνουν οι γονείς και τι μπορούν να κάνουν»  Το πιο σημαντικό για τα σημερινά παιδιά είναι να έχουν σωστή αγωγή και φροντίδα από επιμορφωμένους γονείς για να μπορέσουν από νωρίς να ξεδιπλώσουν την προσωπικότητά τους.  Η εφηβεία αναφέρεται και ως «δεύτερη γέννηση» καθώς ο/η έφηβος μεταλλάσσεται με γρήγορους ρυθμούς αφήνοντας πίσω του/ της τον παλιό του/της εαυτό.  Σ αυτή την περίοδο το παιδί αισθάνεται ευάλωτο και πρωταρχικό ρόλο διαδραματίζουν οι γονείς, οι οποίοι πρέπει να αποδεχτούν την αμφισβήτηση της κυριαρχίας τους, διατηρώ8

ντας παράλληλα ένα σταθερό οικογενειακό πλαίσιο.  Υπάρχουν τρία είδη γονέων:  Αυταρχικός: δίνει έμφαση στο σεβασμό, υιοθετεί απόλυτες αρχές και περιορίζει την αυτονομία του εφήβου  Επιτρεπτικός: αποδέχεται και ανέχεται οποιαδήποτε συμπεριφορά του εφήβου αλλά δεν αναλαμβάνει την ευθύνη του στην ανατροφή του εφήβου.  Δημοκρατικός: θέτει όρια. Αφήνει τον έφηβο να εκφράζει τη γνώμη του και χρησιμοποιεί λογικά επιχειρήματα για τις πρακτικές που εφαρμόζει και ανταποκρίνεται σε ένα πολύ σημαντικό κομμάτι, τις συναισθηματικές ανάγκες του εφήβου.  Οι ψυχοσυναισθηματικές ανάγκες είναι μια εξαιρετικά σημαντική πτυχή η οποία εξελίσσεται συνεχώς από την παιδική ηλικία.

 Ο γονιός – συναισθηματικός μέντορας, βάζει όρια σε ανεπιθύμητες συμπεριφορές αλλά δε λέει στον έφηβο, τι πρέπει να νιώσει. Μπορεί να υπάρχει καθοδήγηση στη λήψη αποφάσεων, αλλά η απόφαση ανήκει στο παιδί και είναι πολύ σημαντικό.  Η μητέρα έχει ιδιαίτερο ρόλο. Η γονεϊκή φροντίδα αποτελεί ανέκαθεν μητρικό χαρακτηριστικό. Η μητέρα αποτελεί τον πρώτο συναισθηματικό δεσμό με το παιδί. Αυτή εμπλέκεται στις πλείστες δραστηριότητες του παιδιού. Αυτά τα χαρακτηριστικά συνεχίζουν να επιδρούν στην εφηβεία αλλά οι μητέρες πρέπει σταδιακά να αποδεχτούν ότι δεν είναι παντοδύναμες.  Η θετική γονεϊκότητα είναι συνυφασμένη με την ψυχική ανθεκτικότητα.  Η ψυχική ανθεκτικότητα είναι χαρακτηριστικό όλων των ατόμων αλλά εκδηλώνεται διαφορετικά και σε διαφορετικά στάδια, επηρεαζόμενη από πολλούς παράγοντες όπως η οικογένεια κλπ.  Προστατευτικοί παράγοντες είναι:  Η ανάληψη πρωτοβουλίας: ο έφηβος να αισθάνεται ότι έχει τον κύριο ρόλο του εαυτού του (διαδικασία αυτορρύθμισης)  Ο σημαντικός ενήλικας: οι γονείς ή ένα άτομο εκτός οικογένειας που πιστεύει στις ικανότητες και δυνατότητες του εφήβου  Ανάπτυξη διαπροσωπικών σχέσεων: να νιώθουν ότι ανήκουν σε μια ομάδα  Η ενασχόληση με δραστηριότητες που ενισχύουν την αυτοπεποίθησή τους (ο προσωπικός χώρος επιτυχίας τους)  Οι έφηβοι με ψυχική ανθεκτικότητα, έχουν περισσότερες διαπροσωπικές και κοινωνικές

ικανότητες σε όλη την υπόλοιπη ζωή τους  Η ενίσχυση της ψυχικής ανθεκτικότητας από τους γονείς προς τους εφήβους είναι σημαντική γιατί οι έφηβοι διαχειρίζονται με άλλο τρόπο την εμπλοκή τους σε επικίνδυνες συμπεριφορές (ουσίες, διαδίκτυο, παραβατικές συμπεριφορές).  Ψυχική ανθεκτικότητα είναι η πρόληψη για διαχείριση των προκλήσεων και τον τρόπο εμπλοκής και πειραματισμού των εφήβων, κάτι που πολλές φορές δεν μπορούμε να αποφύγουμε.  Γονεϊκή εποπτεία: δίνει την αίσθηση του ελέγχου της κατάστασης και της πρόληψης. Ερευνητικά αυτή η αίσθηση έχει αποδειχτεί ψευδαίσθηση. Έρευνες κατέδειξαν ότι δεν έχει αποτελέσματα ή τον αναμενόμενο έλεγχο και οι γονείς παραιτούνται.  Αυτό που λειτουργεί περισσότερο είναι η αποκάλυψη των παιδιών. Να έχουν την αίσθηση της ελευθερίας να εκφράζουν τις επιθυμίες τους από μόνα τους, για κάτι που αισθάνονται ότι θέλουν να κάνουν.  Στον έφηβο δε λέμε «τι θα κάνεις» αλλά «τι θα έκανα εγώ στη θέση σου».  Πρόληψη, δεν είναι να προσπαθείς να αποφύγεις κάτι. Είναι η δημιουργία ψυχικών και συναισθηματικών αντισωμάτων στο παιδί. Να ξέρει ο έφηβος ότι υπάρχει κάποιος στον οποίο μπορούν να ακουμπήσουν εκφράζοντας τις συναισθηματικές τους ανάγκες

Εισήγηση κας Αγγελικής Ανδρέου «Η οικογένεια ως πλαίσιο ανάπτυξης του παιδιού: πρακτικές για θετική γονεϊκότητα»  Η οικογένεια αποτελεί το πρώτο και το βασι9

κότερο πλαίσιο ανάπτυξης με τη μεγαλύτερη επίδραση πάνω στο αναπτυσσόμενο παιδί.  Δεν υπάρχει ατομική εξέλιξη αλλά πολλά συστήματα συν-εξέλιξης στο άμεσο και ευρύτερο περιβάλλον του παιδιού.  Οι γονείς βάζουν τα θεμέλια στην ανάπτυξη της προσωπικότητας του παιδιού αποτελώντας το βασικό πρότυπο συναισθηματικής και επικοινωνιακής ανάπτυξης.  Ο ρόλος του γονιού απαιτεί αρετές όπως η υπομονή και η επιμονή και προϋποθέτει αποθέματα ψυχικής και σωματικής δύναμης και αγάπης. Χρειάζεται όμως πάνω από όλα γνώση και ενημέρωση.  Το να ζητά κάποιος βοήθεια, γνώση και στήριξη από ειδικό, είναι ένδειξη υπευθυνότητας και ωριμότητας και όχι αδυναμίας.  Γονιός δε γεννιέσαι… Γονιός γίνεσαι!  Η θετική γονεϊκότητα περιλαμβάνει αμοιβαίο σεβασμό, διευκόλυνση της ανάπτυξης του παιδιού με ένα εποικοδομητικό τρόπο χωρίς τη χρήση βίας. Ο καθορισμός ορίων, η εποικοδομητική ακρόαση, η ομαδική εργασία και η θετική συμπεριφορά απέναντι στα παιδιά του αποτελούν τις βασικές παραμέτρους της θετικής γονεϊκότητας.  Η θετική γονεϊκότητα προϋποθέτει την ανάπτυξη μιας θετικής σχέσης μεταξύ γονιού και παιδιού βασισμένη στον αμοιβαίο σεβασμό και την ισότητα στην αξιοπρέπεια, στην αυθεντικότητα, στην ακεραιότητα και στην ευθύνη του κάθε ατόμου με στόχο την ανάπτυξη και ευημερία του παιδιού.  Οι άξονες της θετικής γονεϊκότητας είναι η γονεϊκή φροντίδα, η στήριξη και η καθοδήγηση.

10

 Θετική γονεϊκότητα είναι η αγάπη και η στοργή: αν και αυτονόητες, δεν υπάρχουν πάντα. Συνδέεται με υψηλότερη αυτοεκτίμηση και λιγότερα προβλήματα συμπεριφοράς στην εφηβική ηλικία. Όχι σε αγάπη με όρια ή ανταλλάγματα. Το να αγαπάμε απλά το παιδί μας δεν είναι αρκετό. Πρέπει να το αγαπάμε χωρίς όρια γι’ αυτό που είναι.  Θετική γονεϊκότητα είναι ο σεβασμός: σεβασμός στον προσωπικό χώρο, στα συναισθήματά του και στις επιλογές του  Οι γονείς μπορούν να ακολουθούν κάποιες πρακτικές τακτικές όπως:  Συχνή θετική προσοχή και επικοινωνία με τα παιδιά τους.  Να προσπαθούν να μπουν στη θέση του παιδιού τους.  Καθορισμός των δικαιωμάτων και των υποχρεώσεων του παιδιού.  Βοηθούμε το παιδί να καταλάβει τις συνέπειες των επιλογών του. Αποφεύγουμε τις απολυταρχικές εκφράσεις (θα κάνεις αυτό γιατί έτσι είπα, εγώ αποφασίζω κλπ).  Ενθαρρύνουμε τις επιθυμητές συμπεριφορές αγνοώντας τις ανεπιθύμητες. Ο έπαινος είναι πολύ σημαντικός στη σωστή ανατροφή του παιδιού μας. Επαινούμε την προσπάθεια και όχι μόνο την επιτυχία.  Εστιάζουμε στην προσπάθεια και όχι στο αποτέλεσμα.  Γινόμαστε πρότυπα συμπεριφοράς.  Διατηρούμε θετικό συναισθηματικό τόνο στις αντιδράσεις μας.  Δημιουργούμε κλίμα ασφάλειας, εμπιστοσύνης και αισιοδοξίας στο σπίτι.

 Συνέπεια στις αντιδράσεις μας.  Ευελιξία στις επιλογές και πράξεις των παιδιών μας. Να υπάρχει πάντα περιθώριο συμβιβασμού.  Ευελιξία στη συζήτηση. Ακούμε πρώτα και μετά αποφασίζουμε. Δίνουμε βάση στα μη λεκτικά μηνύματα που στέλνει το παιδί.  Τα δικά μας μη λεκτικά μηνύματα (στάση σώματος, τόνος φωνής, ήχος) πρέπει να δίνουν θετικά μηνύματα.  Κατεβαίνουμε στο ύψος του παιδιού και του μιλάμε με τόνο ήρεμο και θετικό για να πάρει τα μηνύματα που θέλουμε.  Συμπεριλαμβάνουμε το παιδί στη λήψη αποφάσεων.  Δίνουμε ευθύνες και αρμοδιότητες ανάλογα με την ηλικία του παιδιού.

ψυχικής ανθεκτικότητας.  Ορισμός ψυχικής ανθεκτικότητας: φαινόμενο ή διαδικασία που εστιάζεται στη θετική προσαρμογή του ατόμου παρά τις δυσχέρειες ή τραυματικές εμπειρίες που έχει.  Σημαντικός παράγοντας είναι η γονική συμπεριφορά.  Η γονική εμπλοκή στην εκπαίδευση του παιδιού θα πρέπει να γίνεται με μέτρο.  Αποφυγή του υπερπροστατευτισμού αλλά και της αδιαφορίας.

Εισήγηση κ. Αναστάσιου Ματσόπουλου «Η ανάπτυξη μηχανισμών αντίστασης ως μέσο προστασίας από τους κινδύνους – ψυχική ανθεκτικότητα»  Η ψυχική ανθεκτικότητα βασίζεται στην αύξηση των προστατευτικών παραγόντων που δημιουργούν μιαν ασπίδα προστασίας και στη μείωση των παραγόντων επικινδυνότητας που κάνουν τα παιδιά ευάλωτα σε προβληματικές συμπεριφορές και στην ψυχοπαθολογία.  Η φτώχεια (παράδειγμα η Ελλάδα σήμερα), οι ψηλές απαιτήσεις, η γονική απόρριψη, τα καθημερινά εμπόδια και δυσκολίες ή οι τραυματικές εμπειρίες όπως η βία, είναι σημαντικοί παράγοντες ψυχικής ευαλωτότητας.  Η οικογένεια και το σχολείο έχει να παίξει έναν πολύ σημαντικό ρόλο στον τομέα της

 Θα πρέπει να υπάρχει ενθάρρυνση των παιδιών για κατάκτηση δεξιοτήτων.  Στοργή και σταθερότητα, ανταπόκριση στις ανάγκες του παιδιού  Η ψυχική ανθεκτικότητα δεν είναι κάτι σταθερό ή μόνιμο. Αλλάζει από στιγμή σε στιγμή και επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες σε κάθε χρονική στιγμή.  Ένα γονικό στιλ που είναι στοργικό, βάζει όρια αλλά εμπεριέχει διαπραγμάτευση, είναι ευαίσθητο στις ανάγκες του παιδιού και υπο11

στηρικτικό στις δυσκολίες που βιώνει, προάγει την ψυχική ανθεκτικότητα.  Τα παιδιά που έχουν γονεϊκή στήριξη τείνουν να είναι ανθεκτικά, να μένουν μακριά από ουσίες και παραβατικές συμπεριφορές και ψυχικές παθήσεις.  Η διδασκαλία του εφήβου στο πώς να σκέφτεται και να αποφασίζει για τις επιλογές της ζωής του, είναι από τις πλέον αποτελεσματικές μεθόδους για καλλιέργεια ανθεκτικότητας ώστε οι έφηβοι να αντισταθούν και να μειωθεί η εμπλοκή τους με τα ναρκωτικά και το αλκοόλ.  Το χρόνιο στρες κάνει το παιδί πιο ευάλωτο.  Η απόρριψη που μπορεί να αισθανθεί το παιδί, είτε από την οικογένεια είτε από τους φίλους και το σχολείο, συνδέεται με την ευαλωτότητά του και υποσκάπτει την ψυχική ανθεκτικότητά του. Είτε αυτό είναι παραμέληση είτε κακοποίηση. Υπάρχει και η αδιαφοροποίητη απόρριψη στην οποία είμαστε παρόντες - απόντες (είμαστε εκεί, μας αντιλαμβάνεται το παιδί, αλλά δε δίνουμε στο παιδί σημασία και δεν συμμετέχουμε στη ζωή του).  Υπάρχουν προστατευτικοί παράγοντες όπως:  Ισχυροί συναισθηματικοί δεσμοί του παιδιού με τους γονείς  Η παρακολούθηση της ζωής και των δραστηριοτήτων του παιδιού από τους γονείς  Όρια και συνεπής διαχείριση των συνεπειών  Επιτυχία στο σχολείο  Συμμετοχή σε αθλητικές ή άλλες εξωσχολικές δημιουργικές δραστηριότητες  Είναι η ώρα να περάσουμε στα σχολεία την παιδεία της ψυχικής ανθεκτικότητας!  Οι στόχοι που πρέπει να θέσουν οι εκπαιδευ12

τικοί και οι γονείς είναι:  Οι ενήλικες να μην αποτελούν πηγή απόρριψης των παιδιών.  Να βοηθούν στη διαχείριση των αρνητικών συναισθημάτων  Να βοηθούν τα παιδιά στην αποτελεσματική διαχείριση του στρες (λιγότερος φόρτος εργασιών και εξωσχολικών δραστηριοτήτων και περισσότερη ψυχαγωγία, χαλάρωση και ελεύθερος χρόνος)  Ο στόχος των γονιών πρέπει να είναι η κατανόηση των πηγών του στρες των παιδιών και η βοήθεια στη διαχείρισή του (κατανόηση αρνητικών συναισθημάτων και κατανόηση της δικής μας συμβολής στη δημιουργία αυτού του στρες)  Οι εκπαιδευτικοί είναι άνθρωποι κλειδιά για να καλλιεργήσουμε σχέσεις στα παιδιά ιδιαίτερα στα λιγότερο ψυχικά ανθεκτικά.  Αν βοηθήσουμε τους νέους ανθρώπους να διαχειριστούν τις δυσκολίες και τους στρεσογόνους παράγοντες, τους κάνουμε πιο ανθεκτικούς στα δύσκολα.  Πρέπει να δείχνουμε ευαισθητοποίηση και κατανόηση και να αποφεύγουμε τα κηρύγματα.  Γινόμαστε μέντορες υποστήριξης και καθοδήγησης. Συμβουλεύουμε και δεν συμβάλλουμε στην απόρριψη των εφήβων.  Μαθαίνουμε να ερμηνεύουμε τα συναισθήματα των εφήβων. Δεν τους λέμε να μη βιώνουν αυτά τα συναισθήματα αλλά τους εξηγούμε ότι κι εμείς τα έχουμε βιώσει.  Μιλάμε με σεβασμό στον έφηβο. Δεν ασκούμε συναισθηματική ή και ψυχολογική βία.  Διαπραγματευόμαστε και συνδιαλεγόμαστε.

 Στοχεύουμε στο να κεντρίσουμε την κριτική σκέψη και να κάνουμε τον έφηβο να δει τη σύνδεση πράξεων και συνεπειών.  Δίνουμε επιλογές στα παιδιά και τα επαινούμε για τα θετικά τους χωρίς να επικεντρωνόμαστε στα αρνητικά.  Ύψιστος στόχος η επικοινωνία και αποφυγή αυταρχικών συμπεριφορών.

ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ – ΣΥΖΗΤΗΣΗ

 Συζήτηση επί του θέματος της στήριξης του παιδιού στο θέμα της κατ’ οίκον εργασίας. Πώς την ορίζουμε; Α. Ανδρέου: Σύμφωνα με τις οδηγίες του Υπουργείου Παιδείας, οι εκπαιδευτικοί πρέπει να βάζουν στα παιδιά κατ’ οίκον δημιουργική δουλειά. Ο ρόλος του γονιού σ’ αυτό πρέπει να είναι υποστηρικτικός (επίβλεψή – έπαινος και όχι προστατευτισμός ή αμέλεια) Π. Δημητροπούλου: Η καθοδηγητική βοήθεια των παιδιών είναι το κλειδί της ανάπτυξής του. Πρέπει να υπάρχει στήριξη και έλεγχος αλλά όχι αντικατάσταση του εκπαιδευτικού από το γονιό. Α. Ματσόπουλος: Δεν πρέπει ο γονιός να παίρνει τις ευθύνες του παιδιού πάνω του γιατί έτσι υποσκάπτεται η εξέλιξή του.

 Άποψη για τις ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης Α. Ματσόπουλος: Οι ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης είναι κάτι θετικό, αλλά δεν παύει να υπάρχουν και κίνδυνοι για τους οποίους πρέπει να συζητάμε με τα παιδιά, να τους θέτουμε εις γνώση τους και να υπάρχει κάποιος έλεγχος. Ναι λοιπόν στις ιστοσελίδες αυτές δεδομένου ότι βοηθάμε το παιδί να προστατευτεί από κάποιες αρνητικές εξελίξεις.  Βασικός άξονας και των τριών εισηγήσεων είναι ότι η αγωγή και η διαπαιδαγώγηση των παιδιών είναι απλή υπόθεση, φτάνει οι γονείς να ακολουθούν τέσσερεις απλές πρακτικές: ενθάρρυνση, επιβεβαίωση, επίδειξη σημασίας και στήριξη. Π. Δημητροπούλου: Οι γονείς φορτώνονται ευθύνες και γίνονται ενοχικοί. Είναι πολύ σημαντικός παράγοντας το ποιο πρότυπο γονέα είχαν οι ίδιοι ως παιδιά Α. Ανδρέου: Οι σχέσεις δεν είναι μονόδρομος. Η δυναμική των σχέσεων και ο τύπος του παιδιού καθορίζουν τη συμπεριφορά του και τη συμπεριφορά των γονιών προς αυτό. Στην προσπάθειά μας να προστατεύσουμε τα παιδιά μας τους λέμε τι να μην κάνουν αφήνοντας τα εκτεθειμένα εφόσον δεν τους λέμε τι να κάνουν.  Σε ποιο σημείο επηρεάζει ο τρόπος ανατροφής των γονιών στην ανατροφή των δικών τους παιδιών; Και ποια τα όρια των γονιών; Α. Ανδρέου: ο τρόπος που μεγάλωσε κάποιος είναι και ο τρόπος που θα μεγαλώσει τα παιδιά του. Τα όρια των γονιών βασίζονται στη σχέση σεβασμού και ισότητας. Συζητάμε και ζητάμε πράγ13

ματα στη βάση των δυνατοτήτων του παιδιού. Π. Δημητροπούλου: Όταν ο γονιός συνειδητοποιήσει κάποια κακώς έχοντα στη δική του ανατροφή, ίσως μπορέσει να αλλάξει κάποια από αυτά αλλά όχι όλα. Η σχέση γονέα παιδιού πρέπει να είναι συμπληρωματική και δεν μπορεί ο γονιός να είναι ίσος με το παιδί του. Α. Ματσόπουλος: Δεν αξίζει τον κόπο να στρεσάρουμε τα παιδιά γιατί αυτό θα έχει αντίθετο από το επιθυμητό αποτέλεσμα. Αν ξεπεράσεις τα όρια και στερήσεις αυτονόητα πράγματα από το παιδί όπως ο ελεύθερος τους χρόνος, αυτό θα αντιδράσει.  Άποψη για τα φροντιστήρια των παιδιών. Πού αρχίζουμε και πού τελειώνουμε; Π. Δημητροπούλου: Πρέπει να ενεργούμε ρωτώντας τον εαυτό μας «Υπάρχει ελεύθερος χρόνος για το παιδί μέσα στην βδομάδα;». Κι αν για τα παιδιά που πάνε λύκειο υπάρχει ανάγκη για φροντιστήρια αν θέλουν να περάσουν στο πανεπιστήμιο, ποια η ανάγκη για τα παιδιά του δημοτικού; Το παιδί δεν θα μπορεί να ανταποκριθεί.  Οι γονείς κάνουν πολλά λάθη. Τα χρόνια περνούν και χάνεται η απόλαυση του γονιού για το παιδί του. Μήπως υπάρχει κοινωνική πίεση; Α. Ανδρέου: Μεγάλη σημασία έχει το πώς μεγαλώνει το παιδί και σε ποια πράγματα μαθαίνει να δίνει σημασία. Αν το μάθουμε να είναι χαρούμενο για απλά και δημιουργικά πράγματα, σε αυτά θα δίνει αξία. Π. Δημητροπούλου. Οι γονείς δεν τα κάνουν όλα λάθος. Και τα παιδιά είναι μια τεράστια ευκαιρία για τους γονείς για να γίνουν καλύτεροι άνθρωποι.

14

 Γιατί η γενιά των σημερινών γονιών ήταν πιο ώριμη από τη σημερινή νέα γενιά, χωρίς να έχουν πάει σε επιμορφωτικά σεμινάρια; Π. Δημητροπούλου: Αυτή η άποψη είναι μύθος. Δεν μπορούμε να συγκρίνουμε τη δική μας γενιά με τη νέα γενιά. Ούτε και να ορίσουμε την ωριμότητα. Υπάρχουν πολλές και μεγάλες διαφορές σήμερα από την εποχή μας. Αν δεχτούμε ότι υπάρχουν αυτές οι διαφορές, τότε θα είμαστε και πιο ήρεμοι και πιο κοντά στη νέα γενιά.  Χειρισμός του παιδιού που δεν θέλει να πάει σχολείο. Α. Ματσόπουλος: Αυτό αποτελεί σύνθετο θέμα και η κάθε περίπτωση πρέπει να εξετάζεται διαφορετικά. Πρέπει όμως να βρίσκουμε την αιτία για την οποία το παιδί δεν θέλει να πάει σχολείο και να το λύουμε σε συνεργασία με το ίδιο το σχολείο.  Ανταγωνιστικότητα μεταξύ αδελφών. Π. Δημητροπούλου: Η ανταγωνιστικότητα εξηγείται σε επίπεδο οικογενειακού συστήματος. Τα παιδιά κληρονομούν κάποια χαρακτηριστικά και από τους δυο γονείς. Πρέπει κανείς να εξετάσει τις σχέσεις μέσα στην οικογένεια, όπως το αν υπάρχει λιγότερη προσοχή σε κάποιο από τα παιδιά ή επίδειξη περισσότερης αγάπης και προτίμησης σε κάποιο άλλο από αυτά. Υπάρχουν πολλά συναισθηματικά μηνύματα που λαμβάνουν τα παιδιά, ακόμη και χωρίς να το αντιληφθούν οι γονείς.

Η Κοινωνικοποίηση των παιδιών

Μιχάλης Ιωάννου Εκπαιδευτικός Ψυχολόγος Η ανατροφή των παιδιών και η διαμόρφωσή τους σε υγιή κύτταρα της κοινωνίας μας, αναμφίβολα αποτελεί τη φιλοδοξία και το στόχο κάθε ευαισθητοποιημένου γονέα. Ιδιαίτερα στις μέρες που διανύουμε, η κοινωνικοποίηση των παιδιών δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση μιας και πολλά είναι αυτά που μπορούν να σταθούν τροχοπέδη, αλλά την ίδια στιγμή εξίσου πολλά είναι τα εργαλεία που μπορεί να χρησιμοποιήσει ένας γονιός για να πετύχει τους στόχους του. Γι’ αυτό το βαρυσήμαντο θέμα συζητήσαμε με τον κύριο Μιχάλη Ιωάννου, Εκπαιδευτικό Ψυχολόγο και πρώην Προϊστάμενο της Υπηρεσίας Εκπαιδευτικής Ψυχολογίας του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού, στον οποίο υποβάλαμε μερικά από τα πλέον καυτά ερωτήματα που απασχολούν σήμερα τους γονείς.

Ο κος Ιωάννου, στην εισαγωγή του, ανέφερε ότι η οικογένεια μέσα στην οποία γεννιέται και μεγαλώνει ένα παιδί παίζει καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του, στην ανάπτυξη μηχανισμών αντίστασης και προστασίας του για τους οποιουσδήποτε κοινωνικούς κινδύνους θα τον δυσκολέψουν και θα τον απειλήσουν μεγαλώνοντας. Θα πρέπει βασικά να καταφέρει η οικογένεια να κτίσει ένα ψηλό επίπεδο ανθεκτικότητας στα παιδιά ως το βασικό εφόδιο για προστασίας τους. Ο ρόλος της οικογένειας είναι να ικανοποιήσει στα παιδιά τις βασικές ψυχοσυναισθηματικές τους ανάγκες όπως είναι η αγάπη, η ασφάλεια, η υποστήριξη, το ενδιαφέρον για τη ζωή, να τους καλλιεργήσει όρια συμπεριφοράς και να τους αναπτύξει την αυτοπεποίθηση και την αυτοεκτίμησή τους. Οι γονείς είναι τα πρότυπα των παιδιών, τους οποίους βλέπουν, μιμούνται και αντιγράφουν. Είναι σημαντικό για την ανάπτυξη των παιδιών οι 15

γονείς να κατανοούν τα παιδιά, να τα ακούουν, να τα δέχονται όπως είναι, να τους επιτρέπουν να εκφράζουν τα συναισθήματά τους και βεβαίως να τα στηρίζουν και να τα ενθαρρύνουν. Θα πρέπει οι γονείς ιδιαίτερα στην παιδική αλλά και την εφηβική ηλικία να βάλουν προτεραιότητα τα παιδιά τους και να επενδύσουν σε αυτά πολύ χρόνο και πολλή υπομονή. Κύριε Ιωάννου, πόσο μπορεί το σχολείο να διαμορφώσει το χαρακτήρα ενός παιδιού; Όλα τα παιδιά φέρνουν μαζί τους κάποια χαρακτηριστικά. Κάποια είναι από ιδιοσυγκρασία εύκολα ή δύσκολα, κάποια κοιμούνται περισσότερο και άλλα λιγότερο. Με ό,τι ειπώθηκε στην εισαγωγή η οικογένεια διαμορφώνει σε μεγάλο βαθμό το χαρακτήρα και τον τρόπο συμπεριφοράς του παιδιού. Είναι όμως σίγουρο και πολλές έρευνες το διαπιστώνουν, πως το σχολείο στο οποίο φοιτούν όλα τα παιδιά και για πολλά χρόνια έχει απεριόριστο περιθώριο να διαμορφώσει το χαρακτήρα τους. Το ότι ένα παιδί νιώΘει καλά στο σχολείο, το ότι ενθαρρύνεται από το δάσκαλο, το ότι το σχολικό κλίμα είναι καλό και θετικό, συντελούν σε θετική διαμόρφωση του χαρακτήρα του παιδιού. Αν ένα παιδί καταφέρνει να έχει επιτυχίες στη μάθηση και σε άλλους τομείς οδηγεί θετικά στη διαμόρφωση του χαρακτήρα του. Αντίθετα, αν βιώνει αποτυχία και αποδοκιμασία δημιουργούνται δυσκολίες και αδιέξοδα. Ποιες είναι οι συνηθισμένες ομάδες παιδιών; Ευαίσθητα, σκληρά... Κάποια χαρακτηριστικά είναι πιο εμφανή σε κάποια παιδιά, το περιβάλλον όμως στο οποίο μεγαλώνουν διαφοροποιεί σημαντικά αυτά τα 16

χαρακτηριστικά. Πιστεύω πως δεν πρέπει να κατηγοριοποιούνται - ομαδοποιούνται τα παιδιά. Θα πρέπει να τα βλέπουμε, να τους μιλούμε και να τα χειριζόμαστε με βάση τις προσωπικές τους ανάγκες με τρόπο ώστε να αναπτύξουν τις δυνατότητες και τα ταλέντα τους. Η προσέγγιση του εκπαιδευτικού διαφοροποιεί τα πιο πάνω χαρακτηριστικά των παιδιών. Οι έρευνες φανερώνουν πως όταν έχουμε θετικές προσδοκίες έναντι των παιδιών και πιστεύουμε ότι αυτά μπορούν να αλλάξουν, η διαφοροποίηση προς το καλύτερο γίνεται πραγματικότητα.

Να πάρουμε τυχαία ένα όνομα... Σωστός εκπαιδευτικός είναι ο κύριος Παπαδόπουλος ή ο κύριος Μιχάλης; Πολλές έρευνες φανερώνουν ότι τα χαρακτηριστικά του σωστού εκπαιδευτικού είναι τα ακόλουθα: Αυτός που είναι καλό πρότυπο για τα παιδιά, αυτός που τα ενισχύει και τα ενθαρρύνει ανάλογα με τις ανάγκες και τις δυνατότητές τους. Δε ζητείται, ιδιαίτερα σήμερα, από τον εκπαιδευτικό να φροντίσει μόνο μαθησιακά τα παιδιά, αλλά κυρίως να τα στηρίξει συναισθηματικά και κοινωνικά.

Ο ρόλος του εκπαιδευτικού στην κοινωνικοποίηση του μαθητή; Κοινωνικοποίηση σημαίνει να υιοθετήσει κάποιος τους κανόνες της ομάδας. Ο εκπαιδευτικός μπορεί να βοηθήσει στην κοινωνικοποίηση των παιδιών μέσα από την ενθάρρυνση και παρότρυνση να συμμετέχουν τα παιδιά σε ομάδες. Το παιδί κοινωνικοποιείται επίσης μέσα από το πρότυπο του εκπαιδευτικού και τους μηχανισμούς της ταύτισης τόσο μαζί του όσο και με τα άλλα παιδιά και της μίμησης.

Ένα καταπιεσμένο παιδί στο σπίτι, λειτουργεί καλύτερα στο σχολείο; Το παιδί μεταφέρει συνήθως τις δυσκολίες και τα προβλήματα από την οικογένεια στο σχολείο. Η απάντηση είναι ότι η λειτουργία ενός παιδιού καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από το περιβάλλον, τη στάση και τη συμπεριφορά των άλλων απέναντί του.

Ένα παιδί που δεν κοινωνικοποιείται με κανένα τρόπο, που πάντα βλέπει το πάτωμα, πώς διαχειρίζεται ένας δάσκαλος; Επαναλαμβάνω, πως η οικογένεια παίζει καθοριστικό ρόλο στο θέμα της προετοιμασίας του παιδιού για τη ζωή. Εάν ένα παιδί στερείται αυτοπεποίθησης και αυτοεκτίμησης και οι κοινωνικές του δεξιότητες είναι περιορισμένες, θα πρέπει κάποιος να ψάξει τους λόγους. Το σχολείο πάντοτε μπορεί να βοηθήσει σε τέτοιες περιπτώσεις, γιατί οι δάσκαλοι είναι καλύτερα επιμορφωμένοι.

Όταν βλέπεις ένα παιδί, σαφώς επηρεασμένο από την κατάσταση στο σπίτι, να είναι κλειστό στον εαυτό του πώς το βοηθάς; Ένα παιδί κλειστό στον εαυτό του σημαίνει ανασφάλεια και έλλειψη εμπιστοσύνης στις ικανότητές του. Χρειάζεται αν του δώσουμε ευκαιρίες να μιλήσει, να εκφράσει τις δυσκολίες του, να του πούμε ότι είναι καλός και πως αξίζει, χρειάζεται να πιστέψει στον εαυτό του. Ο χρόνος, η υπομονή και η ενθάρρυνση από πλευράς του περιβάλλοντος, είναι «τα φάρμακα» για να πιστέψει και να ανοιχτεί στους άλλους.

Το ξύλο βγήκε απ’ τον παράδεισο...; Η χρησιμοποίηση ξύλου δείχνει δύναμη και εξουσία και προξενεί αθεράπευτη ζημιά στην ψυχή του παιδιού. Τίποτε δεν πετυχαίνεται σήμερα με αυτό το μέσο και την καταπίεση, γιατί οποιεσδήποτε επιτυχίες απαιτούν τη συμμετοχή, την εμπλοκή και την αξιοποίηση των δυνατοτήτων του παιδιού. Τι σημαίνει για ένα παιδί η τιμωρία; Σημαίνει καταστροφή, σημαίνει υποτίμησή του. Τα πιο πάνω οδηγούν σε αποτυχία. Είναι καλό στις περιπτώσεις που το παιδί παρουσιάζει προβλήματα, ανυπακοή, να χρησιμοποιούνται λογικές συνέπειες για διόρθωση της συμπεριφοράς του παρά η τιμωρία. Τα παιδιά πάντα αντιδρούν στην αλλαγή τάξης. Γιατί χρειάζεται το σχολείο να χωρίζει τους μαθητές από τις παρέες που έχουν κάνει; Τις περισσότερες φορές για το χωρισμό των μαθητών στις τάξεις συντρέχουν διοικητικοί λόγοι, όπως αλλαγές των δασκάλων στο σχολείο, η αύξηση ή μείωση των μαθητών στην τάξη. Άλλες φορές απαιτείται να διαφοροποιηθούν οι δυναμικές σε μια τάξη ώστε να ελεγχθούν είτε η συμπεριφορά των μαθητών ή το μαθησιακό κλίμα. Κάθε αλλαγή προκαλεί ακόμα και σε εμάς τους μεγάλους προβλήματα ανασφάλειας και άγχους. Είναι γι’ αυτό που οι αλλαγές πρέπει να γίνονται κατόπιν πολλής μελέτης και να ενημερώνονται εκτενώς τα παιδιά και οι γονείς τους προληπτικά.

17

ΨΥΧΙΚΗ ΑΝΘΕΚΤΙΚΟΤΗΤΑ των Παιδιών και ο Κομβικός Ρόλος των Γονέων & των Εκπαιδευτικών Αναστάσιος Ματσόπουλος, Ph.D. Επίκ. Καθηγ. Σχολικής Ψυχολογίας Πανεπιστήμιο Κρήτης Επισκέπτης Καθηγ. Πανεπιστημίου Κύπρου Email: matsopoulos@gmail.com

Ψυχική Ανθεκτικότητα (ΨΑ) μπορεί να οριστεί ως ένα πολυμορφικό γνώρισμα (χαρακτηριστικό) ενός ατόμου (μαθητή) με επίκεντρο μια διαδικασία που εστιάζεται στη θετική προσαρμογή του, παρά τις σημαντικές δυσχέρειες ή τραυματικές εμπειρίες που βιώνει. Για να μπορούμε λοιπόν να μιλάμε για ψυχική ανθεκτικότητα, θα πρέπει να γίνει αναφορά σε δύο συστατικά: (1) Μια δυσχέρεια, τραυματικό γεγονός, εμπόδιο ή ένας ή περισσότεροι στρεσογόνοι παράγοντες και (2) Η επιτυχημένη προσαρμογή του ατόμου στα νέα δεδομένα. Έτσι η ψυχική ανθεκτικότητα δε μετριέται άμεσα, αλλά έμμεσα με αποδείξεις από αυτά τα δύο συστατικά της (Luthar, 2006).

Σύμφωνα με τη Masten (1994), η ψυχική ανθεκτικότητα μπορεί να οριστεί ως ένα πλέγμα χαρακτηριστικών που καλλιεργούν διαδικασίες προσαρμογής του ατόμου παρά τα εμπόδια, τις αντιξοότητες και τη γενικευμένη ευαλωτότητα που αντιμετωπίζει λόγω των διαφόρων συνθηκών. Λαμβάνοντας μια αλληλεπιδραστική προσέγγιση στην ερμηνεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς, η θετική προσαρμογή ενός ατόμου είναι μια συνεχής διαδικασία και χαρακτηρίζεται από αλληλεπιδράσεις μεταξύ των συστημάτων του ατόμου, δηλαδή της οικογένειας, της κοινότητας, αλλά και της ευρύτερης κοινωνίας (Μasten & 18

Garmezy, 1985). Οι Freitas και Downey (1998) υποστηρίζουν ότι η κατανόηση της ψυχικής ανθεκτικότητας επικεντρώνεται στο να εντοπιστεί η δυναμική διαδικασία προσαρμογής του ατόμου όταν αντιμετωπίζει δυσχέρειες, παρά να εντοπιστούν οι στατικοί προστατευτικοί παράγοντες (ή παράγοντες επικινδυνότητας) ή ακόμα ορατά και μετρήσιμα αποτελέσματα. Αυτή η όλη σύνθετη αλληλεπίδραση μεταξύ του περιβάλλοντος και των χαρακτηριστικών των παιδιών εξηγεί το γεγονός ότι τα παιδιά μερικές φορές και σε μερικές περιστάσεις μπορεί να επιδείξουν ψυχική ανθεκτικότητα ενώ σε άλλες περιπτώσεις όχι. Η σημασία της ευαλωτότητας (risk) και των προστατευτικών παραγόντων μπορεί να αλλάξει στα διαφορετικά στάδια της ζωής των παιδιών. Ο McDonald και οι συνεργάτες του (2003) υποστηρίζουν ότι αυτά τα χαρακτηριστικά του ατόμου που βοηθούν στην επιτυχή του προσαρμογή και εμπεριέχονται στον ορισμό της Ψυχικής Ανθεκτικότητας της Masten (1994), ενδυναμώνουν όχι μόνο την ψυχική υγεία, αλλά και προοωθούν την κατάκτηση εκπαιδευτικών (σχολικών) δεξιοτήτων (educational competence). Παρόλα αυτά, οι ειδικοί στο θέμα της ψυχικής ανθεκτικότητας υποστηρίζουν ότι η ψυχική ανθεκτικότητα εμπεριέχει λιγότερο τα ατομικά χαρακτηριστικά του μαθητή και περισσότερο την αλληλεπίδραση μεταξύ του μαθητή και του περιβάλλοντός του, όταν βιώσει τις δυσχέρειες και τα εμπόδια της ζωής (Egeland, Carlson & Sroufe, 1993). Σύμφωνα με τoυς Goldstein και Brooks (2006), η ψυχική ανθεκτικότητα είναι πρωταρχικά μια βιο19

ψυχολογικο-κοινωνική διαδικασία. Μια τέτοια διαδικασία λαμβάνει υπόψη της μια πλειάδα βιολογικών, ψυχολογικών και κοινωνικών παραγόντων με τον καθένα παράγοντα να έχει πολυδιάστατες επιρροές που συμβάλλουν στην ικανοποιητική λειτουργία του ατόμου (μαθητή) σε φάσμα χρόνου (Sameroff 1995, Sroufe 1997). Άλλοι επιστήμονες και ανάμεσά τους ο Krovetz (1999) προσπαθώντας να κατανοήσουν την έννοια της Ψυχικής Ανθεκτικότητας, υποστηρίζουν ότι οι περισσότεροι άνθρωποι (και τα παιδιά) έχουν χαρακτηριστικά, όπως ανεπτυγμένες κοινωνικές δεξιότητες, ανεπτυγμένες ικανότητες επίλυσης προβλημάτων, αυτονομία και αίσθηση του σκοπού. Αυτά τα χαρακτηριστικά είναι μια μορφή προστατευτικών παραγόντων που έχουν καθιερωθεί να ονομάζονται κοινωνικοσυναισθηματικές δεξιότητες (social and emotional competencies). Αν αυτά τα χαρακτηριστικά είναι από μόνα τους αρκετά για να βοηθήσουν τα παιδιά να ανταπεξέλθουν στις δυσχέρειες της ζωής, αυτό εξαρτάται από άλλους υποστηρικτικούς παράγοντες και διαδικασίες που λειτουργούν στην οικογένεια, το σχολείο και την ευρύτερη τοπική κοινωνία και κουλτούρα. Ο Krovetz (1999) προσπαθώντας να κατανοήσει τους προστατευτικούς παράγοντες του ατόμου, της οικογένειας, του σχολείου και της κοινωνίας, επικεντρώνεται στο να εντοπίσει τους τομείς που υπολείπονται τα παιδιά και γι’ αυτό έχουν προβλήματα και παθολογικές συμπεριφορές. Στην επόμενη ενότητα, θα παρουσιαστούν παραδείγματα προστατευτικών παραγόντων καθώς και παραγόντων ευαλωτότητας, μέσα στο πλαίσιο της περαιτέρω ανάλυσης της έννοιας της ψυχικής ανθεκτικότητας.

20

(Α) ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ (Protective Factors) Σύμφωνα με τους Dougherty Wright και Masten (2006) υπάρχουν διάφοροι προστατευτικοί παράγοντες που ενισχύουν την Ψυχική Ανθεκτικότητα των παιδιών:  Παράγοντες που σχετίζονται με τα ατομικά χαρακτηριστικά του παιδιού  Παράγοντες που σχετίζονται με τα χαρακτηριστικά της οικογένειας  Παράγοντες που σχετίζονται με τα χαρακτηριστικά της τοπικής και ευρύτερης κοινωνίας και κουλτούρας.

(1) Παράγοντες που Σχετίζονται με τα Ατομικά Χαρακτηριστικά του Παιδιού Τα ατομικά χαρακτηριστικά του παιδιού που μπορεί να λειτουργήσουν ως προστατευτικοί παράγοντες στις δυσχέρειες της ζωής είναι: η κοινωνικότητα, η ευπροσάρμοστη ιδιοσυγκρασία, η αναπτυγμένη αντίληψη και η νοημοσύνη, οι αναπτυγμένες ικανότητες επίλυσης προβλημάτων, το υψηλό αυτοσυναίσθημα, η θετική εικόνα εαυτού, η εσωτερική έδρα ελέγχου, η πίστη και το νόημα στη ζωή, η αίσθηση του χιούμορ, τα διάφορα ταλέντα και δεξιότητες και τέλος η ελκυστική εξωτερική εμφάνιση (Doll & Lyon, 1998)

Επίσης, μια άλλη δεξιότητα κομβικής σημασίας για να διαχειριστεί κανείς τις δυσχέρειες και τις αντιξοότητες της ζωής είναι η ικανότητα ρύθμισης των αρνητικών συναισθημάτων και οι στρατηγικές αυτορρύθμισης (self-regulation) και ελέγχου της συμπεριφοράς (Luthar & Brown, 2007). Μάλιστα, σε έρευνα του Buckner και των συνεργατών του (2003) βρέθηκε ότι σε εφήβους από χαμηλά κοινωνικοοικονομικά στρώματα, η αυτορρύθμιση των συναισθημάτων συνέβαλε στην ψυχική ανθεκτικότητά τους (καλή ψυχική υγεία και συναισθηματική ευημερία), αφού συνυπολογίστηκαν στα αποτελέσματα αυτά και οι μετρήσεις του αυτοσυναισθήματος και της μη λεκτικής νοημοσύνης. Η αντίληψη ότι οι έφηβοι μπορούν να αυτορρυθμίσουν τα αρνητικά συναισθήματά τους, σχετίζεται με την αντίληψή τους ότι μπορούν να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τις διάφορες δυσκολίες στο μαθησιακό και κοινωνικό τομέα (Bandura, Caprara, Barbaranelli, Gerbino & Pastorelli, 2003). Επίσης, ένα άλλο χαρακτηριστικό, πέραν της αυτορρύθμισης των συναισθημάτων, που συμβάλλει ώστε τα άτομα να αντιμετωπίζουν αποτελεσματικά τις δυσκολίες της ζωής, είναι η νοηματοδότηση που έχουν προσαρτήσει στα γεγονότα αυτά. Η νοηματοδότηση είναι η διαδικασία ερμηνείας των γεγονότων και του νοήματος που αποδίδει το άτομο σε αυτά για τη ζωή του. Το άτομο που έχει δώσει ένα νόημα στις δυσκολίες του και στις στρεσογόνες καταστάσεις που βιώνει, πιθανότατα να έχει και περισσότερα αποθέματα Ψυχικής Ανθεκτικότητας (Hildon, Smith, Netuveli και Blane, 2008).

(2) Παράγοντες που Σχετίζονται με τα Χαρακτηριστικά της Οικογένειας Τα χαρακτηριστικά της οικογένειας που μπο-

ρούν να λειτουργήσουν ως προστατευτικοί παράγοντες για τα παιδιά είναι τα ακόλουθα. Πρώτο, το σταθερό και υποστηρικτικό οικογενειακό περιβάλλον. Αυτό μεταφράζεται σε λίγες (ή μηδενικές) συγκρούσεις μεταξύ των γονέων, στενή σχέση με έναν τουλάχιστον γονέα, αποτελεσματικό γονικό στυλ ανατροφής δηλαδή αυξημένη ζεστασιά, δομή, εποπτεία, υψηλές προσδοκίες, θετικές σχέσεις μεταξύ αδελφών, υποστηρικτικές σχέσεις μεταξύ συγγενών (Gray & Steinberg, 1999, Maccoby & Martin 1983). Δεύτερο χαρακτηριστικό οικογενειών που έχουν υψηλούς δείκτες Ψυχικής Ανθεκτικότητας, είναι η γονική εμπλοκή στην εκπαίδευση του παιδιού. Ένα τρίτο χαρακτηριστικό είναι τα προνόμια που μπορεί να έχουν κάποιες οικογένειες, λόγω του κοινωνικοοικονομικού τους επιπέδου και η μεταλυκειακή εκπαίδευση των γονέων, καθώς επίσης η πίστη και η σύνδεση με τη θρησκεία. Από όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά, το γονικό στυλ ανατροφής έχει αποδειχθεί ότι είναι ένας από τους πιο δυνατούς προβλεπτικούς παράγοντες που μπορεί να μειώσει την επικινδυνότητα της προβληματικής και αντικοινωνικής συμπεριφοράς των παιδιών (Dobow, Edwards, Ippolito 1997, Μasten και συνεργάτες 1999). Σε εμπερική έρευνα με εφήβους που επέδειξαν Ψυχική Ανθεκτικότητα, αναφέρθηκε από τους ίδιους ότι ήταν ευγνώμονες στους γονείς τους, ιδιαίτερα τις μητέρες και στους δασκάλους τους που τους παρείχαν θετικά πρότυπα Ψυχικής Ανθεκτικότητας και συμπεριφοράς, σταθερή στοργή και φροντίδα, ενθάρρυνση και υποστήριξη. Οι έφηβοι ανέφεραν επίσης ότι οι σημαντικότεροι παράγοντες για να ανταπεξέλθουν στις δυσκολίες και να επιδείξουν Ψυχική Ανθεκτικότητα ήταν παράγοντες όπως η καθοδήγησή τους ως προς το τι είναι σωστό ή λάθος και η συστηματική επο21

πτεία, ώστε οι έφηβοι να μην παρεκτρέπονται. Επίσης, αποτελεσματικός ήταν και ο έπαινος από γονείς, δασκάλους και μερικές φορές από φίλους, ώστε οι έφηβοι να παίρνουν υποστήριξη και έμπνευση για να πιστέψουν στον εαυτό τους και στις ικανότητες τους και έτσι να αντιμετωπίσουν με επιτυχία τις δυσκολίες της ζωής (Smokowski, Reynolds, Bezruczko, 1999). Ένα από τα πιο σημαντικά ευρήματα της έρευνας του Smokowski και των συνεργατών του (1999) είναι η σημασία της υποστήριξης που κινητοποιεί τα παιδιά (motivational support) για να είναι πιο ανθεκτικά σε περιβάλλοντα υψηλού κινδύνου και ευαλωτότητας για ψυχοπαθολογία.

22

Οι έφηβοι μάλιστα που μεγαλώνουν σε περιβάλλοντα υψηλού κινδύνου, χρειάζονται άμεση καθοδήγηση σχετικά με τη φύση και τη δυναμική των ευάλωτων καταστάσεων (π.χ. παρακινδευμένη σεξουαλική συμπεριφορά, ναρκωτικά) και τις καταστροφικές μακροχρόνιες συνέπειες, αν ο έφηβος εμπλακεί σε τέτοιες συμπεριφορές. Προσπαθώντας να αποκωδικοποιήσει τις διαδικασίες της Ψυχικής Ανθεκτικότητας, ο Polakow (1993) ερεύνησε μονογονεϊκές οικογένειες, με γονέα τη μητέρα και συμπέρανε ότι τελικά οι διασυνδέσεις με ανθρώπους, η ενασχόληση με διάφορα ενδιαφέροντα και με την ίδια τη ζωή γενικότερα, μπορούν να είναι τα κομβικά συστατικά της Ψυχικής Ανθεκτικότητας του ατόμου.

(3) Παράγοντες που Σχετίζονται με τα Χαρακτηριστικά της τοπικής και ευρύτερης κοινωνίας και κουλτούρας Τα χαρακτηριστικά της τοπικής και ευρύτερης κοινωνίας καθώς και της κουλτούρας που μπορούν να λειτουργήσουν προστατευτικά για όλα τα παιδιά ενάντια στις δυσχέρειες, τα εμπόδια και τους στρεσογόνους παράγοντες της ζωής είναι: α) Υψηλής ποιότητας ζωή στις τοπικές γειτονιές, δηλαδή γειτονιές με υψηλά επίπεδα ασφάλειας, χαμηλά επίπεδα βίας, φθηνές τιμές για αγορά σπιτιού, πρόσβαση σε δημοτικά κέντρα αναψυχής, πρόσβαση σε καθαρό αέρα και νερό, β) Υψηλής ποιότητας σχολεία, δηλαδή αποτελεσματικά σχολεία με καλά εκπαιδευμένους παιδαγωγούς, δασκάλους και καθηγητές, απογευματινά προγράμματα, δραστηριότητες όπως μουσική, αθλητισμό και τέχνη, γ) Ευκαιρίες απασχόλησης για γονείς και εφήβους, δ) Ικανοποιητικό δημόσιο σύστημα υγείας, ε) Ικανοποιητική πρόσβαση σε δημόσιες υπηρεσίες, όπως αστυνομία, πυροσβεστική και ιατρικό προσωπικό, και στ) Διασυν-

δέσεις με ενήλικους που φροντίζουν για την ευημερία των παιδιών, καθώς και με διασυνδέσεις με συνομηλίκους που δρουν ως θετικά πρότυπα. ( Feldner, Silverman, Feldner, 2000) Σύμφωνα με τους O’ Dougherty Wright και Masten (2006), τα χαρακτηριστικά της κοινωνίας που μπορούν να λειτουργήσουν προστατευτικά για όλα τα παιδιά ενάντια στις δυσχέρειες της ζωής είναι οι αποτελεσματικές δημόσιες υπηρεσίες (π.χ. υγεία των παιδιών, κοινωνική πρόνοια), η υψηλή αξία και η διαθεσιμότητα πόρων στην εκπαίδευση, η πρόληψη και η προστασία από την καταπίεση και την όποια μορφή βίας (π.χ. πολιτικής) και τέλος χαμηλή ανοχή της κοινωνίας σε σωματική, ψυχολογική βία και κακοποίηση. Επίσης, όσον αφορά στο σχολείο, οι εκπαιδευτικοί είναι σημαντικοί ενήλικοι στη ζωή των παιδιών, με αποτέλεσμα να παίζουν κεντρικότατο ρόλο στην καλλιέργεια της Ψυχικής Ανθεκτικότητας (Ματσόπουλος, 2010). Μάλιστα ο Pianta (1999) αναφέρει ότι εκτός από τους παιδαγωγούς, δασκάλους και τους σχολικούς ψυχολόγους, θα πρέπει να αξιοποιηθούν και άλλοι ενήλικες από το χώρο του σχολείου προκειμένου να παίξουν το ρόλο του μέντορα και να παράσχουν υποστήριξη στα παιδιά. Με αυτό τον τρόπο, το σχολικό περιβάλλον μπορεί να βοηθήσει καταλυτικά, ώστε τα παιδιά να μάθουν να διαχειρίζονται πιο αποτελεσματικά τις δυσχέρειες, ματαιώσεις και εμπόδια της ζωής. Η ζεστασιά των παιδαγωγών και των γονέων, καθώς και η σταθερότητα της συμπεριφοράς τους προς τα παιδιά επηρεάζει τους μαθητές. Σε έρευνες του Skinner και των συνεργατών του (1998) βρέθηκε ότι τα παιδιά που θεωρούν τους δασκάλους ως «παγωμένους» και ασταθείς στη συμπεριφορά τους επηρεάζονται αρνητικά στην αντίληψή τους για το τι μπορούν τα ίδια να επιτύχουν και τι να αποφύγουν. Τέλος,

οι Forman και Kalafat (1998) υπογραμμίζουν την προστατευτική αξία των ενηλίκων που έχουν υψηλές προσδοκίες από τα παιδιά, δίνουν θετική επανατροφοδότηση στις προσπάθειές τους, καθώς και την αξία των σχολικών δομών που καλλιεργούν τις ουσιαστικές σχέσεις μεταξύ μαθητών και ενηλίκων, καθώς και τις σχέσεις μεταξύ σχολείου, γονέων και τοπικής κοινωνίας. Πιο πρακτικά πρέπει να υπογραμμιστούν τα ακόλουθα:  Οι δυνατές και υποστηρικτικές σχέσεις είναι από τους πιο σημαντικούς παράγοντες για επιτυχημένη προσαρμογή & ψυχική ανθεκτικότητα μπροστά στους στρεσογόνους παράγοντες και δυσχέρειες ζωής (Luthar, 2006). Το κλίμα σχολείου & σχέσεις ενηλίκων στο σχολείο είναι σημαντικότατος παράγοντας για προώθηση Ψυχικής Ανθεκτικότητας  Οι εκπαιδευτικοί είναι άνθρωποι κλειδιά για να καλλιεργήσουν ουσιαστική σχέση με όλα τα παιδιά & ακόμα περισσότερο με αυτά που είναι πιο ευάλωτα. Η δημιουργία και καλλιέργεια γνήσιων ανθρωπίνων σχέσεων βοηθούν τα παιδιά να «αντέξουν» τις δυσκολίες και τα εμπόδια, η ύλη ξεχνιέται.  Στόχος να κατανοήσουμε πηγές στρες των παιδιών και να τα βοηθήσουμε να το διαχειριστούν. Θέλουμε να βοηθήσουμε παιδιά και εφήβους να μάθουν να διαχειρίζονται τα αρνητικά συναισθήματα όπως θυμός, απόρριψη, άγχος, λύπη, μοναξιά, ματαίωση, απογοήτευση, απώλεια. Καλό είναι να αναρωτηθούμε τι κάνω εγώ ως γονέας που μπορεί να αγχώνει το παιδί-έφηβο; Επίσης τι κάνω ως γονέας που μπορεί να εκληφθεί ως απόρριψη; Στόχος να χτίζουμε το αυτοσυναίσθημα παι23

διού με λόγια και πράξεις. Αυτό σημαίνει ότι είναι χρήσιμο να δίνουμε επιλογές στα παιδιά μας, να επαινούμε τα θετικά που κάνουν, να βοηθάμε να επιλύουν τα προβλήματα και όχι να τα λύνουμε για εκείνα, να δείχνουμε στην πράξη ότι σεβόμαστε την άποψή τους έστω και αν δε συμφωνούμε, να γινόμαστε μέντορες για υποστήριξη, καθοδήγηση και να είμαστε προσεκτικοί στο μην απορρίπτουμε τα παιδιά και εφήβους. Τέλος θα πρέπει να δείχνουμε ενσυναίσθηση των συναισθημάτων των παιδιών και να αποφεύγουμε την υπερπροστασία και τις αυταρχικές συμπεριφορές. Τέλος οι γονείς θα πρέπει να αναρωτηθούν πώς οι ίδιοι αντιμετωπίζουν τα εμπόδια και τις δυσκολίες της ζωής και τι είδους πρότυπο αποτελούν για το παιδί τους. Θα πρέπει να προωθηθεί μια φιλοσοφία ψυχικής ανθεκτικότητας διαμέσου της οποίας θα βοηθήσουμε τα νέα παιδιά να μάθουν πώς να μεταμορφώνουν ένα εμπόδιο σε μια ευκαιρία για ωρίμαση και μάθηση. Η Ψυχική Ανθεκτικότητα των παιδιών προωθεί-

24

ται όσο περισσότερο βιώνουν θετικά συναισθήματα στο σχολικό πλαίσιο και στην οικογένεια. Η χαρά, και τα συνοδά συναισθήματα ότι μπορώ να κατακτήσω στόχους, να μάθω να εξελιχθώ είναι σημαντικά ως αντίδοτο του καθημερινού στρες των παιδιών. Επίσης είναι σημαντικό, γονείς και εκπαιδευτικοί να είναι ευαίσθητοι στο φόρτο των εργασιών που απαιτούνται από τα παιδιά, ώστε να υπάρχει χρόνος για ψυχαγωγία, χαλάρωση. Τέλος, στα πλαίσια μιας παιδείας ψυχικής ανθεκτικότητας θα πρέπει τα παιδιά να μπολιαστούν μια φιλοσοφία θάρρους, αισιοδοξίας και θετικής προσέγγισης στη ζωή και ελπίδας. Πρότυπα όπως ο Νέλσον Μαντέλα είναι πρότυπα ψυχικής ανθεκτικότητας, επίκτητης αισιοδοξίας (learned optimism) και ελπίδας για το μέλλον παρά τις αντίξοες συνθήκες που βίωσε στα 27 χρόνια φυλάκισής του και μπορεί να αξιοποιηθούν στο πλαίσιο αγωγής των παιδιών να γίνουν ανθεκτικά στις δυσκολίες και τα εμπόδια της ζωής. Στόχος των γονέων, των εκπαιδευτικών και της ευρύτερης κοινωνίας είναι να γίνει μια συστηματική προσπάθεια, ώστε να αυξηθούν οι προστατευτικοί παράγοντες που ενδυναμώνουν την Ψυχική Ανθεκτικότητα των παιδιών και να μειωθούν όσο το δυνατόν περισσότερο οι παράγοντες επικινδυνότητας. Αυτό σημαίνει ότι γονείς, εκπαιδευτικοί και η τοπική και ευρύτερη κοινωνία έχουν ένα σημαντικό ρόλο να παίξουν με τη συμπεριφορά τους. Θα πρέπει να τεθεί ως στόχος να εντοπίζονται έγκαιρα τα ευάλωτα παιδιά και να γίνεται συστηματική προσπάθεια από σχολείο και οικογένεια για την περαιτέρω υποστήριξή τους, ώστε να μην καταλήξουν σε προβληματικές συμπεριφορές. Προτείνεται λοιπόν μια παιδεία ψυχικής ανθεκτικότητας σε όλα τα επίπεδα (σχολείου, οικογένειας και ευρύτερης κοινωνίας) η οποία και αποτελεί μια πράξη πρόληψης.

25

Ψυχική υγεία παιδιών και εφήβων: Τι επιπλέον μπορεί να γίνει στο σχολικό πλαίσιο;

Παναγιώτα Δημητροπούλου Σχολική Ψυχολόγος, PhD Τμήμα Ψυχολογίας, Πανεπιστήμιο Κύπρου Οι σύγχρονοι ορισμοί στο χώρο της σχολικής ψυχολογίας σε σχέση με την ψυχική υγεία των παιδιών και των εφήβων αναφέρονται όχι μόνο στην απουσία κάποιας συγκεκριμένης ψυχικής ασθένειας, αλλά στην κοινωνική και συναισθηματική προσαρμογή των ατόμων με την υιοθέτηση υγιών και κοινωνικά αποδεκτών μορφών συμπεριφοράς (Meyers & Meyers, 2003). Σύμφωνα με αποτελέσματα ερευνών, οι μαθητές που εκπαιδεύονται σε δεξιότητες οι οποίες συμβάλλουν στη γνώση του ίδιού τους του εαυτού και στις σχέσεις τους με συνομηλίκους και ενήλικες, όπως η επικοινωνία, η έκφραση των συναισθημάτων, η αυτοαντίληψη, η επίλυση των συγκρούσεων, μπορούν να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικότερα τις προκλήσεις και τις δυσκολίες που προκύπτουν στη ζωή τους (Χατζηχρήστου, 2011). Ο χώρος του σχολείου αποτελεί ένα από τα βασικότερα πλαίσια για την καλλιέργεια και προαγωγή αυτών των δεξιοτήτων μέσω των προγραμμάτων πρόληψης. Ο σχεδιασμός και η εφαρμογή παρεμβατικών προγραμμάτων πρόληψης στο σχολικό πλαίσιο αποτελεί πλέον μία αναγκαιότητα προκειμένου να ενισχυθούν ψυχικά τα παιδιά και οι έφηβοι για να μπορούν να ανταπεξέλθουν σε σύγχρονες ανάγκες και πολλές φορές σε αντίξοες κοινωνικές συνθήκες. Ειδικότερα, τα προγράμματα πρωτογενούς πρόληψης θεωρούνται από τις πιο αποτελεσματικές παρεμβάσεις, καθώς απευθύνονται σε όλο το μαθητικό πληθυσμό. Στόχος των προγραμμάτων αυτών είναι η πρόληψη εκδήλωσης ενδεχόμενων δυσκολιών, η έγκαιρη αντιμετώπιση τους, μέσω της μείωσης παραγόντων επικινδυνότητας στο περιβάλλον και

26

της ενίσχυσης της ψυχικής ανθεκτικότητας των παιδιών. Επιπλέον, στοχεύουν στη δημιουργία ενός θετικού ψυχολογικού κλίματος στην τάξη. Τα προγράμματα αυτά, ανάλογα με τους ειδικότερους στόχους τους, εφαρμόζονται από σχολικούς ψυχολόγους, αλλά και από εκπαιδευτικούς, ενώ σε αρκετά εκπαιδευτικά συστήματα ενσωματώνονται στο επίσημο αναλυτικό πρόγραμμα για όλες τις τάξεις των σχολείων πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (Durlak, 1995). Επιπλέον, βασικό χαρακτηριστικό των προγραμμάτων πρωτογενούς πρόληψης είναι η έμφαση που δίνεται στην αλλαγή του ψυχοκοινωνικού περιβάλλοντος των παιδιών μέσω της συνεργασίας, ευαισθητοποίησης και κατάρτισης των εκπαιδευτικών, των γονέων αλλά και των συνομηλίκων (Hightower, Johnson, & Haffey, 1995. Meyers & Nastasi, 1999. Χατζηχρήστου, Δημητροπούλου, Γεωργουλέας & Λαμπροπούλου, 2006). Παραδείγματα προγραμμάτων πρωτογενούς πρόληψης αποτελούν α) τα προγράμματα προαγωγής της ψυχικής υγείας, όπως προγράμματα κοινωνικής και συναισθηματικής αγωγής και προγράμματα εκπαίδευσης στην επίλυση διαπροσωπικών προβλημάτων, β) τα προγράμματα μαθησιακής υποστήριξης, γ) τα προγράμματα παρέμβασης για την υποστήριξη των παιδιών σε μεταβατικά στάδια ή κρίσεις, γ) τα προγράμματα πρόληψης χρήσης εξαρτησιογόνων ουσιών, δ) τα προγράμματα σεξουαλικής αγωγής, και, ε) τα προγράμματα αγωγής υγείας (Χατζηχρήστου, 2011α,β,γ). Οι σύγχρονες διεθνείς τάσεις τόσο στο χώρο της εκπαίδευσης, όσο και στο χώρο της σχολικής ψυχολογίας τονίζουν α) τη σημασία της εφαρμογής προγραμμάτων πρόληψης σε ολόκληρη τη σχολική κοινότητα (μαθητές, εκπαιδευτικούς, γονείς, β) την εμπειρική τεκμηρίωση της αποτελε27

σματικότητας των παρεμβάσεων (evidence-based interventions) (Kratochwill & Stoiber, 2002), γ) την ενίσχυση της ψυχικής ανθεκτικότητας και της αίσθησης της ευεξίας των ατόμων και των συστη-

μάτων (Hatzichristou, Lykitsakou, Lampropoulou, & Dimitropoulou, 2010) και δ) την προαγωγή της αίσθησης της κοινότητας στο σχολικό περιβάλλον.

28

Ενδεικτική Βιβλιογραφία Durlak, J.A. (1995). School-based prevention programs for children and adolescents. Thousand Oaks, CA: Sage Hightower, A. D., Johnson, D., & Haffey, G. W. (1995).

Adopting a prevention program. In A. Thomas & J. Crimes (Eds), Best Practices in School Psychology (pp.311323). Washington, DC: National Association of School Psychologists.

Hatzichristou, C., Lykitsakou, K., Lampropoulou, A., & Dimitropoulou, P. (2010). Promoting the well-being of school communities: A systemic approach. In B. Doll, W. Pfohl, & J. Yoon (Eds.), Handbook of youth prevention science, (pp.

255-274). New York, ΝΥ: Routledge.

Kratochwill, T. R., & Stoiber, K. C. (2002). Evidence-based interventions in school psychology: Conceptual foundations of the Procedural and Coding Manual of Division 16 and the Society for the Study of School Psychology Task Force.

School Psychology Quarterly, 17, 341–389.

Meyers J. & Meyers B. (2003). Bi-directional influences between positive psychology and primary prevention.

School Psychology Quarterly, 18 (2), pp. 222-229.

Meyers, J. & Nastasi, B. K. (1999). Primary prevention in school settings. In C. R. Reynolds, & T. B. Gutkin, (Eds), The handbook of school psychology (pp.764-799). New York: John Wiley & Sons. Χατζηχρήστου, Χ. (2011). Σχολική ψυχολογία. Αθήνα: Τυπωθήτω Χατζηχρήστου, Χ. (Επιστ. Eπιμ.) (2011α). Κοινωνική και συναισθηματική αγωγή στο σχολείο: Πρόγραμμα για την προαγωγή της ψυχικής υγείας και της μάθησης στη σχολική κοινότητα. Εκπαιδευτικό υλικό Ι: Πρωτοβάθμια εκπαίδευση (Νηπιαγωγείο, Α’και Β’ Δημοτικού). Αθήνα: Τυπωθήτω. Χατζηχρήστου, Χ. (Επιστ. Eπιμ.) (2011β). Κοινωνική και συναισθηματική αγωγή στο σχολείο: Πρόγραμμα για την προαγωγή της ψυχικής υγείας και της μάθησης στη σχολική κοινότητα. Εκπαιδευτικό υλικό ΙΙ: Πρωτοβάθμια εκπαίδευση (Γ, Δ’, Ε’ Στ’ Δημοτικού). Αθήνα: Τυπωθήτω. Χατζηχρήστου, Χ. (Επιστ. Eπιμ.) (2011γ). Κοινωνική και συναισθηματική αγωγή στο σχολείο: Πρόγραμμα για την προαγωγή της ψυχικής υγείας και της μάθησης στη σχολική κοινότητα. Εκπαιδευτικό υλικό ΙΙΙ: Δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Αθήνα: Τυπωθήτω. Χατζηχρήστου, Χ., Δημητροπούλου, Π., Γεωργουλέας, Γ. & Λαμπροπούλου, Α. (2006). Παρεμβατικά προγράμματα πρωτογενούς πρόληψης: Σχεδιασμός, εφαρμογή και αξιολόγηση του «Προγράμματος Προαγωγής της Ψυχικής Υγείας και της Μάθησης: Κοινωνική και Συναισθηματική Αγωγή στο Σχολείο. Παιδί και Εφηβος, Ψυχική Υγεία και Ψυχοπαθολογία, 8(2), σελ.155-175.

Η οικογένεια ως πλαίσιο ανάπτυξης του παιδιού: πρακτικές για θετική γονεϊκότητα

Αγγελική Ανδρέου – Κούννου Εκπαιδευτικός, Υποψήφια Διδάκτωρ του Τμήματος Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου, Λειτουργός του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Η οικογένεια ως πλαίσιο ανάπτυξης του παιδιού: πρακτικές για θετική γονεϊκότητα Η οικογένεια αποτελεί το πρώτο και το βασικότερο πλαίσιο ανάπτυξης με τη μεγαλύτερη επίδραση στο αναπτυσσόμενο παιδί. Η ατομική ανάπτυξη του παιδιού δε συντελείται ανεξάρτητα από το κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο ζει αλλά βρίσκεται σε συνάρτηση με ένα ευρύτερο πλαίσιο μικροσυστημάτων (της οικογένειας, των συνομηλίκων, των συγγενών) με τα οποία το παιδί αλληλεπιδρά και συν-εξελίσσεται. Η οικογένεια ως πλαίσιο ανάπτυξης του παιδιού κα-

θορίζεται από την αλληλεπιδραστική και αμφίδρομη σχέση γονιού και παιδιού. Η διαπαιδαγώγηση και η συναισθηματική ανάπτυξη των παιδιών διαμορφώνεται σε μεγάλο βαθμό από τις γονεϊκές πρακτικές και το οικογενειακό κλίμα. Οι γονείς θέτουν τις βάσεις στην ανάπτυξη της προσωπικότητας του παιδιού και αποτελούν το βασικότερο πρότυπο συμπεριφοράς και συναισθηματικής έκφρασης. Η ποιότητα της παρεχόμενης γονεϊκής φροντίδας και διαπαιδαγώγησης, κυρίως στα πρώτα χρόνια της ζωής του παιδιού, διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στη μετέπειτα ανάπτυξή του και την ψυχική του υγεία. Ο γονεϊκός ρόλος είναι ο πιο διαδεδομένος ρόλος αλλά παράλληλα είναι ίσως και ο πιο απαιτητικός ρόλος που αναλαμβάνει ένας ενήλικας, αφού προϋποθέτει το συνδυασμό των επαγγελματικών, οικογε29

νειακών και άλλων υποχρεώσεων. Ο γονεϊκός ρόλος προϋποθέτει επίσης υπομονή, αγάπη και αποθέματα ψυχικής και σωματικής δύναμης. Η επιτυχία στη διαπαιδαγώγηση και ανάπτυξη του παιδιού, χρειάζεται πέραν από το γονικό ένστικτο και την αγάπη, τη γνώση και την ενημέρωση για τα σημαντικά και πολύπλοκα θέματα γονεϊκότητας και παιδικής ανάπτυξης. Η θετική γονεϊκότητα είναι μια προσέγγιση στην ανατροφή των παιδιών βασισμένη στον αμοιβαίο σεβασμό, τη διευκόλυνση της ανάπτυξης του παιδιού στο μέγιστο των δυνατοτήτων του με έναν εποικοδομητικό τρόπο σε ένα περιβάλλον χωρίς τη χρήση βίας. Η χρήση του επαίνου για μια καλή συμπεριφορά, ο καθορισμός κανονισμών και ορίων, η ενεργητική ακρόαση από πλευράς του γονιού, η ομαδική εργασία και φυσικά η θετική πειθαρχία χωρίς τη χρήση βίας αποτελούν μέρος της θετικής γονεϊκότητας (Abela et.al., 2009). Η θετική γονεϊκότητα μπορεί να οριστεί ως «η συμπεριφορά που είναι βασισμένη στην προώθηση του καλύτερου προς το συμφέρον του παιδιού που εμπερικλείει την παροχή φροντίδας και ενδυνάμωσης σε ένα περιβάλλον χωρίς βία στο οποίο παρέχεται αναγνώριση και καθοδήγηση, ενώ παράλληλα υπάρχουν όρια τα οποία θα επιτρέψουν την πλήρη και θετική ανάπτυξη του παιδιού» (Rodrigo, 2010). Η θετική γονεϊκότητα έχει ως απώτερο στόχο την ανατροφή των παιδιών σε ένα θετικό και υγιές περιβάλλον στο οποίο δε θα γίνεται χρήση οποιασδήποτε μορφής βίας (λεκτικής ή σωματικής) για την επιβολή της πειθαρχίας και την υιοθέτηση εναλλακτικών θετικών πρακτικών γονεϊκότητας και την ενθάρρυνση των γονιών για συνεργασία και στήριξη από ειδικούς επιστήμονες. Η προώθηση και η υιοθέτηση της θετικής γονεϊκότητας είναι ιδιαίτερα σημαντική σε αυτή την περίοδο οικονομικής κρίσης, όπου η ένταση μέσα στις οικογένειες πιθανόν να αυξηθεί λόγω ανεργίας ή οικονομικής αβεβαιότητας (Rodrigo, 2010).

30

Η σύγχρονη προσέγγιση της κοινωνικοποίησης του παιδιού μέσω της θετικής γονεϊκότητας διαφέρει από τις παραδοσιακές θεωρίες, οι οποίες έδιναν έμφαση στην εξουσία του γονιού, τονίζοντας την ευθύνη του γονιού προς το παιδί. Οι προηγούμενες θεωρίες υποστήριζαν ότι η ανάπτυξη των παιδιών διαμορφώνεται από τη μονόδρομη επίδραση του γονιού στο παιδί. Με βάση σύγχρονα ερευνητικά δεδομένα η θετική γονεϊκότητα προϋποθέτει την ανάπτυξη μιας θετικής σχέσης μεταξύ γονιού και παιδιού βασισμένη στον αμοιβαίο σεβασμό και την ισότητα στην αξιοπρέπεια, στην αυθεντικότητα, στην ακεραιότητα και στην ευθύνη του κάθε ατόμου (γονιού και παιδιού), με απώτερο στόχο την ανάπτυξη και ευημερία του παιδιού. Η ανατροφή μέσα από κανόνες πειθαρχίας και έλεγχο συμπληρώνονται με το διάλογο και την επικοινωνία. Οι σκέψεις, οι απόψεις και οι πράξεις των παιδιών πρέπει να λαμβάνονται υπόψη στη διαμόρφωση της συμπεριφοράς του γονιού. Η κοινωνικοποίηση του παιδιού θεωρείται σήμερα μια διαδικασία αμοιβαίας προσαρμογής και διαπραγμάτευσης μεταξύ γονιού και παιδιού η οποία είναι συνεχής και αμφίδρομη (Kerr, et.al., 2003). Δύο παραδοσιακές, βασικές πτυχές του γονεϊκού ρόλου είναι η φροντίδα του παιδιού και η παροχή στήριξης και καθοδήγησης για την κοινωνικοποίησή του. Το παιδί, για να αναπτυχθεί σωστά, χρειάζεται τη γονεϊκή φροντίδα που αναφέρεται στην ικανοποίηση της ανάγκης του παιδιού για αγάπη και ασφάλεια και περιλαμβάνει τη δημιουργία ενός ασφαλούς δεσμού του παιδιού με το γονιό, τη ζεστασιά, την αποδοχή, την ανταπόκριση, τη στήριξη και τη θετική εμπλοκή γονιού στη ζωή του παιδιού. Το παιδί χρειάζεται επίσης όρια, σταθερότητα και καθοδήγηση για τη φυσική και ψυχολογική ασφάλεια και την ανάπτυξη των προσωπικών αξιών και της προσωπικής και κοινωνικής ευθύνης (Daly, 2007). Η σύγχρονη βιβλιογραφία προτείνει ότι στα πιο

πάνω πρέπει να προσθέσουμε την αναγνώριση και την ενδυνάμωση. Η αναγνώριση αναφέρεται στην ανάγκη του παιδιού για αναγνώριση, ανταπόκριση και επιβεβαίωση των προσωπικών εμπειριών του από το γονιό. Ο γονιός απαιτείται να επιδείξει ενδιαφέρον για την πραγματικότητα στην οποία ζει το παιδί, προθυμία να το ακούσει και να προσπαθήσει να κατανοήσει τα επιχειρήματα και τις απόψεις του επιτρέποντάς του να έχει ενεργό ρόλο στην οικογενειακή ζωή και στη λήψη αποφάσεων. Ο όρος της ενδυνάμωσης αναφέρεται στην ενθάρρυνση της ικανότητας του παιδιού να συνδυάσει την αίσθηση του προσωπικού ελέγχου με τη δυνατότητα να επιδράσει στη συμπεριφορά των άλλων. Η ενδυνάμωση του παιδιού προϋποθέτει από πλευράς του γονιού την εστίαση στην ενίσχυση των δυνάμεων του παιδιού, σεβασμό για τις αναδυόμενες και εξελισσόμενες ικανότητες του και την αναγνώριση ότι η ανάπτυξη του παιδιού και ο γονεϊκός ρόλος είναι δύο δυναμικές διαδικασίες συν-εξέλιξης και αλληλεπίδρασης (Daly, 2007). Πρακτικές - βήματα για προαγωγή θετικών συμπεριφορών του παιδιού βασισμένα στη θετική γονεϊκότητα:  Παρέχουμε συχνή θετική προσοχή και επικοινωνία στο παιδί άσχετα με την ηλικία του.  Ακούμε προσεκτικά το παιδί, βοηθώντας το να εκφράσει τα συναισθήματά του και προσπαθώντας να μπούμε στη δική του θέση και να κατανοήσουμε πώς νιώθει.  Καθορίζουμε τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του παιδιού ανάλογα με την ηλικία, τις ανάγκες και τις δυνατότητες του.  Δίνουμε ευθύνες και αρμοδιότητες, ανάλογες με την ηλικία του παιδιού.  Συμπεριλαμβάνουμε το παιδί στη λήψη αποφάσεων που το αφορούν.  Βοηθούμε το παιδί να καταλάβει τις συνέπειες



 



 



των επιλογών του. Ενθαρρύνουμε τις επιθυμητές συμπεριφορές παρέχοντας σημασία και έπαινο και αγνοώντας τις ασήμαντες μη επιθυμητές συμπεριφορές. Εστιαζόμαστε στην προσπάθεια και όχι στο αποτέλεσμα. Συμπεριφερόμαστε όπως θα θέλαμε να συμπεριφέρεται το παιδί μας, επικοινωνώντας μαζί του με σεβασμό και δείχνοντάς του πώς να επιλύει τις διαφορές του εποικοδομητικά. Διατηρούμε ένα θετικό συναισθηματικό τόνο στις αντιδράσεις μας προς το παιδί και την οικογένεια γενικότερα. Είμαστε συνεπείς στον τρόπο που αντιδρούμε σε παρόμοιες συμπεριφορές του παιδιού. Είμαστε ευέλικτοι, ιδιαίτερα με τα μεγαλύτερα παιδιά, μέσω της ενεργητικής ακρόασης, της συζήτησης και της διαπραγμάτευσης. Δημιουργούμε κλίμα ασφάλειας, εμπιστοσύνης και αισιοδοξίας στο σπίτι.

Βιβλιογραφία Abela, A., Berlioz, G, Janson, S., Laliere, C., Pecnik, N., Sandbak, M., & Soether, M B. (2009). Parenting in contemporary Europe. A positive approach. Strasbourg Cedex: Council of Europe publishing.

Daly, Μ. (2007). Parenting in contemporary Europe: A positive approach. Strasbourg, France: Council of Europe Publishing.

Kerr, M., Stattin, H., Biesecker, G., & Ferre-Wreder, L. (2003).

Relationships with parents and peers in adolescence. In I. B. Weiner (Ed.), Handbook of psychology. Vol. 6: Developmental psychology (pp. 395-419). Hoboken, NJ: Wiley.

Rodrigo, M. J. (2010).Promoting positive parenting in Europe: New challenges for the European Society for Developmental Psychology. European Journal of Developmental Psychology, 7(3), 281-294.

31

Η πρόληψη της χρήσης ουσιών και άλλων κινδύνων σε νεαρά παιδιά και οι παράγοντες που οδηγούν ή και προδιαθέτουν το άτομο στη χρήση τους Μιχάλης Ιωάννου Εκπαιδευτικός Ψυχολόγος

προς τα ναρκωτικά και γενικότερα τους κοινωνικούς αυτούς κινδύνους.

Ένα από τα πιο καυτά θέματα που απασχολούν τη σημερινή κοινωνία και αποτελεί μια τρομερή απειλή για όλους τους σημερινούς γονείς, άσχετα με την ηλικία των παιδιών τους, είναι το θέμα της χρήσης των ναρκωτικών ουσιών αλλά και πολλών άλλων κοινωνικών κινδύνων. Οι αιτίες των κινδύνων αυτών είναι παρόμοιες και βρίσκονται στο προσωπικό ιστορικό κάθε παιδιού. Πολλά έχουν λεχθεί κατά καιρούς σε ό,τι αφορά τον τρόπο αντιμετώπισής τους. Πριν μια εικοσαετία η αντίληψη που επικρατούσε υποστήριζε ότι δεν υπήρχε ορατός κίνδυνος και πως το καλύτερο θα ήταν να μην τα αναφέρουμε καν και να μην ασχολούμαστε για να μην προκαλούμε το ενδιαφέρον και την περιέργεια των παιδιών. Στις εποχές αυτές η προσφορά ήταν περιορισμένη και επομένως, λιγοστοί οι κίνδυνοι για το παιδί! Στη συνέχεια αναπτύχθηκε στην Αμερική μια ολόκληρη εκστρατεία αντιμετώπισης των κινδύνων με το σλόγκαν «Απλά λέγε ΟΧΙ». Αποδείχτηκε όμως ότι και αυτή η προσέγγιση δεν ήταν αρκετή, ούτε ικανοποιητική. Οι νέοι χρειάζονται κάτι παραπάνω από το να μάθουν να λένε μόνο ΟΧΙ. Για να δούμε ακριβώς τι περισσότερο χρειάζονται, αξίζει να μελετήσουμε τους λόγους που συνήθως ωθούν τα παιδιά και στηρίζουν την παρόρμησή τους

32

33

Μέσα από διάφορες ψυχολογικές έρευνες φάνηκε ότι τέτοιοι λόγοι είναι:  τα συναισθηματικά προβλήματα  η περιέργεια  η άμεση ικανοποίηση και χαρά  ο φόβος  τα συναισθήματα εγκατάλειψης και κοινωνικού αποκλεισμού  η πίεση της ομάδας  η γοητεία του καινούριου  η χαμηλή αυτοεκτίμηση Οι ειδικοί έφτασαν λοιπόν στο συμπέρασμα ότι η καλύτερη πρόληψη είναι αυτή που δε μιλά για κινδύνους, αλλά αντιμετωπίζει τις γενεσιουργές αιτίες. Έτσι στόχος της πρόληψης είναι η καλλιέργεια των συναισθημάτων και η ανάπτυξη της συναισθηματικής νοημοσύνης, δηλαδή η συναισθηματική θωράκιση των παιδιών έτσι ώστε φτάνοντας σε κάποια ηλικία να είναι σε θέση να αρνηθούν τις «μαγικές» λύσεις σε διάφορα προβλήματα που πιθανόν να αντιμετωπίσουν. Με τα εφόδια που θα έχουν πάρει τόσο από το σπίτι όσο και από το σχολείο να είναι σε θέση να κάνουν τις σωστές επιλογές και να αντισταθούν στους πειρασμούς που θα παρουσιαστούν μπροστά τους. Αυτή είναι και η σημασία της Αγωγής Υγείας και της ικανοποίησης των ψυχοσυναισθηματικών αναγκών των παιδιών. Ζούμε σε μια κοινωνία όπου τα παιδιά παίρνουν συνεχώς το μήνυμα, ιδιαίτερα από τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας και τις διαφημίσεις ότι πρέπει να αισθάνονται καλά, αυτή τη στιγμή, αμέσως. «Εάν αισθάνεσαι άσχημα, πάρε αυτό το χάπι ή αυτή την ουσία. Αν δεν πετύχει φάε αυτό το φαγητό ή αγόρασε αυτό το προϊόν». Τους λένε διαρκώς ότι υπάρχει κάτι που διορθώνει τα πάντα στη στιγμή. Μαθαίνουν στην άμε34

ση, την ψεύτικη ικανοποίηση. Καλλιεργείται με αυτό τον τρόπο μια επιφανειακή ικανοποίηση των αναγκών του παιδιού. Σύμφωνα με το Δρα Ρόπερτ Σβέμπελ, κλινικό ψυχολόγο, που εργάστηκε για χρόνια με παιδιά που έκαναν χρήση ναρκωτικών, η καλύτερη προστασία των παιδιών έναντι αυτών των ουσιών είναι να μεγαλώνουν σε μια δεμένη οικογένεια, όπου μέσα από την αγάπη θα καλλιεργούνται φυσιολογικά συγκεκριμένες αντιστάσεις, όπως η ανοιχτή επικοινωνία ανάμεσα στα παιδιά και τους γονείς τους, αυτοεκτίμηση, η δυνατότητα να σκέφτονται καθαρά και λογικά. Για να μπορέσουν τόσο οι γονείς όσο και οι δάσκαλοι να αποτρέψουν τα παιδιά από την κατάχρηση ουσιών, οφείλουν να αρχίσουν όταν τα παιδιά είναι μικρά. Να δημιουργήσουν ένα κλίμα όπου τα παιδιά θα αισθάνονται ότι μπορούν να συζητούν μαζί τους για οποιοδήποτε θέμα χωρίς φόβο, ακόμα κι αν αυτά έχουν κάνει κάτι «κακό». Να ενισχυθούν, να αισθάνονται καλά με τον εαυτό τους, να δίνουν αξία στην καλή υγεία, να προσέχουν τον εαυτό τους και να αντιμετωπίζουν τις ανάγκες τους με υγιείς τρόπους. Να μάθουν να παίρνουν σωστές αποφάσεις και να αντιστέκονται στις πιέσεις. Η μεγαλύτερη πρόκληση όμως δεν είναι να τα τρομοκρατήσουμε απέναντι στους κοινωνικούς κινδύνους που πραγματικά απειλούν τα σημερινά παιδιά, αλλά να τα προετοιμάσουμε να βγουν στη ζωή αντιμετωπίζοντας τις ανάγκες τους χωρίς υποκατάστατα, όπως μπορεί να είναι για παράδειγμα οι χημικές ουσίες. Έχουμε χρέος να μεγαλώσουμε υγιή, ικανά και πληροφορημένα παιδιά με θετική στάση απέναντι στον εαυτό τους και τον κόσμο που τα περιβάλλει. Παιδιά που μεγαλώνουν με αυτό τον τρόπο, μαθαίνουν πώς να διασκεδάζουν, έχουν την ικανότητα να επικοινωνούν με τους άλλους και να χτίζουν σωστές σχέσεις. Γίνονται ικανά να λύνουν τα προβλήματά τους, έχουν

αυτοπεποίθηση, αισθάνονται καλά με τον εαυτό τους και το σώμα τους, έχουν θετικές αξίες. Στόχος μας λοιπόν είναι να βοηθηθούν τα παιδιά να βρουν υγιέστερες και λιγότερο επικίνδυνες εναλλακτικές λύσεις.

Τα ναρκωτικά Το πρόβλημα των ναρκωτικών είναι ένα παιχνίδι που παίζεται ανάμεσα σε δυο συνιστώσες: εκείνη της ζήτησης από το άτομο και εκείνη της προσφοράς. Να γίνει κατανοητό ότι όταν συζητούμε τη ζήτηση δουλεύουμε στο επίπεδο της πρόληψης. Γίνεται ολοφάνερο πως στο επίπεδο της προσφοράς των ναρκωτικών, πολύ λίγα μπορούμε να καταφέρουμε. Ο κυριότερος λόγος είναι ότι πίσω από την προσφορά, τη διάθεση, το εμπόριο των ναρκωτικών, υπάρχουν πολλά χρήματα και είναι πολλοί, πάρα πολλοί οι άνθρωποι που θα προσπαθήσουν να τα κατακτήσουν. Η Κύπρος είναι ως γνωστό χώρος περάσματος των ναρκωτικών. Είναι φανερό πως εξαιτίας και του τουρισμού και των γειτονικών μας χωρών που καλλιεργούν ναρκωτικά, φαίνεται να δημιουργείται σε εμάς σοβαρό πρόβλημα προ-

σφοράς. Το δύσκολο είναι να μπορέσει να πει ΟΧΙ, να προφυλαχθεί από τα ναρκωτικά. Η προφύλαξη από τα ναρκωτικά είναι σίγουρα προσωπική υπόθεση και απόφαση του καθενός από εμάς. Η προφύλαξη είναι ένδειξη δύναμης. Έχοντας κατά νου το πώς ο άνθρωπος θα πρέπει να προστατέψει τον εαυτό του από τα ναρκωτικά, θα συγκεντρωθώ στο ρόλο της οικογένειας και του σχολείου και θα κάνω αναφορά στην εφηβεία, γιατί είναι σε αυτό το χρονικό διάστημα που υπάρχουν οι περισσότεροι κίνδυνοι. Α. Οικογένεια: Μιλώντας για την οικογένεια, εννοούμε την πρώτη μικροκοινωνία με την οποία το παιδί έρχεται σε επαφή. Είναι πολύ καλά γνωστό πως η διαμόρφωση, η ανάπτυξη της προσωπικότητάς μας, η καλλιέργεια της αυτοεκτίμησής μας, γίνονται κατά το μεγαλύτερο μέρος στα πρώτα χρόνια της ζωής μας μέσα στο οικογενειακό αυτό κύκλωμα και σίγουρα η δόμηση της προσωπικότητάς μας, οι συναισθηματικές μας δεξιότητες, θα εξαρτηθούν από τις σχέσεις του παιδιού μέσα στην 35

οικογένεια και το είδος της επικοινωνίας που επικρατεί μεταξύ των μελών του οικογενειακού συστήματος. Αν το ζητούμενο είναι να εξασφαλιστεί αργότερα η ψυχική υγεία του παιδιού και του εφήβου ως προστατευτική ασπίδα κατά των ναρκωτικών, είναι απαραίτητο στη διάρκεια της παιδικής ηλικίας να δοθεί σωστή αγωγή στο παιδί σε τρόπο ώστε να θωρακιστεί συναισθηματικά, κυρίως σε ό,τι γίνεται. Σε ψηλότερο επίπεδο, χρειάζεται η οικογένεια να καταφέρει να ικανοποιήσει βασικές ψυχολογικές ανάγκες του παιδιού όπως αυτές της αγάπης, της ασφάλειας, της αποδοχής και της κατανόησης. Το ζητούμενο είναι να μαζέψει το 36

παιδί ωριμότητα και ασφάλεια και να δημιουργήσει για τον εαυτό του θετική εικόνα και αυτοεκτίμηση, που είναι τα μόνα ικανά εφόδια που μπορούν να προστατέψουν το άτομο από τον απειλούμενο κίνδυνο. Β. Σχολείο: Το σχολείο παίζει σήμερα σημαντικότατο ρόλο στην προώθηση της ψυχικής υγείας του μαθητή και σίγουρα της καταπολέμησης των ναρκωτικών. Η επιτυχία στη μάθηση τονώνει την αυτοεικόνα του ανθρώπου και τον κάνει να νιώθει καλός, χρήσιμος και επαρκής. Η σχολική αποτυχία αντίθετα (27% παγκύπρια) και ο αναλφαβητισμός (11% παγκύπρια) έχουν αρνητι-

κές συνέπειες σε όλες τις παραμέτρους της ψυχικής υγείας, της αυτοεκτίμησης του ανθρώπου. Η κοινωνική περιθωριοποίηση, μια κατάσταση που συνδέεται στενά με τη λήψη ουσιών, θεωρείται μια σοβαρή συνέπεια της σχολικής αποτυχίας. Η αποτυχία στο σχολείο βιώνεται κατά το πέρασμα του χρόνου και ως προσωπική αποτυχία. Είναι γι’ αυτό που προσωπικά διαπιστώνω πως όσοι μαθητές δυσκολεύονται να προσαρμοστούν και να ωφεληθούν από τα αναλυτικά προγράμματα του σχολείου, παρουσιάζουν και δυσκολίες σε άλλες απαιτήσεις της ζωής. Οι έρευνες είναι σήμερα κατηγορηματικές: Η σχολική αποτυχία αποτελεί βασικότατο παράγοντα για την ανάπτυξη στο άτομο της αντικοινωνικής συμπεριφοράς, του ξεκινήματος του καπνίσματος και της εισόδου στον κόσμο των ναρκωτικών. Πραγματικά η συσσώρευση αποτυχιών στο χώρο του σχολείου και η συνεχής απογοήτευση του μαθητή επιδρούν αρνητικά στην αυτοεικόνα και αυτοεκτίμησή του, έννοιες που χωρίς αμφιβολία καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό την κοινωνική προσαρμογή του ανθρώπου. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία πως είναι καιρός να προσαρμοστεί το εκπαιδευτικό μας σύστημα στις ανάγκες όλων των μαθητών και να περιοριστούν οι συνέπειες της αποτυχίας στο σχολείο, στο θέμα της κοινωνικής προσαρμογής του ατόμου. Γ. Η εφηβεία: Η εφηβεία είναι μια δύσκολη μεταβατική περίοδος στην πορεία ανάπτυξης του ατόμου. Είναι μια περίοδος που αντιμετωπίζει πολλές δυσκολίες και αδιέξοδοι. Πολλοί έφηβοι επιχειρούν λανθασμένη διέξοδο στα προβλήματα και τις ανησυχίες τους και μπλέκονται στα ναρκωτικά. Μια από τις βασικότερες αλλά και φυσιολογική ανάγκη του εφήβου με τεράστια σημασία γι’ αυτόν και την περαιτέρω εξέλιξή του είναι η κατάκτηση της ανεξαρτησίας. Για να πετύχει, υποχρεώνεται να δια-

φοροποιήσει τους δεσμούς του με τους γονείς του και την οικογένειά του και να συνάψει καινούριους, σε διαφορετικό επίπεδο με συνομήλικούς του, οι οποίοι και θα τον υποστηρίξουν και στην πορεία της ανεξαρτητοποίησής του. Στη φάση αυτή ο έφηβος επηρεάζεται και καθοδηγείται περισσότερο από την παρέα παρά την οικογένεια. Έχουμε λοιπόν το ακόλουθο σενάριο: α) Αν οι γονείς είναι πολύ κτητικοί και για λόγους δικούς τους προσπαθήσουν να εμποδίσουν την ανεξαρτησία του εφήβου τους εξασκώντας για παράδειγμα πάνω του υπέρμετρο έλεγχο, δημιουργούνται καταστάσεις ώστε να παρουσιάσει ο νέος προβλήματα και διαταραχές στη συμπεριφορά. Το σίγουρο είναι πως ο άνθρωπος που δε θα καταφέρει να πορευτεί φυσιολογικά, να μεγαλώσει, να ωριμάσει, να ανεξαρτητοποιηθεί, αυτός ο άνθρωπος γίνεται ευάλωτος σε καταστάσεις, σε προβλήματα και σε πιέσεις που τον περιβάλλουν και τον απειλούν. β) Οι συνομήλικοι στηρίζουν βέβαια τον έφηβο σε αυτή την πορεία της ανεξαρτητοποίησης, αλλά το παιχνίδι παίζεται με τέτοιο τρόπο ώστε ο έφηβος να κινδυνεύει και από την παρέα. Γνωρίζουμε για παράδειγμα πως 8 στους 10 νέους που έγιναν ναρκομανείς, το έπαθαν στη διάρκεια της εφηβείας γιατί μιμήθηκαν, αντέγραψαν άτομα που ήταν δίπλα τους, στην παρέα τους. Ο έφηβος παρουσιάζει και άλλες ψυχολογικές ανάγκες στη διάρκεια της εφηβείας. Ανάγκες που χρειάζονται να ικανοποιηθούν με τρόπο καλό και θετικό. Οι σημαντικότερες είναι αυτές της αναγνώρισης και της προβολής του εφήβου. Όσοι από αυτούς δεν τα καταφέρουν να τις ικανοποιήσουν θετικά (επιτυχία στη μάθηση, αθλητισμός, μουσική κ.α.) υπάρχει πάντοτε γι’ αυτούς ο κίνδυνος της αρνητικής, της λανθασμένης ικανοποίησης αυτών των αναγκών.

37

Σχολικός Εκφοβισμός Ζωή Μάγου Κοινωνιολόγος / Ψυχοθεραπεύτρια ΜΑ Επικοινωνία D/Prof (Cant) Ψυχολογία Zoe.magou@gmail.com Όταν αναφερόμαστε στον όρο σχολικός εκφοβισμός εννοούμε την λεκτική, σωματική και ψυχολογική βία, την απειλή, κοροϊδία ή διάδοση φημών για ένα παιδί ή ακόμα και τη σεξουαλική παρενόχληση. Σε γενικές γραμμές ο σχολικός εκφοβισμός είναι κάθε πράξη η οποία μπορεί να φέρει οποιοδήποτε μαθητή σε δύσκολη και μειονεκτική θέση με αποτέλεσμα το παιδί θύμα να μην μπορεί να αποδώσει στην καθημερινότητα του. Το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού ή bullying, δυστυχώς στις μέρες μας παίρνει ανησυχητικές διαστάσεις. Οι ειδικοί αναφέρουν ότι το παιδί-θύτης με την συμπεριφορά του δείχνει την κυριαρχία του αλλά και συμπεριφορές όπως, επιβολής και απειλής στο θύμα για απόκτηση ενός είδους ελέγχου και κύρους προς το παιδί αλλά και στο σχολείο. Το παιδί θύτης είναι συνήθως συνομήλικος με το θύμα, με χαμηλή επίδοση στα μαθήματα και γενικά άσχημη συμπεριφορά μέσα και έξω από την τάξη. Το θύμα από την άλλη είναι πιο συχνά αγόρι, με καλές επιδόσεις στο σχολείο, με κάποιες διαφορές από το συνηθισμένο τύπο του αγοριούμαθητή στην ανάπλαση ή στη συμπεριφορά. Και αυτό γιατί στον εκφοβισµό το θύµα επιλέγεται ως ο αδύναμος αντίπαλος, η επίθεση εναντίον του προγραμματίζεται και επαναλαμβάνεται συχνά, με στόχο την ανάδειξη, επιβεβαίωση και κύρος του θύτη. Όταν ένα παιδί γίνεται θύμα σχολικού εκφο38

βισμού με οποιαδήποτε από τις μορφές που αναφέρθηκαν, πιο πάνω νιώθει σε πρώτη φάση φόβο. Αισθάνεται ότι απειλείται, φοβάται και σε αρκετές περιπτώσεις αποφεύγει να περπατά μόνο του στο σχολείο, αλλάζει συχνά διαδρομή για το σχολείο και γίνεται απαιτητικός και χειριστικός προς τους γονείς για να το συνοδεύουν εκείνοι στο σχολείο. Αρκετές φορές προσποιείται πώς είναι άρρωστο για να μην πάει σχολείο, και μπορεί να παρουσιάσει συμπτώματα σχολικής φοβίας. Ακόμα σταματά να τρωει, γίνεται απότομο και επιθετικό, έχει νευρικότητα και τρομάζει εύκολα. Μερικά παιδιά αρχίζουν να τραυλίζουν, τους λείπουν βιβλία ή πολλά από τα προσωπικά τους αντικείμενα είναι σκισμένα και κατεστραμμένα λόγο του άγχους και του θυμού. Σε πιο προχωρημένες περιπτώσεις μάλιστα μπορεί να έχουν μελανιές και χτυπήματα ή σκισμένα ρούχα όταν επιστρέφουν από το σχολείο Πολλά παιδιά που γίνονται θύματα σχολικού εκφοβισμού μπορεί να γίνουν τόσο επιθετικά ώστε και τα ίδια να θυματοποιούν άλλα παιδιά ή τα αδέρφια τους στο σπίτι. Άλλωστε είναι γνωστό ότι ‘’η βία γεννά τη βία’’. Τέτοιου είδους συμπτώματα θα πρέπει να κινήσουν τις υποψίες των γονιών ότι ίσως το παιδί τους να έχει πέσει θύμα σχολικού εκφοβισμού. Αν πράγματι διαπιστώσουν κάτι τέτοιο, οι γονείς θα πρέπει να προσεγγίσουν το παιδί τους και έχοντας αναπτύξει μία φιλική και ζεστή σχέση μαζί του να συζητήσουν αν το θέλει και εκείνο τι ακριβώς του συμβαίνει. Σε καμία περίπτωση δε θα πρέπει το παιδί να νιώσει ότι φταιει ή ότι προκαλεί την κατάσταση αυτή. Πρέπει οι γονείς να εξηγήσουν στο παιδί τους ότι θα είναι δίπλα του και πώς θα τον στηρίζουν και μαζί θα βρούνε

την λύση. Καλό θα είναι να επικοινωνήσουν με το σχολείο ενημερώνοντας τους εκπαιδευτικούς και τη Διεύθυνση για το περιστατικό. Σε δεύτερη φάση το σχολείο θα πρέπει να ενημερώσει το παιδί-εκφοβιστή αν είναι μαθητής του σχολείου καθώς και τους γονείς του. Σε περίπτωση που ο εκφοβισμός και οι απειλές συνεχίζονται, υπάρχει και η λύση να αλλάξει το παιδί σχολείο.

Oι γονείς θα πρέπει με διάφορους μεθόδους να στηρίζουν το παιδί τους και να του μάθουν τεχνικές για να καταπολεμήσει τον φόβο και να έχει θάρρος να λέγει την γνώμη και την άποψη του, όπως και επίσης να μπορεί να σταθεί αντιμέτωπος με το παιδί θύτης, να τον κοιτάξει στα μάτια και να απαιτεί να τον αφήσει ήσυχο. Επίσης, παρακινείστε τα παιδιά σας να ασχοληθούν με ομαδικές δραστηριότητες εκτός σχολείου , ώστε να αποκτήσει νέες παρέες, να ξεφύγει από την απειλή του εκφοβιστή και κυρίως να νιώσει περισσότερη αυτοπεποίθηση. Έχει επίσης μεγάλη σημασία να νιώσει το παιδί ότι δεν είναι μόνο του και έχει στήριγμα τους γονείς του και το σχολείο για να αντιμετωπίσει το πρόβλημα. Πολλά παιδιά φοβούνται να εκμυ-

στηρευτούν αυτό που τους συμβαίνει ακόμη και στους φίλους τους. Σε περίπτωση που έρθει στην αντίληψη σας ότι το παιδί σας εκφοβίζει τα άλλα παιδιά, με διάλογο εξηγείστε του ότι η συγκεκριμένη συμπεριφορά δεν είναι σωστή και πώς όχι μόνο πληγώνει το εαυτό του αλλά πληγώνει και άλλα παιδιά. Σε πρώτη φάση δεν πρέπει να τιμωρήσετε το παιδί σας γιατί δεν θα μπορεί να καταλάβει τι λάθος κάνει. Πρέπει να του μάθετε σωστούς τρόπους συμπεριφοράς, και τι είναι η βία αλλά και τι κακό μπορεί να προκαλέσει η συμπεριφορά του. Η βία εξάλλου που θα δείξετε και εσείς θα εντείνει περισσότερο τη δική του επιθετική συμπεριφορά Το πιο σημαντικό είναι οι γονείς με την βοήθεια ψυχοθεραπευτών και εκπαιδευτικού προσωπικού να καταλάβουν γιατί το παιδί τους έχει τέτοια συμπεριφορά. Να είστε κοντά στο παιδί σας, να το εποπτεύετε χωρίς πίεση και υπερβολικό έλεγχο, και να επαινείτε, αλλά και να ενισχύστε θετικές του συμπεριφορές.

39

Σημειώσεις:

40

Σημειώσεις:

41

Σημειώσεις:

42