De zeven provincien | Otte Blom by Harmkedien Brevoort

O NTZA. G II ~

EVEN

VOO R

PRO V I N e l

o , g

-------------_.-._._------------------------Historisch onderzoek naaT de constr uclie en de geschiedenis van 's Landts Sch i p van Oorlog , NeĂŞrlands meest beroemde Ylaggeschip

1665-1694

door Ot t e Bl o ..

(1929 - 2005)

lek Ra een

~ e rk

aen oPRelelt van afbel t;

~Kogotii

~ant

Plautu5 zeRt:

.i_

qui vo 1l t n!ne . Si bi co.parato." dat is : " Die ve el .. cr k s over den hals .. 1 1 ha len , bestelt z18 een sch ip."

Uit Nicola e s ~ltsen , Ael oude en Hede nd aegsc he Scheepsbouw en Bestie r.

VOORWOORD

Het maken van een reconstructie ln ~oord en beeld van van een Hollands schip uit de Zeventiende Eeuw yalt te vergelijken met het uitvoeren van een klassiek mu~iekÂ werk. Geen enkele hedendaagse uitvoering ~al zO tijn, als de eerste, ondankS alle goed bedoelde inspanningen van de uityoerenden. Het is daaro"" dat ik van .en i ng ben , dat het resultaat van alle vormen van historisch onderzoek altijd slechts een benadering van de historische werkelijkheid kunnen zij n. Ook dit door mij ln 1980 gestarte onderzoek zal het tot onderwerp gekozen schip, "Oe Zeve n ProvinciĂŤn", gebouwd l n 1664-1665, nooit voor honderd procent kunnen weergeven . Het tracht slechts een verbetering van, of t't'n aa nvu lling op, de tot nu toe gedane onderzoeken te zijn.

Otte Blo .. .

Purmerend , februari

1995.

Alle ~ech t en voorbehouden. Nleta uit deze uitgave mag worden ve~veel~oudigd, OPgeSlaKen in een ge8uto_stlseerd gegevens be stand, of openbaar ge~8ak t, In enige vorm of op enige wijz e . he t :dj electronisch . mechani sch, door (otocople;;n, opna .. en, of enilie a nder e lIanier, zo nder voorafgaande schrifte l ijke toeste .. lIing van de auteur. Voor zover he t .aken van cople;;" uit deze uitgave \e toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 JO bij Besluit yan 20 juni 1974 , Stbl. 351 . zoals gewljdgd biJ Besluit van 23 augustua 1985, Stbl. 471 en artikel 17 Auteu r swet 1912, dient .en de daarvoor wettelijk yer &chuldiKde vergoeding te voldoen aan de copy r ight - houder. Voo r het overne.en van gedeelte(n) uit deze uitgave In bloealezingen, readers en andere co.pilatiewerken (artikel 16 Auteu r swet 1912) dient .. en zich tot de auteur te wenden .

I N LEI DIN G

" .... AARDII

DIT

ONDERZOEK?"

De aanleid~ng tot dit onderzoek ontstond 1 n het jaar IY80. De aut eur had in dat jaa r juis t , na yele jaren bou .... en , e e n ",odel voltooid va n de "Jupiter" , een z.g . k aper freg at , n .. a. gegeve ns uit het bo e k " A.chitectura Navalis Mercato r ia ", gesçhrev e n (en gete kend ) door de femeu ze Z.... e e dse aç heeps bouw.. "ester !'redri k Hend.i k Chap .... n. Het mode.! is g etui gd aan de hand van en ke le En gelse to nte,.poraine informatiebronnen . zoals de ho ek en VBn de açhrij ve.s Re e !!_ Lever en Steel . Naast veel ~ aardering voor di t zojuist gereedgekomen lOodel. kwam echter oo k vaa k de vraag naar voren; "Waaro,. e e n "odel van een Zweeds SChip en waarom niet een mod el .a n een Hollands schip uit dl;' Zeventiende Eeuw, de .. e e st glorieuze periode uit de Nederlandse marilieme geschi e d eni s?" . He t antwoord op deze vra ag .... 115 niet ",oei lijk' De"e period e is , wat de "stheepsbou .. k on~t" betr e ft. wel één van d e meest schemerige. Oe "th~ ep sbou w uit ons la nd wes al .anaf zijn oorsprong een op de pra kt ijk geb as e erd e bedrijf s t .. k .

De s cheepsbouwer!! bouwden zonder enige th e oret isch e ondergro nd en . r ij we2 zonder erv ar ing op tekengebie d, mailT .. e t een feilloos gevo e l voor de vormgeving van onderen boven waterschip , getuige de onnoemelijk vel e pron k stu kkl;'n. die ons ov erwe g end i n de vorm van afbeeldingen zijn nagelaten . Oo k de ~ 1I5 ten-, zei l- en blo kmakers en de overige to e leveranciers m"a k t e n hun producten volg ens h ooguit onige vuis t r e gels . maar over ig e ns met e.enve e l esth et isch gevoe l voor he t allbach t. Uit hel hier bovens~aande bl ij kt wel, dat het vinden van kan t e n kla ar materia a l voor de bouw van ee n model van e e n schip uit de twee de helft van de Ze ventiende eeuw een utopie wa s . Recent onderzoek naar deze ~9terie leverde ook geen mat e riaal, dat aan de gestelde eisen vo l deed.

Bij het

o nder~Qek

speelde de volgend e gedachte een cruciale

rol.

Het onderzoek diende serich~ te zijn op een schip op ware grootte , met daarbij zoveel mogelijk techn isc he he dendaagse afbeeldingen. Daarnaast vilde ik nog een historisch onderzoek doen naar a lles wet .. et de bouw te "aken had, .. et daarbij de leven sgesc hied"nis van het schip, in woord en beeld. Het door ",ij te .. aken .. odel .. et een schaal van I : 2S he e ft hoofdzakel ij k ten do e l , de vor.geving e n bouwwijze te controleren. De tekst is i n de kantlijn voorzien ,an hronvermeldingen, ver ... ijdngen naar boeken , schriften , tekeningen, afbeeldingen, etc . Enige kennis en bezit van contemporaine literatUllr is hierbij onontbeed ij k gebleken. Alvorens .,et het verder uitwerken van het beschlk.b ore msteriaal kon worden begonnen, moest nog één bel angr ijke besl issing ... orden ge n omen . Ui t het voo.onder~oek bleek duidelijk , dat als onderwerp voor éên schi p moest worden sek o~en - in dien gegevens als lengte. breedte en holte be k end waren en het schi p vanaf begin tot e i nd bi j naam in nnze archieven kon worden gevolgd - en da t er door mi j géén olseJlleen vri j blijvend 01\der~oek zou ontstaan. ~a a .. pel. e overwegingen, !lissch ie n zel(s ,.et en1Ke tegenzin, werd toen toch v"or " De Zev en ProY.lnciën" ge k ozen . Hie r voor waren enk ele doorslaggevende ar gu menten van belangl

Wij .. ogen aannemen. dat Lt.-Adm.-Gen. Hie hie l Adrlaans~. de Ru,ter niet het slechtste schip tot het zijne koos en dat dit schip op dat .,oment (1665) tot de beste schepen va n de v l oot behoorde. !le bou ... er van "D e Zeven Provinciën" was de beroeOlde SCheepsbouwer Van den Tempel Jr . I

D~ I~den .an het roe~riJke geslacht Van deo Te.pel behoorden tct de s~heepsbou~ers, die een de Maa s kant de allerbeste oo r logss~hepen bouwden. Ilun "ontwerpen " ·war en door de Jare" he e n toonalln8~yend voOr het oorlogs~chlp in de ,loot.

O.er "De Ze.en Pro,inclën~ , 8aar 001< o'er zijn bawapentnll . la in de ons nagelaten arc hiefstukken relatief nog .eel te .tnden. Door eea lange reeks ,an bez:o~ken. 8edurende .ele jaren. aan archie,en . 8 .. sea, bibliotheken , het bastuderen 'an no! beschtkbaar .sterlssl in deze instellingen, ontstond er lang~a.erhsod eea beeld 'Sn het s~hip . In het boek .e n Cerard Brandt (doei nee t e Enkhu !~e a) aeschreven in 1687, genaaed "liet Leun en Bedrijf .an den Ile~ r e "Iichiel de RUJte r ", .tnden wij naast een ,rij wel .ollediae biosrafie ,an De Ruyter ook een o.erzicht ,an de be8tee~sae senledenis Y8n het sc h lp. V~rde r kon i k veel gegevens halen ul.t het Ad.irall tel tsorcnter, het Archief oBn de S~aten Ceneraal en de Staten voo Hollend en he t Fa.ille-arch1ef yan De Ruyter, all~ aanwez:is In het Rijkllafchief te Den lIaaS . (Z ie ook de lijst met aaroedpleegde werke n ).

Dit zijn eokele ,aa de r~d~nen, vaero a ik toch uiteindelijk .oor dit schip heb aekoz:enl Ket echte reconstruer ea op papier sta rt te in 1981 .et eaile poatnlea tot het maken yan ee n Itjnenplso. Toen tenslotte bleek, dot deze ~erk~i jze niet to t het aewenste res~ltaat zou lelden, werd besloten 0"' een !leeo.blneerde spanten-lljnenplan-tekening ta .aken met dsarln de lilalol yan de dek ken . berahouten en geschutpoorteh, de uiteindelij ke basis t ekenins. De~e tekening diende els basis voor Hijwel al Ie volsende technische tekenlnaen, zoa l a de tekening yan het hoofdspent, langsdoor!neden , deklndelinsefl en constructie~lannen, apieaelconstru~tie, etc. etc,

Een apur l hooldstuk vor.de de reconst ructie van d e bevapening. 1000 e denkt . dal in de loop der ja r en door visaers en onderv ate r arc heologen vel allo kolib~r9 geschut uit de Z e~entlen Â de Eeu .. , zoal~ deze bij de vloot i n gebruik waren . boven .. 3 ter zouden zijn gebra cht en dot deze keurig In on~e NuSeB gerubriceerd en ge d ocu.enteerd zouden zijn, ko al badr08e" u I t! Ook de bewopenio 8 .oest volledl8 worden gereconstrueerd. Ce Jukk i8 stonden mij hierfoor enige Ze~entiende Eeuvse 8eschri ft en ter beschikkina , die .Ij aet de juiste i n terpretatie de gevenste in r orastie 88'en . Al .et al ti jd rov e nd speurwerk, da t on8e ...,er II jaar tijd In beslag na â&#x20AC;˘.

Op dat _ONent vas het ond e r zoek naar de achtergrond van de bouv ol in volle Kang e n ko" uit historisch .lIterl.al vrljvel de gehele bestaan sgeschiedenis van het "chi p, de organisatie van de bou .. en van de Adeirallteiten aan h&t l icht vorden iebrachl. Verder vond ik bGvendlen nOl enig uniek .a teria.1 over de werf en kaar ~ede w e rk ers (en eedewerkster s ), dat niet in ket onder~oek ~ o ch t ontbreken, oedat ket een sfeer b ee ld geeft t.n de Zeten tlend e Eeuwse werkverhoudingen. Tenslotte verd de~e docu.entatre studie afgerond ~et een oler%lcht vlln e a "te n. tuilsge, aloepen en verdere sai l lante details . De bedoeling van dit Keheel Is . dat na 350 jllar eindel1J k. de sluter, die ove r onze " achellpsbou .. kons t " hanlt, voor een I r oot lede elte werd opaellc h t . De auteur beseft t&rd ege, dat het uLteindelijke re su l taat van het onderzoek yaR de lezer een basale kenni s vUn de Nederl8ndse Zeventiende ~euwae .aritleme geschiedenis vraagt. M.ar met het kunnen lezen 'an de bijbehorende te chnische tekeningen zal zijn begrip voor het behandelde ongetwijfeld Hngroot worden! I De suteur.

Opgedragen: Aan mlJn eerste echtgenote Geert, die mij h~~T hele leven met veel liefde gesteund en voora] gesti~u]eerd heeft in mijn hobby ' s en mij gevraagd heeft dit werk (he t schrijven .an dit boek, het maken van de bijbehorende scheepste k eningen en daarnaast nog het bouwen van ' n model) te voltooien. Zij heeft dit helaas niet mogen belev en . En aan mijn tweede echtgenote Freddy, die op voorbeeldige wijze en met eindeloos geduld jarenlang bezig is gew e est mijn handgeschreven manuscript uit te ~erken tot een leesbaar geheel en alles (incl . de Âą 80 te k ening e n) te rubriceren . Hun beider hulp en morele steun zijn voor mij van onschatbare waarde gew ee st .

Ott e Blom

Dan kw oo r d HIJn persoonlijke dank gaat uit naar de heer Jack R.W. Roelofs.a uit Munnekeburen . Na he t toch v r ij plotselinge overlijden van . \jn l ell efde echtgenoot eind november 2005. vond ik bij h e t oprul.en van zijn werkrui.tes nog een heleboe l aantekeningen. 8iJ het verwerken hiervan heeft de heer Roelofs.a .Ij ~et raad en daad ter zijde gestaan en waar nodil correcties aangebracht in teks t en lof berekeningen . Zijn daadwerkelijke hulp . maar vooral zijn warme vr iendsc hap hebben mij de kracht gegeven 08 dit werk te voltooien . Het boek Is niet cOllpleet , het zij zo . maar meer is e r ni e t !

Fre ddy 11 . Blo.-Doorn juni 2009

DE SCHEEPSBOUWIHDUSTRIE EN HAAR BEn:K EN IS VOOR DE REPUBLIEL Zonder de i~mense ~epenindus~rie i n de Repub li ek te onderschatten mogen ~~ j asnnemen , da t de sc heepsbouwpc tivi t e iten - ecOno~isch gezien - hier niet voor onderdeden . In de t~eede helft van de Zeventiende Eeuw beleef de deze hsa r hoogtepunt. Op honderden werv e n en werfj .. s , verspreid over onze waterrijke gewest e n , werden duizenden schepen in ve le variëte it en gebouwd, die door de toegepaste bouwwijze ieder voor zich een unicum wa ren . Het i~ verbaz i ngwe kkend, hoe in ongeveer driekwart eeuw ons land, dat een beSCheiden plaat s tussen de mariti eme grootm a chten inn.,,,,, mede door e en onvoorste l bare econom'ische groei zich ontwikkelde tot de grootste zee~acht van de toenmalige ~ari tieme wereld. Dat deze ontwikkelingen nie t zonder vallen en opstaan ~ijo verlopen en e r in de bouw pra k tij k veel is g eë x perimenteerd, hoe f t oos niet te verb a zen. Maar uiteindel ij k ontstond Cr toch een sc heepsbouwindustrie, die op vele t e rreinen kwalitat ief en klo'antitat ief z:ljn gelijke niet kende. Ook de toenmalise scheepsbouwera hadden zich tot ware ~eester s op hun va k gebied ontwikkeld. Ondan k s hun - in onze ogen - geringe theoretische kennis , bouwden z ij hun 'oortreffel ij ke pr oducten, die ie dere toenmalige kritiek konden doorstaan. net Is ech t er onbegrijpelijk, dat de in die tijd bestaande hoges cho l en geen geleerden voortbrachten , die de benodigde kennis van de scheepsbouw hadden kunnen verbeteren. De Nederlandse scheepsbouw heeft vanaf haa r begin , ers en s In de Middel eeu wen tot aan de ~thttiende Ee uw, e en onvoorstelbare hoeveelheid schepen van de meest u i teenlop e nde soorten gebouwd; van de kleinste tot de g r ootste - geheel op het oog naar ambachtel j jk ga vormde modellen. Er lIIoet , zowel bij de bouwers als bij de opdrachtgevers , een grote wedijver hebben bestaan betreff e nde de vor mge vi ng en aankleding. Zelfs de gewone bedrij[sva a rt~t g en waren op hun wijze haa i van uite r lij k. Van buitenlandse in vloed Wa S er tot aan de Achttiende Eeu w nauwelij k s sprake en het tou nog vele decennia duren , voordat er op ' t gebied van de ontwikkeling in de scheepsbouwkunde enige beweging kwam . De ~oo ruitgang lag ~eer in de constructieve sfeer , door O.a. het machina a l bewerken van hout door ~iddel van houtzaagmolens, het geb r Uik van beter 8ereed~thap, etc. Het blijft dan ook de vrsag of de - vanaf de Zeventiende Eeuy - onder j nvloed van ~n8else scheepsbouwer s gebouwde oorlogsschepen veel beter waren, dan die van Nederlsndse bouwers. Zo goed waren de in Engeland gebouwde schepen nietl

02-01

De grote verbetering lag "aarschijnlijk .in het geringere wicht van d" bewapening en een ~eer gestrekte rompvorm.

8e~

net op het gevoel of op h .. t oog bouwen ko .. t nu nog '01 .. 1 voOr. Pl"zierjachtjes na ar historisch model ~ zoals boeiers, tjot~ t .. rs, punters en v"le andere types - "orden op hierIn gespecialiseerde "erven gebouwd. MeesttIl vlln hout, so ms .,et behulp van moderne .,aterielen. Het is nos niet .... ns zo heel lang g .. l eden, dat in ons land nog vele soorte n binnenvaartschepen en vissersschepen, vaak genoemd naar hun vaargebied of afkomst, op traditionele "erden gebou"d zonder tekeningen! De afm .. tingen, de vor"geving en de prijs "e.den in het a lgeme en door de bu" ..... r en de opdraChtgever o.ereengeko .... n. Oo k heden ten dage worden in het nabije eu verre oosten nog steeds de meest ui teenlopende types o .. vangrijke vrachtschepen op het oog gebouwd, over het al gemeen zeilSChepen ~e t ~otor足 vermogen, fraai van lijn en zeer zeewaardig . De ~eeste van de~e schepen werden gebouwd op onaanzienlijke werf jes met primitief gereedschap onder erbarmelijke omstandigheden, maar .,e t e en enor . . . akmanschap. In Enge l and werden al in de Vijftiende Eeu" pogingen ondernomen, om schepen eerst op papier te ontwerpen . Het zou echter tot ver in de Zeventiende Eeuw duren . voordat een redelijk bruikbare methode was ontwikkeld. M.. t behulp van deze me t hode werd en sch ~ pen ontworpen op een vri j dogmatisch e ... ijze. De b3Sis van deze t .. kent!\g(e!l} bestond uit het op een bepaalde manier beschrijven van cir keld elen voor berghouten, dokken, etc . en het met kle tne ctrkelboogjes construeran van de gewenste spantvormen. Zie h iervoor o . a . "Dean e's Doctrine of NavaJ Architecture 1670" . Deze ontw~rpe n werden over net algemeen - nog ve rg ezeld van ecn " Navy Boa,d" of "Admi,alitit, Model" - a an de Koning t e r goedkeuring aangeboden. Vele van de op deze wijze ont"orpen schepen bleken in de prakt ijk te rank en moesten ten koste van veel ~Tbeid en geld van een z .g. " bui k" "orden voorzien, wat ~it ei ndelijk de snelheid en vormgeving WeeT niet ten goede kw a~ . Echter heL op de Engelse wijze bouwen vanaf een spantenvloer kos tt e aanzienLijk meer tij d dan de Nederlandse , mc er i"provisere nde wer k wijz e. Ho e het ook zij, a an het eind van de Zeventiende Eeuw k"am er steeds " inder waardering voor ue stheepsbou"indus~r1e .

01-02

Voo rs l "IInuit de Ad.trsltt .. ll .. n en Vlln de tlo: Ho: He r .. n kwalII steeds Illeer kr i ti ek op de kvaliteit yen onze schepen . De ti jd yan de grote SUCCeSSen vss voor de Adllltresis voorbiJ , tervijl de Ko : Mo : Heren zich oo k al niet Illee r 0111 de vloot en haar a ctivite it .. n beko.lllerden. ZIJ s tuurden De RUJter . oodlln ks zijn pro t es t en . lIIet een vloot vSn tote ll l "ervllllrlOOlde schepen naur de Middellandse Zee. Wet deze beroelllde zeeheld dan oo k h .. t leve n h e eft gekost ! I I Nee. de fut vas er uit en is eigenlijk nooit Illeer in die mute terugse k olllen! Wij kunnen in ieder ge. IIl vas tstell en, d a t - t oen de Republiek in de tweede helft van de Ze . .. ntlende [e"v ernstig verd be dr .. igd - het voortb .. staan vlln onze 5cheepsbouvlndustri .. te danken va5 , n ie t alleen aan leger en . loot, Illsar VOOrs 1 ook aan Onze .oortreffeliJke en hardwerkende scheepsbouw .. rs .

-.-

02-03

MATEN EN GEWIC HTEN TN DE ZEVEftTtENDE E[UW . ~:, : :;:~:;::~,:zijn v r tj~el alle maten en & e ~ich t e n in Europ a on ~ In het r ie ke stelse l . stelsel zijn 8[&e leid van d e In S~.res Jn te rn a tion .al gestsndss r diaaarde s .. fan de ev ene"n s 1 nt"rnslton.sJ &e -

°Sr .... 1820 0 ... ra"83sn op h e t ", et r leke st els e l

V.n Tk. tie de pl.a~

tussen blz. 110 en

111.

fl l"r .ö6r ke nden ~lj e en a norma ho eyee lh ei d voetsaten. Vrijwel iedere pla.ts va n anl & bal an g had z1jn s i a en voetsaat. Men kende onder~eer d e: ~ ec h e 1 8e Voet • •• 10. Iynland ac h a Voe t .aat . LUJ~e Voet .aat, Weae l .e he Voe t ••• t . A•• ter da •• e Voe t . aat . ~ •• S t r l &t 8e Voe t ••• t . Voe t saa t t Ot a ' He rtog e n Bosch. Je slissnse Voet sast, Pal s o sen oest . Sc ha Is van v J ( Palsen Ho llsnd s en Par, a" e hsl . .. Voet saat. Dan .. a r e n er verder n os and ere - " ie t i n de ltjat vlln Van Yk voor kom e nde - VO " [0I01.0n , n.l. de, Engelse voet.eat en Rotterdesae yoet.sat . Ta r vijl bijyo or be e ld .. ee r één yan de A_"te r de _a e Voe t a f&el eide YOetm aat i n : Za.nda. en P'de. e n o. s tr e ken word gehan t eer d. IIte hie r over . e er vil .. eten. ~ie, J.H . Verhoet - "Oude Nede rlandse . a t e n en se~{çhten, Aa.terda. 1982 " . Voo r di t pr oject yoort het echte r te .er, o. h ie r in detstl op In ~e lo sn. I k zal .Ij dan OO K be pe rke n tot die eeet", ethode n , ~elke yoor het onderzo e k van di r e ct belans zijn. leng tema t en. !t ler bij

~o r dr

ui ts es a sn van de i.n Van YIt "angegllYen YOe tlla ten .

Eén yon d e belansrljk ste .0 ten .. a s : de Ri jnl a nd s e r oe d e • • et ee n l e n &te ,an ...... 3.766,0 mOl . Deze vas onde rv e r d ee l d in: 1 2 li ja l a nd "e voe t en • • el,. elk een l en &t e Yen ... 313 , 9 sm . Deze was weer onde rv erdeeld in: 12 Rij.land se du l.en, liet elk ee n l en gte yan .... 26,2 Ol •.

04-01

De Rotterda.s e voet ontstond doo r inko.ting ~et I dui~ (d.i . 26,2 0111) van de 12- dui. s Rijnlandse .. oet ~an ... . . . 313,9 .... . De Rotterd s.se voe t wss dus lang : 313 ,9 - 26 , 21101 _ 287,7 Ol .. . Deze " as "eer onderverdeeld in 11 Rijnland s e du i llen, elk met een lengt e v.. n . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26,2 mil . De A.s terds _s e vo e t was lang . . . • . . . . . . . . . . • . • ... • . 283 , 011". Deze was "eer onderverdeeld in: 11 All ste rdsll se du .i llen, lOet elk e en lengte Vsn • .. 25 . 7 ,om . Het verschil tussen de Rotterds. se en d e A. sterds.se .. oet waS: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . :1: 288,01111 - 283,0 11 11 _:I: 5,0 Olm . Brand t, bh . 464.

Het 1,. ze ker, dat " De Zeven Provinciën" is gebouwd op: de All sterdallse voet.aat . 163 vo e t lang tussen de loodlijnen Ysn vocr- en schtersteven, voet breed ove r de s panten , 161 voet hol, van bovenkant kiel tot onderkant ~an hot dek der geschutoverloop in de zijde.

Zou het schip op de Ro tterd a llse vo e t.aat zijn gebouwd, dan zou het schip •......... . .. .... ..... .. .. 163 x 5,0 mil _ 815,0 1101 langer zijn geweest . De breedte en holte zouden proportioneel ook kleiner zijn geweest. Bij de Admi ralit eit werd in verb~nd met een unffor~e ring de Amsterdamse vo et gehanteerd . De voet w"rdL als volst aangeduid: ' . De duim lOet : " 1./1 tsen, blz. 95.

maat~oe

I n he t Noorder kwa rtier (Amsterdam , Za~nd am, Edam en omstreken) 1 s nog zeer lang d~ 10-duims vo~t Van . .. . .•....... 276 , 0 Olm i n gebruik gebleven , speCiaal VoOr d e diverse k o o pvaarders . De Vest - Friese vo et is als volgt: Op iedere Amsterdamse 40 voet ~én voet minder e 39 ~sd . voet . 40 ~ 283 ~m _ 11.320 mil - 28 3 ...... 11.037 IIIm : 40 _ 275 , 9 "111 afgerond op 276 , 0 1110.

Van Dam, bh . 475.

Volgens Vsn Dam werd op de VOe-werf te A~st er da. in 1691 nog van de~e voetm a at gebruik gemaa k t . Nurmal t ter "aren de hier genoe~de voeten/ dui~en weer onderver deeld in een : 1/4 - 1/2 - 3/4 - lIs - 3/8 - 5/8 - 7/8 _ 1/16 deel, waarb i j 1/16 .. ~ 1 , 6 mlO wel de k leinste ~ a8t was, waarmee ~en in de scheepsbouw "erkte.

04-02

In Engeland heeft roen tot Âą 19 70 d e Engelse .oe t aangehouden , .. et een lengte van . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . ... 304.8 mm. Daarna is men ~ow e l met de ro o t e n als met de ge wichten overgegaan op het metrie k e stelsel. Gewichtseenhede n. Jn Engeland heeft IDe n - to t oo k hie r het metri ek e stelsel zijn intrede deed - als g e wiC ht se e nheid het Engelse pond a a ngehouden met ee n ge wicht van . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 454 graID. Cew icht e n werden bij o n s a a ngegeven in ponden van 494 gram . lloulmaten . De diaroet e r en de omtre k van ron dho ut werd ve e lal in pa l men aangeduid , t e rwijl d e lengte d a n toch weer in v o eten werd aangegeven . De diameter in palmen had een lengte overeenkomstig met 1/10 Rijnlandse voet . is . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 , 8 mm o De ollltrek in palmen was 22/7 maal grot e r , d us .... .. 96 , 8 mlA , afgerond . . . . . . . 97 , 0 mm o I Palm. 1/3 Voet _ t 10 c m. Diamet er pal .. stsst tot omtrekpa!m : 30,8 : 96,8 _ I 3 , 14 ! Van Yk, blz . ~6 .

liet tellen van plan k en , latten , etc . was ook een merkwaardige zaak . Voor ieder honderdtal werden da~ soms 120 a 130 stu k s af ge~eld . Wij "cte~ niet of dit om het verlies aan "uitschot" op te vangen was , of dat men uit hebzucht zo handelde . Het lij k t er echter wel op , dat dit eventuele fr au de enor m in de han d wer k te T I~houdsmat e ~.

Inho u dsm a t e n werden over het algemeen va n de k ub i eke voe t afgele i d . Deze ha d d us naar huidige maatstaven e en inho u d van , 0,022 7 .. ' e n I Ol' _ 4 4 , 053 Amsterd a mse voet' . Touwmate n. Van Yk , b 1>, .

210 .

Een veel gebrui k te le n gt e ma at , vooral bij touwwer k, va de .. . Men kende deze oo k we e r in drie soorten , te wet e n: de BUismans vadem, de loop.aarders vadem e n de Crote vadem.

04-03

Is de

Deze laatste ya3 bij de VOC en de Ad a i ~alit eite n in geb~uik en was zes Rijnla n dse .oeten, dlls lang ..•... 6 K 3 14 _ 1884 .a. Ank"' r kabel"

1011

ren .lIe"t al lang

110 yad ea ,

Zcihoote n . Zeilen we~den oyer het IIlge~een gem e ten met de e l . Eé n e l (± 26 , 75 Amsterdaas e dll!a) ts . . . . . . . . . . . . ,. 688,0 mmo

Eén Hol la nd s e zeea l jl vaa .. . . . . . • . . . . • . .••• ..... 5.555,6 • • Eén Eng els e zeea i j l was . . . .... . • .••. .• . . •. • .. . .. 1 . 852 , 0 a. Milten yan he t geschut . !loe vreeOld het ook lijkt, aaar van geschut bestonden eigenliJ k ge e n van de voet afgeleide maten . Het voorna S Jlste maatvaste onderdee l vsn een k nnon waS de " ziel " . De afmeting van de ziel wo s vta een aeetkundlge COnstruc tie afgeleid yan de dlaa e ter yon de in ponden uitgedrukte kog elg ewithten , die te yen a het kaliber yan het betreffende kanon aangaven, zoala bijv, 36-ponde r , 24-ponde r, etc. De lengte van de ziel vas ove r het algeae en een s-aanlal zieldiame t e rs lang. Ook bllitendiaaeters varen von de zie l dia .e t e r afgeleid. Tijdens het gietproces zakte de giet.al lil t . Het gevolg hie r van was , dat .ri jvel geen kanon van een bepaald kaliber aan een ander kanon van hetzelfde kalib er (en van de~el(de ge~chutglete ~ ) gelijk was.

- .-.-.-.-.-

04-04

Deze ~ekening (no 97.00.01) i s vervaardigd doo r O.B lom welke teven s cop,right - houder i s.

De "Zeven Pro vin ~iĂŤn" ligt hier waarschijnlij k te Hellevoetsluis, voor of na een oplegperiode. De tekening is gemaakt naar een pot l ood- of ~ilverstiftschets van Van de Velde de Oude , waarvan het origineel aanwezig is in het lIational Mariti",e Museum in London, te vinden onder archief-nummer 1050 . De aanleiding tot het tekenen was de slech~e mogelij k heid to~ het weergeven van het nriainee!. De te k nning bevat alle perspectivische en andere onvolkomendheden dan die van Yan de Yelde en is slechts op ondergeschikte punten geco r rigeerd of aa ngevu ld.

BRONNENONDERZOE K. Scheepsteken;n s en . De t'olee ~echnische handsehetsen van een klein oorlogsschip uIt het midden van de Zeventiende f. e u ~ - aanwezig i n het Ne derlands Seheepvaartllllseu", te Amsterdam - z.ljn , zoels uit de "uitbundige" hendtc k enlng blijkt, vervaa r digd door ene J ohannis Stur c k e nbur ll h . Oe .. e Johannia was de ouds~e zoon van de te Amsterdam wonende en uit Duitsland (Wezel) a fk omstige fijnschilder Jan Jansen Sturek . Hij noeOlde zi c h zowel StIlr e k , Stor e k als ook wel S tur c ken bn r ll h. Uit ~ijn huwel 1j k met Trijntje Jaeobs werden drie zoon~ gebnren . De eer.ste zoon Jo haDn t s , lIeboren in 11>29 en gednopt 'in de ~Heuwe ~erk te Amsterdam , is de tekenaar van de t'olee handschetsen van een ourlogsschip (van het tweede ch~~ter) met ee n lengte van 1 31> voet. Dez.e Johannts trOuWl op 2D-jarige lee f tijd in de Oude Kerk te Allsterdam. lIij stierf in 1673. (De~e gegeven ~ zijn ontleend aan een artikel in het bhd "Oud 1101land", geschreven doo r T . H. von Ee g hen, 1'153 , bl.z. 216-223). Als cweede ~oon werd in 1641 J ac obu s geboren . Deze heef t , evenals zijn broer Johannis, on s een technische handschets nagelaten. He t betreft hier een stotenjacht van 62 voet lengte . Oe schets is in 1678 verv~ardigd en is ondert ek end met Jacob us Stor e k . Deze tekening bevind ~ich e.ene~ns in het Scheepvaart museu m t e Amste~dom . De derde zuun "'aS Abrah am . Hij wer d lIebo~en i n 1 644 . Deze later zeer beroe .. d geworden ze e schilder, bekend van de vele maritieme sc hilders t ukk e n, nuemde zich Abraha ll S ta rek . Het kwam wel vaker voo r, dat in der.e kr inge n ~echnische schetsen van schepen w ~ rden geMaakt . De zeeschilder Pomp e maa k t e een technische schets van het fluit schip "Langewijck" , gebouwd te Enkhuizen door Seaer PaLter in 1682. Het origineel van deze tekening is aanw e zi g in het W ~ st-Fries Streek~rchief te Hoorn . lIit aantekeningen op de schets blijkt , dat naar het voorbeeld van d e "L ~ nge w ijck" nog drie sch e pen zijn gebouwd , nalOelijk: de "Hobre,,", de Bovenkarspel" en de "Nierop". Oo k in de famil i e Van de Velde we rden wel van deze schetsen ge.. aakt, getuis e de sc hetsen voor een speeljacht van Willem van de Velde Junior. Kennelijk mogen wij uit e . a . concluderen, dat de inTloed van de Zeventiende f.eu wse ~eeschild e rs op de esthetisc h e vormgeving van d e schepen, groter is g eweest dan wij ven"oeden .

US - Ol

ONDERZOE K VAN TWEE TeKENINGEN VAN JOH . STURCUNBURCI..

Hec betre ft hier t wee hand,ehetsen, aanve~ ig in de co l lectie sC heepsbouwkundige tekeninge n, .an het Nederlands Scheep.aact~useum te A.ste r d •• • De~e schetsen zijn . e r •• ardild door Joh a nn i s S t urckenbucgh , De d.tu~ .80 ver veardiglng Is onbekend , verlloedelij k aidden Zeventiend e Eeuw . Sche t s "A" Schets "11"

S pantente k enl "g , .. Tnventaris no. 1-1.2, Laogsduur~nede ., .. I nvent a r is nu . 1-1.

De sche t se n zijn ae.ssk t n ss r "de kleine ,oet.aat" op schasl I" 10', o f te .. el I : 110. 1 A.ste rd aase voet ls 283 ••. Dsn Is I A.s t erdaase dut. (25,7 aa) gelijk aan l O Allaterdaas .. ooeten (10 x 283 .~) • 2 . 830 ••. Alle hie r volgende dUia- e n voe t aaten ~ijn naar de Aasee r de.ae .oet .an 11 duillen.

Lengte o.e r de buitenkant van de ste.ens: 136 voet _ 38 , 488 a • • 38,5 •. Breedte over de buitenkant van de spa n ten , vermoedelij k tusa en 3~ en 3 6 voet. 9 . 622 en 10 . 188 m~ - 9,6 en 10 ,2 •. Deze breedte is een aanno .. e en gebaseerd op het lijstje van On9 np nog be ke nde schepen van 136 voet l eURte , pit h et ~Idden van de Ze.entiende Eeu ... Holte oon bovenkant ki e l tot onde t ~ijde geschutoverloop In de Zijde op 1 1/3 van de sc heep slenR t e uic de voo r s t even geaeten: l3 voet _ 3.679 a . . . 3,68 ., ook wal hol t .. op de uit ..ate r ing genoe .. d . 80ven deze holte .an de geachuto.erloop laS op: 8 .oet _ 2 . 264 ~~ _ 2,26 .. hoogte . 80.en het verdek be.ond zich . acht er op het schip een hut, hOOR aan de voorZijd e , 5 voeL, 8 d ui .. _ l . bI9 .. ~ _ 1 , 62 .. , aan de s pi e gel hoo~: 8 voet, 5 dut,. _ 2 . 390"'111" 2 . 39 lil . H~t

schip had een stuurlast van: 2 voet -

Diepgang

~last9trook -:

13 .oet, 6 du im _

3 . 829.a _ 3,83 • .

10 .oet _

2 . 830 ma _ 2 , 83 a.

He t hoogste pu n t van het "hek" boven de vaterlljn, t 35 voet _ 9.9 05,.~. 9 . 91

05 - 02

11.

"" "" "

voo r s te.e" voorsteven VO ofst even

voors teven

.,. . .. .. .. .. ..".. .. .. . ......... . .. .. ..,.., -. . . . . . . . . . . ", ................... .., ............. ..... ...... , h 01l1

i "1

bi nn e"

boyen b r eed o nder b r eed

...

winkel

voe l .

.......

22 . oe t . -roe t • J voet .

. .. .. ..

achtersteven hoog ac.hte r 5t"."n vlel ~chter"te.e n onder br eed

. .. .. .. .. .. .. .. . . . .. . . . . .. .. .. . . . . . . . . .. .. . ..

voet •

.oet . .oet .

lie t sc hip had 25 dekbelken in de geschutoverloop en 26 de k balken in het verdek .

Uit de ba!kaf stnndcn is de plaats van het grote lu i k niet l erUI te vinden. \Iel ~Ien wij in het verdek een liSSend e kn ie asn de waarschijnlij k "h81.e~ d e kbelk . . . el ke eet een :t .S' oor/Heling" t usse n tllee dOOfsaande d e kba l k en vas o pge h ang en .

De . loe ren ~ an d e ko.buts en de b r ood ka. e r in he t ec h te r schtp 1 1 8ae n: i 8 yo c t _ 2 . 26 6 . . . . 2 , 26 " onde r de ae5c hut o~er l oop.

BEWAPENING . li e t schip WilS g e boord ooor 48 kanons, "'Illlr "ps waar schij nl ij k aeer stukken bewapend. He t geschut op de b a k schoot uver de oerschanaing en niet door poor ten . Het aant al op de bak o pgestelde stukken word t gescha t op 6 stu k s . De bewapening .. aa du s t otaal SA stu kke n .

",c t

De poor ten (d e jaag- en retrai tep oort e n niet aeege r e k e nd ) wsren als yolg t verdeeld: Op de geschutoyerloop 22 p oo rle n .. vierkant t Op het verdek .. . . . . . . . . 22 p oo r ten .. yierkant t , p oo r ten .. ~ierkant t Op het halfdek . . . . . . . . .

J 2

.net. voet • yoe t .

De afs t and tu aaen de poorten:

7! .oe l " 2.1231111" 2 ,1 2 11. Dit is gelij k aan "D e Zeve n Pro>i nc ië n" .

De b ewapening b e pa alde de i ndel i ng .an het sc hip in het t .. eede ch a rt er. [Ie kalibo:! r . o ftn het gesch ut "B r en bij dtt type sc hip OYer he t alge.e o:!n , Op de geschu[Qvarloop (h hos) .. 18-ponders. Op het .e~d e k •.•........ (2e laai) •. 12- en 8 - ponders . Op ha~fdek en bak .....•. (Je laai) .. 6- en ~- of 3 - pondc t s .

OS-03

DE SCHETSEN TONEN DE VOlG ENDE BIJZONDE RE KEH tIERKEN :

De gebrU i k elij ke "knik" ter hoo gt e von het schot van de k onst8be lka~er ontbree k t . Het schip heeft ~ên, vah voor- tot achterste v en doorlopende, ononderbroken zeeg. Hetzelfde z i en "ij bij het z.g. "Uohenzollern"-lIodel en he.t model van de Hollandse t"eedekker ("Hollandia " ) in het Nederlands Scheep.aartll~se~1I t e Amsterdam .

He t schip i$ niet voorzien van z.g . "steunders", zoals dat bij oorlogsschepen gebruikelijk "as. In plaats hiervan heeft het "s taan de" kn i eën, die op de dek balk en van de geschutoverloop staan en ~o een verbinding maken tussen de scheeps"and en de dekconstructie.

Liggende knieën onder de wa t ergang van het .erdek.

Het schip heef t

De bezllllnSlIsst loopt van bovenaf door tOt op de binnenkiel (kolse"') . Nor .. "ol liep de",e slechts door tot op de geschutoverloop .

De spa nten staan haaks op de basi5Jijn on op de ktel.

Er :djn geen "h .. ngende" knieën aan de dekbalken 'all het hal(dek en de bok .

Eiln en kele sponnin g in de .oors ~ even dUid t op een enkele huid. De sponning loopt slechts tot enige voeten bove" cle WIlte rlijn door.

lil het ruill :':ijn t 11 zware ka ttaspo ren .. et uan de einden z.g. " sltters" aangebracht . Bij de grote en de fokkemast steunen deze de mastsporen .

geen z . g. koebrugdek.

d~s

onder een hoek

10.

Kaapstander s , knechten, stutten In het rutm en pompen zijn in de tekening niet aangegeven .

il.

Het sc ho t

1 2.

De tweede poort . an achteren, op het .erdek, kon in ,erband ~et de daar aa nwe,"ige ko lde r sto k niet met gescbut worden be,"et.

13.

De ankerbeting slaat slechts schematisch aangegeven . De "spenen" of betingstutt e n zijn nlel oangegev e n. Er staan tw ee typ e s betingknteën - dooreengete k end - aangegeven .

14 .

De kaptte inshut en de bovenhut zijn schets .. atig aangegeven. De te k e n ing wekt de indru k, d a t beide via een draaitrap met elkaar verbonde " zijn.

vsn de konstabelkam e r is nie t aangegeven .

OS-Q4

tijden ~ de t Rothe~ter of de

och t n aa~ Cha tta . opva~en van de ~ivie r van "He dvaJ " i ~ ove n.ellend doo r deze - tOt het t wee de c har t er behorende - SChe pen , waarsch i jn l ijk o. hu n be te~ e .anoeuvreerbaarheid en Kun st ĂŽller di e pga n ll. u itgevoe r d .

He t

Ofschoon er besli st ~eer dere sc hepen vsn dit cha~ter in de vloot voren opgeno ge n, zijn s lechts de h ieronderstaande, Qua a f.etingen , bij na a .. bekend .

/I . 8 .

Doo r Va n de Ve l de zijn de vollend e drie s ch e pen aflebeeld: 8. b. c.

" S tad en lande". " Het Huis Tijd ve r dri j f" . " Pr ins te Paard".

05-05

BRONNENONDERZOEK . Scheepsmode ll en . De enige practische mogelijkheid . die ons nog rest om 17e Eeuwse Hollandse scheepstypes drie-dimensionaal op vormgeving, constructie en interieur te kunnen beoordelen , is het contemporai ne scheepsmodel.

Het model van een 17e Eeuwse Tweedekker in het Nederlands Scheepvaart Nuseum te A'dam .

05 - 06

D e~e t e kea ias (no 05.00. 02) is we rwa ardis d d oor 0.810. we lke tewe as c OPJright ·houde r ia.

Tekening yan de langsdoo r snede wan een klein oorlogsschip uit de Zeyentiende Eeuw. se_aa kt naa r het yoo r beeld yan een handschets VDn J oha nni s S turckenbuTgh. Deze twee originele (technische) handschetsen van Sturc kenburgh zijn te vind en in het Nederlands Scheepvaa rt_useu~ te Ams~erda ••

:...... '" . . ..... !. .- . .... . ................. ;

.......

. . . ............. : • •

'"''

.. _. . . . . . . .

.. "

•• : ...... _. . . . . . . . . . .

"'0

......

"':,:"

........

-. . . . . . . . . . . . . . .

·· ·

.-."

..........

_. . . . . . .

-1 ........ ..., . . .

- . . . . . . ...

• • • • __•• , • _.' • __ • _:-1"

-:;

• '"

• -•• "

• "

•••• - - . - ••••

Ji=:~~

VOOR LOOD LIJN

L .-~-~: ACHTER LOODLIJN

-I

BASISLIJN

'13~"'" ;~Ö ........... 1~Ö . " -.. ,. -. '1~Ö'" -... -. -. -.;~O·· ... " -. "'9~' -... _..... 'i~'" ~ ....... ··7~ .... ··- ... ~. :6~" .. -....... ·5'0· .... ·...... . '40"· I

---_._------------_.

_---------~----_._---

' ..... -

3'0" --.. ' '. ..··,:;Ö .. ·.... ...... :'b'

AMST. VOETEN

Deze teke n ing (no 05.00.03) is vervaardigd do or O.R l om wel ke tevens COP1right - houder i s .

Te k ening va n de buitenaanzicht van een kl ein oorlogsschip uit de Zeventiende Ee uw, gemaa k t naar het voorbeeld van een handschets van Johanni s St u r ckenburgh. Deze t we e originele ( tec hn ische) handschetsen van Sturc k en bu rgh zijn te vinden in het Neder l an ds Scheepv aartmuseum te Amsterdam.

--,._-._-

-_.•._._.•. _---- ... -

_."-

. ""-~

';#'

OR OOlSTf. BREEDTE/HOLlE ~.

. - - ----- - - ~ - -- - - .--- i -- -- -- - - -- -~ - -- -- ------:-- - - - -- -- -~- - - - - . - - --:---. - - -- - - - -- . -- .. ---:. --.-... --.-+ . -' ,

HAlFOO<

... - - - - -j -

•• -

• -

- -: -

• - -

, ---1-,

. _ ~-

,I I

VERDEK

QESÇHUTOVERLOOP ,

,-", .

MSlSLIJN ," --- --

;

_. __

-,~~~c~~~~~~~~~~~~!~~~~~~~~~~~~~~~~~@~~~~~~~~~~~~~~~~t , ... . ' ---- .. 10 ----"--"--" ...... · ..,I!0" · .. · .. · ïiii ........ ·-

"lAAREENHANOSCHETS VAN JQHANNIS STURCKENIlURGH

SCHAAL

,~ '0"

, : "0

~,7~~~3~ .!i'30______ ... _,'~AMStVOETEN 'f

Do hts t o ~ lsche wsarde van ee n de r gelij k .odel wo r d t voOrnO.elijk bepaald door de ... ij ~e. vaarop de bouve r vlln het .ode l zijn werk heeft uitgevoerd. Ondanks dat het uiterlijk va n de sche pe n v r ij ... el onverlln de r d blee f. hlld de Zeven t ie nde Eeuwse modelbouwer in pr inci r e de ~elfde hand icap a ls de huidige bouwer van ee n Zeventien de Ee uw s scheeps mode l of repli ca : het o n tb rak hen ook a an te kcl,l n8 en l II -Ij ,."et rlus ook " op h e t oog" he bben gebouvd. Of hebben ge werk t san do. hand van o pme ting en alln het echte schip en deze naar de "kle ine voetmaat " hebb en overgezet . Wij dienen hierbij niet Illleen aan de A.sterdallse II-dui lls e voet te denken, . all ~ ook lIan de in het Noorderkwarti e r gebrui kt e 10d llh,ae voet . Uiatorlsche Ilodellen hoeven dus niet pe r s ~ I n een sc halll vsn I ; 11. I : 22 . 1 : 33 enz. geboll v d te zijn . Het kan du s ook I ; 10 . I : 20. I : 30 enz . zijn ge ... ees t. De .ecate nog bestaande mo dellen zijn in het gehee i n iet op " sc haal" gebouwd . Di t geldt ze ker TOOr de z. 8 . ~ke rk_ode ll e n~ . De Zeventiend e Eeuwsa ~odellen die ons n og ~ est en, blinken over het olge _een ntet uit wst de ,e r flj ning van de detll i l s bet reft. Vr ijwel ni ets werd gelijmd, alles werd me t spijkers bev e s l ig d. Hoc .. e1 het ver"'oeden bestaat, dat hel er veel meer z ij n ge l/ee st , zijn o ns h el aa s a l s studie me terillsi s lechts en ke l e bet r ouwbar e modellen nagelaten. Zeker wan d e grote oorloasschepen ontbre ekt vea l mode l . ateri aal . alljwen wij bij de nog aanvedga .ode l len van Holla nd se tvee d e kke rs. dan 'linden vij hie r van het g ro otste aan til I in de vor. van ~.g . ~ker k schep enft t erug. net ~ere n d e el hie r van heeft slechts ee n nostalgische vsa r de. De .. eeste z i jn als blo k _odel sebouvd; een .. od elbollvviju!, waarb ij het onde rw a t e r sedeelte van de ro. p u i t één b lok is verTaa rdiHd . .. e e a lol tot het eersec dek. De res t van de rOllp I s da n op spa n t jes gebouwd, va a rb'J de in dr uk ... orde gev ekt of de hele rOll p dan n p s pon tjes is gebouvd. Ue schaa l verhouding va n de?e mndQllen ligt . zeer rui m ge n ome n. rond de schaal I : 50 , e.a . afh anke lij k .an het proportion e l e Qevoel va n de ma ke r of' de door heli gekozen "kl eine voet _ aat ". Yeel van deze v aa rschijnlijk van oo r sp r o n g goede mode l len ~Ijn tn de loop van hun bestaan door _eestal goedvillende amateu r s gerestllureerd . waarb ij niet de ver a n ~voo rde r estau r lltie • • sar _ee r een v e r nieuwingsd r anl voorop st ond. Yeel Interessante geachllde r de details en teksten ~ijn vsak onder dikke l a gen verf. voo r a l go udv e r f, ve rd venen. S le chts ~eer weini v e hebben de .allk ve le jaren van h u n bestaa n onaeschonden o verleefd en hebben daardoor hun vaa r de voo r dit o nd erzoek be honden .

05-07

Een zeer kleine groEp ." n - over het algemeen uit particulier bezit - voorkomende modellen, ztjn aan hot begin van de ZOe Eeuw in de coll e cties van onze musea terechtgekomen en genietan sindsdien de bescherming en de zorg van deze instellingelI, Wij weten uit de inventarislijst van de inboedel . dat M!chiel Adriaansz . de Ruyter een scheepsmodel in zijn bazit heeft gehad . liet lIedel"iands Scheepvaartmuseum te AOIsterd .... bezit tll ae 010dallan v an Zeventiende Eeullse tweedekkers. Het ee r ste is het mode l van een getuigd Nederlands oorlog5"chip, bewapend met 64 ,; 68 stu kken, i,,.ent,,Tis no. S . 1885 . Dit model was een sc h enking van Ur.H .P .Haineken . Bij ontvangst in het museum i" de tulgaga, die door een onoorde e l k undige restauratie sterk had gel e den, grotendeels vernieuwd . Dit model gaeft zeer veel informatie oveT tuigase , deken rompdetalls . lIel"as is de onderwatervormseving van de romp te ondiep uitgevoerd, waardoor het geheel van de romp buiten proport i es lijkt. Als t weede model in deze collectie vinden wij een getuigd en van ze:i.len voorzi en ,"odel,en een oorlogSSchip, bewapend Ille t g2 stukken, inventaris no. 0115 (J), de "Hollandia". Over de ontstaansgeschiedenis van het model. d~e vermoe~elijk rond het midden van de 17e Eeuw lag, is niets bekend. Noch de naam Van de opdrachtgever , noch die van de modelbouwer ~tjn teruggevonden. De geschiedeniS van dit tlleede model begint voor ons op het moment. dat een AOIsterd"mse antiquair het in IQIJ uit particulier bezit te Gent, BelgiĂŤ. aankoop t en naar ons land overbrengt . Pe hier vo"rafgaande periode van ~ 250 Jaar uit haar bestaan, zullen voor ons wel verborgen b lijven . De antiquair verkoopt na enige tij d het model aan de t oenmal ig bekende collectioneur de heer G . C.~.Crone. Daar het model enige ongelle~ste toevoegingen en gebreken bezat, .. ordt " an de modelbouwer/restautateur de h eer E.Il . Baay de opdracht gegeven tot herstel van deze onvolkomenheden .

!n prin~ipe ging het hier 0"' het yeranderen van enige van "" .. niet goed gedat e erde blokk en in de tui.gag e en het verwijderen va n enige n"a .. bordje s , "'et de leks t "Hei. lige Moede r Maria" , welke op de morsen ...,ren be v estigd en e e n beeltenis van de Heilige Maagd op het tafereel . Vonr de rest was , op eni g e kl e ine heschadigingen aan het beeldhouwwer k van het achterschip no, het model in perfecte '-'taat,

05-08

Vele e.sperts waren er van overtui,d. dat het hier os een .0del .an de HHollandie H ilni. een schip uit hetzel{de .100tbou .. p r ograaOla als ~ Oe Zeyen Proytnciën " . Di t sc h ip oan het cerate c harter, in 166~ op de Adillraliteits.. er f te AOIsterdaOl gebouwd, ves bewapend .et 82 kenons. Oe aodelbouw er k reeg dus opdracht , het beeldsnijwerk op hat ac ht e rschip te wijz18en. 0.ereen koasti8 een in het ~e z!L oan d e Stoo"oaartllaatschepp!j De Koninklijke HOILund sche 1 lord zijnd e gewassen Inkt tekening oBn Van de Veld e ds Jons e , tonende de "Holl andia " in ! achteraanzicht . Deze tekeclng is thans in het be>;!t oan het Nederlands Sch"epossrtauseua te ~asterda • • invente r is no. S . 1484 (I)) . Achteraf b l ijkt dit een oolkoae n onte r echte beslissing te zijn gevees t. . zoals hie r oe r der zal blijken. Tn 19 17 is het model v.n zeilen voo r zien. Ook dit waa WeeT een histo r isch onyerantvnorde Ins r eep. Han zou 88an oer .oeden. dat a l de~e 8anpassinlen t ot d oe l hadden een e~en vaardeyol ,,"ode I t e verk r ijae n , als dat y8n de "ltollöndi sche Zveidecke r ". d at op de ENTOS-tentoonstellins in 1913 te Aaste r d.8 te bezichtigen is geveS9t. Dit model v a S in bez it yBn de Duitse keizeT. Van Nederland sa zijde waTen n8 afloop von d e t en too nstellina poaingen ~n derno tocn Din dit .. odel .un La kopen, diu echter lIIisluktan. Het ",odel oan de "H olland!a " Ilorot In 1919 aan de In 1916 opgerichte " Verf~eni8ina Nederl a ndsch Historisch Scheepwsart Museo .. " ve rk och t. Uitdrukke lijk aoe t hier vo rd en gesteld , dat 8 11e aanpassingen 800 he r mode l no oit hebben konnen leiden tot sen historisc h oe r aotvoo rde vaerl8ye wsn de ortsinele " HoI18ndls", dsar het ook proportioneel niet aet de af.etlngen oSn het lIerkelijke schip overeenk oat.

HET MODEl . De leng te ma a t v.n het OI odei "v e r de stevenS van 1.610 .". gOIOYOn In de " Beschrijvende Catalog us der Sc h eeps ,"od elle n Cn SC h ecps bou", kund iliC Tekentngen " van he t ScheepvU~rt.1l5eUIll ce A,"S t .,T da .. , uitgegeyon In 1943 (bI>; . U)) - bleak bij re Cente op~etin g en niet jolst. te ~Ijn . Men had bij de lengtebspallna ho08 stvaarschljnlljk per abu ill de kn ie oan het galjoen Ban de ooorst.e~en .. eeae .. eten. Uit. de~e rec e n t e oplletlnsen blijken de maten els volSt. te Ij n:

05-09

.PLAAT 5.

~~~~--

,A.v.

Planteekening van een Stalenjacht, vervaardigd door Jacobus Storck

1678. Port. I.

Lengte over de buitenkant van dB ste.enS •••• 1 . 600 mmo Breedte over de berghouten op de hals . . . . . . . 458 m" . Dikte Ven de berghouten •••• •••••. .....••••• • 10 mm o Dikte van d e huid . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . 5 Olm. Breedte over de spanten ....•••••••••••••••• . 438 mm o Hekbal k breedte . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . •••.... 32011110 . Achtersteven hoogte (totaal) •• .• ••••••••.. .. 320 ~m . Afstand tuasen de poorten van de geschutov er loop ••.• , . , . , . . . . . . . . . . . . . . . . . 6311m . Afmetingen van de poorten op de geschutoverloop ••• • , . , ...•• .••••.•••.• . 38 x 38 11111. Lengte/breedte .erhouding .. •• .••••••••••••• • 3 , 65 I. Aan het model zijn seen diepgangslIerken Bevonden. De originele "Holland ia" uit 1665 had volgens Vreugdenhils "List of Man o[ lIar R , Part IV "Ship s of the United Netherlands", blz . 26, na 474 , de volgende afmetingen '

Lengte tussen de loodl i j nen van ooor- en achtersteven .. . ••••.•••••• • • • • • •••••••• . Breedte over de buitenkant van de spanten

165 Amst . voet. 3 41 /4 A. voet.

Holte van bovenkant kie l tot de onderkant 1st A.,st. van de geschutoverloop in de z ijde ••.• . •. De lengte/breedte verhouding was ..•.•••••••• 3 , 95 : I.

VOet.

BEPALING VAN HET CHARTER. De werkelijke "Hollaud ia " behoorde in 1665 , samen met "De Zeven Provinciën", tot de schepen van het eerste charter , bewapend met 80 of ~eer stukken. Het .,,)del voldoet aan deze voorwaarde. Het hee ft 82 poorten , maar is slechts met 80 stukken 1n plaats van 82 stukken bewapend. De indeling van he t geschut op h et werkelijke schip w3s als vo1.gt:

....... ....... ............ ... .......... . . . .'" . .. .. .. .. . .. . Totaal .... .

geschu tOver 1 00 p 0, geschutoverloo p 0, 0, verdek 0, bak. halfde k

'""

""'

Kampanjedek

""2 " 82

, , , , ,

24-ponder IB-ponder 12-ponder 6-ponder 6-~onder

. ...... .. ..... . ...... .. .... . . ......

met nal. ijz.er . meCaa 1 . metaal. lIetaal .

stukken •

Bij het model is het verschil in kalibers niet precies na te gaan! Het model moet in ~ijn oorsprong reeds 82 poorten hebben bezeten , daar het modelbouwtechnisch onmoge lij k is , het poortenaantal te ver~nderen .

05-10

DE SCHAAL EN AFMETINGEN VAN HET MODE L EN HET WERHLIJKE SCH I P .

De schaalverhouding van he t model liet z ich moe ilij k be~eken e n en ie de re bere ken i ng met de schaslverhoudingen va n de ll-dui ms e Ams t erdamse voet, hadden een nie t aanvaardbare uit komst . Het bes te ~"sultaat gaf de bereken ing IDet de " Edamse" of " Hoorn s e" 10-duillse voet (Wits en. bl~. 95) , lie t e e n lengte vao 27 6 "" . Schaal 3/8 du.l .. ; 1 Hoornse/Edallse voet _ Schaal ; 26,7 . Als wij met behulp van deze sc haaL en voetmaat vanuit het model de maten van he t wer kel ijke sc hip hecleiden, dan ko men wij op de volg ende afmetingen;

.... . •• •••. ••

_ 154 ' 8 " Lengte oVer de b u iten kant van de Ste ven S . . . 102.720 42 ' 10 " IJ. 694 Breedte over de spanten ... , .. . .. . .. . . . . . . . . 8.54 4 Hekbalk bree dte .. , . ..... ,., ., . . . . . . . . . .... . eo' 8 . 544 • eo ' Ach t ersteven h oogte .. . .... , .. .. . .. . . . . . . . . . 3 ' 7" I .014 Poorten van de ge s chuto ve rl oop . . . . . . 1 .014 ~ 6 ' 1" Gemiddelde afstand tusaen de poorten .. . ,.,. l. 682 De le ng te /br ee dte verhoudips blijft onveranderd .. ,., . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . 3 ,65; en zou voor haar lengte een te breed schi p opl everen, ter~ijl d. bewapepipg voor een schip v~n deze lengte veel te groot ip aantal is .

•• •

Een aChip van! 1 54 voet lengte had niet IDeer dan 12 il 13 poorten in de onderlaag . I!e~ lI ude l blijft dus wat zij n .. f.,etjngen betreft, een vreemde e,,"d in de bijt en is in i eder geval. geen iIIode1 van de " l!uI1Bndia", IDet haar sla nke verh ouding Van 3 .9 5 : 1 . Onda" ks de ve l e raa dsels rond het !lod el . >:nu het ze ker aan beveling ver d ienen um het- aa n e en nauwger.et onderzoek te onderwerpen. Zeke r ee n inwendig onderzoek nsar i ndel i n g en cona t c uc ti e zeu van waarde zijn. Dit laatste - nog eni g szins betrouwbare model - van een 1101landse t .. eedekker heef t di t ze k er verdi end !

Zie ook d e hie~ volgen d e lijst van schepen , velke i n de tveede helft yan de 17e Eeuv .e~ 80 of ""er kan ons Varen bevapend . In deze lijst kOllt geen schip .et de geyonden lIaten Van het model yoo r. Al de tachtigers zijn .eer d a n 160 YOet lang. Ad~ .

Zeven Provincien ' "Ilo lland la " "Eendroch t " "Gouden J.e.!:uw" "Ol ifant" " Dolfijn" "Voon ich t igheld" "Vrijheid" "\lakende traan" "\lest-Fr I eS lond" ~Zeelandla"

""dooi raa i --Generaal" "/>rinses Maria" "Prins Io'illell" "hsteel yan Med"",blik" "Xon ing Io'U11a"," "Kcurvor" t van Branden bu r g" "Xeurvo r stin Yan Brandenburg" "XeuTYorst yan Saksen" .. 8esc:he ....r" "8csc:he..-r" "Uni e " "Zeven Provinciën" "Vr ij heid" "Hldde!bur..&"

,, ,, ,

•• •

~ ~

...... ...... ~ ~

••

,,, ,, M

,, , ,, ,,, , Z

Lengtt'

Breed te

Holte

'" ", '60 m

"421 '"".,"" "" "" "--

,,'"-

'" ", '"no no

no no no no no no no no no

'" '"no

>80

" """" "" " ~

• "

'~l

"I "I

""" """ ""-

n "I n n

Be\lIIp.

Jaar

"" ,6-., ., "" 80

82-86

"" "" ,,-<4 " "" "-<4 "" , "" """ "., "., "" "" "SS ,0-" "" ".,

. ...

1617

82-9(1 90 BO-M Ol Ol

8<>-90

" ""

"-90

,. "',.

""00

'3-90

"" "" "" "" "" "" ,.., "" 1692

L~_~Br.

verh . 3, 79 : 1 3,95 : 1 3, 76:1

3,98:1

3,84:1 3 ,810: I 3,84 :\ 3 ,95 : 1 3.95: I 3 . 95: 1 3,95:1 3,95:1

3 , 95 : I 3, 95:1 3, 95:1

3, 78:1 3, 84 : 1 3, 70 :1 3, 83:\ 3 75: I

.aten: Allsto r dolise voeten •

2 Voet lange r dan "De Zeven P r ovinciën" ( 1665), •.aar verder zijn alle aflllettngen hetzelfde. Zel ( s 7 Voet langer dan "De Zeven Proyînciën~. af.e t ingen het~elfde.

Ve r der ook alle

Uit de hierboven gegeven tabel blijkt, dat de lengte/breedte verhouding yan het .ode l ~dcr ia dan yan a \ deze schepen .

05-12

OER I!OLL~NDISCIIE ZWElDECUR (BERL tNER~

IIOIiE/lZOLLEIIIII'IODEL).

GeschiedeniS Vlln het· .. odel. liet derd <i! .odel vsn een Hollandse tweedekker, det v oo. een nade r ond~rzoek in aan .~ rk lna zou zijn gekomen , "S8 eens in het bezit yan de Duitse keizer en I s hel a as in d e t ... e~de Wereldoorlog verloren aegaan . Het s t ond oorap r onk el iJk in he t tot . useu. InaerLchte lustslot ~"on Bijou " te Ber l ijn ten toongesteld. In hel our l olsjsar 1942 ia het door de .useu.directle UID ve iligheidsredenen naar de diep onder de grond gelegen z i l verka me r van het Z.g . " s tad sslot " te Berlijn ove r gebracht . 000. een zwaa r luchtbo mb ardellent In 194 1 Is dit sta dss lot helaas ", e t de IITond gelijk ae.aakt . Van het dIlIIr veilig g eac hte 110del Is geen splinter teruaaevonden . Het I ' dan oo k voor de hedendaaase mar it iem ,eïnteresseerde vsn ons c ha tbare wsarde, dat de Duitse auteur - op .a r itlell ge bied - en fotograaf lIeinr ich Winter, yoordllt h e t .odel in ".elliaheid" werd geb ra cllt , het zO goed .ogel l jk i n- e n uitwendig beef t ,efOloarafee r d eo o pge.eten. De foto' s ziJn , de tijd en de Ollstandig hed en ,," ... In zij zijn gemaakt in lIanm~rkin8 &eno ~en, van uitzonderlijke kwalit~jt. Aan de hand van de opmeting en ~Ijn , in de j aren 1966-19(;7 door Wolf DielrJcll Wsgner, diverse tekeningen van het .odel gemaakt. In vergelijking .e t de foto's ~ljo de~e Van aen .Inder hl s t or isclle wsarde. [n 197B 15 een doo r Hein rich Winter geschreven boe k uitgegeven on der de naa. "Der Holländlsche Zweidecker 1660- 1670" Dit boek met foto's e n de daarbij bello rend e tekeningen "aren het .ateri" .. l Voor e en verd er onderzoek, vlln dit 005 slech t s "posthu".~ beke nde ",odel.

Lengte over de buitenkant Ylln de s tey ens • • •. 2.106 m•• Breedte oyer de huid (e%c1. de berg houten) .. 595 •• . Breedte oye r de span l en (aKc i. hUid) • . . . ... .565 •• • Afstand tUlIson de diepte.erk en •• ......... " I)~ lUI. Uit de t e keningen van Wolf Olntrich Wagne r tljn de volgende maten opgemete n: Hekblllk b r e ed te . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ,., Achtersteven hoogte .....•.•..••.•..•.•.•..... Achtersteven valt . . . . . . . . . . . . •.. • ..•.••...... Voorsteven hooate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ...... . Voorstelen val t •• • •••••••••••••• , •••• • ••••••. Ge.iddelde poonafsta nd . . . . . . . . . . . . . • . . . . . . .. Gelliddelde poortaf.etlng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 05-13

89 87 II,3

•• •

'0 .

••• ". •••

"9\19 '0.

•••

De~e efaetinKen aOeten .et de nodiKe ~oorzichtiKheid ~orden sohantee r d, daar hel ntet be ke nd I s of zi j u it d e officiële opaeti n Ken .an Winte r afkomstiK z i j n.

• ••

Voo r de hui d is een dikte ~an 5 • • aansehouden. Deze afstand is niet zu iv er t e aet e n, daar de d ie pt e_e rk en niet ue t s t repen, 8aar ~et e e n kvartslag gedraalde Roa elnse cijfers en punten waren aangogeoen . .... i n te r he e ft ooet sroots a angono.,en, dat de ,"n at van do diep 8n nssae rk en een afstand fertesenwoor digd en vOn een A.sterdease voe t en berekende de sc h a aL, waarop het .odel 8ebouvd a oest z i jn, als volst:

Eé n A."terdsa se voet oan 283 aa, s edeeld door de seaeten diep21. l emet er maat van 13! .a • I 20 , 96 - af se rond sc haal I Voortsa ande op deze berede ner ing , kwa aen de a faetlnsen van het werkelijke schi p e r al. volgt uit t e zien: LenSte van de buitenkant o oe r de a tev ens 44 . 226 Brced~e ovee de spa n t en ..... . ..... .. ...... . 12 . 2135 Het diepgangsmerk blij ft dan ........... . .. . 283 De len gte /breedt e verhouding van .od e l en schip . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 , 60

..•••• ---

156'4" 43'6" I '

" De Ze .en Prov i nc l ën~ hRd .et zijn lengte van 163 vo e t, a en breedte wan 43 ooet en wa~ ae t een lengte/breedte verhouding van 3 , 79 : I al een breed sc h ip . De ~lIollandia" ult hetzelfde bouvjaar als " De Z•• en P r ovi ncien" had con lengte / breedte .e r houding oan ...•.. 3 , 95: I. Berekenen ~Ij echter, evenals wij h iervoor sedaan hebben aet het aodel uit he l Scheep vaar taus eua te A•• t erde_ , d. a f .e t ingen van het ~ erkel iJke schi p .e t de Edeas e/Hoorne e 10- dula. s e . oet van 276 •• , dnn kn.en wi j op het w"Lgende:

..•• --

Lengte van de bu i tenkan t over de stevens ... 42 . 1 20 Breedte ~ver de sp an t en .......• ... ......... 11.700 Afs tand tus se n de diepgangsmerken ...... • .. . HO Oe sc haa l van het .o del wordt dan ......... . I 20 De afstand tu SSen he t dlepgangss.er k ... .... . HO 20 Een verschil met ~inter vao slechts ....... . 0,3 De lenS le /b reedte ve r houdtns blij f t onver ande r d ...•.•.•......•.............. 3 , 60 I.

, •• ••

152'6" 4 2 ' 4" I '

13 , 8

( ijken wi j naar de o.e ri se maten, welke uit de teken ingen zijn opseae ten, dan ko.en wij tot de hier volgende sfa.e tln len :

05-14

· . . . . .. . . . .. .. . .. . . . .. . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . .. . . . . . . . . . . .. . . . . .. . . .. . . . . . . . . . . . ................ ... ........ · ............. ...... .. ..... .. ........ ..... ..... ...

Kekbalk breedte . Achtersfe_en hoogte . Achterste_en _alt Voorste_en hoogte Voorsteven v al t Gelltddelde poortafstand Gelliddelde poortafllle ting

...... .. ............

Het cha rt e r van dil model ts als volg t

.. .. .. .

0, d. geschu tove riool' 0, verdek . . . . . 0, halfdek ....... .. 0, d. .............. 0, kallpa n jedek .....

"H "H b.,

"" Di t geeft

"", "

•

poorten poorten poorten poorten poorten

8.900 8 . 700 1 .1 30 8.700 5 .1)00 1 . 900 950

---•• •• •• •• •• •• ••

32 ' 2" 31 '

" ' I~ 31'5" 20' 3 ft I) , 9 ft

.3 ' " "

t e bepalen:

) ) ) kaliber s ) )

djn onhe kend.

een tot aal wan 74 poorten . Hier ~ijn de relraitepoorten in de spiegel en de ja.gpoorten in de boeg van de gesc huto_erloop o f e_en tuele poor t en in het schild niet lIeegerekend . liet originele schip ia dus liet 1101. 70 ä 72 stu kk en bewapend g e veest en behoorde tot het eerste cha rt er . Houden v ij de gevonden aflletlngen voo r het werkelijke schip op schaal 20 : I aan , don ko .. en volgens Vr e ugde n hll . " Lisrs o( Man o f War 11)50-1700, Part IV, Ships of the United Netherlands", de volgende schepen '1ua dat er ing, aflleting, l engte! breedte verhouding en bewapening het dichtst in de buurt wan het .ode l.

""lall"nd900g"

Adll.

•

"Frisia" "Prins lIendrik c..sl.ir" "Wapen .an Enkhuizen" "J onge Prins " "Maegd .an Dordtr..,~ht" "Ridd erschi p van Holland " "Grontn en

•

,,• N N

,, ,

Lengte

Breedte

150 150' 150' ] 52' 150' 150 ' 150' 1'"

'"'"Je'

'" '"

Alle moten :

•

Bevap .

60-" 72-74

60-" b2

611-b. bO

.... ,

l./B~ .

166' 1'" 166' 1'" 16<\6 1'" 1666 1'"

3,95:1 3 , 57 : 1 3,57:1 4 .00: 1 3, 85 : 1 3. 75 : 1 .3,75: 1 3 75 : I

A. sto rda~ se

verh.

lOe t en .

Deze tvee schepen komen het lIeest liet het _odelovereen.

05-15

Van deze twee schepen is het volgende bekend: De "Pr i ns ll e ndr t k

Ca"i . i r ~

.o,

lang breed o.er de spanten

'0' ijlt

'"" 3 , 57 "

voet , voet . voe t.

Bewapend met Bewapening bestond uit Be[land met

verhouding L 72 stukken . 24- i8- i2- 6- en 4-ponders. 320 matrozen en 50 soldaten , tota,,1 370 "'''n.

Het schip stond onder bevel van Kapitein was

Schout bij Nacht Ilendrik Br uynsvelt. Speen Foeckes .

De "Pris ia", ook wel " Gr oot Frist,, " genoemd, was lang breed over de spanten

'0' ltb

Be wap end met Bewapening bestond Bemand met Het schip stond cnder beyel .a" Kapiteins waren

voet . YOet. voet.

verhouding :\. 72 stukken. 24- 18- 12- 8- 6- 3 - en 2- ponders . 340 matrozen en 53 soldaten. totaal 393 man. Lt . -Adm . Tjerk Hiddesz. de Vries . Ide Hilkesz . Cola sr t en Pieter Feyckesz . EyckeDla .

Het sch ip was gebouwd in 1665 te Harlingen, kennelijk als z usterschip van de "Pr ins Hendrik C"slml''''

BEWAPENING .

liet geschut was op het model nog slechts ten dele aanwezig . Op een foto , gemaakt in 1913 op de ENTOS-tentoonstelllng te Amsterda~, valt dit g e~is reeds te constateren . Door het ontbreken van dir geschut, valt de exacte hoeveelheid niet meer vast te stellen. Wij kunn en alleen constateren . dat de Tamp voor 74 kanon s is geboord . De loopjes van het model waren origineel uit brons of kop eT gegoten. leder stukje waS Yoor~ien yan een origineel rolpaard met broeking to uw en t"lies .

05-16

"Het Huis Tijdverdrijf " behoorde tot de ~dmiraliteit van A~sterda~ en i s gebouwd in 1655. Het schip had 50 lOL 62 stukken aan boord en is vergaan in 1683.

Museum Boymans van 8e uningen te Rotterdam no MB 1866/T266.

Op het bo de~ st~ k vao de kanonloop was een cschet eangebracht , voorstellende het wap e n, dat Frledrich Wilhelm I, keurvorst vsn Ihandenburg , tot 1670 voerde. Dit wapen bestond uit een adelaar met de keurvorstelijke hoed . Na 1670 werd dit vervangen door een gekleurde scepter op een blauw fond. Het ,"odel :oou dus logische r wijze uit de- periode van vóór 1670 moeten stammen en speciaa l als geachenk voor friedrich Wilhelm zijn gebouwd. Het is namelijk modelbouwtechnisch vr ijwel onmogelijk . om in een model - reeds ti j dens de bouw, op de gesloten dekken aangebracht _ geschut met ta li e s en al, van buiten af door ander ges chut te vervangen .

ANrERKABELS.

Winter betrekt ook de lengte van de "ankerkabe ls " , die hij in het model had gevonde" bij de berekening van de schaal Van het ,"od e l . Uit de hier vo lgend e beschouwing bl ij kt , dat het in dit geval onmogelijk is hier een conclusie uit te trek ken. De ankertrosgen hadden i n werkel ijk he id een lengte vao tus~en de 100 en 115 vadem. De Admira li t eiten gebrui k ten de z,g , "grote vadem" voor het meten van de lengte vao de~e kabels. Dez e g r ote vadem had een lengte van zes Rij nlandse vo et en, Van ieder 314 11100. Eén vadem wa s dus 6 x 314 .. ol _ 1884 mm (t 1,88 m). De a nkerk abels waren in werkelijkheid dus t us s en de 188 en 215 met er lang . De leng te van één ankerkabel i n het model ligt bij ecn gemiddelde sch a aL .8n 1 : 20, tusse n de 9,40 en de 10,7S meter . De diameter 'an een kabel voor een schip van de breedte van het model 'an t 43 .oe t , was 7 duim _ t 18 cm, Op ,"odelschaal dus 9 mm doorsnede . In het Ilod e l waren twee ankerkabels aanwezig. De eerst e was 18 mete r lan g en slec hts 7 1101 in diameter. Hij bestond in de lengte uit vier op elkaar gesplitst e lengten van ieder ongeveer 4! mete r . Ieder stuk stelde hier, dat blijkt uit de wij ze van splitsen, een complete ankerkabel 'oor . Houden wij op modelschaal een gemiddelde le ngt e van 10 meter per kabel aan, dan had deze kab el dus ee n lengte "an 401 in plaats van 18 mete r moeten hebben I I

05-17

r/fÀ

a 'C ·i •

'1·1·

. , T J t ., • • • •'.

De ~ ~eede kab el u it het model had een l en g ~e vall 8,QO meter en een onbekende diameter. De lengte is gemiddeld 1,60 meter te kor t . Ook deze kabel beantwoord niet aan de gestelde gemiddelde maa t van Âą 10 meter. Uit het bovenstaande bl i jkt, dat het weinig zinvol is om via de lengte va n de in het model gevonden anker kab els de schaal van het model te vinden, daar deze geen enkele relatie tot elkaar hebben.

DP. SPlf.GEL

VA~

HET MODEL .

De spiegel van het model was niet - zoals de werkelijke constructie van h~t originele schip - uit meerder e delen opgebouwrl, maaT slechts uit enkele stukken fijndradig hout gcsnerl en . Enkele opvaLlende details zijn de "open" bovenlijst van het fries en de toogvurm van de onderlijst. liet snijwer k i s zeer verfijnd en ~aarschijnlijk door een specialist ve rvaardigd . De dubbele slingerlijst boven en onder de ramen van de kajuit kwam va ker voor. Op de gedeelde bovenboog van het fries rust aan beide zijden een liggende leeuw . In het fries is een gekroond wapenschild ver~erkt, geflankeerd door putti. ]Jet wapeoschild draagt geen herkenbaar stads - of {ami 1 ie wa pen. De "h oekmannen " bestaan uit, aan BB eeG vrouwen figuur en a~n SB een mannenfiguur, met aan hun voeten een putto , gezeten op e en hloemeGrank, van ~aaruit op centaurachtige wijze een paardenfiguur oprijst. llet staatshout is zeer rend gevormd.

Tusse n de twee slingerlijsten en tussen de ramen van de kajuit, sta an putti , ~elke voorwerpen der ~elvaart dragen. De uiteinden .Hn de bovenste alinge r lljst worden aan beide zijden door opdrukkende mannen figuren gedragon. Onder de onderste slinger Li jst staan mannenfiguren. De uiteinden van de~e slingerltjst wo rden door een kariatideachtige leeu~enfiguur gedragen . De voeten van de mannenfiguren rusten op grotesque maskers , als bij " Wasa " en vele andere schepen. Het meest interessante onderdeel van de spiegel is het centraal op het tafereel aangebrachte wapenschild .

05-18

Het schUd is OCIIIIuen raat de orde Ylin de koUlien barul, Ht de telc.<!!t: "Hony soi t, qui lOlIl y pellSe. ~

HET WAPENSCHILD OP HET TA FERE EL . Het op het tafereel yen het aodel yoorkomende vapenschiLd is onaiskenbser het fam ilievapen vao stedhouder Prins Wille. 11 van Orenje. De,e VaS in 1626 leboren en oyerleed - ach t degen loor de geboorte Yan zijn zoon , Pr ins Willem 111 Ylin Oranje - in 1650. Door de jll uldi&e leeftijd yan dllze prins yolat aen stadhouderloos tijdper k van L650 tO t 1672 , va arin deze funct i e ad interill " ord t vaaql enO llen doo r raadpensionaris" Adriaan Pau ... ,an 1650 tOt 1653 en door rlladpenaionllrts Johan de Witt van 1653 t ot 1672. In dat laatste jaar vordt Johan de Wltt te 'liaan aet zijn broer CorneLls de Witt (da ruwaard yan Putten) te nen Haeg doo r het gepeupal ver moord. In 167 2 neeat Pr ins Willea III van Orenj e, dan 19 jaar oud, het stadhouda r schap op zi ch . Tot aan zljn kr oni ng tot kon i ng Ylin Enaeland blijft hij het .... penschild van zi jn veder yoeren .

05-19

Res u merend kan over het model van d e "HollĂ¤ndlsche Zweldecker" het volgende wor d en g e zegd : De veronderste l de schaal van I 1 , 20 â&#x20AC;˘

21 is onjuist . Dit moet zijn

De schat t ing , dat het model tussen 1660 en 16 7 0 is geboulo'd , is aanvaard baar . Wa arschijnlij k stelde het model een schip van de Friese Admir a liteit voor , de " Prins Hendrik Casimlr " of de " Frisia " , beide gebouIo'd in 1665 en beide ISO voet lang . Het geschut is het originele, eerst e geschut van het model en is loter niet ve rvangen . Het model "'as "g eboord " voor 74 stu k ken e n evenals de (",ee Friese schepen bewapend met 72 ka nons . De an kerkabels i n het model geven geen en kel houvast voor een juiste datering . De spiegel vertoont duidelij k het Io' a pen van P r ins Wi t tem II va n Oranje , de hoogstwaarschijn l ij ke schen k er van het model aan Friedrich Wilhel m, keurvnrst va n Brandenburg . Het Io'aS dus ee n model naar voorbeeld van een origineel schip . De modelbouwer heeft in ieder geval , voor zover direct zichtbaar , de wer kelijkheid zo na u wkeurig mogeli jk gevo l gd . Uit de tekeningen van Wolf Dietrich Wagner , welke vo l gens de opmetingen van Heinriclt Winter zijn gemaa k t bl i j k t , dat de binnenconstructie niet correc t is na gellaakt . Het " kclse m" ligt in vooren achterschip te hoog . Oo k de de k balken stellmen niet met de ",erkelijkheld overeen .

05 - 20

BRONNEKONOERZOEl.

(ManUger12t~n,

boeken, etc.).

EVENR ED[CE TOERU ST lN G. Het

tot nu t oe sevonden ~aou~tript be t re f fende de Holscheepsbouw 1s , zonder enille tw i jfel , het aan de " Ed. mo . tIeere n r ~ den ter ad " lr BliteYl t o t r otterdIl"" 0PI .. d ragen werkje met d e titel: ~ E ... nred i ge To ~ ru e t i nl .a n Sc hepen Tcn Oorlol bi j de r See". oud~t e

lsnd~e

Dit

~lInu .. ertpt , dllt door Anon1~U" Is aanseboden aan het Admlralite i tscoll e le Op de Haze te Rot e e r de a, is alln de hand van het wate r me r k in het pap i er rond 1650 gedateerd. Het orisineel is aanwezla in het archief vlln het Nederlands Scheep.sar t .usen e te A.aterdee. Het handschrift 1s destijds let r ansc r ibee r d deor de toenaallse res t au r ateur van acheeps~odellen van de Afd. Nederlandse Geschiedenis van het RljksII Uaeull te A~sterdall , de heer Hor •• n Ke t tinl. Oe hee r [e t tins heeft het ook gebruikt voor de recon.tructie en he r bouw .an he t 17e Eeuwse Ilodel ~an he t VOe-schlp de "Pr l n .. Wil l" .. " en hij het schrijven raR z i jn boek ove r de bou" ven dit .. ode l.

liet man uscr ip t zal destijds nlee al l e e n onder 08e" z i Jn lIe ko.. en van de hierbov e n Benoemde "rlluen ter a d ~i r lliltelt " , .... nr ongetwij fe l d no k zijn 80lezen door do toenmalta" scheepsbouw.eester op de Ad.;rsl l toitswe r f te Ro t ter de.: Jen Salo.onez. van den T e llpel. Uit niets b li j kt echter, dat het ook aasr enlse Invloed op de scheepsbouw he eft gehad ! De auteu r (An.) schrijft In zijn voorwoord het .olsende: "Aleoo dac r leen dinsen op de we r el d .. ijn, off d.er slJn aaten toe, - ende lIen can ' r .aecken , ende slles eenderhij c r ljsen . " 1I0e soed e n v ooruitsrr e vend oo k gedacht, de tijd 011 [Ot een ze~ere vora van standasrdldsatie te ko .. en , " a s hier zeker no; ni e t rijp Yoo r. Ook de s r o t e s r oep toelev e r anc1 e r ~ , a l l e a et h un eigen vor ms e seven pruduc te n, hadden ze ke r d e ze Van bovenaf oP&elea de vuursch r iften ni e t nodig. Anonreus stel t dat de JenBte van h e t sch i p zich ve r houdt lot de wijdte als 4 , I. In de t Il be ll en gaat b i j t o t ee n .aoleale wijd t e va n 40 voet. hetgeen re,,"lcee r t in een ~chlp ~8n 160 voer, O. te koaen tot het vasts t el l en .an ,a$te .atea ~an da hoofddelen van een ""hip _an 163 voet , te weten de " Ze~en Pro~1 n c1.ë n" . heb ik voor IIlln ond.e r zoek de tabellen iets ~e r lengd , waardoo r een ver gelijking .et andere bro nnen .0leliJk we r d ! ~. B.

Se.lIlse jn het manuscript lege.en foreules &a~en bij bewerki n i raedselac h tige uitkoms t en en k on de n door mij n i et verder word~n .erkleard . 05 - 21

VAN U , DI!. NI!.DI!. HLANDSCHI!. SCII I!.I!.PS-BOUW-IO NST OP!!N G!!STI!.LT . Dat men voorzichtig moe t ziJn mer he~ zonder argwaan overnemen van c i taten uit historische geschreven b r onn e n, blijkt uit het volgende onderzoek. liet boek, "De Nederlandsehe Seheeps-bouw-konst Opton Gestelt" . Cornet is van Yk . Auteur Fascimil;; naar een ori g ineel In de bibliotheek van het Huseum ~lr . S. van Gijn, Nieuwenaven 29, Dordrecht . Het origineel is gedrukt bij Andries Voorstad, tot Delf t voor Jan ten Hoorn, boekverkoper tot Amsterdam , Over ' t Oude Heere Logement, uitgave in het jaar 1697.

tij k

In het geval van de titel "scheepsbouwmeeste r" het volgende: Nergens in h et boek noemt Van Yk zich scheepsbouwmeester of bedient hij zich yan een verg e lij k bare t i tel . Ook "it de inleiding blijkt , d"t hjj deze sta.tuS nooit h e eft bereikt . Hij schrijft over djn opleiding het volgende ; "D og, d"t ik, mijn zelven , al voor eenlge jaren , door ander e voorkomende gelegentheden (dus ~eker enige jaren vOor 1696, het jaar w~arin ~et boek gereedkw"",*), de Scheeps- t i"Dleringe onttrokken hebbende, eyenwel dit Werk heb duryen op my ~ce!Den " â&#x20AC;˘ Hij wa" dus a l een aantal jare n niet .. eer bij de. scheepsbouw betrokken. Over wat hij wel aan scheepsbouwpraktijk had geL e erd, schrijft h i j vervolgens het volgende: " Hebben "'j., twaaly Jaaren oud, tot de Oeffeninge va~ het voars chreve Handwerk overgegeven. Waar in eenige Jooren volha r dende, Bijl, en Dis"el te v oeren .,,,chtig geworden Sijnde , hebbe m1 ~elven , zeS;; zeVen (hier wi st hij kennelijk niet precies hoelang~) agtereen-volgende Ja"ren in tiE. Agtbaarhedens dienst , tot Delfshaven, onder het bestier van Leendert SJ.yns ... 1lee rlla n , ende Cor DeUs Ja nsz 'fan Yk, mijne 00", beide Zal. en doe.,aals Meester , e~de Meestersk oegt Uwer Ed. Agtbaarhedens respecttve TJm .. eri~ge (werf-) aldaar, begeeven. Geduurende welke Tijd, ik, tot "'ijn selvs Onderwijs, en om eeniger .. aate aan mijn Lee r, en Weet l ust te voldoen, zo veele Aanteekeningen van dingen die "1 voor quallen, en noterens waardig achte , h .. bbe. gehoud .. . "

â&#x20AC;˘

Opmerkingen vnn de auteur . 05-22

Uit b~ t hl~ r aan Yoorafaös~d~ bli jkt , da t Van Vk yonof zijn twaalfde Jaa r Onaeye~ r tien jaa r het be r oep van scbeepatt~ae r 8an be~(t uitaeo~fend, Ket Is niet aanneaelijk , dat hij noa op andere w~rv~n dan de VOC-werf te Pelfshawen werkzaea ie aeweest. Toen hij het ech~epstl •• ~ r 'ak '8arw~1 zei, aoct hlJ o.stre~ka 20 à 25 Jaar 8~v~eet zijn en hee f t hi j de tite l Van acbeepabouvs~ester nooit behaa l d . Zoala h i J zelf el opaerkte, vas hij zee r leeraie r la en saakte hiJ van de h~s b~lenariJk yoo r koaende yoorvellen aantekeninB~n. Na h~t ktnd~rloo s overlijden yan zijn 00. Cornells Jansz. yan Vk ( de ae~aterknecht op d ~ VOC-we r f te Pet f shs yen) , erfde Van Vk di e ns Rantekenlnaen bet r ef f end e de"sche e psbouw!ton a t". ~lleen zijn ei ae n 8entekenl naen en die van z i jn 00. we r e n ke nne l ijk niet voldoen de voo r de opzet yan het boek , vant hi j heeft ook nog poalngen aedasn o. bij dive r se an dere scheeps bouwers aeBevens loe te kr iJaen. Dat di t niet altijd efen suc cesvol ,erUep, bltjkt wel uit de volaende op",erkingen: "DOII heb lIolII",1ao der ;:e\ve.r zoo los en o nbedreven daar ontrent. ievonde.n , dotllc sc heenen bI na a l les .ee rd er metter t sat, en alsslna uH te voeren , ala e~niae Re g .. 1 te gehrul ken . " Dit waren dus de bouwe r s , die alleen o p het oog of Gevoe l e.en schip bouwden . And~ren ha dden wel bepaa l d~ , meeatal e",pi r i~eha reg~I. , die zij 1 leve r geheim hleld~n . OVI!r deze I ,l eden achrij f t Van Yk :

"Anderen, e n die ln vaster Sc hoenen s"he~nen t ~ aa sn , kwa .. en ., zno sg~erh8udende voor , dats\!. "eend~n de Gou-Hljn e n ve. n Pe r u t~ zullen ont dekken, indien lets van ha re Kon s t open lelde ." Pe schrij.er Van Yk heert dus i n het ver" ... "le" van aeaevcns voo r zijn boek, de aee.te te r ughoudendheid onde r vonden van de mensen , die het .e.eSle wisten, .aar da t niet - of s l ech ta lOet .oeite - wilden prij saefen. Resu"'erond bestond de "kenn is ~ noc Van Yk uit ••nillaal 10 jaar prakrljkerv.r\na op de VOC-we r f t e Pelfshaven en een aantal tijdens deze pe r iode aeaallkte - pe r soonlijke eantekenlOlen en "en hoeveelheid aantekenlnaen van zi j n ooa Corne!is. Deze waS echter leen scheepsbouwaeester , dus zullen de aantekeninBeO ook kwall t atl eC niet lOo t daze rana zijn ove r eeng" koaen. Al s wij dez e aantekeningen - de :in het boe k geleven "certers~ of bou wbesr ek ken - r elateren , dan was het jonls t e c er t e r 31 jaa r en het oudste 68 jaar oudl Niet bevalild .lIterlaal U. een vernieuwend :i nzic ht over de t OeBepas t e sche epsbouw t e kunnen Beyen. Mer kwaardig i s ook , dat hij 8Jler!~ j gegev e ns ui t het Jn 1671 - dus 26 jaor eerder - geschreven boe k van Nicolae & lJit &e n o,ernoelilt. "en soort v.. r t ra asll p~agiaat!

TEMPORAI.N€ AI'BEF.1PINGEN VAN "DE ZEVEN PROVINCI~N". Van de .e l e zeer getaleneeerde zeeschilders , die ons la nd in de Zeventiende Eeuw k~nde, waren de Vsn de Velde's Sr . en Jr . vrijwel de enigen, die OnS tussen de vele schets m ~tlse sc he epsportretten . ook afbeeldingen van "ne Zev e n Provinc i ën" hebben nagelaten. 1)eze scheepsportret.te n zijn alle ui.t de vrije hand, zonder een bepaalde perspectivische o f endere construc t .iemethode, verv~ar digd. Som_tge van deze schetsen tonen ons som~ "kro .... ,, " schepen, waarvan tegelijk te.eel van het voor- of achterschip en he t zijaanzicht wordt weergegeven. Voor h~t doel , waarvoor Jeze schetsen werden ge .. aa k t . n . l . als voorbeeld voor de veel geld opleverende olieyerf- o f penschilderijen, .aakte dit niet veel uit. ~che e psportret~e~ "ijn uit~eyoerd, wat het herkennen van

in 8ewas"e~ Oost-Indische inkt fijne details, door het sterk gestyleerde kara kter, niet eenvoudiger .. aakt.

De ",eeSte

Wat betreft "Pe Zeven Provinciën" hebben wij het grote geluk , dat Voo de Velde de Oude ons een zeer gedetailleetd portret in I- achtera"n~icht Over stuurboord - heef~ nagelaten, ver" . ardISd In potlood of ;<ilverstlft . li et geheel lefert Ja.uler geaoeg Cen slecht reproduceerbsar, ",sar toth zeer brui k baar beeld op. liet schip wordt getoond, ~oals het er ujt~nB asn het besin vnO. haar carriêre . wa srschijnlij k ligSend te Helleveetsluis. Het beeld deet ver~oeden, dat dit he t .o.ent van in z e e brengen of klaar~aken voer de winterstalling voorstelt . AI te poorten zijn geepend om het schip te luchten, het geschut van ~e nnderate laas op de geschute~erloop is niet aanwezig, de schanskleden zijn al gedu'lteli.ik ofgenemen of aangebrach t. de ankers zijn niet ean boord en oo k de tuigage is n iet ~ee r gegeve~ . Deze tekening is In het Mariti~e ~useu ~ te r,reen~ich ondcr no. MS~ 1050 te yinden . Onk in deze tekening is de "knik" in de geschucoverloop duidelijk aangegeven , evenals in vr i jwel alle afbeeldingen ya" grote oo rl ogsschepen . Gezien de .er~eande datering en de verregaande detaillering, leende deze afbeelding zich bij uitstek veor dit enderzoek. lIij i s dan eok, zoals uit vele veorbeeldf.n blijkt, door de Van de Veld e ' ", herhaaldelijk gebruikt .ecr r~preducties, zowel posItief als in spiegelbeeld . Oe te ke ning geeft duidelijk aan, dat hij uit d~ vrij e hand met een ze kere artistieke inslag ia gemaakt (zie de ove rdreven bollln~ van het "grote onrspant" in de ~eorsteven) . Van e e n perspectie( constructie is geen spra k e ; hiervoor liggen de verdwijnpunten ntet jui .. t op de horizen. Het standpunt is laaQ, "'et we1.nig distantie. De afbeelding neigt naar de tekening van ecn "krem" sch "i p . Veel spiegel en veel zij-aanzicht, maar deaondn"ks ,Hin van de beate afbeeldinsen van het schip . 05-24

I n het taf e reel hanlen de proyincie-borden wel Op hun plaats, niet ~oals door de ontve r per bed o eld (~Je andere a(beeldingen). ~aa r

He t hol le yerwulft is le atell setekend. DuideLij k Is de gegeven.

b~ede

$piesel aet vier r etraltepoor t en aan-

ln d ie n de buitenste "dll gzlj de" van de huitenste poart wordt doorget-rokken t ot de waterlijn, kru ts~ hier ook de bolli ng (bultendj de) ... n d e spiescl, Inclusief de huid. Van acht er en gezien is de 14e poort ynn de aeschutoYe rl oop n08 juist In de kr o~.tn8 .an de vo orsteven zichtbaar. De ~ scheerstrook" lo o pt yen achter, iets boyen da hek balk , IItddeo tussen d e twee onderste bergbouten , 011 bij de twaalfde poort yan achteren tot het hart yan he t tweed a berlhout Oll ho og t e bu ige n. lIier is dui d elij k de bollinl yan het I r ote oor sp ant te zien . Boven het ro e r 18 duidelij k het luik te Kien , o. het lIDseIIjk te ma Ken het r oer uit d~ vln8erli~8en te hij sen . Het torentje op da zlJI81eri j is hier no g aanwe~ls en loont de neiging p-symmetriach tegen de fortuln tn, 8an te yell en . Het beelden sn i jwe r k la ,eatyleerd . Hel hekwerk voor de winter ten t was alleen tijden .. het " ople"en ft van het schip •• nwezI8. De sf Toe rpijpen ven de tolle t ce n in de ~ijaalerlj gete k end. (1.T.,". aet \ooddtdst.l ve rwijde r d?) .

~ijn

niet

!Ie t bOYe"ste ,eschut bestond slechts uit twee klok . wijs geloten kan o ns pe r zijde. Op het verdek is de op éé n nu uchterste poort en op h e t halfdek de achterste poort wegselaten. Hi !!r ka n in verband net de bewe gi ns vnn de kold e r slo k geen ka non 8 t aan , Uet is ,"ogeli j k d,n deze poorten we l a anwe zig waran, 1118sr seslot en. In het holle verwuift zijn t wee kleine poortjes uange,e,en, terw i jl op een o nw aarachljnliJ ke p l aat6 - bij d e koppen yan de grote leeuwen bij he t wapenac h i ld - ook tvee kleine poo rtja" ~ijn getekend. Tw ee lantaarns zijn nOS niet aangebracht of r e ed a a ( genOden. Of schoo n er nog .el e afbealdin,eo yan het sch.lp zijn ,eIDask t. ~Ijn deze vr i j wel alle van deKe po tl oodte ken i n s efseleld .

05 - 25

Het had dlln ook w"inig zin 011, ondan k s dat zij wel ~rond ig o nde~zocht , deze verder in he t onderzoek te betrekken .

~ijn

So ~~ i ge afbeeldingen wer k t en zeer verw a rr end doo~ hun afw~j kende detaitlering of slechts ge d eeltelij k e afwerking .

Een sprekend voorbeeld is de in he t Rijksm us eu ll lIa nw ezige af beelding in " en gewassen verf t e chni ek , in ven ~ . no 4289, v oorstelle nde d e kr ij8"raad .. a n baard van "De ;>;even Provlnciën" voor de Vierdn~8s e Zee slag 1666. Door d i ver s e verandering e n i n het schilderiJ, die waa r schijnlijk later - op een Van d e Vel d e onwaardige WtjEe - zijn aangebracht, i s de betreffende afbeelding nie t ~e e r ee n bijeenkomst op he t schi p 1 n 1666 , ~lIar op een later t e dat e ren tijdstip . Oe wtjzi~1ngen zijn kenne lijk aangebr ac h t na de beeindlsing v an de Repub lie k in 1 6 72. 1.

De st aa nd e v r o uw e nf i g u ur (de " Fa am " of " Justi tia" ?) is vormeloos e n stijf ui tg evoerd .

Oe h oe k mann en zijn voorzie n van mari t ieme att ribu te n.

Oe !,utt i. naas t de sta a n de vrouwenfiguur zijn &"heel ve rdw en e n.

Oe lui k j e s in h et tafer ee l b ij de leeu wenkoppen zLjn ni et meer "an "ez L ~.

Oe le eu w in het Ceneral it e itswa pen is van ee n k roon voorzien.

De t or entj e s zijn n og compleet aanwezig.

De a c h tste ( a c h te~s t e) poo rt is a an wezig . Het k anon kan d a ar nier. ./it a an i . v . II . met h"t bewegen van de kold"rstok.

Boven he t gesc h ut op he t kunnen staan.

net Adllira l i.t .lits wa !'en va n Rotte r d a ll is va n e nige, niet oor ,, ]>ronkelijke, "ui~"assen" yoorzien.

kalOp an j e d e k is g een de k. waar lI ensen

10.

Uet ond er s te ber gho u t

eindigt hoger aan de hekbalk .

11 .

De " üII ]> e 1 is nog wel op het verwulft aa nwezig, "'aar cl " " De 7 Provinciën" ontb r eekt.

12 .

De kle ine poo r t j e" in het verwulft,

13 .

Indien er in d e " r et r aite"- p oort e n een kanon staal, kan het achterste kanon in de 7. tjde er niet " t ean .

14.

De wa te r nJ_fe n zijn h ier duidelij k in een mannelijke ui t voering , gotooid rnet uitbundige lnuwer kran sen o m hun ho o fd.

05-<6

bi j

~e kst

de wimpel o n t br eke n.

Dit is een detsil uit de grissilte yan Wi l lea ys n de Velde de Oude. De~e grisaille staa t be kend onde r de naaa: "Kri jgsraad aan boord van "De Ze.en Pr ovinciĂŤn" voo r de Vierdaagse Zee steR" .

Rij ksa use um t e Allsterdarl , inv. nO

N. B.

~289 .

Het prov i ncie wapen van Utrecht is s piege l verke e r d .

Uit het hie, bovenst"ande blij kt "el, dat historische Bfbeel~ dingen met de nodige voor~ichtigheid ~oe ten worden beoordeeld, zelfs wanneer zij het signa~uur van Van de Velde dragen.

VAN DE VELDE.

Vil Ie .

van de Vel de (de Oude) is ln 1611 te Leiden gebo r en .

Hij trouwde

in 1631 te Le iden .et Judith vaD Le eu .... en .

In 16321 werd een docht er geboren, waarvan verder niets be kend is. In 1633 werd, eveneena te L,eiden, ~oOn Willell geboren; de late r als VilIe. van de Velde (de Jonge) bekend staande zeesch iider . Tussen 1633 en 1636 verhuIsde de fallilie van Leid e n naar het Nieu"e Waels Eilant, dicht bij het Wate~front van Allsterdam . In 1636 werd er nog een zaan , Adriaao, geboren, die in het:r:el[de jaar i n de Oude Kerk werd gedoopt. Il ij werd later, in tegenstelling tot zijn va de r en zijn broer in plaats van ~ee- , een landschapschilder. In het najaar v.. n 1672 , of begin 1673, verhuisden de Van de Veldc ' s naar Greenwtch . Nog later naar London (Weslminster). In december 1~9~ overleed Van d e Velde de Oude en werd in de St.James Church te London (Picodilly) begraven .

- -

-.-.~.-

Will em van de Velde ( de Jonge) ~rouwde in 1652 met Perrone lI a La Ma i r e van Wee sp. No ongeveer 15 moonden "erd dit huwelijk weer ontbonden . I n 1666, 14 jaar later dus, trouwde h ij opnieuw, dan met ""8dale na WalrBven te Amsterdam. Ook hij vertrekt met

~ijn

vrouw in 1672/'73 nfter London.

April 1707 komt hij, 74 jaar oud, te overlijd e n e n i s naast ~ijn vader i n de St . James Chu,ch begraven.

05~27

'j -

)

Willem van de Velde de <h:Ie

1..J:illan

van de Velde de Jrnge

Slag bij Scheveningm Willem van de Velde Sr. (alb van de Galjoot)

05-28

Willen van de Velde de .knge in zijn stOOio .

05-29

He veronderstelling , dar de Van de Velde's Rebruik zouden hebben gemaa k t van optische of andere hulpmiddelen, zoals meetkindlge cOnstructies etc., is hoogst onwearschiJnlijk. Ket zOu op zee onmogelijk zijn een camera obscura op een zodan ige wijze te monteren (ook cardanisch nie t) , dat deze voor dit doel hruikbaar zou zijn . Ook het te te kenen ondnrwerp zou nooit voldoende stil in beeld blijven ligaen! Welk ander systeem, l enzen of spiegels, zou voor dit doel bruikbaar kunn e n zijn? To t de komst van de fotografie, d ie ook zijn vertekening kent , hebben de beeldende kuns tena ars het met eigen ogen waargenomen beeld moeten doen, dus ook onz e marit ie m gerichte kuns tenaars. Aan de ene k ant gaf dit pers pectivische onjuistheden, a a n ~e andere kont hebben de ar tistie k e kante~ van hun ver k oo k een niet te onderschatten charme . Zou een e%act geconsl~ueerde afbeelding niet >: eer " st i jf " zijn overgekomen? Gelukkig h eeft ~en destijds de schetsen uit de vrij~ hand ge ~ aakt en wij ~oeten nU n let prebe.en hier ~eer in te zien dan de kun1Jtenaa r heeft waargenollen . laten wi j blij zijn liet de toch al zeer vele details op de afbeeldingen , d ie Van de Velde Senior en Junior aan ons hebben nagelaten! !

05-30

TWEE AFBEElDINGEN VAN " DF, ZEVEN PROVINCTr.N" IN

VOOR-AANZICHT .

~eide a f beelding e n tonen ons "De Ze v e n Provinciën " In -l bakhoord vooraanzi c ht e n zij n toegeschreven Ban WI Ile~ .nn de Velde de Oude .

De bo.enste .on de twee (aanwezig i n bet Natiooal Mar ttt~e Müin Greenwlcb - te k eni n sencollec t i e Van de Velde MSR na 924) is on aisk enbanT b et . oo r on tw erp van de onderste .er sie ceweest. De tweede n f beeldinC is afkomstig uit de collectie van de Duke of No r tbu.berland. seu~

Over d e boven s t e tekening bet volgende: Tn het vooron tw er p zijn een aanta l details ander s dan in de tw eede afbeeldihg . De poor t en .an d e on d erste laag zijn voor e en deel g e sloten . Over het zet boord .an de "ku il " hangt een anker !liet ankerboei.

Brandt, bh. 5 18.

De oorspronkel i jk bij de bouw In 1665 aensebrachte toren tjes op de zij,a1e r lJen zijn niet meer aanwezi,. Naar alle waarschijnlijkheid zijn d ~ze na de zeer zva r a schade, die het sc h 1p npllep tijdens de Tveedaagse Zees la, (10-5 a llg. 1666, waerblj n ,a. een kogel door de hu~ .lon, en bijna De RII,c e r en Yan Nes do ndde> , niet Illee r aangebracht .

05-31

O~e r

ooder s~e

tekenlna

bo~

folgende,

liet aanta l " klok!lgewljs" aegoten ö-ponderll op hel kaapanjedek is .olgens de o f ficiële opgs.e in totaal .1er. twee per z1jde . Oe a chterste poorl bleef on bezet. Hu t zon n ede k boven hel halfdek, ,ond d e bezaansm08t, IS schetsmatig aangege_en . Op de bak staan ogensch1jnlij k .ijf . in plaats van de oors pronkelijke fier zes-ponders aangege.en . Op het ha l fdek Is de achterste poort .et een ksnon bezet . Hier stond in .erband aet de kolderstok geen ksnon. Op h e t .erdek is 011 dezelfde red en de op êên na a ch terst e poort niet aangebra c hl o f Icsloten . Zie .oor de plaa ts ing . an gellchut aan boo rd: te ken \na no 075-00 -32. N • ft.

Oe opl1"rkinQ " nnuwer" (up de t" k"ning bo.en het voor sc hip) bee r .dt de b,e e dte over het "oorspan t" .

0 5-)2

·! :

'''<.;.. .....,.--~, ............ ~-...,.:•• :~~ ......... .,... ..... ~.~.,:''':' ....... ,- ' .":"_,.:~-

............,.....

"l:

AFBEP.tDING VAN "DE ZF.VF.N PROV I NCI~N " IN

ACHTER-AANZICHT .

Deze afbeelding toont ons " De Zeven P~ovinciën", ~enlloedelijk tijden s een ovenlinterinssperiode tc Hellevoetsluis. Het schip is getekend door IHllell van de Velde de Ou~e in ~ stuurboord achter-aan~icht. Het origineel van deze tekening is te vinden in de tekeningencol l ectie van het National liarLtl,"c Museum te Greenwich . ""der nO MS~ 1050 . Deze te k ening is in principe de !leest verfijnde in detai l en heeft hoogstwaarschijnli j k als basis gediend voor de vele andere afbeeldingen in het~elfde aan~icht of spiegelbeeld, . a uk in andere te ken- ot schildertechnieken. De tand des tij ds heeft het papier ernstig aangetast, waardoor de me t potlood of ~i l versti f t aangebrachte afbeelding zeer is .erveagd en ~oeilijk te copiëren is . Pit was oo k de reden ~earom de auteur meende, dat het voor de dUidelijkheid ,'er sta ndig was 0'" het origineel opnieuw te tekenen . H~erbij beseffend, dat hi j de k~al.lteit van het ori"in eel nooit ~ou kunnen benaderen! Opvallend bij het origineel Js, dat het wapen van de provincie Utrecht î n spiegelbeeld is getekend. De op eén na achterste poor t van h e t verdek is ogenschijn lijk in het geheel niet aangebr~cht , 10 plaats van alleen ot a8T gesloten . ~1

het geschut op de geachutoverleop is niet getekend .

Op het halfdek staan acht poorten aangegeven, terwijl er slechts zeven kanons waren (zie tekening 07 5 -00-32). De achterste , achtste poort is in ve r band .. et de ben"rligde ruimte voo~ het bewegen van de k olderstok niet van een kanon voorzien . Van de Velde heef t dit stuk wel getekend . De tuigage e n

an k e~s

zijn niet weergegeven.

05-33

De kleinste twee lantaarns (de 2e en de 4e)

on~breken .

liet volledige beeldwerk is tot in det a il g ete kend en laat ~~ij[e l bestaan over de uitvoering.

~e inig

De "torent jes " lij ke n asy"metrisch naar de fortuining te neigen . roer heeft vier complete roerstellen boven de water lijn , hetgeen een totaal van elf stuks rech t yaardigt.

He ~

De spiegel vOrm is duidelijk

aange~e.en.

rn het voorschip lopen de berghout e n omhoog , in he t vooraanzicht lopen zij gelijk met de waterlijn .

Nicoloes Witsen

Plaquet t e .... n de vuurtoren "De Yen" bi j EpkbUizen, dd 1700. Als een ereteken ~ OOr de lieren, die de "pilotage" op de Zuiderzee hadden o pge",et d .... v . bakens en boeien en dus ook Yuur t o n ms. "Is eerste wordt genoemd Nkolaes Wit ... en, als ĂŠĂŠn der Burgemeesteren van Aasterdaa . Deze ... tod bad veel belang bij de7.e bebakening.

05 - 36

· t~·."""Y.mm",m\.=\."w.m=\\\\""·m""'":,,,',,,,,n=s.r.,'"'<\\\\'''''""1\'""\\ . "";.,.,'·',,,,'',' ·.'m·'' '.\1\<.,,,•.,,·.,,,\\,. \". ,....\""~",=r.,.,",."'.,. ,.;".,',.".,r,""'";.".".,."" .• ,"" ..".,. ,•.... r,., .•..,...•. ,~ .• ,.,r,.•.".'''''''''''''''''r,''''''''''''''''''''';'''";""""""~."",'.M=,,,,".,,,,,,,,,,,..,,.,.,~_._,_;....__•______._.____...____ ._. ____.._~. _ _._ ....... _ .......•....

l"iUl.""\..

VITSE N. N I~o l aea Vi t se n Is goboreo te Aas t erdam op 8 aei 1641 en gedoopt aldaar. HIJ ~as een afata •• e1ing uit Oen 10 de 16e [eu~ yan het Noo r dhollandse plat t eland naar AasLerd •• ,akoaen faatlte, die anel for t uin a aakt e in de handel aet de Oostzeelanden . en kwaa te behoren tot de nieuwe regen t en ka s ta.

Hij studeerde te Aaste r daa en leiden in lette r en, wls- eo ate r renkunde en re ~hten eO legde zi~h boyendien toe op leo g r afie, cartolrafia an wate r bouw k und e. Was een bekwaaM eL aer en ~erd een specialis t op he t ge bied .an de stheepabouw . Zijn boeken zijn belangr i j ke b r onn en over ooxe Nede r landse scheepsbouw In de Ze,entlende Eeuw . In 1671 gaf Nico!aea Witaen zijn standaardwer k uit: "Ael ou de e n He denda egs che Schee ps-bo uw on Bc s tier " . .... aer in wijtl oo pigh wart ve r handell , de ~ijze Hln Scheepa - tillmer en , b, Gr i eken en ko aeJ nen: SCheepa-oeffeningen , Strij den , Tucht . S traff e .... etten en gewnonten. Bc oeffeo," a r oothed en . a n Schepen onseS tij t s , on tl eel i n /lile her e deelen: Verschil van bo~~en t~1I8chen uithe em schen en onze landsart: Indisch Vaertuygh : GsleJ-buuw : hadendoeg.c he Sçhee pa-plicht e n: Verrijckt met een reex ver~18erde Zee-mans IIprecck-woo rden en benamingen . ~:Venlllllttge

D;t boek la een opeenho ping ven feit e n en werd door veel gelee r den gelezen. !UerdooT ontatond e en cor r espondeDtie met Tsear Pete r de Crote , dte door .... 1t sen werd t nge~IJd in de scheep.bouw , tijdens diena .erschilleode verblijven in de Nederlanden in 1691- 1698. Tsear Pe te r de Grote wilde zijn vloot mode r niseren naar .... e.t Europese slandaard . Dit leidde t ot bestelllni yan een aantal oorlo,.schepen bij Aasterda.se wcr ven. Veryolgenll ve r k r eeg Witaen het recht op RUlIlaod handel te drij.en. Er werden gresn, hout, telk. en hu iden nOsr de Republiek .. eracheept. Mlcolaes Vitaen , Nede r lands reg ent en diplomaat, car t oiraaf en a~hriJver hsd ven 1670 tot ann zijn dood vri jwel onafgebro k en zitting in de r e,e ring van Amsterdam. Tusaen 1682 en 1706 wos hij dert ien. aal bu r geaeester van die stad: bijna doorl opend verteaenwoordigde bij Aasterdam in de Staten ven Hollend en de Staten- Gene r aal . Naast Gedeputeerde t e r Staten-Genereal ~erd hij in 1693 e.ene en s be~indhebber .sn de vQe e n ambassadeur extra-ordinaria a~n het Hof van Engeland .

05 - 3':>

NiCGlaes

was de zoon van Co~nelis Jan ~itsen , burge~eester van Amsterda~, hoofdsc hout en bewindhebber van de West-Indische Compainie. Hij huwde in december 1674 met Catherine lIochepied, kree g vi.er dochters die jo ng stierven . Wi~sen

Witsen was een verwoed ver~amelaar van rariteiten in ~ijn kuns t- en rariteitenkabinet. Hij had in 2.ijn hUis aen de Herengrecht in de Go ud e n Bocht een belangrijke collectie s chelpen, koralen, dierpreparaten, Insecten , edelstenen , munten, bodemvondsten, schilderijen . beelden, wapens, por selein , lakwerk, boeken en tekeninsen bijeengebracht . Na 1704 trok \htsen , wiens gezondheid acht.erultQin g, zich min of meer terug. Sindsdien hield hij zich zo BOed ats alleen met zijn we tenschappelijke liefhebberijen bezig. Het Amsterdamse Ge meentearchief bewaart een omvangrijke verzameling handschriften en brieven van hem, die daarvan getuigen . Hij overleed op 10 a u g . 1717 in zijn geboortestad Amsterdam.

VAN

zie Gok

blz. 05-22 & 05 - 23.

Cornelis vau Yk, in de Zeventiende Eeu w seboren t e Amsterdam, was van beroep scheepsbouwer. Hij ginB bij zijn vade r en grootvader in de leer en later ook bij zijn OOm in Delfahaven , volgens ,d jn eigen verklaring ge du rende zeven jaar . Curne l ig van Yk publiceerde in 1~97, "De Nederlandsche Scheepsbouw-lonst Open Gestelt". Vertoonende Naar wat Regel, of Evenredenheyd, in NEDERLAND meest alle Scheepen we r den geb ou wd: mi t"gaders Masten, Zey len , Ankers, en Touwen. enz , daar aan gepast". Dit boek is uitzonderlijk: "Me~ kopere Figueren, ter Materi e dienende, verrijkt". Overigens is dit boek "erschenen 26 jaar na het uitkomen van het bo ek van Nic. Witsen en 32 jasr na de bouw van "Oe Zeven ProvinciĂŤn " . Cornelis Van Yk i s in het vak nooit hoger gekomen dan scheepstimmerman . Het merendeel van zijn kennis ko mt van andere bronnen dan ei ge" waarne ming, hoofdzakeiij k uit de nalatenschap van z i jn k inderloos gestorven oOm Cornelis Jansz . van Yk, OIeesterknechL op de VOC-werf ~e Delfshaven. Ook zijn veeJ passages o,' ergenoOl en uit het eerder verschenen boek van Nic. Wit s en . Toch wordt dit werk van minstens even grote praktische waarde geacht als het standaardwerk oan Witsen!

05-37

, . I

.t", -

(

, ('

, .; I

, ,,< {

'f'

,, .' ~l I,

•

.,," '

•

- - ..

• ::;(... r:J' •

I -~

r~',;/'

'•

(

---

"Stlld en lande " ook ... el " Oli l alldia" ... IIS ,,,huurd doo r de Ad_ir"liteit YS" A_sterda_ e ll is gebouwd 111 16 53. Het schi p hlld 4 8 tot 62 stu kk en IIlIn boord . De "f_etin,,,,, ... "ren 136~34~14 Yoet.

Hu seU M BOYII01l8 vlln Beunin,en te Rotterd,,_ no MB 1866!T264 .

T he Dutch ship Omlandia, also called: Stad tn Lande. '44

MBI866 / T26<4, p. IOI.

"Prins te Paard" behoorde t ot de Ad_iraliteit ya n ,, _ate r dam en is gebouwd in 1658. Het schip had SO tot 5A stu kken asn boord en is ye r &san in 1683 . De afmetln &en va ren 136 ~ 34 yoet .

Mus eum Boymans van Beuningen te Rot terdo m no MB 1866/2 39 .

, ,

•

" "

11 I I 1-

! ,,

-. ~,

• '"

i', ~

,•

The Dutch ship PrilISIe Paard. M B1866 j Tl19. p. I 02.

.' .

• ~

•

. ,i.

•

... 1f .'

.' . .

'. -~

' , '

I ;'

.. ,

.':"

,."

•

.~ - ' --';- 1.

"•-

•

, .,

....... :..

.. " ,

..>

'11"- •

. -,,'" ~

'.'

,,!Io

.~.

. ,.

'--

.. •

·,

•

. , .

. '.

t .. ','

... - .... . ~

•

" ...... "

...

.....•

•

',. ,.

• '.:

o,I!-

:',

•

••

lOf)

,otf ~HlûVdI)1(

NO&uA

Jloj/-'M('/UlI'Li:

•

-~ -

#lêûf1

/JU

/q:w

,Jt/JI'1L~

jJl , (Je

fHII.HUUH

•

Krijgsraad voor den 4 daagschen zeeslag aan boord vlh Admiraalschip M. H. de Ru yter "de Zeven Provinci毛n" 10 Juni 1666 . - Geschenk van belangstellenden 1911. Grisaille van W i lle~ van de Vel de d e Oud e .

Rijksmuseum te Amsterdam, inv . no 4289 . N. B .

Het provinciewepen van Utrecht is spiegelverkeerd (zie hierv贸贸r de uitvergroting van de spiegel).

CUAR TE RlNDELING YAN DB VLOOT. Er zijn doo ~ de Ho: Ho: lie r en h e ~ha .. lcle .... Ie n poa i nacn onderno .. en 0 .. - naar En g e ls woorbeeld - to t een i nde l tn a van d e 1100t i.n z .g. "chartera" ~e ko.en . (Dez e char te rs wooTsl niet vOrwarr e n .. et d .. Hollanoilie "certers" of bou .. opdracht) . O~ deze c harte~ tndeling ta be .. erkstelligen werden veJ e ~slen de scheeps bouw.e este r ~ van de Ad.ira l iteiten naar Den H9 S8 ontboden , echter zonder enig resul tsat. De juiste bedoeling van deze bijeenkollsten la niet aeheal du id e lijk. Wij kunn en a llean maar veronderstellen, dat het hier ging 0" een e enh e id per klaa.e le ve rkr ijgen .

Ook hel bouwen naar een vooraf ge.aak t .odel zou. evenals In Enge l and . nooi t tO t ee n aerie gelijke schepen hebb en aeleid . De indi.viduele scheep.bou .... eeater had , binnen de arsotingen, v r ijhe i d in de vorlOg e .lng, .. aervan ook .. en l gaeal .. erd afaeweken. Ook de onderli n ge co.petltl e t us s en d e sc hee psbou ... eesters s t on d d e eenheid in de we. , Al ZOu men op onze .. or yen venef een .. odelor teken inH kebben kunnen we r ken . zou d i t - zoals .. ij nu zi e n bij z.g . " ee nh e idskis s se" - nooit hebben seleid tot het bouwen van sehepell van s e lljke k .. ~ ~i~ei t . Ook In de Engelse charte~ln d elin8 valt geen en~el e ee nheid te ontdekken , ook doordat sc hepen vaak n.n cnerter ver s nderden, In hedendaagse Engelse bronnen .. ordt w ~ leen s neC vera oeden gcuit, dat de cha r teri ndeling e l lee n ren dool had, o. de salarisaen van de bevel h ebbera vSn de yloot te bep s len, Hoe het oo k zij, tot eon e chte cha r terinde l ing - laat S taan het bou .. en van eenhe lda k l asseo - t s he r bij de Ho ll a nd se y l oo t ~n de 17e ~eu .. in iede r leva loooit Beko.enl Al a .. I j nu alsnOK e e n char te r l ndellng van de vlOOt ten tijde va n De Ruyte r zoud e n .. lllen !laken, dan kO OIen .. ij ongevee r tot de h ie r vol ~ ende cissslficatie: A.

SCHEPEl! YAN HET EERST!:: tHAI/TER: Schep en lOet een lengte vin aeer dan: 160 yoet en een breedte van mee r dao: 40 yoet en be .. apend aet .. eer da n : 80 stu kk e n , .. aa r van o p de onde ~ s te lssg alle atu kken: 24- poode r s n r een bewapening VBn 24 - cn 3 6 - poode r s en een be .. snnlna .sn' 450 i 600 zee l ie d an en Bo ld ate n, offici.eren a ee aereke nd. NB 1682 Winde n we n alls t vloot.

~ .. e ede kk ..

06-01

ra , ook driedekker s bij de

SCHEPEN VAN n ET TWEEDE CIIARTI!.R . Schepen met een leng t e van : I JD li 160 .. oe t en een b~ e e dte van ~"er dsn : 34 .. oet en bewapend met ~eer dan: 50 s tukken , wa ar.sn op de onde r ste laag aln18aal: 18- pond e r s of een bewapening .. an 18- en 24- pond era en S08" een enkele J6- ponder e n een beaanni ng von: 250 Ă 400 ~eeliede n en soldaten, De schepen .. an het tweede cha r te r wa r en all e tweedekkers . Voor dit type sc h ip zie de tekening en van Johannia St ur c k enb u rgh, afgebeeld in dit onderzoek.

SCHEPEN VAN liET DERDE CIIARTVoR.

Dit zijn over wegend de frOIBtachtlgen, welke door een nade r o nderzoek e nd er t e verdelen zijn In twe e types: van:

11 0 Ă 130 30 en op de onderla a g me t II/Ixia a al: IB - po nders en een bemanning van: .ii 150 ~eel.ie d e n en soldaten ,

."n,

nn, 110 lil 1 30 O'oe t ter .et een breedte yan .in der dan: 30 O'oet e n bewapend op de onderlaag met lIaltaaal : 12- pon de r s en beaanning ev eneens: 120 lil 1 50 " e e Heden en soldaten.

Fregatten van de Ze euwse Ad a\ra l !t eit ."Ulkt .", aeust"} zond e r ing op d .. ze regel. Hoewel ni .. t lsng .. r dan: 130 yoe t wa r en zij toch bewapend ."Cl 24-pondc r s.

e" ~

uit-

HOO g Btwaa r sehljn lijk waren dit de bij de Zeeuwse Ad al r a lit elt .. eel gebruikte, in gewicht .ee l lichtere, ft klokaw\jB" ge goten , bronzen kanons yoor het .erschieten yan sch ro ot . D.

SCHEPEN VAN

1!~1

VfERDE CHARTER.

DH zijn de kin i ne, fresatachtige "'cIlepen aet een le ngte vll n all~. 100.ii tl O O' oe t , Hieronder YlIllen oo k de z.g. ady!es- of IIdYtao-j8ch ten; kle ine, snelle, l ichtbewapende .cheepjes die >'OOf ver1<ennlngs- en yerbindt"8sdiunsten 8ebrulkt we r dee , e .. entueel ook wel .oo r pe~ao!lenvoe r .

06-02

Zie .. Dor

de~e

5~heepje8

h.nda~hetseD:

1 - 2. . 1 . • . 1-2..2 {-J . l 1- 4 ... 1-5 . . . 1 - 6.1 he~

tekenln8enar~hief

1-).2 1-6.2

van het Nede r lands

aan .. e2 18 Museu m

S~heepva8rt

A.,sterda •. !let s~hild . r1j yan de s~heapatl •• e r "erf van de Adlliraliteit VOD A.,sterda.,. aesch i lderd door Ludol f Bakhui2en (Rijks.useum Allsterdam . no 142.8 in de cat. 1916). Kee f t een beeld nn de bouw "aD dit type schip . E.

SCHF.PEN VAN HET VI JFDE CHARTf.R . Dit chprter Is ee n same nr aspsel van ve l e - voor de be voor r adi ng Yan da "loot - onllisbare schepen , zoals: Flu i t ac he pe n : deze .. er den ook .... I "Is z,,"a r be .. apende "~on vooi e rs" "oor de bea~her.inK van de koopvaardij en "iaaer ij ingezet. GaljCltea lIIet één af tvee aasten , "oor de bevoorrading van de schepen da t diverse Adelralitelten . Ve r der : S. .. kke .. a .. e i ers en ande r e "'ee .. asrdige kleine scheepjes zoals S tate nj ac hten, etc .

06-03

LIJST WAARU I T !IET Vf.RSCltTl TUSSEN f.tN LICHT EN EEN ZIlIr.lr.R FREGAT BlIJKT.

'OM ."', 16n ."', 1655

•••

H H

1639 1659

'666 '666 165)

1652 1653 1653 1654 1650 1653

("FrisiB")

"" '''5 ", "" "" ""

HO 130 132 112h271 110t ITI 134!

...

148 ÖO 130 .32

.""

128hn 120 12Bt 130 132 xl3! 130 .34 114 û8 130 132 113t

, "0 >30 ", >0, .ZO "0 >1 0 , ,, >30 .32 >30 ." .n D' ." .,. , '">30 ." ." '30 .,.

l28,h12 , 6 .l>

H Z H

102 û3 128 dl! d2

113~

1653

" "

1653

'600

1653

.065 '''' 1653

d3!

."', .",

.06. "'" .060

,28 dH , .'" ,,, ,,, .n z no ,,, ", , .'" >40 ." Int .B ." ." ,, , , - .,., ." ilH , ", P .. llt ,, ..B,

"'"

" "Wapen van Unech~~ "IJ1.'1l ''Zeeland1e'' "Zeeridder" H

Z Z

d3! d3!

ol3! .1)!

1)1 130 11 5 114 116 116

132 131 128 û8 &28 üe

>1, 111 !

'"'" ""

"" "" " 32

" "" "" "'" "", ""

"" 50

50 50

"'" " JO JO JO

"" "" .,"

"""., ., " "" "" " " "", , " "" "" """ """ ""

•• 0 • •MO •0

0 0

• • • 0

•0

•

•, 0

•

, •

•• •• • • 0 0

0 0 0 0

Alle moten: 1r. • .'Iterda&.'Ie vo ete n.

06-04

Hierbij een ver k laring van de te kens. welke in het schema ziln gebruikt: Zwaar fregat' Het zwaarste kanon aan boord is e e n IS-ponder voor een schip groter dan 30' breedt e . licht fregat' Het zwaarste kanon aan boord is een l2-ponder voor een schip klein er dan 30' breedte.

* **

Zwaar fregat' Waarschijnlijk kloksw ijs of kamergewijs gegoten 24-ponders (brons). Al deze schepen zijn van de Zeeuwse Admirali teit. Waarschijnlijk buitgemaakt geschut.

In de vloot li j sten aangegeven als fregat.

De "Schieda .. " is eigenlijk geen fregat , lIaar een "adv iesjacht".

Verklaring van de afkortingen van de Admiralit eiten:

, , "',

Admiraliteit Admiraliteit

'"" '""

Admiraliteit

Ad1liraliteit

'"" '""

Admiraliteit

Amsterdam. Friesland Ă&#x201C;O

Maze .

."'

Noorderkwartier

Zeeland.

06-05

West-Friesland.

Het fregat "G ori nchem " behoorde tot de Advan Rotterdam (De Maze) en is gebouwd in 1639 . Het schip had 34 stu kk en aan boord en werd voor het laatst genoemd in 1667. De afOlctingen waren 116x27xl1 voet.

~iraliteit

. .. .

, ,-

;

Het fregat Gorinchem, waarop Johan de Witt in October 1665 den Theemsmond verkende.

IIERKOHST VAN DE NHM "DE ZEVF.N PROVINCI~N " . De he~ko",st van de naa .. van het schip "De Zeven Prodnciën" la~t ~ich gemakke lij k .aden. Deze is onmiskenbaar afgel eid VBn de officiëel geldende naam van de Staat de. Nederlanden in 1665, namelijk "Republiek dcr Vereenigde Zeven - Provinciën" . Op het naambord, aangebracht op het holle verlo'ulCt ven het achtp - zoals te zien op de Van de Velde potloodtekening, i oventa~is no. 1050 in het National Maritlme Museum te Greenyich en enige hiervan afge le id e, gewassen inkttekeoingen - is de naam als volgt geschreven: n De 7 P r ov in ciën n • In officiële historische stokken schrijft ",eo over " Oe Se . .. n P r ovinc1ë n n of de " De Ze .. en-Pro y i n ciên". Ook treft .. en de 0 0 0"' wel als de n Se [f e n -P r o .. in t i e n n aan, al of niet met het !idyoord " De" ervo or . In dit onderzoek wordt - voo r zover het seen aanhalingen uit hi"to~lsch .. al~rillal b~treft, die e"" IIndere SC hrijfw i jze a angeven - de naam als "De Zeven P roviDcie n n of n Ze y e n Pr o Yinciën" aangehoud en. Deze in 1665 door Van den Te llpe1 Jr . gebou\<de "De Zeve n P r ovinciën " , was het eerste schip in de Republiek, dat deze naa .. voerde zo nder verdere synoniemen. Het vermoeden , dat het schip - wat haar na~~voering betreft voorgangers heeft gehad, is onjuist. Haar dat hieromt~ent verwarring Is ontstaan, is begrijpelijk_ Wel waren er tyee - eerder gebouwde - sc h epen met aan de Republiek gerelateerde namen. Beide schepen voerden de naam: " Pe Vere e n igd e P r ovinc i ë n ", of ook wel de naa .. " Pr ovi n cie"" . Het eerste schip was in opd r acht van de ~ms~e rdamse Admiraliteit in 1642 te Amsterdam gebouwd. Het had een bewapening van 42 kanons en de hier volgende a(.etingen: Lengte, 128 voe t , wijd 31! vo e t en een holte van 12 voet. In het boek "Le,-en en Bedrij f van den Ver.,anrden Zeeheld Cornelis T~omp" In 1692 uitgege ... en te Am"terdn .. , vinden wij op blz. 68 een vlootlljst uit 1652, waar dit schip als "De 7 Provinc:iën" v ermeld staat . F,en vloorlijst uit 1653, op bI;: 94 , verm e ld e ve neens de naa .. "De 7 P rovinciën" . In een .~ootlijst uit 1658, op blz. 198, heet het sc h i p "De Provinciën". NI! 1659 word t dit schip niet OIec. genoemd. ~ls officiële na"m wordt "De Verc"ni~d" Prov1nciën" a~n~eh"u den . Het t wee d e schip, i n 1665 door de Admiraliteit van Amsterdam ingehuu.d, had eveneens de naalll "Oe Vereenigde Provinciën" en yerd ook wel "Provinciën" genoe.d. liet schip heeft waarschijnlijk ook onde~ de naall "De Zeven Provlncië,," gevaren.

0]-0 I

Dit schip ko .. t het eerst voor 'i n de vlootlijst uit 1665, op bi .. . 406, v(ln Brandt's " liet Leven van den Heere Michiel de Ruyter" , u i tgegeven te Amsterdam In 1687 . Hier stast het ver .. eld onder de nasm " De Provinciën" , onder co .... ando van Kap t. Cornelis Hoogenhoék. Het schi.p was bewapend .. et 50 ksn"ns en be .. anH met 163 motr" .. eo, 10 mariniers en 29 soldaten, totaal 202 IIlan . In het b"ek "ver Tromp vinden ~ij "p bl~ . 227 dil~elfde schip - onder co .... ~nd" vsn Kspt . Hoogenhoek - vermeld in een vlootlijst uit 1664, .. Sar dan ",et de naa .. "D e Zeven Provinciën". Volgens deze lijst is het schip beyapend met 52 stukken en is het .. et 220 man be .. and . Tn hetzelfde boek vinden we op blz. 245 in een vlaotlljst, het schip - wederom onder bevel van Kapt . lloogenhaek - vermeld, Illaar nu met de n!lam "Provinciën". De bewapening en bemanning als hierbaven . In Brandt - op blz . SlO, vlootlijst uit 1666 - he et het schip "Vereenigde Provinciën", belland met 202 ,"at rOzen en 28 mariniers , totaal 230 man . De kapitein is dan Jakob Binkes . Vervolgens komt he t schip voor in dc vlootlij st ui t 1667 - op blz. 565 in Brandt - betreffende de schepen, die deelnemen san de beroemde t ocht naar Chattam . Wij vinden het hier onder de naam "Oe Zeven Provinciën ", onder bevel van Kapt . Jakob Wi1lemst . Broeder. liet !!chip is hier beliapcnd .. et 46 kanons en bemand .. et 175 matrozen en 30 .. ariniers, totaal 205 man. liet schip was evenals de grote "Zeven Prcvinciën" onder bevel van De Ruyter - ingedeeld in het e erste " esquadre". Twee "ZeYen Provinciën" in één eskader. Was dit een abusieve~ lijke of op .. ettelijke vergissing uil tactische overwegingen? Geen va" beide schepen hee[t aan de tocht op d .. rivier deelge~ nomen, maar z ijn buitengaalS blijven liggen. lIoe he t ook zij, in de volgende vlootlijst uit 1667 - Branrlt, blz. 593 - beet het schip weer gewoon "De Vereenigde Pro~in ctën", bewapend met 46 kanons , onder bevel van Kapt . Ja k ob Willemsz. Broeder . Na 1667 ~ordr he l schip niet .. eer genoemd en is he t waarsch ijnlijk aan de eigenaar terugSegeven. We gaan er dus vanuit , dat de .. e twee schepen nooit officiëel de naall "De Zeven Provinciën" hebben gedragen, maa r "Ve.reenigde Provinciën" of "Provinciën" hebben geheten. Waarschijnlij k hebben de "t~ferelen " op de bovenste hakkeborden van de spiegels tot de .. e spraakver ~ arrjng geleid en heeft .. en d a arom op de s piegel van "De 1 Provinciën" uit i665 een zelden op andere s~hepen voorko~end naambord toegevoegd . Het lag in de lijn der verwachting e n, dat de na a m .an dit beroemde schip in later jaren nog vele malen door de Admiraliteiten en de Konink lij ke Marine voor hun schepen is gebruiktl

07-02

Er z i jn .aar 7 se hep en , d ie de- naa. ~ D e Ze ve .. Provi neiëa" voer(dlen , d e o verig e schepen voerden de naall ~ P r oy l, nclë n~ in een een andere vorII.

"De 7 Provi a ' l ën ", HDe Prov ln, t ën"en als offt'iële na". werd gebruikt ~De Ver e e ll i lde Pr o"i o , i ë o~ , 1643- 165'.1 . Ad.iraLiteit v"n A.sterd" lI , b .... pend lie t 42 s tukken. ~De

Vereenil d e Pro vinciën ", ~ P r o y iociën w en ..aarschijnlijk ook wel Benoelld ~ De Zeven Provinciën" , 1665-1667, AdllIraliteit v .. n AlIs t e rda lI , bewapend liet 50 t ot 52 s t u kken. Dit aehlp 'o'as inaehuurd.

"Oe Zeven Provincië n", 1665-16'.14. Adlliralitelt Op de Haze, bew ape nd met 80 stu kke n . In 169A ,ealoo pt. "Oe Ze ve n Provinciën", 1694- 1706 . Adllir"liteit van de Ha t e , l i niesc h i p be ..apond liet 92 atukken. In 170j ,es t ra nd op de Hi nd e r bij de HaSSllo n d en ean jaar later 81. "r a k verkocht. "De Zeven Provlnciën " . 1782 - 17'.14. Adli lral i tel t van het ~oord er k .. ar ti er, linieschip be'o'apend li e t 7 4 stu kk e n. In 1794 voo r de s l oop .erk oc ht , "Pe Zeven Provinciën ~ , 1909-1936. Koninklijke Har ine , psnfserdekschlp . ln 1937 h ~ rn oelld to t ~"r .Hra.Soerab8ja" en in gebruik genomen ela opleidi ngsschip. "De Ze. on Provinciën ", 194A -IQ.50 . Koni n klijke Me rine, kru iser . In 19 50 herdoopt to t "Hr.Mr s . De RUJter ". " De Zeven Pr oy ln ci;;n" , 1950- 1\116, Konin kl ij ke Ha rlne , kru iser, In 1976 ve r kocht 88 n Pe r" ~n h e r doopt t ot "Ag ulrr e ". "De Zeven Pr ovinc i;;n", 2002 - heden . Koninkl ij k e Marine, lucht!eldlnSs - en tOllaand o f regat .

07-03

''''.

N"" SCHEPEN VAN DE ADMIRALITEIT: "De Vere..nigde Provinciën" of "De Provtnctën" "De Vereenillde Provinciën" of "Provincie n"

""" Provinciën" """ Zeven Provinciën" Zeven Zeven

Provinciën"

"",

, , , "

Lengte

Breedte

Holte

Bewa,p.

.'"~

""'

'" ."

'" HO HO

31,S

" " "

~8,9

1643

;0-"

1665

>ol

>0"

"..."

1694

1782

SCHEPEN VAN DE MARINE:

Provinciën"

Ze.en Provinciën"

", Zeven

.,"" """ Zeven """

Zeven Provinciën"

Provinciën"

07-{)4

"" "" "'"

De machthebbers van het Engelse. koninkrijk zagen i.n de eerste helft van de Zeventi e ~de Eeuw ~et toenemende afgunst , hoe de ~og jong" Republiek der Verenigde ~ederlanden op economisch en politiek gebied in en buiten Europa een steeds dominantere rol gi~8 einnemen. De Eer s te Eng else 00 rl o8 (1652-1654) had hier verandering ten gunste van de Engelsen moeten brengen , maar de einduitslag bracht hun weinig of geen voordeel . Ket over en weer [rustrercn van elk aars belangen bleef dan oo k voortduren . Eén van deze frustraties waS de overval i~ 166 4 van ecn Engels eskadcr - o~der l"i d i~8 van de Engelse kapitein Holmcs - op onze bezittingen van de Weat - Indische Compagnie aan de Af r ikaanse \,'es t kust . De opdracht v~or deze overval kwam va~ de leidi~g van de Royal Africa Co~pagny, waarvan de Engelse koning aandeelhouder was . Dit voorval deed de Ho: 1'10: Her e ~ te Den Haail - o ..nigens nu lun g allrzelen - besluiten , om tot een tegenactie over t e gaan . "Joh . de Wi tt e~ de Zeemach~. "

Dr. Johanna K. Oudend ·i j k , bh. 87.

Brandt, bh.

294 . De Jonge , \e Soek, Deel I, 2e stuk. bh. 25-26.·

besloot om een eskader , dat reeds onde r bevel van Ad .. . De Ruyter in de Middellandse zee opereerde, met twaalf ~chepen te versterken en in aUe " secretesse" naar het bedreigde gebied t e laten vertcrek ken. Voor deze operatie we r d aan de wrc. vanuiL de staatskas. een voo r schot yan f 6 . 000 . 0~O,OO yerle e nd.

Men

Deze opzet slaagde en De Ruyter wist met rede l ij k succes zijn opdracht uit te voeren . De Ho: 1'10: Heren gaven De Ruyter vervolgens bevel 0 .. naar de kust vlln A~erika , het Caratblsch gebied en New Foundland te varen , tene~nde de Eng else belangen aldasr zoveel mogelij k afbreuk te doen . Deze reis kenmerkte zich door het 8rot e verzet van de bevelhebbers en de bemanning tegen het laatste bevel van de Ho : Mo: Heren . Uiteindelijk na 16 maanden k eerde deze vloot in a u gustuS 1665 in pa tria terug. Intussen was de inkom e nde Smyrna ,loot i~ december 1664 openlijk door de Engelse vloot aange,allen. Dit verd door de be windhebbers van d e Republie k als een rechtstreekse oorlogsverklaring gezi e n. De opdracht om ook Engels e schepen II s n te va llen da t eert van 23 decemb e r 1664. Uier.,ede was de T .. eede Ee gel " e Oor l og ( 1 664-1667) officiëel een feit . De Ho: ~' o: Heren te Den Haag , die het uitbreken van deze vijandelijkheden voo r zagen , hadden reeds op 27 october 1664 opdracht gegeven tot de bouw van 24 ZWare oorlossschepen . Onder deze eerste 24 schepen bevond ~ich de toen nog niet bij oallm bekende "De Zeven Provi~ciën" .

09-01

NQ de voor de Republiek zO dr"~,,tiQch verlop en slaB bij lo~e stoft in juni 1665 , .. aarbij lt . -Ad" . Jacob van "'asseaa .. r van Obda .... et zijn gehel e be"annin~ op het schip de "f.endracht" .. as "opgesprongen" en nog 16 andere sch epen verloren ginsen, besloot .. en nog in diezelfde maand tot de bou~ van nosmaals 24 grote oorlogs~chepen. I n de eerste helft VBn het Jaar 1666 volgde n OSOlaais een opdracht voor de bou .. van 12 schepen. Vooral de grote .. erf ven de Admiraliteit van Amsterdam speel de b ij de bou .. van deze - in to taal 60 schepen - een ~elang rijke rol . De mees t e schepen .. erden daar gebou .. dl Keren .. ij nu t eru g naar de historie van "D e Zeven Provinciën" dan zien ... ij , dat de oorsprong van het vlootbou .. progr" .... a lag tn de vergadering van de Provinci"le Staten te Deventer op 27 october 1664. lIier volgt een uittreksel uit. een verslag van deze vergadering • .. aarin het a~ntal te bouwen schepen en de hi ervoor door de Staten ter beschikking gestelde bedrogen ... erden vastgest eld. Ook treffen .. ij CUn voorstel aan, om door verh oging van het "grOS lliergeld " op ... ijn en a,,1.jo, een ext r a inko,"en te ver .. crven . Zi e Alt ... e.,a, "Saken v an Stoer uo Oorlogh", Se deel, 44e boek . Ai. t ze .. a , blz. 202-203 .

ende op dat de macht van desen Staet ~et die van Engelandt Boude mogen in ghelijckheyt staen t ' ~llen tyden. hebbeo hacr floogh Mog . geraden gevcnden te doen aenbouwen een getal van a c htien ofte vier e n t .. intigh sware Schepen van Oorloghe, tot suppletje van die verongheluckt ... yn, ofte van ouderdom komen t ' onbruyCk te .. erd e n; ende op dat men een g eduyrighe suppl eti e van de veroud erd e ende t 'onbruyckbar e Schepen soude mogen hebb en , .. ert voorgeslage n om jaerlijc x noch een1ghe te doen aenbou .. en ... "

". soo :1s verders tot verval van de eqUipage ende transport van de Militie der .. oerts gepe[itioneert een somme van sesmael hODd e r t dursent guldens; ende om de aenbouw van noch vier en t ... i n[igh nieuwe Schepen, ~itsgaders 0 .. in te k open een merckelijcke quantiteyt van Ca non, tlasten, Ze,len, Ancker,., ende verdere behoeften . tOt voltoyinghe der voorseydc Schepen gherequireert; zyn noch by den Rade van State pe t ltien uyt geschreven . tOt een somme van t we e . ilUoene n guldens ... " " , da .. r

toe ende tOt verval van die onkos t en den Ra ed van State uytgeschr e ven heeft ce n petitie van noch .yftien hon dert dUJ a cnt 8uldens . als alles breder by de respective petit ien U Ed . Mag . toeghesonden is, is af te nemen ... " ~ederom

09-02

", woo r ~"n mede ij Edele Mog. de .oorslagen ende besolgnes z ijn toegeso nden, ende WJ In last hebben ij Ed. Mog. çonse n t* ende a d~ o n · deer op te ~eraoecken, e l s ee de tot den eenperiaen ophef ende .erpechtin ge ven ' t aroeater ge ldt op d e Wyn en en A~JneD . yo l aen s de Ordonnont ie dee r toe geconci pieert , ende ij Edele Mog . • ede to ege komen .et speciale af f ectatie ~Un het p r o venu vao het se lve mi ddel, tot v. rv al van de onko s t e n In het ee nbou ve n van soo ve el S~he p e n von Oo rlogh jaerlij~1, ale doer u1 t .. oude konn e n wor den vervsllcln ... "

A~tu. In De~en t er de n ae ven e n t wiotig hste n O~tober O.lt. eea t ien hon dert vi e r en aeetlg h . ves ghete e ~ken t

JOKAN DE WIT , M. VAN CROMMOH .

•

ço naent adven -

aanda~ht . gra~ieu l ,

beyellig , voorkomend.

WI J 1.ien in dit verslag e veneens , dat de vloot " ind e de Ee rste Engelse Oorlog door vredeByerliezen zo ernetia oe rz wa kt v os , du t alle en door het opzet t en . a n een a anta l forse vlootbouwp r ograama ' s de .e r e i s t e ste rkt e weer kon worden be r eikt . Het ee r ste ~ loot b ouv pr ogra~me woo r zag in d e bo uw .an 24 zwa re oo rlo gsschep e n . I n ee r s t e ins t an l ie wordt .oo r de bouv hi er oan de enor.e so. ven ~ 2 1111joeo g ul den uitgetrokken. In het verslag wordt ook een sc heiding ge.aakt t ussen de bouw van de schepen en de ve rd ere h l eroooT benodigde behoeften , zoals "canon, lIaS t en , ~eJlen , snc ker s Ler vol t oyinge" . Veor de e quiper ing aet aatr oze n e n sold aten wordt eon bod rag

van 6

f 100.000 , 00 - f 600.000,00 ultaetrokk e n.

Voor d e bou w wo rd t in Hen later stadium no s maals een bedrag •• n "vijftien haDdert dU1s e n t a uldens n uitge t rokken , zodet voor de bouw yan deze eerste 2' schepe n ee n bedrag ven totaal f 3,500.000,00 (3! . i ljoe n gu l d e ni) t er beeçhik k i n g is, Pe r schip zou di t een bouwsoe wo n ± f 146.000 , 00 beteke nen . nDe Zeyen Pro~inc i ën n kos tt e uiteindelijk ~ J 350.000,00. (Dit Ie bijna t Vee en een half .aol ",o ~e el!!) Op 30 oct ober \664 verk l aar t Johan de Wit t i n een Reso l ut i e van de Stat en yan Holland, dat de oorlogsschepen van het eerste c harte r "'0 groot OIoeten worden gebouwd, als de di epg ana va n o nze ",eega t en to es t aat .

09 - 03

De enige beperking van de af~etingen is dus - in verband met onze ondiepe wateren - de diepgang . In principe gaat het hier alleen maar o~ de holte van het schip . (De afmetingen waren op die datum nog niet vastgelegd). In december 1664 kwamen de Gedeputeerden der Admiraliteiten opnieuw te Den Haog bijeen , om de charters en andere details vast te stellen .

Volgen ... ij nu verder de bouw van "De Zeven Provinci毛n". Er werd besloten om de schepen in drie Hier werden alleen de lengte x breedte ning in auntal, "'aar niet in kalibers, certer of bouwomschrijving Is hier dus

cherters te bouwen . en de gewenste bewapevastgelegd. Van een echt geen sprake .

De charters werden als volgt ingedeeld: A.

155 voet Lengte, 40 voet breedte , (wat vrij breed was).

Acht schepen van minimaal: en:

Over de holte~uat wordt niet gesproken. De schepen ?ullen worden bewapend met :t 66 kanons. De l engte mocht eventueel ook 5 voet l anger worden , dus totaal : 160 voet. Binnen de gegeven lengte. breedte verhouding ko~ dit ge"'aklij k.

145 voe~ lengte, 3B voet breedte, (dit was 贸贸k aan de brede kant). Ook hier wordt over de holte niet gesproken . Deze schepen zullen worden bewapend met ~ 56 kanons. Ook hier ~ocht de lengte ev e ntueel 5 voet langer werden, dus totaal : 150 voet.

Acht schepen van minimaal : en: Holte ook weer onbe k end . Bewapend met

A~ht

s~hepen

van minimaal : en :

135 voet lengte, 34 voet breedte . ~

46 kanons.

Alle ",aten , zoals sewaonlijk bij de Ad~iraliteiten! in Amsterdamse voeten . In deze charters wordt de scheepsbouwmeesters der Admiraliteiten voldoende vrijheid selaten.

09-04

" De Z e~ en Provincië n " w.nd uiteindeli jk lf>3 x 43 voet. zowel i n lengt e als breedte 3 voe t groter .

Dus

De " Hollandia" werd 165 ~ 411 voet, dus ook groter dlln het chart e r aangaf . Nu ko nden de werven eindelij k start en met de bouw. liet g e ld was beschikbaar e n de wensen van De n Haag lagen vast . Uit het h1ervoorgaa nd e yslt te cons t ateren , dat uiterlijk in d e tweede helft van dec emb er 16f>4 met de bouw van de schepen kon worden b egonne n. liet schip moes l: eerst do",r de Admiraliteit. openbaar worden aanbesteed, de werf k lasr ge .. s"kt. , het vol k aangeno.en en alle benodigde materia l en besteld . Allem aa l zaken die z e er ve el tijd in beslag namen! liet " as voor Van de Tm.p el Jr . het eerste schip, dat hij vaaT de Admiralitei t Op de Maze bouwde en er zouden er nog vele volgen. Maar hij k on nooit verm oeden , da t dit zijn meest be ~ oemde zou zij n, waa~mee hij zelfs zijn vader , de bou" er v an o .a. de " Ae .. il!a " en de " 6rederod e", naar de kro on zou see ken. De Jo nge, " Geschiedenis van het NederlundSChe Zce wezen . " Deel 11 , 2e stu k ,

bh . 38 .

Oe Jonge schrijft , dat de eig en lij ke bouw werd u itsevoe r d door t"ee "b ijzo n dere " particulie~e sc he epstimmerlieden te Delfshaven en hun personeel. Dit bet e k en t niet, dat het schip ~l daar gebou ... d ls . Delfshaven bez at in 1664 slechts één werf. Di t wa s de we~f van de VOC , de "erf waar Co~nelis yan Vk als Jongen werk zaam was . Op deze .. erf kon de n slechts ac h apen tot het t .. eede charter worden gcbou "d . Voo r grot er e sc h e p en g old: " • •• also de stelling te kort en rle pa ssag e door de Waal en de brug te nauw zijn ." Dus kon een schip met de ~fmetingen van "D e Zeven Pr ovinciën " h Ier noo I t gebou"d " orden I Het d at Hoe Wi e

gebeurde we l ya k er , wanneer het e e n groot achip be t ro f, het werk door meerdere aannemers werd uitgeyo er d . de ve rd e l ing v an het wer k we rd ge!"egeld, is n iet bekend. het wer k aan de onderaannemers u itbesteed d e en wat wel ol niet. tot de aannee .. so IO behoorde , is bijv. niet uit de certers (bouwbeste k kenJ op te .. aken . Maar er werd wel v eelvuldig gebruik gemaa k t van het systeem van onderaanne .. i ng. Op 27 december (reeds) lieten de Staten-Generaal aan al le Admiraliteiten, die b ij de bou .. betrokken wa!"en, een brief uitgaa n, wa arin zij i n for ma Ue vroegen betreffend e d e vor deringen va n de b ouw . Het antwoord hjcro p kon alleen maar betrekk i n g hebben op de aa nb esteding en het leggen van d e kiel. Haar veel verder "a l men nog niet zijn ge"eest.

09 - 05

Op 9 januari 1665 werd de Ad.liraliteit Op d" ~I,,~e tot grotere spo e d aangezet . gennel~jk liepen zij achter bij de andere Admiraliteiten . Toen kwam er een periode met strenge tot zeer strenge vorst. Op 12 januari was de Maas toegevroren en beloopbaar. Met een korte ond e rbreking duurde deze vorst tot midden februari . Onder zulke e~trem" omstandigheden was het vrijwel ondenkbaar , dat in de open lucht aan het schip kon worden gewerkt . Op 6 februari 1665 zond de Admiraliteit Op de Maze dan ook een brief na~r Den Haag, waarin ~ij het oponthoud verklearden. (lJe overige werven moe t en ook last van de koude hehben gehad). Op 18 maart volgde opnieuw een inspectte van de bouw. Deze le~ verde een positief oordeelop . Oo k werden de o f ficiĂŤle afmetingen voor het eerst genoemd , n.l . 163 voel leng te, 43 _a e t breedt e en een hQlte van 16 vo et . (Dit bleek lat e r 16! voet te ziJn). Alle maten in Amst e rda~se voeten . Hen vermeldde verder, dat er liet totaal 100 man aan het. schip "erd gewerkt . De balken van de overloop (geschutoverloop) waren al in he t casco aangebraCht . Op het schoren en breeuwen na, waS het schip toen gereed om "in het water te lopen". ~Ien vroeg aandacht voor het grote gebre k aan "krommers" voor het ~a k cn van de kn ie ĂŤn aan de einden van de dekbalken (een altijd schaars prod~ct) en om zwaar lang grenehout om de masten en overige rondho~ten te ku nnen .,oken. Op Q joni 1665 bracht de Admiraliteit Op de Mpze verslag uit over de vorderingen. Het sch i p lag toen reed s voor de werf te "ater en het aanbrengen van da overige dekken en binnenbetimmeringen is 'in volle gang. Men doch t het schip met veertien dagen , uiteritjk drie ",eken, op stroom (De Maas) te ku nnen brengen. " ... a1Ie scheepsbehoeften , ronthout, staende en loopend want, mitsgaders anckers , zeijlen, ende wat tot het schip veraijst , zijn gereet ande in voorraad ... " Verder schreef men, dat bet op stroom brengen niet door "de brugge mag worden verhindert". Verder verklaarden zij in rleze brief ni e t voor het g~wenste schut le kunnen zorgen. 2le hiervoor het hoofdstuk gesch u t, blz . 7S-01/75~02 .

se~

Op 3 juli 1655 berichtte de Admirallteit opnieuw over de vordering van de aanbouw, van wat nog steeds "het srote ~ieU"'B schip" werd genoemd!

09~06

Het p roblee m meL be t brUllet je is dan nog n i et 0Plelost. Dit wBS o.e ri len s lee n n ieu w pr ob lee m. Reed s i n ee n conven t ie .an 1 .e1 1663 varen er onderhandeli nl en laande tu sse n de Ho: Ho: He r en van de Admi ral iteit en de burgemeeste r en ySn Rotte rdllll ov e r het " afb r e k en .sn de poss"ae a on de brugle "sn het Uarinckvlie t" o. er grot e .!Ic he pen door te lalen. He t i s dus viII de:te pS .!ISB g e en v iII het Horingvtlet e n de dubbele klapbrug all n de SPIIOnSe Kode , dut het schip vlo de Hoofdpoort op "s troo," " werd "cbra cht . net g i ng h i er dU B n ie t 011 de dubbele klapbrugl .. n In d e Nieuwe IInv en , die waarschijnlijk oo k t " ""01 waren , .. a ar 011 het brusle~je in de pas s ag e tu ss en de Ni"uve Ka,en e n het Harlngvl i"t ! De bursemeesteren vr o egen oo k om de grote achepen niet tn de "grllch t en", lIa ar aa n de pal., n op de Maa a "f te meren . Vo l lena het 'ers las k on .eo het IIc hip t uSseo een lIaand ~ :t"" weken na da t um o p .!Ieroo. brenaen . De lIas t en ware n re eds in het achl p geze t "n het a anbr e n g"n , an de boeg.!lp rie t :tou na drie dagen ,ol gen . liet .!Itaa nd vant .. e r d re e d .!l op de IID.!Ite n gele gd e n nOI.aal.!l verd bevestigd , dat de a nk era en a nkerkabels le r ~ed IRgen . Hc t hu isti.m erw e rk la onder hand c n en hel metselwe r k va n de kombu 18 wss ook bijnD lereed . Ook d e beeld ho uwer s waren liet h"t leecste beeld- e n .d erwerk hezig. De bouw verliep du .!l " nor.!lpoedli !

Op 2. 9 Ju li 1665 berei k te de Ilo: 1010 : lI er"n t e D"n Ha a g he t be r ich t, dat ~desen 8'Ont" - de ",. ond .. an d e 28e du .!l - het " g r oot " Admirllel asc hlp 1ut de ha.en o p stroo m ia geraeckt".

Op 30 augu.!l lu s 1665 , dus een kleine .aand later - die ae n wsar.!lchjjnlijk ,oo r h et tuisen en a ftl •• eren nodig had - lal het .!Ich i p o p de r e d e ,a n Den Br l el in d e .ondlng van de Haas en we r d door Johan d e Wlt t pe r soo nli j k geïnspecteerd. Vrijwel 1 eker verd h ij h ierbi j door " eo deputat ie ,Rn hel Ad ml ra li te i t .!lcollege Op d e He 1e begeleid . rn e"n Resolutie va n d o St at en-Gener aal - ,on d e z e lfd e dat o a &eno e~ de Ins pe cti e - v erd voor het eerst d e naa", " p n he t "c htp "De Zev"n P rovincië n" 8"brulkL.

(JI augustus 1665) Ala d e h l., rv oe r

Dit zou er op kunn en wijz en , dal tij dens d e i nsp e ctie voor Den Btlel het schip officlëel In dienst is gesteld e n te.en.!l " Bed oo p t" me t d e ntlam "De Ze".,n Prn vin ci ë n~ . Zie hlero . er onk "l!erkO.S l ,Sn de naall De Zeveo P r O'lncië n", blz . 07-0 1/07 - 02 . liet beel dwe rk, dat op het schip .. aS aange br.!lcht, .oe t de:te naaa sl l ang hebben doen ver.oeden . Ui t ein d elij k b leef het sc h i p tot 5 .!Ie ptember 1665 ,oor Den 8 r lel ligg en. ~n de:te periode heeft .e n he t schip wa a r ac hij nliJk geballast e n :t"i lkl aBf semaa k t voor een reisje buitenom, na8r d e rede of haven v"n Uell eyo e ta lui " .

09 -07

O. dte ee ku nnen realiseren moet er een tijde l ijks be.enn l nl ean boord zijn geyeeat. Hst achlp yaS nOl onbewapend, had geen munitie noch kruit aan boord. Ook de .oorraad .ictualiën was beperkt, zodat de diepgang zo gerins .olelljk waS. Dh .erk l aart ook, vaarO. het sthip buitenoOI uit de ondiepe Haaa en o.er de droolte .an Goeree kon yorden sebrach~. ~as het aeheel bewapend en be .. and, dan yeS haar diepgang t 19 .oet gsyeest en had zij .ia de arote koopvserdersronte binnendoo r van Rotterds. , ,ia Dord re cht nsar lIellevoetsluîs .osten 'aren. Toch zst er n6g een sevaar in de tocht buiteno •. Hst onbewspende schip kon doo r de .ijand worden opgewacht en asnlevallen. London werd door de Engelse gezant kenrig op de hooite gehouden o.e r onze .aritie.e inspanningen!! ~D e Ze.en ProYincië n" werd daaroll gedur en de di t tochtje beg ,, leid door enile "buiscon.ooters n. Verder werd het schip door een stetenjacht .. st dienaren .an Ad_lrallteit en Staat .e r iezeld . Men vermeld, dal het schip zeer snel was . Hadden de (zwaar) beladen co nv ooier$ bij vertrek van Den Briel een half uur voorsprong, ooor de .Iddai! lall "D e Zeven Provinciën" hun ~elrll een uur yoor! UI~eraa r d "en "eheer getrokken beeld . Het schin wa S leei! en voer met weinig diepgang en was dus zeer in het voordeel ten op~lchte van hear hegeleiders. Zie h1ervoor hel yaerrOute-klll,rtje op blz. 09-29. In nelle.oet . luia l i agend bezoekt Johan de \litt op de 7e 5epte_ber 1665 "De Zeven Pro'inciën " "pnieuw . Nu in verband met de nog ontbrekende beWDpening en verdere behoeften. Zie hiero.er het hoofdstuk bewapening, blz. 75-01 e . ' . Op I october koo. De RUfter definitief voor "Oe Ze .. en Pro.inciën"! Zie Oyer deze keuze bh. 09-18/09-19. Daar "De Ze.en Pro.tnclën ~ nog niet in zee wes. scheepte "De RUftor zich op 6 october in op de ftHollendia~ . waa r op hij tOt i 2 nove.ber bleef. Op 25 sept".ber kwa. Aert van Hes aan boord _ct de opdraCht, het 8chip buite n saats te brengen. Aan boord "aS reeda een be.anning .an 279 "cloncke .at r osen" en 80 _arlnlera (het officiële corpa .erlniers werd pa. op 31 decellber opgericht) - .an Nes beschrijft hen als "slecht v.,lek" - en nOl 100 landsoldaten. In deze periode yerd ook de bewepening op het schip l e bracht en de benodllde victualiën . Verder vinden wij bij Brandt op blz . 443/444:

09-08

4 oc:t . 1665.

"Ten zei ven daaae zagh men 't aroot Ad~i r aalschl~ de Ze~en ProvinClen ont r ent Goeref onder zeil. _aar' t "erdt voor den ~iddagh zoo sti l , dat het rlen vloerlt niet kon verzeilen. en by den qURnden hoek ten anker ~ost koomen , en rlos niet tegenstaande raakten op dien zel.cn dagh de drie niouwe groote oorloaacheopcn , by 't ~olleale tor Adlli r aalltelt l ' ~"sterda. gebo ut, ('te .. "ete,n , 1101landI R. Gouds , en Deventer) uit het Te~el In zoe: ~ october .olade Oeo nleu .. e poalng . Zie hiervoor het hier .elsende uittreksel.

Op 9

In het ~Ig o ll een Rijksarchief te Den lIaa8 bevindt zic h In de collectie De Ruyt e r een journee! , geschre.en aSn boord van "De Zeven Pr ovinciën", In de maanden october en noyellber ~8n het jasr 1665 . De schrijyor l a onbe kend. Het la nl~t de aansewezen ~er t van Hes! De aCh r iJ . e r spreekt meerder;-;;Ien .an "Vad er De RUfter". Wij lIoaen dus aannemen, dst het één der zeevarende zoons yan De Muy~ e r la aeveeat . Uit een handachriftye r gelijktna bl.tjkt, da t het jou rnaal niet van ~ngel de Ruyter afkomstig la . Uit de boknopt e 5 tpmbo(>~ op blz. 72-12 en 72-14 valt af te leiden , dat het d~n één van de volg e nde zeevarend e soons moet zijn: a.

b. Blok. blz. 251.

kap t . " f

ter Zee Jan de Witte (schoonzoon).

Kapt. ler Zee Jan Pau l uaaen (atiefeoon). Michiel Adrlaansz. do Ruyter van de Ruyters schoonzoon (de fi sc aal ) van "De Zeven Proy lnclë n~ . Heeft In ieder ~ev81 een veralag van het Zeven Pro, t ncien".

Het lournaal beaint op vrlidas 9 october 1665, 9 oc:t.. 1665.

10 uren ben Ik uit 't s ch ip "De Se. voor de aoerese hav en O_e ra elao n act eo de heer Linden geco •• l tte e rd e iteit Reatdere nde tot Rotterdam in een f te Baen peljlen to schi p moste in zeo Nae cken met een n.ooaten vint dan valjde bij Ona hebbende den Coaalsasrls de Jonge van lIel!evoetsl'l ijs ona Gin c k nog een ondere Loot8 ga l lfoot .et 2 Lootsen oll lIede te Lootsen en bevonden outrent I uren naer de lIiddsg 22 _oelen vater op den dro olte als wanoeer de 2 Loo tsen van 't andre gallioot de "i.pel lieten waljen d.t zeijnde war da~ 'l schip soude t oe zeljlen dst 18! .aellse yoeten diep s:ljnc:k, en de zee al wat 1101 achoot dede onlle seen "eijnia 1n benautheljl stellen

09 - 09

doch ontr~nt ten 2 u r en ia ditto ~ chip godtloff g~ l ucklg bulJ t ten gera~ c kt s onder te s~ooten sIs ... anneer ... lj ons affscheijt na,.en van de nee r Linde en de Co~,";sssri s de Jo nge en voeren aen boort liggen die a vont ontrent 3 ~ijlcn In ~ee daer wiJ Bnckerden beneffens 4 buijscon vo ijera die bij ons waren geco,""n veraits die al enige dage n op ona hsdden liggen vachten, " Let ... el: Hij apree kt hier over "ik" , als schrijver von he t jou rnaal en ove r "de Hr-.-vice adatrael van Nes"'

Ee n~aal over de drooate voegde het sc hip zich op 11 october voor Noord ... IJk bij de vloot.

De schrijver .an het jour naal g1na ' s ,"orgens liet Vice - Ad.liraaI Van Hes bij De Ruyter , die sinds de 6e octobe r "aS ingescheep t op de " Hollandia" , o p be~oe k, ' s HiddsS.!l bra ch~ De Ruyter, SoBen lie t de Ho, Ho, He r e n De Wltt , Kuygen s en Boreel een t egenbe>!.oek aan "De Zevon P r odnc iÎi n", zijn nieu ... e s chip. In novellber sing de vloot uiteen. De Ruyt e r verliet de " nolJ " nd ia " en hel sc hip .. ord, ,.., ,"e n me ~ "De Ze. en Pro • .tnciën ", voor de .. Inter opgelegd, Me t over de drOOlte van Goe r ee breagen heeft, zo"ls blijkt, n og een 8t"a rtj e , w"n t I n de ResolutiÎin van de S l aten .an Holland dd 23 october 1665 lezen viJ het volgende, " Weer op ledeliberee rt zijnde . Is op het voo r achre." eerste poinct goedtievonden ende . e r Staen . dat d ' Meeren Gecogg it t eer de Ra ede n sulle n werden versocht ende gelast, aeltjc k de selve versocht end e shelast worden by desen soodanlgen ordre te atellen , ende die voor~l e ninge te doan . ten eyn~ de ten spoedlchsteo de Tonnen In he t Goeree~che Ga t weder~ 0'" lI"gen .. erden geleydt, .. , ende v"n tijdt tot lijdt "o nderlinge sorge drseghen . dat onder de Loo ts e n by de se l .e werdende senaestelt ,,1tijt een shenoechsam" quentiteyt ."n so"denige geexpe r i mentee r de moge verden geoonden, o. haer f unctie 1n het Goereesehe Ga t te kunnen wa e r ne.e n . als med e dat de selve haer e.acteliJck wi ll en i .forseren op de conduicte vnn de Loots en die op h et voorsehr e . " n ie ~we Schip s l jn ghewe es t , 011 het selv,", uyt te lootson , cndc na er ondervindinse de selve 800danich doen .!Itraffen, als den dienst . a n den Lande in soodan laen I.portanten .!Iaec k s 81 ko men te requireren . " Uil Br andt, blz. 464 val t op te m"ken . dat "" n de eerSte groep van 24 .&che,Pen, opd r acht :t oct . / n o. , 1664, er 12 reods in 1665 ge re ed waren.

09-10

\ 1 aprll 1666.

•

"En den e lfden van Apr il l ie p de I. Ad ai raa l de Ru ite r aet ~et nieu~e Adairaols ch ip de Zeven Prov i octen , nev e na noc~ nBle n oo rl Ol8ch eepen, oan ooor Coe r e ê in zee. bit Ad.l r aelsc~ip ~a5 een d e r t~salf groo t e sch eepen, door o r dre .on den Staat i n 't .erleden jaar geb o ut, .an t r e ffelrk lIo o""; e l, en ulten'aaten ~el bezeilt : long over s t eve n hond e rdtdrieënzes tis AII~çerde~ .. e r. voeten, ~Jdt dr ieë nv ee rtig , hol zest ien voeten en ee n he lf , en het dek hOOI za ven voeten en een he lf, VOeren de tec htig stuken Be sc hu ts .•• " Onderst reping van de au te ur . H1 j sp reekt hier yan 12 n i e uwe sc hepen van he t e er ete .Ioot bo u~pro lr s •• a, beventer 1 66 4 .

OVERZI CIIT VLOOTB OUW PROGR AHHA 1664.

Vsn d e hier volgende sc h e pen we t en wij aet lOt dit vlootbouwpr o @ra a .a be hoor de n. IlAAM

Zeven Provincien" llo11ondls" Gouda" Oeventer

'"" ," "

IIreedte

Holte

zeker~eld .

Bell a 80 82 72 60

dat zij

Ad .. !r8IiteH Rotterds'" A.. stetd .... AIIsterdsOl A.. ste rda m

Schepen , di e hoosstwaa r schijnlij k t o l d it vlootbouwprog r a.a a !lebben behoor d.

09-11

,•

,,•

-r

•

1666.

BeSin

ap~il

Op 1 1

~pril

•

1666 scheepte De Huyter zich voor Hellevoetsluis voor het eerSt 1n cp "De Zeven Provinciën" .

1(.66 koos De Ruyter voor bet ee rst zee en VOef van Goeree ~et q schepen DBsr Te%el. alwaar de vloot verenigd "erd.

Midden mei 1666, b~zoek van de keurvorst van Brandenburg, de P r ins VBn Oranje en ettelijke andere forSten en edelen aan boord , exercities, cadeau van 15 ton zwaar bier aen boord, volgende dag verdere bezoeken en diner aan boord bij De Ruyter . Alle schepen vol vlaggen , De Ruyter' .... atraz!!n kregen 100 zilveren ducatons VaD de keurvor st . 1 1 u n i : in "ee , 80 stukken, 425 .. etrazen, 50 soldaten. jun i : beg i n van de Vierdaagse Zeeslag . 12 juni: steng ~et vlag en vimpel veggeschoten . 13 i un i , de Engelsen vekeo en kregen versterking van Prins Robbert . 1 uni: scherp gev e cht, Eng e lsen verslagen. Einde Vierdaagse Zeeslag. jun i : terug in de Wielingen. juL i : weer in zee , met de vloot naar de rivi e r van London, hjelden die van 29 juli tot 1 augustus gesloten tut de Engels e vloot uitkwam .

09-12

] auR 4 auR 5

6 10

1667.

onweder , dond"r en b l iksem . Zeesl"s , "D" Ze~" n Pr"vinCiën fl zeer beschadisd. De Ruyt"r .aest wijken . auR terustoch~ ; de ~l"at kreeS het zwaar t e verduren en kwam d oo r de S~leet in he t Deurla ten anker. O~ "De Zeven Pr"vinclën" ;t 30 daden en 38 zwaar I"kw"tsten. aUI : naar de Wielingen. se p e: in zee, n"ar het Kanaal, de Enl elsft vloot kwn. op , .aa r ging te rug. Karde wind, voor.arszeil uit de liJken. [n lRe Engelse schepen trachtten "D e Ze~en Provinclen n te ne.en. Deze ontweek en kwa. tea anke r t 2 mijl bezuidea 80utaln". s"pt : ander zeil, drie dagen stor. 19, 20 . 21. Toen naar Slnnkenbu rg. laye" r dc n"ar de Engelse kust. zwaar sto r .wee r. -2S se pt' raadpensionaria De Witt kwa. aan boord . sep~' De Ru,ter wegen" ~iekte naar huis vertrokken . • e< Luit . -Adrl . Ynn Ne s k"am in zijn plaats op "De Zeven Provinciën". act wee r storm . viel blnn"n Ie Goeree.

20 .. ~r 20

,, ..,

juni: juni: l3 jun I :

juni:

21 Jun I :

22 ! u n , :

jun i :

", II uu n11i ::

lull: 10 Juli:

13 Juli:

De Ruy ter nanr ff"lleyaetsluis . leg " Oe Z... en Provinciën" ter rede van !!ellev"e~ s lui s en sal ueerde de Enselse ambassadeur me~ 23 e e rschoten. van Coeree .in zee ... et 15 schepen naar TInel • eer red e vah Tetel. verzame lin g Van de vlaa~. de yloot in zee . voOr de rivier yen Landon, zwaar stor • .,ee r . Plechtanker krabd e nOl met 6 knbe l s! kwe. "Oe Zeven ProYinciën" te il anker in het [,,ntnlsdlap te n o"sten ~an de Hiddelgranden; bleef daar I"durende de tocht naar Chatha. en na . du s ~ deel aan het opvaren van de rivier. zeilde op naer Qulnenborg (Queensbaraulh) en ankerde ' s avonds b"ven het grote baken In 28 v"et water . .et de deg onder zeil . 7 uur bij dl! No"rdboei. De Ru,ter ling Yan b"ord en voe r .et een ander vaertell de rivier "p . 's avonds kwa. De RUJter bij Queensbara ugh aan boord terUI . l andlal o p Chappey; de ylaat ging naar buiten en blokkeerde de Enlelse kust tet Harlate. zeiLde de vloot weer de rivier op to~ Sheerneas en lichte vaartuilen voeren door tot Graveaend. zakte men weer af en blokkeerde de rivier weer. zeilde de vl"o! naar lIorw i ch en deed een p"ginS tot verovering van het fort . terug nnar de rivier van London .

09-11

•

juli ,

n a 8r het Kona81 . tege n wi nd.

25 joU, voo r PIJ.au t h .

3 8

" 25

l'8

I67I •

Ib72.

uU: door naa r Dart. outh e n To r baJ, landden dIlIIr en verb r and d en e n ise sch e pen . Kr u i s te n In her [anaal zon d e r de Yljand te o n tmo e t e n. bij Be yealer. aUI biJ Ply_ou th. De tij di ng yan de vrede ... er d door IIU8 Z kornellen geb r acht e n kregen veryersi na aan boo r d van een En gela edel.an . De Ruyler aeloofde niets yan d e ..-r ede en zeilde n.e r d e So rt t n gs ae t ... ei nig vind . De Ruyle r ont.,lng uit pa r ria ber icht oye r het au g sluiten yan de Vrede yan Bred a. De v i jandlaheden alnBen d o or 1 zeilde doo r naar fOT. aug be r icht yan de r a t ifica t i e . IIUI sept: kru is ten ter hoogte yan Be ve sier . Er ... e rd o p zee sevictuBI l see r d en water gel a den en t rachtten de Engelse Rsrbsdosyearde r s te veroveren . Doo r slec h t ... eer gedwongen te rug t e keren in he t (e nse1. Scheurbui k op de vloot ! de ViOOL terug na ar de hoo fd e n. De Ruyter kre e g or der t er ug te kere". binnen Goeree en voor Ilellevo e t sl u is . j

, ,

8 juni : In ~ee. na ST d e verzamelplaats t u ssen M98S en Oostende : o efen i ngen e n ma noeuv r es. ti tl 7 I1ljl ten ... este n van West-Capelle lag "De 24 a uA Zeven P r ovlncië n fl gekrengd ten anker, O. h et schl p onde r "ster sc hoo n te mak en . Toen het Bri tse ko ningsjacht de "Merlin" uit. de Msss kOl1end op ... eg naar Enge l and met enige scho te n s a luee r de , reaaee rde Oe Ruyter tot misnoegen ySn de Engelsen niet anel genoeg ! ! de ylo ot ... e r d ver pl aa t s t nse r ha lv e~ zee , tussen de Hlloa en de kust .... n Engeland en gi n g 10 à 11 _1Jl NW yen Wa l ehe r c n te n anke r . 2 1 se pt: o r der 011 naar huis te~u8 te keren . 22 sept: zeO r zvaar vee~: gee n onge lukken. 29 se pt: ~et 6 He8 $8c hepen voor Hellevo e t . ',-ó~;-~ trachtten In zee t e

l open .e t

hard e tegen\lind .

.et 7 schepen OP vel neer het ViiI! .

ter honate yan ESMand; order 011 o ll a . TeEel re ve r en . Liepen daa r bi nnen ; de yaareeul .""• • e t schuite n be t ond . _ ,O-'"""Lcde vl oot liep op dezelfde .. ijze veer noar zee .

"De Zeye" pr oyinciën" bleef binne n. -"'-""'J,~, " De Ze"!!,, Provinciën" naar buiten : Co rn elis de Wilt (de ruwBard yen Putten) kVH . lIall boord. verzallelde de vloot zi ch voo r Noord - Voo r land 14 • ." en g l nien voor Dover ten lin ker.

09- 14

•

.....,

16 •• 1 19 21 23

...

Ze.,,"

slech t weer . " De Provinciën" vorloor een an k er. laveerde 1.0 het ~ .. na81 011 ""e T in de Noo r dzee tI!

geraken.

o. 6 uur

' s avonds onder z,,11 gegaan; dikke _lat:

w"er ten anker . tegen de a.ond bij bet Konigsdiejl. Zeilde .et

4 vad .... water o.er de Galloper .

zagen de vlj,wdelijke .I(>o\:. Deze had de loef • doch .eed het gevecht . Zeilden tegen elkaar hij de .. ind o. de loef te krtJ8en en te behouden. zlIa r e .Iat, daarna harde Wind; bleven kruisen . JO • 0' .. einig vind. later ste r ke vind . "De Z... en Provin.01 'I ciën " brak ' .. avonds bij hel lienden 011 de Zuid zijn grote ra en grote lIaTSTa, grootzeil en Irool,.."szeli scllourde n van bo.en tot beneden. Door de 'lIllende stukken ro ' s werd h.et boevennet geheel vernield , doch nie.snd werd gewond . ln weinige u ren weer alles hersteld_ 6 juni : be r icht, dst de vijand voor Soulsbsy (SolebaJ) 18g_ Hen besloot de vijand daar op te ~oeken ' 7 jun i : ~en vond de vljsndelijke vlno[. O. 7 à 8 uur 's .oraens begon het gevecht! "Stuur.an Zege r , d a t 111 Onze .. an!" , zol De Ruyte r en doelde daar mee op de hert o g van York. De stuurman, zijn .uta lichtende zei: "MIjn Heer, dat zal U g e beuren!" Hij kla.pte daarna aedurende ± 2 uu r het schip van deze hertog aan en ging daarna lOet andere schep e n In gevecht . De ruweard ven Putten zat - wegens ongemak aan z i jn been - op eon gToen (Iuwelen sloel voor de bovenhut , op e en fluwelen kusse n met het wapen ven de Staat erop gebord u urd. Hij had bij zich 12 s ol d eten tot hellebaardiers, I n rode rokken met gele voering (h e t Il.rel van Holland) gekleed . Hierven werden er 3 aedood door een kanonakOlel, 3 zwaar gewond en I belde benen afgeschoten. (De doden moeSten op com.ando .an de ruwaard direct overboord worden legooi d !) . [apt. Haddoek (van de "Royal Ja~es" - schip van H"nt a gu , det verbrand d e) word 88n boord 'I" " " De Zeven Provinciën" gered en ge k leed . De Engel s en we ndden 011 de Noord, De Ruyter deed eyenzo, ~ot dicht onder de wal . Zetten zeil o. e lkaar de loef af te st e ken . IJe nacht _aak te een einde aan het gevecht. De Huyter ver k laarde , dat hij yeel z ee slagen had bijgewoond, lIaar noo1t In een scherper en langduriger sevecht wa~ gewe e st ! Die dag 25.000 pond buskruit verschoten en ± 3.500 kanonschoten gelost. Het schip wns z e e r beschadiad aan ra ' s en z e ilen . Et t el i jke schoten onder water: 30 doden en 30 zwaar lewonden. .. ei

09-15

•

' s .orgens 9 uur ~aa aen bny enwlnd s de vi j a nd . Dete wilde niet vechten : 'a alddagll dikk e .I et . d i e later o pklaarde . De Ituy l e r zeilde ZZO tOt .iddernac h t . 9 luni : nS ar de Ze e u wse k us t, ten a nker, repareerde n het wan t; vij a nd 4 .ijl boven de wi nd , ~'aleheren ZO : k ogels en k ru~t naar de vloot verz o nd en . de rnwaard vertrok weBen s tie k te .

S 1un l:

het dagelijk S anke r ging c r vandoor .

J,"

o. te tegen een k apitein. kva • • ee aan boord vlln en s tr ooid e bilje t ten rond , tot de .e rt le en ver r nad. door Pe Ruyter .et de galg bedreigd . e ttel ijke .alen onde r ~ei1 . De . l oot was ~ee r ver.inde r d. ten an k er l ussen Deur l oo en S teenbank . • et de vloot naar Goeree. ~ware sta r., 22,23 , 24. onde r zeil n a a r Schoo neveld. " De Zeven Provinciën" ge kr engd , o ", dat 3 1 j 3ee r vu i l was . we er onder ~I!II naar Goeree. onder zeil naar d e Ee.s (retourvloot) . a Av und. S uur t en anker bij Kijkdu in. Ont .. ing bericht , dat de r etourvloot b i nn e n was en besloo t o. bij Te~e l t e blijven . onde r zeil na ar de Ee.s . .. oor d e [e. s ten anke r. d e vl oot .e t r e t ourvloot voo r Tezel , zaaen De [oog ZO 3 . i j l . De vind voei zo sterk uit ' t WtN . dat s le chts een gereefd .a r sz e ! 1 kon vorden gevoe r d . [on den nie t boven de Hasks k OOIen en bealoten t e ankeren. Re to ~rvl oot naSr Vl i e en Te~el . vloot weer naa r Schoonev eld . harde storOl , gebrek aan vi ct ual ie . Zi ekte a/bGGrd . onder z e il n aar de Ma as . b1j Goere e ten a nker. ~wsre star"" stenae n a. c sc hote n , rs's ne er , 2 boea st nkken ach te r ui t gebracht 0 .. beter te rijzen , dagelijks ank e r e r va n doo r; .oest het p lechtanke r laten val l en . stor • . onde r zeil. 's .... o n ds ten anker bij liest-Capel l e . bij Sc ho onueld . Geb r e k op de .. loot . binnen Goeree, voo r Hellevoet . tijding, dll t d e Engelae .. loot In zee is . Alar. o p de schepen , di e de. hayen nog n1e l I n wIl r e n. 2 e Al ar. l Het waren echter Ze euws e schepen met prij ten . ~ Ia r lgheld ter .. e r dediging van het gat ! op d e hav e n. 1

I n UB 7 SUB

lIe pt: lIept: 1 , • e pt: 2 1 se pt: J ,0<

10 oet-i

09- 16

1673.

", .., apr

...

." , "" ." "

. n

•••

Ds . TheodoruB We s thovlus ~erd predikant aan boo r d vall ~ D" Zeven Provinciën" . ' s IIvonds \I uur de Hsas uit in zee, .e t 1 5 sc hep e n • teil anker voor Schooneve l d . over nallT Engeland. voor SolebaJ , besloot 011 >:Inkschepen in de riv ier t e leggen, dikke Ill st : Engelse vloot gereed 011 de zinkschepen te beletten . te ru g naar Schooueyeld • bezoek ven Van lIeuninllen en Mlluregnault, naJA e n" de prins ean boord 011 t e herslldslsgen. stoT .. .... eer .

zeilden o. de Zuid en rangeerden de vloot In slagorde . Luit .-Ad", Tro .. p "eer bij de vloot . de heren Lodesteln en David de Wildt. ae co... lt tee rden van Z.H. de P r tn,., aan boord. J:r ijas raad .. e t Lul t. -Ad • . Bankert , Van Nes en T r oIlp, Vice - Ad •• De Liefde. [vertazoon en Schril., Schouten - bi j -Nacht Jan van Ne s eu de liaan. Geza.enlijke lOaaltiJd ean boord bij de Ro,ter. j u ~ I : onder z ei l en oe f en i nll in het vIIren liet es k a dera. 's Middag s ten anker voor Schooncycld . De vijand blBII in zicht. stilte. s ton•• Uei I i g Avond .. aa I e an boord lehouden . de v .. renilde vl jen del ~J ke vloot k~a ll op en .... er d in" .. ~acht. "De Zeven Provinciën" zei lde HO tot 2 uur In de .. Idd sg , .... endde o. de Zuid , r ss kte in "evecht .et h et Rod e [sknder onder leiding ,sp Prins Robbert. De Suyter boorde d"ars door de [n" etse linie heen en zei telen i e.e nd, l oen de En"elsen foor he. veken : " De .yande n h eb ben noch ontzagh voor de zeven Provincien." Hij ontzett e 8ankert en sc hoot dearna Trosp te hulp . Deze r oept zeer verheugd : " Hennen , dOllr is Bestevall r , di e kost ons helpen. Ik zal heli ook niet verls aten zoo long als ik Bde~ knn scheppen." ' s Nachts einde van he t sevecht. Wetnig doden en ge .... onden . De vloot ten anker, 16 d 11 vad es op de pleats van het gevecht . Hersteld en de sc hilde bij stor.weer. Het anke r van " De Zeven Pr ov in ci;;n " krabde e n zij l iet het plechtanker uilen . \I ju~i: hondza.er "eer. Op "De Zeven Provinciiin" zette .. en een n ieu"e stena o p , repareerde tutlele en >:etlen . ' s Avonds zeilde de vlo ot o. de Zuid, ankerde in een betere . l sge r de i n 17 vadem water.

09-17

14 luni : de gedeputeerden Bosve ld t . Van der Me ij den . lIoureg nau l t en Gem.lek kwo.en oan boor d. De Ruy te r ga f het sein Dm onder ze i l te goan ; :t I1 uur de vloot onde r zeil , st ijv e koelte uit MD , koe r s MW naar de vijand; 4 uu r begin van het gevecht. '.JO uur "De Zeven P r O'inciën" 1n ge.ecbt . et de "R oJol Sovere!ln" van P rins Robbert. Tegen de nacht einde .an het ge.echt . De Rurter sei n de .et .uren o. te wenden e n zeilde .et klein zet I o. ZO . VOllende aorgen geen Vi j and ae e r te zien! ! uni: telen 5 uu r weer bij Schoone ve ld ten snker. l uni: de yorile gedeputee r den weer aan boord . 20 ! u n I : sto r . uit OHO . 21 ! U n i : bedoard weer. '.11 Middsgs k1olo.en ve ldmaarschalk Wirt " . do. raadpenSiona r is .an Ze eland Hub e rt in gezelschap van en ige keren a an boo rd. ju n i : vele ledeputeerden aan boord . J 1uli: de .loot onder ze t l; een onbe kende beslle tt elijke ziekte .et brsndende k oo r ts en brsk u;t onder ket volk . 5 juli : de vloot voe r nusr de Eng else kust en .ertoonde zich voor Horwich. Voer vandaar naar de Muas. 9 ! u 1 j : terug naar Hol l o nd: de z;eken met ga lJoots opgc~on den. de .loot 5 lI i j l YOD We st-Ca pe l le ten a nker. door de besmettelij ke zie k t e war e n er veel dodcn op de vloot. de yloot onder zeil .,et \lNW-wind . weer o nder zei I . " avonds kw u. de v ij and elij ke vl oot in zicht. alle vloten gi ng en on de r zeil , \I-wind. De Hollandera Jage n de v ijand op de vlucht . De vloot terug nasr Sckoone .a l d. ' s Avonds ten an ker . S aug veracheidene Sp oonse grot en k1ola~en De Ruyter oon boord begroeten. onder zeil . • oo r Scheve n i n gen; pen siona rissen aan boo r d . Fagel en Do n E. anuel de Liro aan boord . r uv wee r. de pri n s k1ola. eet een pink aan boo r d , .oerende de vlag von boven. De Ru y ter zond hem d e 2den lapt . Pleter de liefde ee t een sloep tege.oet . waar de prins in overging . De .loot deed IJ saluut achoten ter begroeting en was ee t .laggen en viapels versie rd. De p r ins bezichtigd e het sch iP: kr ijgsr aad uBn boord. t oesp r aak van De Rur t e r t o t het volk In het bijzijn van de pr ins . 13 aUH de .Ioot g in g onder zeil lie t f l auve \I - wind . ' s a vonds HW aanwak ke r end , harde sto r .; t en anker 3 lI i jl dwars van Petten . Va" "De Zeven Provinciën" brak een an ker! 17 aug Weer onds r zei l , v ind N\/t\l, laveerden naBr de .ijand , die op 4 of 5 lIijl i n we st elij k e richting psn ve zig mOQst ~!jn .

"" "

0'1-18

•

18 a us

/lUS

2 1 aus

nU B

lIua

se p t :

.!Iep~:

se pt : se pt: sPPt:

22 se p t : 2" se pt:

t elken s hard weder , vorderden weinll, veel s chad e door l av eren en het hu rrlc "pr"nlen"; Irote ",,,r ,nell vlln "De Ze ven ProYincliin" stu k l ew aaid . Cl n len o p IS wa d e .. lOtO wa n ~ .. ",pe r duln t en ank e r: z alen de vijand , di e n l e~ nade r de lIaa r bleef lil l en • .,in d ' s nachts u"l t het OO.!lten , vloot vr oea on d e r z eil, .et de vl oed richting Noord, weinil win d; zagen de vij and, d i e te l oev er t zeilde, doch he t sev echt ",e e d . Ze ild en ' .11 na chts do or en loodd e n IJ , 12 en II vade .. en zei lden o. de OZ O n .... St de vijand. ' s Matht a 2 uur sein o. te wenden , WNW voor; vijand sei nd e ook en zeilden NMO oP • .,i nd lie p OZO. ' s mor s en s tusSen Pe t t en e n KOllp er du l n • 2 mi j l un het land - de vi jand Ba n li j . Bijtijds een s e i n 0 .. z ich I n slasord e t e ste llen. Om 8 . 30 uur was De Ru yter I n se _e cht li e t Pr in s Robbert . Ett elijke malen d oor elkaa r s linie levaren , dan de een en dan de ander de loef . Om ]0 uu r dikke lijs t ",et relen gedurende een uur z"sa T seyecht . Prins Robbe r t "eek en "e r d door De RUfter ver yolgd tot ~ 2 uur. Toen rerul naar T r o~ p (P r i ns Robber t t er ug nSOr Spras h) en " are n daar :l 4 uur. 0", 5 uu r " ee r bij d e wi nd Sesto k en naar de v·lj and toe , die t e loevert wa s : zwall r se_ e cht. Tegen 7 uur " eek de vij an d . De F r "naen - die ~ich ~e loewe rt steeds buit en het a evecht hadd e n gehouden - "erden door De Ruyte r ac h t erv ol,d en ver dreven . De Eng e l sen v oer en naa T hun kust teTu w· De nollan ders hadden geen e nkel sc h ip verlo ren! De ylOOl bleef i n zee e n werd ger epareerd . Er waren weinig dod e n en ge k"e tsten te bet r euran . tussen TeKel en VI Ie ten anke r. t ot belln september ru" en zee r onbestendig weer. Victualiëren en nallen behoeften o ve r t u ssen de stormen door . t en an ker op r 4 mi j l van Ki jkdu i n (op p os~) : weer la st van stor m. onde r zeil me t het do e l naOr Enge]ond over te st eken; hard e .,ind en rese n. be t er weer, de v loot door de storm verstrooid . .. eer onde r ~etl . .. ee r stor~ . De Ruyte r la, voor 4 kabels ha lve rzee tussen Holla nd en Sole ba1 . geb r ek a 8n boo rd . De Ruyte r besloo t 011 laU., Oyer t e ste ken e n d an teru g te ker en. StorIl bele t te di t echter. h et " ee r wnt beter, vl oo t gins u iteen . kwall " De Zeve n Provin ciën " lon g5 GoeTe!! voor HelleYoe~"luis Le n ank e r. liet schi. p vas met vlallgen en " impels versierd , te n teken van de ove r vlnninl' Vr ede liet Enle l and!

09 -1 9

1674.

" .. , "" .. , me i

....

, " , ", , 30

jun i , 8 jun i , juni: 21 jun i , juni: 25 jun ; ,

" "

18 jun i ju li 20 j u I i !uIi

" "

: : : :

1 21 25 30

sept: sel1: t : sel1: t : sel1: t :

luli : 28 ju li : aug

in zee en set 7 schepen nallt de Wielingen ; rendez - yous . .. et da vloot j n 7.CC . voor Dover len .. nk or wC8cns tegenwind. Vele EnSel se edelen fuifden a an boord . weer onder zeil , stilte en tegen wind . l e ru S naaT Doyer o~ wateT t e halen, s .. brek Ban I",nitie, die niet bi j de .. loo t was seb r .cht . onder zeil n aar de Si n, els , waaT de yerzalelp laata was. ~waar wee r, 's a .. onds b i j \light . ayond s onder ze i I , wind N~O . bl.~ TorblIJ ; 3A NB . bij Mad ei ra . bIJ Te neriff e. te r rede van Santo Cruz , .erverslng wijn , beesten , cn~. 's Avonds weer we~ - daAr e r geen water was te krAjllen - naar ~ort i " ique . op 14 20' NB , 316 43' lengte . In zicht van Marlinlque. land I ns, lislukte aanVAl op het for t , aftocht. te Doalniea 011 "ater en hout in te nellen, besloten 011 nallr het vade r land terull te keren. onder 7.ell . vogr Nlves , vgel stilte en tege nw ind . 38 NB en 329 l enste , " .. aar .. eer, ziekte aan boord , sc heurbuik. r ontaoen ver minde rd tot I ~ daags schaften. In het Kanaal . passee r den de hoolden, de vloot sin8 uiteen . liep ~ Oe Zeven P r ovinciĂŤn" na .tddernaeht - op de vuren van de lo odsboot i n zeilende - o .. er de droogten binnengaats voor CoeTee .

stierf de De RU Jte r aa n bo ord va n d e "eendra c h t n , na dat h ij o p 2 2 a p ril lI e we " d wa s s e r aa k t in de S l a8 bi j Stei l tc.

1676.

2'l apr

1 (,78.

behoor de "De Zeycn Pr ovinclen " bij de .t oo t onder eo.mando wan Cornells Everts e n, die naar de Hiddelland se Zee werd sezonden, o. de Spanjaarden te helpen. (lapt . Johan yan Br akel . ) De A. sterdallse schepen lie pe n eerst in febr us ri uit, doch vonden te Csdi~ r e ed s "De Ze veil PrOyinciĂŤn" .. et n"l1 enige andere schepen vlln de "'lias . Hij Sint-Vi nc ent wss Vlln Brakel in gevecht ge weest liet cen Algerijn s~ reve r, d ie hij had willen e nt eren , wat de ander wist te ontlo pen ~n zo ontkw " ... In Cadl1 en ble ef 2 .allnd en dlla r . 27 mrt einde ya n de mall"d mei naar gareelona om troepen te ontschepen, bleef 3 weken daar , geen Prll""en gezien . Beslo te n te vertrekken , eerst " aar Alicante , Hsla8a en Cadi1 en dsarna ... sept: teru8 nallr pa tr ia. Voorl.

..,

09 -2 0

IbS3 .

"De Ze.en Provinciën" liep b .. gin augu " tu s uit onder Luit.-Adm. Willea Bastia .. nsz e Schepera. Het schip - toen nog .,aar aet 72 stukken bevapend - ve rd echter te oud .oo r ad,draal"schip. Kruiste tus"e n Nev-Castle en Noo r vegen. keerde eind BUgU"t us terog naar Schoone.eld; 5 daa.en sto ra. ten enker te Gothenbu r g. vas niet me .. r nod ia. te laat in het s .. tzo .. n . Te r ug naar Holland. Veel tea.cnvind .. n hard veer . bea.tn no.cabe r binnen .

"u8

aU8

22 oct

1691 .

ló92.

de . I ooe onder be.el 'Bn Lui t .-Ad .. . -Gen. Corne lls Trallp. Deze s ti e rf op zestigjarige l eeftijd, na een kort ziekbed .an .eertien dagen . Vereni,ina. aet Engels . . . l uot (onder John Ruasel) voor Dulns. !lellandse schep .. n na het overlijden .an 'r r oap onder Vi ca-Ad .. . Ph i lips .an Alllonde. 20 juni : nD een oponthou d .an 3 ve ken door t e ge nwind en ondere oaa t andishede n, raakte de vloot in zee. 30 :Iuni: t e Torboy, na 7 dBgen kruis .. n t e Quessant. Tocn nOar Cap .. Cl ea r en [ ingsal e . Er kva~ bericht dat de koopvaBrdij.!oot , die .en moest begeJeid en , reeds binnen va! . De ~loot terug naar He lS<lnd en tl re st. 6 Koopvoarde r s seno",eD! nu I! : mjdd .. n lIug . ter ug naar Torbay tot 7 s eptemb e r. 7 sept: toen nSer Heysond . Na tvee dagen ge", eldlge ~to rll . e rl oor "De Zeven Provinciën " haar boegspriet , de gTOte en de rek ke.aat . Naar Spithead en teru, nur Holland . ap r

.,\

de yloot onder Philips vlln AI.onde In zee. Te Rye v.,reni, d .et de Ellgelse vloot onder J oh u Rus se l. naar de Si n t -H .. ienoboai op \light . 23 ael ataken o ... r naar de F r anae kust. 21 u i klllla e " de Frllnsen Ollverllocht opz .. tten. 6 .ij len 29 .. "i Ynn 8l1 rfl eur , vind zw , Fr a nsen boven de wind, koers Z, dal en nacbt sti l te geweest . Hollanders hadden de ,oorhoede. Fr"naen bleven buit .. n schot liggen behal.e 6 of 7 schepen, die d .. voorSte lIollandse scbepen lI"otaat t en . "De Zeven Provinciën ~ v"s oan bet hoefd der linie, ender (aplt .. in Evert de Liefde (n .. ef Vlln de VlceAda.). Hoest na de zeeslag naar Porteaeuth .Oer repaTlltle. Er vielen 19 do den. 14 zvas r en .ele licht ,evonden te bet r eur .. n. "De Zeven Provinciën " I .. vae r schijnlijk nl .. c bij de S I al van La Helue gevees t. De vloot - in de Sint Hel e n .. baa! - onde r na .. geen verdere octi ... aeerl se pt: teru, naor patria.

•

lb9~.

Jn dat ja~r lIerd " De Zeven Provinciën ", na een a.lorteuze Cllrrlèr .. van 29 jaa r , "oor dl! "loop verkocht!

JI ""'lInden

lai _nd .

totaal

49# llaand .

Uit het bove n stalInde sth e_1I blijkt, dllt " De Zeve n Pr ovinttën " In de 29 jllar wa n hea T bestalIn totael 49 i _aand - dus rut_ vier jellr - in eçtieve dienst Ie geweest . De ower lge 25 j811r he" fC zij voo r kort"re of lang" r " tij d te Hellevoetsluis (binnen de ve sting) In het dok gelegen . Vlln de ruim vier jear ~ctieve dienst heef t het schi p 31 n a an de n onder het bevel va n Luit . -Adll.-Gen . De Ruy ter gevar e n en wierde het schip zijn grootste trio_fen ! De owerlg" 18 _ lI nnden heeft het "çhip onde r diwerse bevelhebbers leyeren . 118ar nooi t .eer grote oY erwinn ingen be l eefd .

09-2 2

Zoals uit het ove ~ zicht te zien valt , blijk t he t schip on8evee ~ 25 jBa~ op non-actief te zijn geweest, verdeeld ove~ periodes variërend van enkele me a ndon (hoofdza kelij k ' s winte . s) tot en ,U,t éê~ of meerde~e ja~en; ja , zelfs één pe~ i ode van z e ve n jaar! Dit beeld betrof niet alleen "De Zeven Provinc.lën ", maar gold in principe voor alle schepen Van alle Admiraliteiten . Een uitzondering vormden de schepen, die tijdens de a f wezigheid van de vloot, de k oopvaardij- en de vissersvloot moesten bescher .. en , de z . g . "convooiers" . Het instandhouden va n deze "lIotteb"ll e nvloot" kostte de Staat een vermogen . Een last, die uiteindelijk op de belastingbetaler werd ve rhaald. Het duurde dan ook niet lan a of de overheid werd van onder af ged wongen het onderhouds - budget te verlagen, wat al gauw tot verwaarlozing yan de vloot leidde . Henig trots schip is hi e rdoor tenonder gegaan . Een schrijnend voorbeeld van verwaarlozing is wel de wi jz e wa a rop dri e kapitale schepen van de Amsterdallse Ad .. iralite i t In het " hok" leien weg te rotten, te wet e n de " Dolfijn " , de " leeuw " en oe ~Olifant" . nij iedere vloed liepen ~ij vol me t water en werd e n steeds verder in de modder weg gedrukt. Van de "Dolfijn" en de " Olifant " is bekend . dat zij in 1686 - na een bes t a a n va n ongevee ~ 20 j a ar - «ijn gesloopt . Het lot van d~ " leeu w" i s onbekend . Dat h e t "opleggen" vlln schepen e en k ostba~e za ll k was , is voornamelijk [oe te sch~ijven san het feit, dat zij vo l ledig onttakeld moest e n worden, voordat zij opgelegd k onden worden . Al het geschut, kruit , ,"unitie, etc.lloe s t vsn boord , in v~r band met het gewicht en de daarmede sam e nhangende die pgang . De havens waren .. eeatsl niee di e p genoeg voor het vol beladen schi p . Ve~de. moesten all e an kerkabels , a nkers en verder toebeho~en van boord , in verband me t schimmel en bro ei . Om dezelfde redenen gingen alle zeilen, reservedelen van het tuig en de overige inventar is van boerd . De stengen werden g e str e ken en de ra's aan de k opgelIlagen. Alle luiken , rooster s , etc . werden tegen binnend~ingend helle 1water en sneeuw met de kk l e den afgedicht .

Om de schepen tegen brand , diefstal en baldadigheid te beschermen , was een be wa k ing ingesteld , onder leiding va" een waterschout of ha venmeester . Tijdens de periode det het schip was opgelegd, vi e l het wat het schip zelf bet~of - QU II onderhoud en vernieuwing - onder de ve~ant w oordelij k heid van de lIeester-scheepstillmerman van de betre f fende Ad~ir a lite it.

09-23

De In houd YBn het sc h ip (exclusief de victUBII~n) v iel qus onde rhoud en opslag onde r yerantwoordelijkheid YBn de equipsge.. eester . Al .. et al WBS di t ee n arbeidsintensie f karwei en - _et alle bijko .. ende kosten .sn tr snspor t , opslag en onderhoud - een zeer kostbare aange legenheid . Temeer, o.dat sl a .. en de y\oot hier na in zee v il de brengen, deze gehele operstle In o"ie keerde volgorde ~oest vorden u i t gevoerd.

KEUZE VAN DE I1UYTP.1t VOOR "DE ZEVEN PROVIN Cl t!N ".

I n de yoo r ons lan d zO fataal yerlopen S lag bij l ovesto ft op ]3 ju ni 1665. sne uyel de de op perbevelhebber oyer de vl oo t Jscob .an Wassenaar ,an Obds_ en de ontstane _ste r lële schade "sa enor •• De Ilo: Mo: lieren te Oen lIasg stonden nu. te sa.en .. st de Ad_jrsllt el te n , voor de tsak 0_ op zo kort .. ogeliJke ter_ljn wee r een sterke ,loot o n der bekwa .. e l eidi ng in zee te hrengen. Voor de bouw wan nieu we schepen .ond men nl s poed ig .olduende kapitaal en bouw capaciteit . De keus van een n ie uw e o~perbe.elhebber stu itte echter op di verse proctisthe en maritiem traditionele be~wBr e n. liet OIerendeel van de Ilo: Mo: Ueren ... as voor de aan8te llin~ ~an Kic h i e l Ad ri a a n ll7.. De RUJt e r . Het practische bez waar ... as, dat De Ituyter op dat ao~enl nos .e t zijn tocht vanuit de Middellandse Zee via de Westkust van Afrika en West.-In dië bezia waa . net .arltie .. t r adi ti one l e bezwaar was, dat van oudsher de oudSte Ad.iraliteit. dU B die yan Op de Kaze. de oppe rb evelhe bber l eve rde, die op zijn beurt weer o p een schip yan deze Admi r aliteit uitvoer. De RUfter voldeed niet aan daze eis . Hij wa s in januar i 1665 tot Lt.-Ad",iraa] bij de Ad.trallteit van A.. s t e rd a .. benoemd. Da t .. ee de keu s "' aS Cornel1a T r o.p . Deze was be schi kbaa r , lIaar had niet de voorkeur ..In de Ilo: 110 : lieren. Door de nood gedwongen werd op 23 juli 1665 Cor nell a Tromp tot Lt,-Adairaal van de Ad .. ir allt e l t Op de l1aze benae.d en tevens onder drie geaachtlgden vnn de regering tot opperbevelhebbe r ove r de v loo t. Uit de hiervolaende brie! V8n 24 ju li , dus één dag na zijn benoe.ing , aan de Ilo: Ho: Heren clai.[ hij direct het o p d e Ad.l r aliteitswerf te Rotterda .. in sanbouw zijnde kapitale oorlolsschip, d e l atere "O e Ze_en Provinciën " , Zie VOlgende

blad~ i J.

09-24

1665 , Juli 24. Giste r en avant, soa als WJ ket s cklp (*de Zeven Pr ovinciën) wt C*uit) de kaven geluckelick kadden gekregen , en (dat) nu buijten ae n de polen leyde. kreesk lek u aengenBmen (* br ief?): sal niet manquer e n oa inden Haegh comende , neer d er te coaen of t e r yets vanden Heeren haer dienst was . l ek hoop, dat het ~c h ip eavont ofte morgen n ner,len Briel s~l setjlen en ... ordt, a l le devoiren OIoSelic k sijn , nensew ent oa .. e het te ve rvaer d iS en . (* Dit nasr de Brte l ove r zeilen seb eur de paa op 29 augustus, ... aa r het schip op 30 augustus werd sei ns pecteerd door Johan de Wltt) . Hiernevens gaet een missive .an Haer Ed. Mogenden rakende de no .. lnatie van een cepi tei jn op Mijn schip, .. aer alsoo drie capltel.l(n)s sullen vOeren en beljde brave borsten aijn (·zle ook het hoofdstuk "Rangen en functies van de Homnnning op " Ds Zeven Provlneiën fl ) , eonde Uil .... el te vo ren branllen, da t se bey de cOlIslsaie krellen, te weten Joris floubrak(en) tot eerste ca pUeljn, en Halakaeck (·Ha lfk aeck) tOt derde , a1soo (Ik) Mijn schipper gaerne tOt t ... eede caplta,n geayanceert sach , die noch opt schip de Liefde In Te~el Is en la genaellt flans Hart008h. UEd. Sellefde die drie COllllisslen te vorde r en en met U~d. te nem en , 0111 In Te~el co mende , voor de Ileeren Commissarissen aldaar den eed t te doen, ~ ant niet Ilogeljek is (dat zij) vaode schepen cunnen , door dien de handen vol hebben. Bevele UEd. en faMtlle i n de protec tie Godea en bliJve Mijnheer

UED.

dlenst~ililie

dlenaer

C . Trom p (1665) . Rotterda ll 24 July 1665 . (Btbl. der Rljk8 Unlfersiteit l8 Lelden, bunde l lIe l itholra leerde b r ieven, nr. 769 A I: Facat.,lle ' s .. an cnultl"leven br t even) . *

Opmerk lng"n vall de auteur .

In het t ... eede deel .an de brief "nomineert" TrOMp een aantal "brav e borsten" vOOr de funct i e van kapit ein op het in aanbou ... z!Jn d schip . Maar zover kwa. het .. llea .... 1 niet ! Na~r wij kunnen aannelle n zeer tot tele urstelling fan Tromp, keerde op 6 augstus De Ruyter te Delfzijl In patria terug. Zijn expedi tie van mee r d .. n een jaa r ... as u i teindelij k zeer succesvol gebleken. Door de halle kosten van de oorl08 kon ket vaderland dit financiële voordeel ultstekend sebrulken ,

09-25

166!o .

Hij werd den ook door de be.olk!n, t rioefantelijk blnnenaehaald . De Ho: Ho: Heren, dio toeh al in IIleerde r heid ,oor De Ruyter waren , benoe~den ho~ op 11 augustus to~ plaatsvervanger oon TroIOp. Zoals te .or"aehten, reageerde Tro,"p furieu s . tla ae per drie weken het a.bt .an opperbe.elhebber te hebben uitgeoe fend oncslagen ! Op staa nd e .oet nog wel en zo nder een woord va n dank !

IJrandt, bl~.

397.

Op 12 augustua sc h rijft hij ee n woedende brief, waartn hij yerklaarde: " .•. dat hr onder den L. Adlli r aal de Ru iter niet begeerde t e staan , en dot hJ niet .an eeeni n s was ln ~ e e te gaan; dew11 he .. een ander, nu h1 de ... Ioot in Koodo ordre en standt hodl gebraghe , boyen ' t hooft was lIe st elt." De de Op De

drie gemaehtigden van het ColieRe VBn d" AdIOlraliceit Op Maze wisten he", t e sussen. 17 BUSU 'tus gaat Tro",p eet de yloot onde r opperbe.el .an RUJt;er op het schi p "De Liefde" nallr zee.

Op A septeeber werd "De Z.. ~en Proytno:iën " buttelloe Daar Hell eyoeta!uts Bebrac~t . 011 aldaar onde r leidt nl yan Aert yan Nes te worden bawapend en yan Yictua l iën te worde n voorzien. uit de ~ierondcr alannde Resolutie .an Holland blijkt, De Ruyt e r de keu s liet ~IJnc wUde ooe lla n.

2.,

" Dat H.. eren Gedepute .. rden ooek wJde r s waren Belast lIacr Ed : Groot Ho: yoor te dnlgen do disordre ende eonrusie die verooraa ee kt wss u1t de diserepantie yan de Re solutie n bJ hoer Ho, Ho: aenomen te n reguarde yan den Hooft-Offi c ier bJ dew .. lcke het voorsehreyc Sehip so ude werden aevocrt, als zijnde he t selve eerst aen den Lieu t e nant Adeirael de Ruyter naer d .. ssc lf s laetste promotie ioaffecteert ae wee st. naederhandt wed ero m aen den Lt. Admirael Tro.p , ende e,n t e lijck by Resolutie van den se.enden desaT sen den L;eutenant - Ad~irsel de Ru,t e r de keu r le lat en, Olllille het sel.e , orte wel he t Schip Hollandi .. tot Allsterda .. acti.eert te lIla len kiesen." "De Z.. ven Pr o.lnei ën" wss t oe n reeds door Johan de ~ttt en leden van het Adeiraliteitscolleae Op de Haze op 31 aUlustus offieiëel in dienst gesteld. 1665 koos De Ruyter defi ni t i ef voor "D e Zev en werd os .. eerde r e poainlen li e t sehl p uiteindelijk .lIn Goeree gebracht.

09-26

""f-.;b:;""ocilt De Ruyt e T (hij is dan bevelhebber op de L' een aantal geva l llBchtigden " De Zeven Pro v in-

Brandt, b \2. •

443.

Brandt schreef hierover : "Oo k ha d !:- d e Heer de Ruiter daa,n" ' t ge ", elde sc h ip de Zeven Provi n cien VOOT zich zelven "e,kooren, en ordre gestelt , dat het. ten d ien einde . van zynent li egen met de "erelschte z a aken en noodt'o'endighedcn zou wo r den .",zorgt." De vloot werd op 2 nove mber 1665 naar huis gezonden en de schepen zoch t en hun respectievelijk e thuishavens weer op . Het vaarseizoen is ten ei n de! Op 3 nov"<IIber liep De Ruyter met zijn schip bij

Te~el

hinnen .

Gedurende de "' inte,p" u zc blijft er , hoofdzakelij k tuSsen de Admiraliteiten van AmsterdaJD en Op de Maze, ''''0 discuss;" gaande over wie nou e i g enlij k van welke Admi~aliteit met welk schip mag afvaren. Het maritieme traditie-verhaal , dal als vo l gt wordt opgelost;

De Ruyter blijft Luitena n t-Admiraal bij de Admi~aliteit van Amste~dam . "De Ze v en Provinciën" wo~dt zijn v laggeschip me t als thuishaven Hellevoetsluis (Rotterda .. ) . Iedereen wecr tevred e n en 11 apri 1 1666 kiest De Ruyte r met de "De Zeven Provinciën " zee . Van de in de tw e ede hel f t van de brief v an T r omp genoemde k apit e ins , wordt alleen Kapitein Halskaee k (Halfkaec k ) aangesteld op "De Zeven Provinciën ".

SCHEPEN , WAAROP DE RlJYTER EIND 1665 HEnT GEVAREN . Van 1 7 augustus tot 6 octo b e~ 1665 veranderde De Ruyter driemaal vlln schi p. Hij vert r ok op 17 aUg ustus met het vee l te ran k e schip de "Delfland ", een sch i p dat he li holellsal niet beviel. Op I october stapte hij ov e r op h et schip "Stad en Lande" , waarna hij vijf dagen later (6 october) overging o p de " Hollandia ", waar hij op bleef tot het ejnd e van het v a arseizoen, op 3 november .

09-27

Het was in het k ader van dit onderzoek interessant Og de twee schepen , "De Zeven Provinciën" van de Admiraliteit Op de Maze en de "lIol landia " van de Admiraliteit van Ams t erda", ",et elkaar te vergelijken . Beide schepen waren uit hetzelfde vloorbouwprogramrua en van hetzelfde bouwjaar , terwijl zij bovendien nog van he t zelfde charter waren . Wij weten reeds , dat "De Zeven Provinciën" op dc Admir"liteitswerf te Rotterda", door Van dcn Te~ pel Jr. werd gebou wd . Hoewel er oocr de "Hollandia" veel minder bekend is, ,"ogen "i j aannemen , dat deze op de Admiraliteits"erf is gebOUWd . Deze was gelegen naast h et nu nog bestaande "'s Lands Zee[lag azi jn " , op het Kettenburgereil a nd, aan het IJ . (liet ' s Lands Zeellsgazijn herbergt nu het Nederlands Scheepvaart.useum.) De naa .. van de scheepsbou"meester van de "H ollandia" op de Admirali t eits"erf "as lIen d r i k Card inae l, di e tot en met 1704 op de werf wer k zaam waS. De afmetingen ven de "lI ollandia" waren volgens A. Vreugdenhil, "List of Man of War" , Part IV , Ships of the United Netherlands , blz . 474 , no. 26, els volgt : Lengte over de loodlijnen van vooren achtersteyen: Breedte over de buitenkant van de spanten Holte van de boven k ant van de ktel, tot de onderkant van het overloop de k, in de zijde

165 voet. 411 voet . lSt voet .

Oe "Hollandia" was dus iets langer, smaller en ,.inder hol, dan "De Zeven Provinciën". I. Oe lengte/breedte verhouding van de "Hollandia" wilS: 3,95 Die Ylln "De Zeven ProYinciën" .. as 3,79 I. De .. holte was ook l t voet .inder, dan die van "De Zeven Provtnci en" . Do or deze, Over het a lgemeen slan k ere bo u .. , mogen .. ij oo k aanne,.en, dat de "Hollandie" oo k een ge r inger d r alIgvermogen bezat, dan hallr Rot t erdalOse tegenhangster . Ongetwijfeld hee f t d i t tot het besluit van de Ad miraliteit geleid (zie : De Jonge, deellI), 0'" het schip van de navolgende "lichte" bewapening te voorzjen :

09-28

Oe Jonge. Deel Ir, 2e stuk, bijl. V, bI z • 492 • ..

••••

... ...

geschu to, e doop geschu UH er loop 0, 0, verdek 0, bak, halfdek en • •••••• Karnpanj edek Totaal

."'

...........

.......... ...

"" " "

, , , , ,

24-pondeT

.. etIlal. Î J zeT. 12-pondeT .. etaal. 6-pon~'!T .. etaal. 6 - 2onde~ " .•. met""l stu k ke n 18-pon~eT

Deze twee 6-pondeTs worden apart genoemd en zullen hoogstwaarschijnlij k, evenals b jj " De Zeven Provinciën " , z . g. "klockswij s " gegoten stukken 7.ijn geweest , speciaal voor he t afvuren van schroot . Deze bewapeaing WaS niet in aantal, maar wel in kalibers miner , dan die van "De Zeven Provinciën". liet totaal gewicht komt , als wij de g e .. iddeldo gewichten van de geschutlijst van "De Zeven Provinciën" als leidraad neOlen, naar schatti ng op 119 ton . De bewapening van "De Ze v en Provinciën" woog in 1 666 138,7 ton, een ,erschj! van ± 19 ,7 ton. Opvallend is vooral het on t bre k en van de in langrijke zware 36 - ponders. Het totaul per salvo uit alle batterijen af aan ijzer wa " 1 . 056 poad , t erwijl " De Zeven salvo 1.368 pond, rlat is 312 pond meer . kon

het g evech t

zo b e -

te se ve n gewicht Provinciën" per e{geyen .

Waarschijnlijk ligt hier ook de reden, waarom /le Ruyter uiteindelijk .Oor dit veel zwaarder bewapende en stoblele~ e schip hee ft geko",en . De totale bouwt ijd , in~luslef het bewapenen en bevoorraden, was voor beide schepen bijna gel11k , name lijk 10 à II ", ~and~n Oe "l1oI1and ia " k w"m op 4 o~tober 1665 bij Texel In zee , " Oe Zeven Provinciën" 5 dagen l a ter, op 9 october , b ij Goeree. Van een groot verschil in oplever datum was dus geen sprake . Niet alleen qua be wapening , maar ook qua ui terl i jk, den de schepen nog,,1 van e lkaar.

verschil-

IJe pl~atsing v8n de bezaansmas t .an de "H olland;8 " W8S zodanig, dat deze door h et kampanjedek waS gepl8o t st . Rij "De zeve;;- Provinciën" staat deze .. asc voor dit dek . In beide gevallen st~at de stuur0l8n aan de kolderstok, achler de beza8nsmast. 8ij do "Hollandi,," staat ~ij echter onder het k ampanjedek, Re n "elfde opstelling , als op het model van een llollanclse tweedekker in het Nederlands Scheepva8rtOluseum t e AOlSterdam en op het voor.".li8e "H ohenzollern"-model , dat tot de laatste wereldoorlog te Berlijn aonwezig waS . llij "De Zoven PTovlnciën " staat de stuur"'8n voor he t kaOlpanjede k in de open lucht , hooguit beschermd door een licht znnned ek.

09- 29

Zie hi e rv oor: de teken t n l en wan de Van de Ve1da'a - de nu •• er a M.B.1866 en T.281 van de "Hol l a nd ia ", l n Mus .. u", Boy.ans .a" BeuninRen te Rot terdall en d e te keni ng van "0, Ze,en Provin,,\iin" in d e "a t 610g u5 van Van de Vllide te ~ eningen t n het Natto nal Harit tlle Hu se um te Gr e enlli"h , bla. 196. no. 92 4. Oo k de ~Eendr8"ht~ . geboUlid in 1653 door Van den Te.pel Sr .• had deze cona tru " ti e . Zie hler.oor: d e t ekentna wan Van de Ve l de Sr .• tekenina nO . P.1552 In het Har itie. Huaeu. "Prina lIendr l k" te Rotte r da ll . Ee n ander sai llant deta il aall de " lIollandl a" i8 e e n .an woo r t ot achter s chip doorgaande I1jst . bo., .. n het reh out , UH hoogte van de bo venkant van he t ~etboord . llov en d e~ e lij s t begint de lIepotd e kse lde (ortu inin g. die dun la ge r is da n bij "D e Zeven Pro. ! nc!ën ". In telenstel l tllg tot ~Oe Ze . en P ro.iocië n~ heef t d .. "lIolland.a" nOl l aa8 lil8ende kraa nbal ken "0 "eo "Olal . Z.I. ~ bo ls t" rM. (Dit lias d" we r dt kk t ng .an de huid ter plaats .. . lIaar het anker tijden s het ophalen lanls de ec h" .. psw and sch8.i .. ld " . ) MD .. Ze ... n P r o vin ci ën" had i n haet apiegel vier retraitepoort en , tendjl de "ltollandi a" er .... r twe e had. Deze " lI r e ~ geflan k e er d door tlle a ~ .g . "k.rd inaals.ut sa n". P r opor ! !onea\ 8,,~ten war e n de h .. kbIl1kbreedte~ . an belde schepen niet aelij k. n.1.: 1'. 30 .oe[ yoo r "D .. Zeven Pro.inclii n" en 1'. 28t voet . oor de " Hollandia~. Ui t d .. hi e r voo r.f gaande v .. r g .. lijklnl bl i j k t . d at d " b"tde schepen. in [ .. ,ena t"lling tot .. at .. el e ens wordt ' ''T ondersteld. 8eens~tna zUllt .. r."hep en ... ren. De beide Ad ~l. r .li te!tswerv .. n .. .. rkten volko .. e n on.Chankeltjk . a n e l k.a r . le hee l .olgens d .. Hollandse boullt r .diti .. . lIaarbi j de er •• ri na en h .. t " oog" van d. schee ps bou ... eeste r •• n de re a pect i eyel i j ke w.. rf bep a l end .... voor he t ui t elnd .. lijke res ult.a t.

-.-.-.-.-.Zonder voorbarile " on clusi ... le .. ll len t r e kken, zou e e n kunnen ver ond er atell en. da t Vun den Te.pel Jr . bij de bou .. van "De " Ze.en Provin"ië n" de ge f re8ottee rd .. "" heepsvor .. heeft verlaten. Wi j zi e n h ie r .oor het eer at een a" h ip - met .oor haar l en a t e - .en gro t e breedte .an ~3 vo e l. Hij koos h~er ken n .. lijk .oor h .. t ~ wsar Ie bo uw de oorlogsschip . ee t alle k ..al iteiten .an die o. Da t he t schip . n •• st een uitste ken d .. wap e n d r .ge r . ook nOl goed e zei l .. ls .. n,c h.ppen b e~ at, pleit alleen •• aT .oor de kwa l ite iten •• n V.n den Temp el J r.

09-30

Of hier ook de scheiding ~an gefrega f tee r de en niet ge (r egattoerde schepen is te conslster e n, velt niet ~et zekerheid te zoggen . -,-,-,-,-,-

De bemanning van de beide schepon bestond uit: "De Ze~en ProvinciĂŤn"

~ HoliandiB "

425 mat r ozen niera Totaal

..................... -._- ... --Op de "Hollandi .. " hebben de volaende bevelhebbers hun vlaa gevoerd: Lultenant - Ad .. ir a ol: Michtel Adriasnsz . de Ru y te r Cornelis Tro.p Wille. Joseph van Gent Vice-Admiraal

laaec SlIe e rs Cornell" Evertsen Frederlk Ville~. Graaf van Limburg Stlru.

Schout-bij-Nacht

Wille. van der Zaan J a n de lIaen

In de nacht vSn de buurt ~sn de 27 jasr , in een Alle opvarenden gebracht ,

IS op 19 novellbe r 16S3 is de ~ Holl.odia", in Hsaksaronden . oa ean glorierijke carri~ r e van stonD vergaen . konden ~ordon gered en behouden aan lIal lIorden

Uit bovenstaande vergelijking tusson de tllea schapen blijkt duidelij k, dat Do Ruyter bij zijn keuze voo r " De Zeven ProvinciĂŤn " - OI,ast de hiervoor genoellda diplo.etleke redenen 0 11 de Ad.l r aliteit Op de "aze tevreden te stellen - ook ~el de&olijk eeR keuze ~as voor een beter schip, Zeker de grotere stabiliteit en da ~1I8~rdere bCllapenios dan de " Hollandia", zal YOOT he .. van doorsl8gSeyende betekenis zijn ge~eest ,

09 - 31

HI~RARCHrE

EN ORGANISATIE VAN DE ADM IR ALITEIT DER REPUBLIEK .

Geschiedenis. De eerste pogingen , om in de Nederlanden to~ een Ad~lraliteit ter behartigin g van 's Lands ~ee~al<en te kOllen , dateren van het midden de r Vijftiende Ee uw . Het heeft echter door plaatselijke en provinCial e lIeningsverschillen tot 1597 geduurd, voordat men een organisatie had ontwikkeld , d ie de goed k euring van alle deeluemende purtijen kon .. egdragen. Het hoeft ons dan ook niot te ver wonderen , dat de uiteindelijke - doo r vele compromissen tot st8nd ge k omen - organisatievorm een bi jna onwerkba r e en zeer ingewik k elde was. Ondan k s dit bez wa a r heeft dit concept het tOt 1795, zij he t vele malen aan ve r anderonde situaties aangepast , uitgeho ud en . Het organisatie - schema (IO-OO-Ol) tracht een zO goed mogelij k beeld te ge~ e n van de situati~ in de tweede helft der Zeventiende Eeu w. Gedurende de hijna t\lee e euw en van h aar besta"n, was het bestuur van de Ad miral it e i t in handen gelegd van niet minder dan vi jf , min of meer onafhan ke lij k van elkaar , opererende Acl~ira~ liteitscolleg es. Ieder van deze Colleges beatond uit een aantal zogenaamde " Ge~ ~ ommitteerd .. Raden ter ~dmiralit e i t". Zij hadden recht op de titel "Edelmogend Heer" en stonden in dienst van d e Sto ten-G e~ neraal . Zij werden in tweetallen door de Provinciale Staten voorgedragen, waaruit dao de Staten-Generaal de geschikte candidaat koos. Zij war e n uit hoofde van hun am bt verplicht, dag en nacht ter beschi kk i n g van hun Adm i ralit e it te staan . Vrijstelling van de~e plicht moest bij d e St a t e n-Ge n eraal schriftelijk v an tevoren worden aang e vraagd . Ee n Admir a liteitscollege werd meest a l na~ens do l u itenant-admiraal (hot hoofd over alle Co lleg es) door een uit de gecommit~ teerden g e k ozen voorzitter bestuurd. De zetelverdeling per College lie~ van 10 tot 12 zetels . De hoeveelheid hing af van de belangri j kheid en macht van het betreffende College . De Colleges in volgord e van belangri j khe id waren ; Rotterda .. met de oudst e privilegiën. Zij leverde ~ de It . ~ en het vlagge schip van d e vloot (met uitzonderingen) . Am9tcrda~ met ~ijn grote ~conomlsche macht had de tweede plaats . De derde plaats \la s voor d e Admiraliteit van het Noorderkwartie r en Wea t -F r i e s land. Vierde wa S de Admiraliteit van Zeeland on tenslotte De Admiraliteit van Friesland, dat ook de stad Gr o ningen en O• • elanden vertegenwoordigde . adm . ~gcn.

IO ~ OI

[ I

...

J:ll:1

STÄTEN-GENERAAL VAN DE REPUBLIEK DER VERENIGDE ZEVEN-PROVINCIEN (GENERALITEIT) ZETEL : DEN HAAG

I' RAAD

DORDRECHT·HAARLEM·DELFT-GO~

AMSTER~M - ROTTERDAM- LE1DEN·GO~M SCHIE~

SCHOONHOVEN - DEN BRIEL

PRINS VAN ORANJE

·!!"'RA-ADS .......-P--EN-S-IO-NA-R-IS-.JO~HA--N...D.....E~W ...,~TT~-:._. . GEDEPUTEERDEN: CORNEU S DE WITT. RUTGER HUIGENS JOHAN BOREEL'" NICOLAAS VIVIEN. JOB DE WILOT•

REKENKAMER

STATE,

STAleN VAN HOLLAND

!'"

'--~------~~----------~ '-UITENANT ADMIRAAL 604ER~l: !~ICHIEL ADRIAENSZ. DE RUITER.

-------------------------------.,.....--------ADMIRALITEIT OP DEMAZE (ROTTERDAM) 12 ZETELS IN HET ADM. COLLEGE DOMICI LlE: ROTTERDAM WERF: ROTTERDAM. BEHEERSGEBIED: ZUID-HOLLAND, GELDERSE R'JNSTREEK • MAAS EN WAAL EN DE LANDEN VAN OVERMAZE. HET KUSTGEBIED TOT BEVERWJK

A~R·HOORN-ENKHU~EN-EDAM.

MONNICKENDAM-MEDEMBLIK-PURMEREND.

STATEN VAN GELDERLAND NUMEGEN _TIEL - ZA LTBCJ.1M EL - ZUTPHEN DOESBURG-DOETICHEM· LOCHEMGROENLO- ARNHEM - HARDERWIJKH4TTEM - ELBURG.

ADMIRALITEIT VAN AMSTERDAM

12 ZETELS IN HET ADM.COLLEGE

DOMICIUE : AMSTER~ WERF: AMSTERDAM. BEHEERSGEBI EO: UTRECHT. OVERU$EL, TWENTE e GELDERSE USSELSTREEK. TEXEL EN VUELAND

STATEN ~OVER~L oEVENTER- ZWOLLE - KAMPEN.

ZETaV!:RDEUN:; GECOMM.RADEN: I

IHOLL~:t-wl IHOLLAND I HOLLAND IHOLLA'ND

ADMIRALITEIT VAN HET NOORDERKWARTIER 11 ZETELS IN HETADM.COLLEGE DOMICIUE: BEURTELINGS TE HOORN OF ENKHUIZEN WERVEN IN BEIDE STEDEN BEHEERS GEBI EO : NOORD - HOLLANDBOVEN HET IJ HET KUS1üEBIED VANAF BEVERWIJK

I STATEN VAN ZEELAND MIDDELBURG-GOES- VLISSINGEN ZIERIKZEE - VEERE - THOLEN

VAN ZEELAND -ADMIRALITEIT ZETELS IN HET COLLEGE 10 ti

I STATEN VAN FRIESLAND LE EUWARDEN·OOKKUM -FRANEKERBOLSWARD.-SNEEK-U LST-HARlI NGENOOSTERGO - WESTERGO~ SEVENWOLDEN.

I STATEN VAN GRONINGEN EN OMMELANDEN STAD GRONINGEN EN OMMELANDENDRENTE.

ADM.

DOMfClUE: MIDDELBURG· WERVEN IN MIDDELBURG EN VLISSINGEN BEHEERS GEBIED : GEHEEL ZEELAND

IHOLLAND

~-----------------------------

10VERUSSEL

, TERRITORIALE ACTIVlTBTEN

MARITIEME ACTIVITEITEN

TERRITORIALE ACTIVITEITEN

MARITIEME ACTIVITEITEN

TERRITORIALE ACTIVITEITEN

MARITIEME ACTIVITEITEN

TERITORIALE ACTIVITErIEN

MARrrlEME ACTIVITEITEN

TERRITORIALE ACnVlTEfTEN

MARITIEME AKnVlTEITEN

ZETELV fERDELI NG _GECOMM.RADEN:

IHOLLA ~D

I HOLLAND I I HOLLAND ' _I

IHOLLA ~o ,

IUTREC I~CJ

I HOLLAND IFRIESLAND

IGELDERLAND

10VER~EL

IHOLLAND

I IZEELAND I GROt-l+OMM. I

..... ZETE:L~ ffRDELI NO ,GECOMM. RADEN:

[E'OLLA ~tJ ,I HOLLAND i

I--H-OL-LA-N-D--

I HOLLAND

lEOLl~ liD:. I I H,OLLAND I, IGELDERLANOl IZEELAND ,~. ,..'----··JUTRECHT I IFRIESLAND IOVER~SSEL

ETELy~DELING GECOMM. RADEN: , I

IHOLLAN"D IHOLLAND , ;.

IZEELA~fD

IZEELAND

___ DE fEDELE WAS DE PRINS VAN ORANJE OF DIENS PlMTSVERVANGER

ADMIRALITEIT VAN FRIESLAND 10 ZETELS IN HET ADM. COLLEGE DOMICILIE: TOT1648 DOKKUMDAARNA HARLINGEN WERF: HARLINGEN BEHEERSGEBIED: FRIESLAND GRONINGEN EN OMMELANDEN WADDENZEE EN EILANDEN EXCLUSrEF TEXEL EN VUaAND.

I HOLLAND IGELDERLANOl

IHOLLAND

I UTRECHT I IFRIESLAND

'ZEEL~ND :

STATEN VAN UTRECHT UTRECHT' AMERSFOORT- RHENEN WUK BU DUURSTEDE-MONTFOORT. IJSSELSTEIN.

--------------------------------------------------

'----------------------------------------------------------------~

[ZEELAND

IZEELAND ] IZEELAND IUTRECHT

11Z! EDELE

•

ZETELV ERDELING GECOMM.RADEN:

IHOLLANP IFRIESL ~ND ]

IGELDERLAND I IFRIESLAND IFRIESLAND IUTRECHT IST. GRON.

IFRIESLAND 10VERVSSEL

IGRON.+ OMM·I

- - ..~--------..------------------------------- .... - - - - - - - _ - - - -- - - - - - _____ :1 ,-

" " " " " " •

-.. .1.

zetelwe rd"Llng naar P r owlnc\ele Scaten

colleges

" "

yoll1 t

Proyinciale Staten

prowinciale Staten

Provinciale Staten Provinciale Staten

... ...... >'"

.... ,,,

Provinciale Staten

Adlll ra I i tel t!l~

Mol land Zeeland

Eetels zete.!s

Frlesl:,nd

1 zetels

Utrecht

S zetels

Overij""el

Prowtnc tale Staten

" Gelderla nd

Pro";nc!,,le State n

eerste Edele

Col les ..

" "

4 zetels

Gr oningen

ze te I ...

3 :r.etel ... Zeeland) Totllet

I zeu,l

"'''te Is

Deze zetelv erd eling is gedurende de twee eeuwen van haar bestan n door verschuiVingen In het ~achtsevenwleht tussen de Provlne!nl" Staten, meerdere .!I a len gewijzigd . De bovengenoellde vijf Admtralltelten stonden, wat de zeezaken betrof , op hun beurt weer onder het gezag van een Iuit~na nt ad.i r aal-(generaa l ). Co rn ell~ Tro.p verd na h et sneuye len yan Lt .-Adm. Yan Wassenaer van Ob dam (op I J juni 1665) woor een kor te periode lt.-Ad • . OVe r de wloot door afwezlaheid wan De RUJt er. Toen Hich!el Adrlaansz. de RUfter ec hter i n zijn vaderland terugkeerde, "erd hi j op 1 I a UI. 1 665 tot Lt.-Ad • . benoelld ~n o p 9 mei 1672 tot lt.-Ad • . -Gen. Tot Zijn dood - op 29 april 1676 - behield hij deze tite l, die daarna door Cornelia Tro.p "erd owe r geno.en .

Brandt. bh. 651.

De Ruyter ... as van af II nov. 1653 Vice-Adlliraal bij de Adlliralitelt van Amst er dam en h~d daar ook zijn domicilie. Or&anisatorisch vss de functte van It.-adm.-(gen . ) d~ enige coord inerende binnen het geheel der Ad.iralitelt . Ilierarchlach aton d hij recht st r ee ka on der bevel van de Staten-GeneraBI ~ n de Prins van Or an je. HIJ werd in zijn tBak bijaeataan door de raadpensionaris Joh . de Wi tt. to e aan diens ontslsl op 4 aUI. 1612.

•

Oe ee r ste Edele "aa de Prins Yan Oranje of zijn vertegen"oor diler.

1 0-02

DE: HE:RKOHST VAN DE "ORDINAR IS " OF GEWON" INKOMSTEN. Inkoms ~ en

uit het

Ver~oer

van Goederen.

De Admiraliteiten ~aren gerechtigd o~ binnen de grenzen vSn hun beh eersgebied goederen, die vanuit het buitenland het land ~erden ingevoerd of doorgevoerd, te belasten. Ook goeder en die vanui~ het land nn ar het buitenland werden uitgevoerd, waren belast . Onderling werd tusaen de beheersgebieden geen belasting geheen. De belastingen op i nvoer, doorvoer en uitvoer was - om onderlinge concurrentie te voor k omen - in alle beheersgebieden even hoog . Zowel het ~ervoer over zee als over la nd vielen onder hel gez a g der Admiraliteiten . Oe voor het vervoer benod igde besdleiden noemde men "li ce nt en ". Gins het niet om goedoren maar person en, dan verstrekte men paspoorten.

<""

De Boheerssebieden van de Admiraliteiten . Ieder der vijf Admi r aliteiten had van de Staten-G e neraal jurisdictie ontvangen ove r een nauwkeurig oNschrevcn en begrensd deel van het grondgebied der Repub li ek , ~ aarbinnen dj hun belastingen mochten heffen . Deze verdeling

~as

als volgt :

De Ad.iraliteit Op de M" ze beheerde het gebied van Zuid-HoLland, begrensd door het IJ , de Gelderse Rijnst,eek, Ma a s en Waal en de landen van Overma~e (o.a. de Zuid-Hollandse eilanden). Het k us~gebied liep van het Goereese Gat tot en me t BeverIlijk . In dit gebied viele n dus a lle bela ngrijk e riv i eren , de monding van de Haas met zijn vele ha~enplaatsen en het strategisch zo belangrij ke Goereese Gat . Do Ad.iraliteit van AAsrerdam beheerde het gebied Utrecht, Overijssel, Twente en de Gelderse IJssel stree k en d e eilanden Te.el en Vlieland; een gebied met ve le handelsroute's. Hel bezat go"n gobied in de kus tstree k . maar wel de belangrijke handelsstad Amsterdam . De Ad . iraliteit van hot No order kwar ti er en We s t-Yriealand behe .. rde het gebied van Noord-Holland boven het IJ , .. et de balangriJke havenplaatsan Hoorn, En k huizen en ' Ie demblik , het tweede zeer belangrijke zeegat van Texel en de kusts treek von Beverwijk tot aan het Nieuwe Diep . De Admiraliteit van Zeeland beheerde het gehele gebied vsn de prov i nCie Zeeland, met de belangrijke hav e nplaatsen VliSSingen, Middelburg en Veere .

â&#x20AC;˘ IQ-03

beheerde het sehele gebied yan , - e1clusie[ Te1el en Yl leland en de Waddenzee , de ha.enplaa t s Il a rlins e n , stad Groningen en O.aelanden .et de .ondlns .sn de Ee.s , de Dollard en de ha Yenplaau DeHzl jl. Ee n Ad.iralitelt kon hoser ber o e p d oen gel den . bi nnen zijn be heeragebied, op de uitapraken yan de gerechtsho.en .an de Proyinciale Sta~en . InkoaRten e n Ui tg a ve n de r Ad.t ra li t ei t en . Bij he t op r i chte n van de Ad"iraliteiten was aen er ."n uitaegDan. dat zij aet de alln hun verst r e kt e mogelijkheden tot het verwerv en vBn in komsten . binnen d e aa n hun toeSwe:en beheersgeb ie den en ter zee , k051: e n de kk end zouden k UDne n f unctioneren. Aanvan kelijk lee k deze finan ci ĂŤle co nst r uct i e tot bevredigen d r eaul t aat te le iden. De elplosieve groei yan de econoaie d e r Republiek e n de d aar mede verb end ho ud e nd e enerae uitbreiding va n onze ha ndel sro ut e ' " tef zee vroegen o. een stee ds i n tensievere be sc he rming yan onze bela ng e n. He t [alen van de politiek Cn de t nen"mend e dr ejg~ng yan kapers en vijandelijke , voorna~elijk Rngelse en S paa nse oorlogsschepen , dwongen de Republiek tot grotere In9paonll1sen op heL gebied vsn de vl oo tbouw . De oors p ron ke lijk geyoLgde wer kwijze, om de Dorlo gsv l oot ~it oorlogsschepen en bewapende koo pv aarde r s van particulie r en, voe en wre samen te stellen , bleek vooral na de velll debAcles in de Ee r ste Engelae Oorlog (1652-1654) ni et .eer te handhaven. Zo bestond de vloot van Maarten llarpertszn. Tr oap bij de S i al bij Te r lIeide uit 37 ingehuurde koopva ar de r s en 49 oor l ogs schepe n . Bij de Driedaagse Zees l as wss deze ver houding zelfa 58 koopvaarder s en slechts 34 oo rlog sschepen . De inde r haast ingehuurde koopvaarders waren constructief niet ste rk genoeg yoo r hel krijgs bedr ijf; yaak te s t ank yan bouw, slec h t geba llast en zwak bewapend , de be manning niet gemoti vee rd en de leiding niet voor het krijgsbedrijf opse l e ld. Deze schepen waren In he t ge.echt . met S08S nog de lading In het r uim, geen partij woor de volwaardige oorlogssche pen yan de Yijend . Voo r de besche r alng van onze belansen overzee e n ter zee, moest d us ee n uit oorlogsschepen bestaande oor lolls.loot wor d en opge houwd, di e zowel yoor het geve cht tegen .ijandelijke .Ioot ye rband e n alS de besc hermi ng wan onze koo pvaard i j en vissers.loten geschikt was . Voo Ta l woor en tijde n s de Tweede Engelae Oo r log (1665-1667) onder het beleid van Johan de Witt en Ad ... De Il~yÂ ter, kw a l deze oo rl ogsvloot tot g Tote blo ei .

10-04

De eno.~e kos~cn, die ~et de uitboow ~an deze krij gsmacht gepaa.d gingen, hebben vaak tot hef tige discussies binnen de Stat en en de Staten-Generaal aanleiding geg eve n . Ook de Admiralite it en na~en naar ha.te l ust a an dete vaak door provinCiale belangen gevoede st.ijd deel . Men had intuaaen al lang ontdekt, dat het oorspronkelijke concept tot verwerving van de hit t er noodzakelijke fondsen nie t voldoend e waren om de kosten te dekken, daar naast de kosten voo. nieuw bouw Cn onderhoud van d e vloot ook de i nf,a at ruetuu' - zoals m a 8a~ijnen, ~'erven, lijnbanen, etc. - drastisch moesten worden uitgebreid . Door de toename van personeel na~en de kosten van de gages en het kostgeld eveneens toe, ofschoon Johan de Witt de laa~ste twee me t ijzer en hand ja.onlang op het~elfde peil wist te houden . Het extra benodigde geld ~oest door de Staten-Generaal , dus buiten he~ tnvloedsge b ied van d e Adl!dralit e jten , b ij d·e Sta~en ~orden gevonden, meestal doo. het innen van ". trs belastingen. De S~aten van 1101land hebben als de ri j k ste het meeste geld aan de v lootbouwprogranma's bijgedragen! De lIer komst van de "Extra-ordina.is" of Buitengewone In k oOlsten. De ko st en van de Ad~tralîteiten kondon vank niet "'eer door de eigen inkomsten wo.den gedekt. Vooral tijdens de grote oo.logen ter zee was fi nanc i~le Steun van de overheid ononrbee,lijk. De Staten-Generaal sprongen dan met aanzienlijke sommen geld bij, om de eno.ma kosten van nieuwbouw , onderhoud en personeel voor de vloot te kunnen betalen . Deze ondersteuning werd in de vorm van subsidi es aan de Admiraliteite n verleend . Men no e mde deze s ubsidies de "ext-ra-ordi nare" Inkomsten van "en Ad"'irallteit. Da Staten - Generaal verwierven dit geld door het heffen van be lestingen via de Provincia l e Staten, bij de inwoners der pro~inciën.

,,,

hun inkolOen aan bela.~tingen op Het volk betaalde 20 ä 30% de eerste levensbehoeften. "" waren de z.g. "inDoSten, eccijnzen en verpondingen" . Bier waS met 70 % belast, zo"t zelfs ",e t 100%. Verder belast waren o . a . brood , " l ees, ol iën, brandhout , tur f, kolen , schoeisel en kleding . Verder betaalde men vaak nog een stedelijke belasting , onroerend goeden grondbelasting, schoorst e enbelasting . maar ook - wanneer men meer vermogend was - e e n soort ~eelde bela s ting, of zoals men di~ toen noe~de, "pleziergeld". Dit wa s cen belasting op het houden van dienstpersoneel naar aantal, het hebben Van koetsen na a. aantaL en bespann in g, het bezitten ven eén o( meer speeljachten, he t aanhouden van wijnof stcrke-drankkeldera e n over het bezit van ander soortgel ijkc lu xe goedeten . 10-05

Zo werd voor de benodigde financiën voor he t ,I ootbouwprogram .. " uit 0.8 . u, t grosslergeldt op de ma van " Oe Zeven Provincien Wij n e n en Azijnen" gehailld . Maar toch kwam uiteindelijk het grootst e deel van het belaslinsinkomen der Staat uit de beur~en vsn de werkende klasse e n de middenstand. Dit wa ren dus de normale belastinginkomsten van de Staat, waaruit dus de staatshuishouding en ook de "extra-ordinar is " inkomsten ,·oor de Admiraliteiten werden be taald . Lukte het de Staat niet om mel deze inkomsten de ultga,en in periodes Yan oorlog t e dekken, diln werden er meestal e xtra belastin gen geheven. Zolang dit niet tot oproer leidde ging men door met het uitknijpen van het volk onder het motto, dat deze oorl08 voor het vaderland ook in hun belang was . liet laatste middel tot het verwerven van kap i.taal was het uit schrijven van één of meer staatsleningen ~egen een hoge rent e . Het deelnemen hie~aan was alleen voor de ~eest kapltaalk~achti gen in de maatschappij weggelegd. De Staten moesten dez e leningen later me t de hoge rente terug betalen aan de geldschieters , dus was het volk uiteindelijk toch weer de dupe. lnko~sten uit het ConYooiëren van Koopvaard ijschepen .

De over zee in en uit te voeren goede~en werden vaak ~et slecht of onbewapende koopvaar dijschepen ve~.oerd. Het niet bewapenen van een particuliere koopvaarder moet vaak in de religieuze achtergro nd van de eigenaar of schipper worden gezocht. ZOllel bij Hollandse als bij buitenlandse schepen kwa,. dit voor . Hoesten deze koopvaarder s door Vijandelijke schepen onveilig gemaakte zeegebieden of wilden zij niet door kaper s overmeesterd wo rd en, dan werden zij - uiteraard t egen betaling - door oorlogsschepen begeleid en beschermd naar veilig vaarwat er gebracht . Soms gebeurde dit in grote tot zeer grote convooi·en van weï 400 schepen. Hetzelfde gebeurde bij de enorme vissersvloten, die de Re publ ie k j aarl ij ks in ~ee bracht . Ook deze werden door z . g . buisconvooiers beschen"d . Dit waren vaak zwaar bewapende flui~schepen, die tevens als een SOort visserij-politie optraden, om de geschillen tussen de uit verschillende plaatsen der Republiek komend e vissers op te 108-

'" . Sommige

grote reders ter visserij voorzagen in de besche~ m ing van hun eigen schepen door het opr1~hten van z .g. "dire ctiën ", die ook tegen be~aling a an andere dan hun ~8en schepen boscherming boden . Deze "d irecti.ën " ."rlllden in zekere zin een concurrentie voor de Admiraliteiten.

10- 06

De voe betaalde aan de Admiraliteiten geen convooigeld per ~chip, maar kocht het begeleiden van haar schepen af met een jaarlijks te betalen som geld. Hieraan zal een bepaalde belangenverstrengeling tussen de bewindhebbers van de voe en de Admiraliteiten niet geheel vreemd zijn geweest. In tijden van oorlog hielp de voe de Staat soms, door op hun kosten oorlogsschepen te lalen bouwen. (De tijd dat men Voeschepen in zeeslagen inzetcte was voorbij.) Ook bouwde men dan wel schepen op de VOe-werven, maar dit gebeurde alleen, als de Admiralitelren op hun werven bouwcapsciteit te kort kwame n . Of de voe het convooigeld met de scheepsbouwopdrachten .errekende, is niet bekend. Inkomsten uit "Pr i jzen-" of "Buit'geld". Eeo lucratieve vorm ~ ao inko msten voor de Admiraliteiten was het z.g. "prijze n - " of "buitgeld". Dit werd verkregen doo, het in oorlogstijd overmeesteren van vijandelijke oorlogsschepen en het "'egslepen hiervan naar ĂŠĂŠn der e igen havens. Een eveneens lucratieve bron Van inkomsten was een door kaapvaarders bul ~ gema~kt schip m~t inhoud, d~t ve e lal ee n fors buitgeld opleverde. Ook schepen V>ltl min af meer beyrjend~ landen , m"ar geladen lIlet contrabande, vielen vaak na verbeurrlverklaring van schip en lading onder de noemer "prijs of bUit" . (A~n de landsgrenzen kon het~elfde met ingevoerde goederen gebeur en . ) Zoals reeds opgemerkt , konden de aanhoudingen zowel door schepen van de Admiraliteit, als wel door schepen van door particulieren tot kaperschepen uitgeruste koopvaarders - voorzien van een door de Admiraliteit uitgegeven kap e rbrief - geschieden.

102; voor de Prins van Oranje, van de rest ging

5/6 naar de Stuten - Generaa] en 1/6 naar de equipage van het schip der bet ,effende Admiraliteit .

102; voor de Prins van Oranje. van de rest ging lIS naar de Staten-Generaal en 4/5 naBr de eigenaar en de equipag~ vat! het kaperschip. Op de kaapvaart werd door de Admiraliteit toezicht gehouden . Wos een schip buitgemaakt, dan werden de ruimen verzegeld en h! t schip onder toezicht naar de naast bij gel~geo haven opgebracht . Zij beheerden ook de bult. 10-07

De (ap erbrl. .. ! . Het verlenen VII" een kaperbrief versclts f te de purtlcul.lere kaper r eder een redel i jke be sc herming van de eigen Admiraliteiten. De slachtoffers varen in het slie ~een kleine particuliere koopvaard e r s van niet be v r iende naties. Als .en vat meer geluk had, vilde vel eens een koopvaarder .et r ijke bult beladen • • aar •• t een door de la nge reis vuil geworden roap en door ziekte gedeel.eerde beaanning - waardoor door schip en be.annina makk elijker te overro.pelen varen - In hun handen vallen . Maar dit hoorde tot de hoge uitzonderi n gen! Over het algemeen waren de kaper ae heepjes van het kleine fregatachtige tJpe, met een naar verhou d ing zware bew ape ning e n grote bemann i ng. Voor a l in het gebied van de Zeeuwse Admirali teit h ee ft men zic h met de kaapvaart bezig gehouden. 8uiten de h ierv o o r aenoe.de, grotendeels u i t zeezaken voortk omende inkomsten , varen er oo k nog een aantal ter r itoriale bezigheden . die eeo Admiraliteit geld konden opleveren . Zo zorgden de Admiraliteiten binnen hun beheer.gebleden voo r het tr ansport van lege r eenheden Over de binnenwateren der Republiek. Ook het t r ansport van krult naa r he t l eger werd o~ veiligheidsredenen veelal d oo r de Admiralit e iten over het water verzorgd. Oe Ad~irallteiten kenden ook een Co~.issie van r.eepostschuiten. Deze vervoe r den o,erwegend diplo.atieke correspondentie naa r onze aabaasades in het buitenland en nasr bijv. de opperbevelhebber der vloot ter zee of op de rede. Ve r der onderhielden zij een berichtendienst langs de kust door middel van een se.a foo r in s tallat ie, die overdag .et sei .. vlagaen en ' 11 n ac h ~s .e t '"llr .... nden we r k t e. Verwonderlijk is , dat het betonningllaystee~ .a" onze belangrijkste ZeS"lIten niet in hand en YBn de Ad .. ir81lteiten was , .. aar een psrtlculiere sangelegenheid .

liET 8ESTUURSA PPARAAT VAN EEN ADMIRALITEIT.

Het bestuur bestond u it heL Ad.lra liteitscolle ge , een groep van 10 tot 12 Gecollmitteerde Raden ter Ad.iralltelt , dat bij afwezigheid van de 1[ . -ad ~ .-(8 en .) werd voorger.eten door een lt . -ge n . van de bet re(fende Admiral it eit . Der.e be stu ur sgroep werd bjjgelltaan door een advo caat -fisc a al voor de juridisch e za ken. Deze voerde de pracessen Inzake de 8eschillen over bulten pr i jzengeld, muiterij en ver g r ijpen . die door de ernst Vae de zaak niet door de krt jgs r ssd ter zee i n behandel!na konden worden geno.en.

10-08

Verder werd het bestuur bijgestaan door een ont~an8er-genera81, de hoofdboekhouder, die een nau wgezette contrale hield op alle inkomsten en uitg8~en van de Admiraliteit. Hij legde rekenschap af aan de rekenka~er van de Staat. Voorts bestond het bestuur uit een aantal secretarissen, boekhouders en schrijvers voor het voeren va n de administratie van de Admiraliteit . Voor de zaken aangaande het bij de Adl1i,aliteit in dienst zijnde personeel, zowel ter land als ter zee, had men een equipagemeester in dienst. Hij naro volk aan, betaalde soldij en dankte het volk sf. Ook de medische verzorging van naar het land verscheepte gewonden en de a[handeling van de nagelaten zaken van gesneuvelden behoorde tot zijn taak . Tevens zorgde hij voor het uitrusten van de schepen en het beheer van de magazijnen , de werf en de lijnbanen. Ook de magazijnen in andere plaatsen. dan de plaats van vestiging der Admiraliteit en het daar werkende volk, vielen onder zijn verant~oordin8 . Tevens hoorde tot het bestuur van de Admiralt e i~ de scheepsbouwmeester, die verantwoordelijk was voor de bouw van de schepen van de Ad~iraliteit . Het geheel van dit bestuur eo hoger personeel werd weer bijge staan door een aantal lagere ambtenaren. lJit geheel ~as gehuisvest in het z . g . "Admiraliteits - of Pr;n senhof"; een .. ee s ta! imposant gebouw in de plaats van vestiging .

DE ADMIRALITEITSWERVEN. Iedere Admiraliteit beheerde een eigen scheepswerf. Deze stond onder leiding van de equipage-meester. (Let wel! De bouw van schepen viel onder de verantwoordelijkheid Yan de sche e psbouwmeester.) lIier werden alle benodigde oorlogsschepen gehouwd . Slechts bij hog" uitzondering werd de bouw hicrvan ~an VOC- of particuliere werven uitbesteed. liet bouwen van e en oorlogsschip ~as s pecialistisch werk! Ook de Admiraliteitslijnbaan viel onder het beheer vnn de equipage-meester. Op deze lijn ba nen warden alle kabels, touwen en lijnen voor de vloot van de betreffende Admiraliteit - onder leiding van een baanmeester - uit sI dan niet zelf gesponnen hennepgarens ges"l agen.

10-09

April J6誰6. Slag bij de Etna. Links de Staatsche en Spaansche vloten, rechts de Fransehe. DE RUYTER in het midden.

Verspreid over de stad Rotterdam had do:- Admiraliteit Op de Maze voor haar veelzijd i ge activiteiten ve~schillende gebouwen e n t erreinen in gebruik . De d a gelijkse leiding over deze bezittingen was in handen van de equipagemeester der Ad~iraliteit. Het Admiraliteitshof . Zie hiervoor de stadsplattegrond van Rott e rdam in de atlas van JOBn IIlaeu "T<>onneel der Steden" , u itga ve 1652 , legende no. 57 . Het Admiraliteits- of Prinsenhof was het gebouw , g"sltueerd op de hoek van het Harinckvliet en de Oude Haven, aan de "Spaen sch e Kay", VBn waa~uit aUe belangen van de Admiraliteit bestuurlijk door het Admiraliteitscollege werden geregeld. Hier resideerden de 12 Rad e n ter Ad~iraliteit , de advecaatfiscaal, de ontvanger-generaal en andere bestuurders met hun secretarissen en Iagvre beumbten . Zij contro leerden de i nko~ sten en uitgaven van de Admiralite; t. De

AdMiraliteits~erf.

Zie hiervoor de st adspla ~te8ron d vsn Ro tte rdam in de atlas van Joan Blaeu "Toonneel der Steden", uitgave 1652 , legende no . 50 . De Admiraliteit had te Rotterds", al sinds 1581 een "Staten Timmer werf" of "Admiralitei ts werf" in gebruik. Deze wer f wa s gelegen aan de zuidzijde van het einde der Nieu we Haven , nabij het Oost Bolwerk op het terr ein vun het toen z . g . "Nieuw Schoonderloo", later " Nieuw Scha,loo" of "Schi erIon" genaamd . Zie de hier volgende overeenkomst:

1 82.

W ~ rf, Magazij n en andere gebouwen des Raeds,

"W ij Burger.,:(eeste)ren Schepenen en Raaden der S t at Rotterdam, bekennen, dat >li j geaccordeert ende ge consenteert hebben, accorderen ende constnteren bij dezen de Gecommi,(teerden) Raden t er Ad., â&#x20AC;˘ alhi e r resid erende alzulke twee plaetaen ende E~ven als jegenwoordig beneint staen omtrent de Oostpoort acht e, ' t Hallegat , va n ' t huisken af tot voor aen de Straate tegen over Ilenrik van de Licht, o,.mo dezelve Erven te mogen betimme~en naer haerl:{uiden) gerief ende

13-01

nootelijkhelt tot eenen Equ;pagehuis ende ei~merwerf, omme alle Schepen, Jachten, Schul ten ende andere Equipegie ter Oor loge ende dienst van ' t Land geequ;peert te gebruiken, zonder dat de voorz:(egde) Raden de St ra te Jegenwoordig tussch e n belde de Erven te8-

~:~~:n z~!~e~u~;:~:(~~:~:~~~no!~eR::~!~i~~~;n~(!:m:)de voorz(egde) [wee Erven te doen gebruiken ten dienste van den Lande in der manieren en zulks als die Jegenwoordig zijn, zoo lange als de gemeene zaake de voorz : (egde) Er ven en huizen , daer op de timmeragie van nooden zullen hebben ten dienste Van de Generalit : (eit), zonder eenige nieu we straten of deurgan8en daer in t e doen maken ofte k erven ofte eenige andere verhinderingen , hoedanig die zouden mogen zijn te laten geschieden . " In het Memoriael voorz:(egde) Staet in marainn : "An n o 1619 den 26 OC[~b : hebben Burger~:(eeste)ren ende Raden Van Roetd : aen den Raed verleene de acee de timlleragien van 's Lands Magazijnen, gevangenhuis en ' t geen ... tjde.s daer van dependeert, daer ~ij zij beloven hae r ln 't bezit en oude gebrui k van deze loc te doen ende laten continueren , zonder haer daer inne t'eenigen tijde eenig hinde r of Empeschement te doen ofte laten geschieden onder wat prae te l t ofte oor~a k e het ook mochte zijn , bree der vol gens de origineele acte daer van zijnde van dato als bo ven ende geregi str ee r t in ' t ~lemoriael."

(â&#x20AC;˘. ,. ..)

In het Memoriaal zijn de verllelde lettIHs tusSen haakje s toegevoe8d door de auteur. Oe afmeting van de werf was Âą 60 meter lang en 50 meter breed .

Oe Admiraliteitswerf te Rot t erdam is hier tot het jaar 1689 gebleven. Het terrein van de werf is toen uitsegr"ven, zodat een doorgang van de Nieuwe Haven naar het Z. g . " Buy ss e" of Buizengat ontstond . Tegenweordig is de Nieuwe Haven geheel gedempt en zijn hier wooncomplexen neergezet . Archeologisch zal van de werf dan ook niets meer terug te vinden zijn . In 1689 is de ... erf opnieuw verplaatst, toen naar het z . g. "Reuzeneiland" in het Buizengat (dat later wcer Nieuwe Ilaven werd genoe.,d) .

13-0Z

' s LA NDS TI""EIWEIF. (De werf v~n d~ AdairBlĂŽt~lt Op d~ Maze te Rotterda~).

SITUATIE

16S0.

Daza werf was gelesen aan het einde yao de Ni eu ve Hayen, nabij het Buizensat en h et Oost Bolwe rk, OnlByeer op de plaats vaar nu het Oostpl.in 1s I~lesen. Het to ren tje, vaarvan in de Res olutie yan 21 jaouari 1647 sprake Is , maakte deel uit van het Ooat Bolwerk. De Nieuwe Mayen 1a oestreeka 1689 i n de richtinl van het Bui zensat doorHeBrav . n, ' a lands We r f vaa In det jaar verplastat naar het Reuzeneiland in het BuizenHat , dat waa omgedoopt t Ot Boerengat .

13- 03

Ket Alillunitiehul .. of 's Lsn ts Hsa Si!O ijn. Zie hieryoor de stadsplattegrond vsn RotterdslI in de a tl as vsn Joan Blaeu "Toonneel der Steden", uitgave 16 52 , telende no. 51. Op het terrein .sn hot Nicu ... Stharloo , dat ;n 1598 ,l oor de ve r plaatsIng van de werf vrIjkwam , werd in dati!Oelfdo jaar door de equipage-~eeater van de AdmJra~itejt d e eerste steen lel e lld voor de bou ... vlln ho t IIrote A.. mun itiehui" , dat in later Jaren uit 1.0U sroeien tot het comple~ van 's Lant s MaKa1.ijn of 'a Lants 2eemalla1.ijn. De Admiraliteitslijnbasn. Zie h ie rvoor de stadaplattegrond Vlln Rotterds lI in de stlas vsn Josn Blseu "Toonneel der Steden ", uitgsve 1652. legende no. 173 (Goudsche Poort) en no. 3 1 (Oosterpoort op het OOlit 801 ... erk) . De vierde ac t!.itelt was de Adlliraliteitslijnbaan. Sinds 1621 hsd de vroed sc hsp van Rotterda .. aSn de Admirali teit e e n strook grond ter besthjkking gesteld , ... sarop deze lijnbaan w~rd gebou ... d. Oe lijnbaan had een lengte van ruim 400 ~eter en l ie p .8n de Goud sch o Poort, langs de Goudsehe Vest ;n de riehtlnll van h e t Oost Bolwerk . lIler werd het benodigde tou ...... erk .oor de schepen in velerlei vorm ge s Is gen . Uit het hier.o lg end e ~ello rl asl blijk t . dat de Adm iralitei t ook nOl een vestiging had asn de Butteraloot te Rotterdsm. Deze Buttersloot liep onge.eer e.en"'ljdil aan de Rott e . Deze .estiging bestond utt een tim.e r mans ... erkplaats , een ge.angenls , een pakhui s en een woonhuis voo r de "geweidlie " (gevanlenisbewaarder). Hoelang de Ad.lraliteit dit co.p l e x heeCt bezet e n, is niet bekend. He"orlaal 158911 fol. 196 Gso "Wi j Burgermee st e r e " ende Ra~den der Stad Rotterdam, bekennen bij desen, dat de Edele Beer e n van t'Collegie ter Ad'H . alhie r ter steede reaideerende, ~et eonsent Yan onse voo r saten In officio op deser s teede srond tot kosten yan t 'gemeene land, ges telt ende getimmert hebben ,

aan,

"" 13-04

.. .• o ... e d en yoo c sd: o pstal ten diens t e ye n r' l an d geb r ui lk t , ende in elja endo. aeprosz ede ert t e werd en . ende belo.e wij da ar o~ .. e de Yoocgeijde He e r en t e r Admi cal itetjt in t ' selve gebru ik ende posze szie rier Timme res l e van t ' Pakhuis . Gevengho i s & Woonhu ie , s oo di" st r"kk "nd" ende gelese n Is ,, 1, voren t" l eten blijven sn continu"" r en rust elic k en yredeltck sonder d e t wi j deselye deer inne to t een is en tijde e e nig hin de r, o f empeche.e n t su l len d oen en laten geschieden , onder wet pr ote lt o ft e oorseke . t's& ~.e aoude .oge n wesfn. ten oirco n den hebben wij Bu r ler.. en de Reden fOO rn. haa r Ed. dallr van ver t een t dese telollwoordlge ecte .et de r voors d . Stee de Zegel e n de Stgnatu r e van on~ en Sec r etaria bevestigt. op den 26 Octob . 1619 wa s onde rt e kent Cnr n s. SÜ.ontaz . En op t ' spetiu m was ,edrukt t ' Stads Zegel in Groene Wa "c he, daa r oPSeleld was een vierkant pa pi e rk en ruttsge"'l js ." Ov er ige Vest!gtngen Binnen en Buiten de S t ad Ro tterdam. o. de geco •• ltteerden van het Ad.trali t eitacollege en andere hooggep l aatsten Án Den Haag een tijdelijke huisvelting te knnnen bieden, had d e Admira l iteit Op d" Maze - eve nala de andere Ad .. irali.teiten - tB r plaat se een log e ooe nt . Hier ko nden zij ged u~end e d e 80 ~ 1 dagen durend e vergaderingen met de aldaar ge.estigde regerlngstn9tanti e$ , zonder t e hoeven reizen, verblijven . Het i s hoogstwasrsc h i jn l i jk, dat de Ad.i r aliteit binnen Rotterda. nOg .eet klein e .estiaingen had, in de vo r • • an wechten toI18arder"huize n. voor het i nnnen van accijnzen en tolae l den . Oo k bu iten Rotte r da .. , bi nn e n zijn .achtsaebied, had de Ad.iro11tel t >"oor he t Inn en .. an aCCijnzen nog ve l e vestigingen . De ze ",aren ge vestigd t e : Chea", , Hilvarenbe ek. Haaaboll.el , Middelharni", Spul ( bij Terneuzen) , Veere en Weal wijk . Verder hadden zij lang" het z . 8. " Zutds cran d " nog yelltiging en te: Hona ter , Terhetj de , Scheveningen . la tw!j k, NOCl rdw!Jk, Za ndvoort. WIJk e an Zee en Be.erwijk.

,. Jo n ge , Deel I, blz.

466.

Te He l le .. oetsl u is had d e Ad .ira l ite it al sinds 1595 een dok met .ageziJn en ",erkplaata vOo r on derhoud .sn d e hier op d" rede liggende en binn en.a l lende sche pen. Tevens was hier si nds 165 4 een "los e .ent ~ ge .. estigd voo r de ve le bezoekera Cn hoogwaardigheidsbe kle ders, die de v lo ot w;ld e o bezoeken . In .. e e rdere plsatsen Inog8 de monding yan d e Maas , O. n. te Sc hied am , Vlaardingen en Hllll sslul/Jo vond .. en .aak gehuu r de d e pOt ~ voor de o~alllg .an Yictuallën . De~e depOts we r den voor de bey oo rr adtna van de .. l oot tijd en s kri jgsver r lc htinaen o~ zee, dus tijdeli jk , gebruikt.

13 - 0.5

OVERZICHT VAN DE ACTIVITEITEN OP DE ADMIRALIEITSWERF TE R'OAM. Volgens de st a dsplatteg r ond va n Joan Blaeu en een plattegrond va n Balt ha~ ar Floris~ . van Berekenrode uit 1626, was het ter rein van de Admiraliteit s "erf aan drte ~ijden door bedrij f sgebouwen om slote n. Hier zullen zich de administratieve afdeling, het ",aga ~ijn e n de wer kplaa tsen hebben bevonden. I n een der zijden moe t een fo r se toegangspoort zijn ge"eeat, wa ardoor materialen aan- en afg e vo er d konden word e n. Dit zal eve ne e ns de perBoneelsingang zijn g eweest . Hier was ook de grote bel op g eh angen om de aa nv ang s - en stoptij den van he t werk aan te kond i g en . De v ;erde 7.ijde vlln h et terrein grensde aan de Nie uwe lIaven. Hier war en de hellingen gelegen en liep e n de schee ps hollen te water . Er " aB dan i n de br e ed t e kenn e l ijk no g ruimte oyer om d e s chepen a[ t e bouwen . De hellinglengte moet ze ker meer dBn 170 voet z~Jn gew e e st , want in 1683 we,d het sc hip de "Admiraal-Ge n er aa l " "'et de~e lengte op d e werf gebou"d. In h et water ,ond d e we r f e n op de "al ~o eten aa n zienlij ke hoeveelheden hout opgeslagen ~ijn geweest, ~o we l in de vorm van kro mmers , als bal ke n e n p lan ken . Hierbij k"am het problee,. , dat Rotte rda m in 1664 ge e n hout7,aagmolens kend e, dus he t hout meest t ijd ens de bou" al gedeelt e lijk gezaagd op voorraad ligg en, in hoofd~aak aangevoerd uit de stapelplaatsen te Dordrecht en Amsterdam. Kromhouten "erden onbe"e r k t aangeleverd en op de we, f gezaagd. Alle voo r het breeuwen en afdichten, resp. conserveren van het schip benodigde ma t er i a len als teer , pek en breeuwwerk , waren 1n verband me t het brandgevaar i n de nabijhe i d va n d e " e r f opgeslagen. (Zie extract va n het register de r ResolutlĂŤn van de Raa d ter Admi,aliteit Op d e Maze, dd maandag 21 januari 1647 .)

Op het ter , ein "as c.a. ook de smederij ondergebracht , hetgeen het gehel e complex zee r brandgevaarlijk Maak te . Ilieruit kan de van de overige bebou wi ng afgescheiden ligging worden ve rk l a ard . Het aanta l werklieden, da t op d e werf werk yo nd, wi sselde tij dens de bouw van het schip. Af ha nk elijk van het stadium waar de bou w zich in bevond , werden werkl ui uit de verschillende branche's a ang etro kken . Waren bijv. alle k romhou ten geplaatst, dan kon het oaotal zage r s drast isch "ord e n verminderd, e md at dan alleen nog _aar hu iddeten in vorm geza agd moe sten worden.

13-06

Maar ge", id deld ... aren toch een gO à 110 ",a n, gedurende 7;; 8 "' .... nden, .. et een schip als "D e Zeven Pr ovinciën " bezig . Dit buit en de tijd , die toel ev eranci ers aan hun werk besteedden. Ee n e n and er waS ook sterk afhan ke lij k van het ... eer gedurende de win t ermaande n. Wanneer de vorst door en door in het h o u t zat , was di t nie t te bewerken. Ook k onden dan de in het ijs liggende houtvoorraden n iet o f alleen pet zeer grote moe i te op de werf wo rd en gehaald . Door het ontbreken van Iedere vor .. van openbaar vervoer, ",oeten de woningen van de werf arbe i ders op redelijk ko rte loopafstand van de wer f he bb en gelegen . Ook d e gewoonte om , in de mid dagpauze van 8 nderhalf uur, de Warme ",a al tijd in de huiselijke k ring te nuttigen heeft hier een rol bij gespeeld . Kwamen dez e .. enSen door het ontbre k en van arbeid in de zorgen, dan waren zij al snel aan de barmhartigheid van de kerk of de gilden overge l everd . De lonen ~aren zo laag, dat de mog el ijkheid tot het opbouwen van een kle i ne reserve voor mindere tijden ontbra k en. De inkomsten giDsen op aan de dtre~te behoeften van het gezin . Bekijken wij de lijst v,,~ "chc p e~ , di e op de Ad ll iralitei t "werf zijn gebouwd, dan zien we ecn bloeiperiode van drie jaar , van 1664 tot e n me t 1667, waarin ne gen kap it a lo s~hepe n wer den 8ebou wd . Dan volst een periode van ti en! jaar , wa ar in geen enkel SChip werd Gebouwd. Dus toen werd hooglli r onde,houds- en herstelwerk verricbt . Dit lIoct een schrale t ij d voo r de arbei ders zijn geweest . Er volgt de n gelukkig weer een periode .. et redelij ke bouwactivitei t en. Zie hiervoo r de li j st van schepen , gebouw d op de Ad~iraliteits werf te Rotterdam , sa meng e steld door C . J .G 19vim a ~s , versche nen in het "Rotterda .. s Jaarboekje 1900" . Deze Cor nelis Ja n Glavimans was. evenals z ijn vader Pieter Glavi .. "n s , werkzaall op de Ma r l~ ew cr f t e Rotterdam en werd in 1855 be noemd tOt hoofdingenieur-d i re ct e ur van de s c he epsbou w a an het depllr t e .. ent van Marine. Il ij heeft nog i nz i~ht kunn en hebben i n het cemplete Admiraliteitsarchief, voordat dit op 8 januari 1844 voor een groot Bedeelte door brond wcrd verwoest.

13-07

Over~tcht

vun de I'ersoneelsbe~etting op de Admiraliteitswerf te ~otterda", . naUr aantal. beroep en woonplaats, volgens een niet gedateerde lijst (vermoedelijk 2e helft 17e Eeu w) in het A.R . A. te 's Gravenhaee.

BEROEP Javaans Scheepstim.I . " Timm .. rlieden Sjouwers Huijs Ti."Dcrlieden fllok.,aakers S.lits Schilders IJOONPLAATS TOTAAL

Woonplaatsen . A: B: C: D: E: F: G:

•, ,2 3

, ,

" ", , , , '" " 22

3 3 8

, ",

TOTAAL 7

'20

"" 8 "8 " , , " '" 3

Bij Kr aalingen . . in de Stadt (RoCterda.,). buijte Stadspoo rten. In den Ijsel. te Overschte. Bovelanders Leggende in Slaap Steede . "' .. te Delfshaven •

"Javaan s Scheepstimmerlieden" war en de voorlieden - meestal .,eester-tim.,erlieden - die o.nder de meester-scheepsbo.uwer leiding gaven aan hel lagere personeel •

.. *

"Bovel anders" waren arbeiders. IIfko mst ig uit Neder-Duitsland, Westfalen, Oost-Friesland of het Oosten van Europa . " Leggende in Slaap Steede" betekende, dat zij in log".,,,nten op slaapzalen wa.en ondergebracht. Van de totale bezetting op de werf kw"., dus 8 % u it het buitenland. E. is geen ve.dere onderverdeling naar beroepen gegeven, zoals masten.,a k e rs, tuigers , zagers of boo.rders . Kennelijk ",erd een deel yan dat werk u itbes t eed en ee n deel do~r eigen mensen uitgevoerd. Uit de stukken valt nog wel te vinden, dat de " spij ker bewaard ers ", die o.ok toezicht 0.1' het overige ijzer werk op de werf hielden. een winterloo.n van 15 stuivers en een zOllerloon van 16 stuivers daags hadden . Ook werd op 25 oct. 1674 op de werf een eigen beeldsnijder aangesteld tegen een salariS van 16 s~ui.ers daags. Dit was een ti jd elIjke aanstelling voor 6 .,aanden. Deze beeldsnijder was niemand minder dan Lieve Verschuier, de nU beroemde schilder van zeegezichten, 1634-1686. Ror.terdam . Zie ook Scheffer/Obreen, Archief voor Nederlandse Kuns tgeschio denls. noot 4, pllglna 715.

13-08

Oe scheepstimm erli~den brachten hun eigen gereedschappen mee. Over het algemeen was dit opgeslagen in een afsluitbare ki st . Afhankelijk van het werk nam man hieruit wat ~en nodig had voor het werk, dat men onder handen had . Dit we rd vervoerd in de z.g . "kar\Oeibak". Naarmate .. en langer i n het vak zat, bezat "',,,, ook ", eer gereedschap. Veel hiervan was zelC gemaakt . De beitels werden ",eestal ge kocht. Een

ti~me r",an

bezat i n het algemeen:

enige dissels, groot en klein, vlak en bol . diverse zagen . booromslagen, al of nie t met verwisselbare boren. enige "avegar en ", (handboren van gro tere diameter). diverse be itels , groot en klein, hol, bol an vlak. een grote rijschaaf . diverse handschaven, boorschaven en profielschaven. diverse bijlen . priemen , spijkertrekkers, etc . hamers , br e euwhamer en breeuwijzers. Het groter e maeerlaal werd door de werf geleverd. Hieronder vielen : dommekrachten . gareadschap, om huidgangen te buigen (br a nden). hi jsge re edschapp en, rollen , kaapstanders , kettingen, slij pstenen , etc. kookketels, voor het verwaro'en van pek en teer. schoorpalen, touwe n etc. voor st ell i ngbouw, etc. Builen de nieuwbouw van sche pen, deed de werf ook he t onder~ houcls- en herstelwark van de schepen der eig en Admiral i tei t. Omdat het een uitermate kostbare en tijd rovende z a ak was om schepen, die nor .. aal voor Hell e voetsluis voor ankar lagen , naar Rotterdam te halen , zBI dit hooguit voor zeer ingrljpen~ da reparaties zijn gebeurd . Voor he t uitvoeren van grote timmer - en kalfaatwe r kzaamheden aan de schep"n werden, indien nodig , grote ploegen ti .... arlie~ den naar Hellevoetsluis overgebracht en In kosthuizen " t e slavan gelegd". Te Hellevoetsluis waS een meester-timmerman van de Admiraliteit Op de Maze aangesteld. Dez e ha~ de leiding ovar het onderhouds~ on reparatiewerk. In 1&90 wa s dit Cornelis Ce,ritsz. de Vlugt. De Admiraliteit had te Hellevoetsluis ook een dok. De breedte vnn dit do k is in 1&70 van 40 naar 46 voe t gebracht . Oe Admiraliteiten hadden bi j onze voornaamste zeegaten depots <!let re s erve-rondhouten en ande,e ",aterialen, die een sn~l her~ stel van de beschadigde binnengevallen vloo t mogelijk moest maken.

13 ~ 09

Dat op de~e plaataon ook .c~e8pstia.erlieden aanwe~ia waren, ia ~ee r aann emelijk, terwijl ook ~et scheepsvolk bij dit herstelwerk we r d betrokken. l nd ien de Adsiraliteiten deze we r kza.a~eden nlet a.nkonden, dan werden particuliere we r ven inges chak eld . Werk~aaaheden ln 'a lands be lans hadd e n yoorrsna. Ga an wij nu weer terug naar de wer f te Rotterds. en "De Zeve n Provinciën ". De werktijd en op de WorVen In het slge.een, dus Dok op d e Adairaliteltawcr f, waren yoraeleken a ct nu onge l ofel i jk Inng. De lnnae werkdagen en het Zware lichamelij ke we rk soet e n aede oorza ak zi j n geweest van het hoge st e rftecijfer onder de werklieden op de werveO. De werkdag beBon 'a ZOaera oa vi jf u u r ' . aO Tacn8 tot ac h t uur, dan een hnlf uu r pauze , dan yan half Dege n t ot hal[ t waa i f . dan een stddaapauze yan anderhalf uur , dnn vsn ééa tot 9ier , dan weer een pauze van een half uur en dnn een laat.te pe r io d e van hn ll vijf tot ze ve n UUT ' a avonds en dan zat eindelijk de we rkdaa . an l il u ur e r op . Dit gedurende ~ea da8en per week, ~odat een effectleye werkweek U.n IU a 6 _ 69 uur telde (eKcl . peuze~) . In totllal 2j. uur per dag pauze . zodat de tot.le werkweek 14 I 6 _ 84 u ur bedroea!! De s zondags "erd rilst Bohouden. Meestal werd dan twee ...... l de k er k bezocht en prek~n .un enige uren weren geen ult?onderlng . zodet van "ru at" nauwelljka spra ke "119 . 50.s ging ook de~e underb rek l.ng van de d"ae!ijkae aleur nog .erloren, lila - nll een lange natte periode - het weer oas10eg , het schip ,ol doende wAa opgedroogd en er aabree uwd en Bepekt aoest wo r den. Dlln werd , Zondag of niet , hier .et aan en aacht aen gewe rk t . De do.inee WilS den aJ gauw bereid, 011 de werkaenaen dispensatte te yerl e oen. In de wint e rsaanden werd in het olaeaeen, door hel on tbreken ,Bn voldoende en goedkoop kunatlicht, entge u r en ko r ter 8ewe rkt. Mear dan ,aryielen de ochtend- en aiddogpouze .nn een hlllf uur. De yerdlensten .... aren dao vanzel!lIprekend Dok lager. Een s~id ,erdiende ' s ZO ll e r s 16 s t ui.e r s, ' " winters I.'> stui 'er" n et.to daaBs . Werd door strenae vorat het werk gestopt , den werd hel ,DIk afgedankt . Z(>dra het weor het toeliet, lI er den zij lIee r neogenomen . Maat In de tuase ~ llsg e nde periode lIlIren er leen verdiensten . Soas kon .en In zo'n periode huisarbeid .errichten, zoala het 115ken van nnae l a, wiggen en deutels, het p l Uizen fon oud touw tot breeuwllerk , et c . Maar dit leferde ove r bet algemeen nlet veel op. Nor.aal werd dit werk door frouwen, bejaarden, invaliden en kin d eren 'ed .... n.

13- I 0

EXTRACT UI T HET REG I STER DER RESOlU Tr E~ VAN DEN RAE D TER ADMI RALITEI T OP DE MAZE .

Maand ag den 2J J a nuar, 1647 . "D e Heer Burge,"e e!J~e r Co uw en hov e n verzogt- Om bij d e lIe e r e n Burgemee!Jteren de s e r Ste de te ondersta"n , of de sel ve e enige con!J i deratiën mo g t en hebben, waaro m men het t e otnken o f huij!J ke n stee nde nevens ' 8 l and s Ti mmerwerf aan de zi jd e ya" ' t Bu ijs e ga t .et- enzoude .ogen e . plotjereer"n lot b" r gplaats" ,an 's La n ds te" r en piek." Di t to rent je s t aat aangege ve n op d e kaarten va n Joan Blaeu u i t 1652 en van Ba l th asar Flo r i sz . van Berck"nrod e uit 1626 . He t ",eakte deel ui t ,sn het Oost Bo l we r k vsn d e st ad Rot- t e r ds • .

Woensdag de n 6 Novemb er 1647 . " De ge., . Heer Hert.an hebbende oock aengedient , dat- den helj nlng ean de noortziJde van ' s lands Timme rwe rf diende vernieuwt, o f ten .Ins t en ae r e p" r e er t ~ e worden; zijn na d"llbera t i e , o. des te ne.en o culair e In s pectie , en ,e r volaens dezulke vernleuwinge o fte reparatie op ' t .enagee r lij k s t t e la~en doen, Ye ~ zo~ g t en geco",,,,l tt eer t de he" r en Van der Meer e n 1 ",an5z . ~ Zowel op de kaa r t van Jo a n IIlaeu uit 1652 , als op de ka ar t ,sn Bal t hasar F l orisz. yan B,, ~ cke n rod e uit 1626 a t aan aan de noordzijde van de wer f bouwwerk en !n de vorm van lood se n sange geven. Missch i en war e n dit alle en maar overk a pp inge n, welke e e n a f schei ding van 's land s Timmerwerf lie t een "he ljni ng " noodza kel ijk .,Ha kt e n.

13-11

TOUWPLU[STE:R JAHHE:TJE JU S E:H nAAR "WEU". Pe werkplukster Jannetje Jons klaakt in het h i erond e r geplaats t e schrijven over d e na latigh ei d van de heer Popp e , eq uipage-aeester op 'a Lands We rf t e Ro t terdsa, oa haa r yan voldoend e touw voor plukwe r k te voorzie n. Di ngsdag d en 3e Mar ti 1671. "Jannetje Jans werkpl ukllter heeft al wedero .. bi j requ ea te klagelij k t e k ennen gegeven, hoe dat n iet tegenSlaende ha e r Ed: HOI : bij der aeLye n resolut i e va nden 20 Ju l t 1660 haer alleen de helf t van het plukwe r k hebben t oegestaen . e n den 26 AUluSt U8 1670 geordon nee rt ge ene we r kp l ukste r s aan t e stellen voo r en alee r de voo r sz . Ja nnet je J an a . het effect va n de ee r . taenoe.de r esolu t i e zoude heb ban aenoten; Pat zi j echte r aaer ee n ge r inge po r tie ya n ' t voorsz . werk conde beco.en. z oo l a na de l ibe r a t ie vers taen den Equipagiea e este r Poppe wel elpresaelijk te Be l asten, de VOO TS E. ha e r Ed : H08: r esolutie te r espect e r en . ende de voorsz . Jan nelje Jans de helf t van all e het plukwerk le doen lIa ke n, e n de h ae T daer toe t e doen ve r zorg e n van be kw a ~e a t o ff e z o nde r dae r I nn e de ec ne voOr de an dere te pr a efere e r e n , zonder langer in gebre ek e t e bli j ven de voor s z. J a nnetje Jsn8 het volkome n effect Vsn dee ae en de de voorgaan d" re so lut ie aerustelijk te doen gen lele n."

Uite i ndel ij k werlies t J annet je . zij hel ĂŠĂŠn e n t wint is jaar late r , toch ha a r ge sc h tl aet de equipage- aee.te r Poppe . zoala uit het volge n de schrijwen b l ijkt : 17 JulJ 1692 . "Volgens h e t r apport .a n d e heeren op gisteren 8eCo ll ll ltt ee r t to t he t exa ~ i neren va n ee nige z ake n o p en o~tren t de We r (( depe n der e nde Is goedgevon d en d en Equ i page .. : hi j deze n te ordonn e ren 011 Jannetje Jans , Sara en Aeltje Mee a , atle touwplukstera niet .. ee r tot die ofte eenise a nde .. e die n sten van den Ra e d le 8ebruiken. te rwi j l hae r E: Mo: owe .. haa r e cond ll iten ae h eel onvo l daen zijn. "

1!.!!..

het heeft nooit ec ht ae.bote r d tussen Jannet1e en haar we r kgever !

13 - 12

Het uiteen pluizen van oud ~ouwwerk voor ~erBebruik was ove r wegend vrouwenwerk . Zij sneden het - door de werven en andere ~ and elaar s aangelev er de ~waarloEe" tcuwwerk - in door ~en gew enst. .. lengten en plozen d it dan stre ng voor strena uit t.ot d e v ezels Van het oorspronkelijke materieal. waarui t het touw ge maakt was. Om ~et droge touw weer enigszins soepel te ma k en en een ove rschot aan te er uit het tou w kwi jt te raken, wer d het e er St uitgekookt in grote ketels. Na het ultplui:r.en we rden de vez els op drOOl li jn en te drogen ge h llnlen , waarna "ij in balen werden verpakt en op de werven ,,"ngeleverd, De verkplukstera plozen alleen het touwen znrRden 'oor het uitkoken en het drogen en werd en alleen hiervoor bataald. Het spreekt voor zich, dal ver rot en verbroeid touw ni e t VO OT dit werk k on worden gebruikt . De z O voor herlebruik lewonnen '.zels werden hoofdtakeltjk .cor het dithten ,en naden I n <Ie scheepsco nstructie gebruikt, het z.g. ~bTe e uwen". Oo k werd het wel opnieuw tot touw 8eslagen. Dan ontstond het z.g. "v e r s la ltouw " . Hen gebrui kte he t ook .1s vulling . 0 0 T kussens . die het sthsvielen van de tuigage .oesten tegengaan of als vullin8 in de stop1skken vOOT de klu isisten.

Plukst"~!1

aan hllt we rk (13-00-03). Naar oen

pren~

He n drik Nu_slI.

13-13

NEDE IlUNO 16,~t:-.---

.. ' o

,,,

, •

•

o .'

•

1 3- 14

VAARROUTES

V~N

ROTT ERDAM NAAR ZEE .

Zee~ hek e nd zijn de probl e ~en die men had. O. grote sc hepen vanuit Amsterda m via Pallp" s ovcr de Zui d erzee naar de rede van Texel te vlIren . Veel .inder lil bekend over de cOM pl fcD t ie~ dte bet Meebracht , OM een schip Ylln de af .e t i .. gen van "De Zeve n ProvinciĂŤn" yan"it. RotterdIl. in zee te b r engen. Op bet hierbij getoo nd e kall rlJe 111 deze rOute aangcg e ven.

RotterdaM en de ove r ige hay enp l sataen .. an de HaaaMo n d!ng waren alleen met kleine schcpen. Met cen geMatigde diepgang , be reikbaa r. Zodra het d e grote handels- en oorlogssc he pen . lIel ee n diepgang van on ge ve er 19 voet (5,38 lil) be trof, " .. s R"Lt e r dnll - evenmin als AMsterdaM - zonder het laaien van een deel van de vracht en bevapentng nJet te bereike n.

No 166.5 yoeren d e schepelI re chts tr eeks vanaf de "er! naar het HOI'ingvllet :In Rotterd8lo , In een c:on.e'llie ;: ,;;~~;1;66;.;' e. :~ ::~": de 1l0,' , ,:,;.H,eren vall de AdllĂ&#x17D;TlIl:ltelt cn sp rok en over het heL Hurinckv l led De burge~eeslers .rllgen ~aar aan de pslen op de Maas nog s t eeds be sto nd, Dat i n 1665 hel problee. nn veten wij u it een brie f van 3 Ylln de Ad. lra J ite it 1I0n de Ho : Ma: der Stoten ,all Later (166.5), toen dit obstBkel WBS ver" i jderd , konden de schapeIl du" rec:htsC r ee ks vlln de we r f naar he t Harlngv!let varen . Langs hel gebou" van de AdllirBlilel.t en de Hoofdpoort . be ide Ban de Oude lla.en gelegen , kw ..., bet schip bij het Oud., Hoofd op d., Maas. De Route van "De Zeven Pro.lnci;;n" 'IIn de Mllas nosr Zee , Gezien de haoBt w8armee de Ho: 1'10: Heren "De Zeven Pro.inci;;n" bij do vlooe wilden brengen, besloo t men .oor de kortste rOute Rotterd u m n8'H den Bri e l, Over ope n zee, naar lIo11cyoetslu is , OMda t het schip n08 niet van ~Ijn bo"a p.,ning , plle dig inv e n taris vas yoor~ten en dus een geeplanl had. ll aoguit was de strik t noodzakelijke ballast aan boord . liet enige risic:o dat .en liep. was de afwezigheid .all de bakens in de z e egaten, daar d eze door de .IJandelijkheden waron opgenomen.

13-1.5

Dit verklaarde oo k de ze e r kleine kans, dal het sc hip door Engelse sch epen zou worden o verv allen. De door "De Zeven Prooinciën" gen o,."n - hier~ocr beschreven route, was zeker niet de route , die zwaar beladen schepen konden volgen . De g ebruikelijke route liep als volgt: Was men a l s boven op de Haas aange k omen, dan voer ,.en .stroomafwaarts in de richting van het eiland Rozenburg, om vervolgens tussen d it eiland en de punt van' t Land van Charlols de Oude Maas stroomopwaarts te varcn in de richting van Dordrecht. HIer aangekomen volgde .. en de D"r~tse K l~ (toen nog een vrtj ondiepe geul) , het Hollands Dlep en het Haringvliet, langs Hellevoetsluis, nlll vervolge ns via het Goereesche Gat in zee te geraken . Journaal van één der zonen van M. A.d.R. Fom . Archief De Ruyter,

Toen "De Zeven Provinc i ën " op 9 octobe r 1665 door het Goereesche Gat naar buiten voer , "'8S de betonning opgeno.en. De beschjkbare loodsen weigerden het schip te belondsen, zodat Aert van Nes uiteindelijk vo or het helondscn hulp . o est zoeken b i j ter plaatse bekende .iSgerlui , die het schip met lB! voet diepgan g 1n 22 voet ",oter, al lodend het sat uitloodsten.

LILA.

Deze hele affaire had nog ~en flinke na sleep, want in de Resolubën van de Staten van Holland dd 23 october 1665 lezen wij bet volgende: "W aer op gedeltb e reert z ij nde, Is op het voorschreve eerSte poinct 80edtgevonden ende verstaen, dat d ' Heeren Geco~mit teerde Raeden sullen ",erden versocht ende gelast, gelijck de s elve versocht ende ghe last ,",orden by desen soodanigen ordre te stellen , ende die voorsieninge te doen, ten eJnde te n spoedichs ten de Tonnen in het Goere esc he Gat wed erom .. oge n werden g el eydt, ende van ti j dt tOt tiJdt sonderlinge sor ge dracghen , dat onder de Lootsen by de selve werdeode aengestelt altijt een ghenoechsamc quantiteyt van soodanige gee.p eri menteerdc moge ",e r den gevonden, om hacr functie in he t Goereesche Gat te kunnen ",aer ne~en , a ls mede dat de selve haer exactelije k ",111en im for~eren op de conduicte van de Lootsen die op het voorschreve nieu",e Sc h ip sijn ghe",eest, om het selve u~t te lootsen, ende naer ondervindinge de selve soodanich doen straffen , al s den dienst ven den Lende in soodanigen im portanten saeck sa] kOllen te requireren . " Het hier bovenstaande v er kl aard , waarom er zoveel tijd ,erloren ging tussen het ,"oment , ...... rop "De Zeven Pro ~ lnciën" zijn laatste geschut ontving en het tijdstip , waarop heL In zee kwa .. .

13 -16

DE VAARROUTES VAN ROTTERDAM NAAR ZEE,

ﾂｱ

1665 .

CD_EN IN DE

@ IRlOGlE VAN GOEREE

-----

---- ------ OE ROUTE IN '615 VllQR Gl!DTE li'HEI'Qt WlI!OITII!IW!,NMI! OENOQI!DZEE DE ROUTE "Q,,zEVEN:f!!!DIII!CIEN' WI IIITlJDI! NMII AlIIW! EN",!I fVOETSWIS _ ' - . ' _ OE AQUTE v, ~ ,IDIlN PROVINCIﾃ起' W. HEI.LEVOETSlUIS NMR OPEN ZEE

HET GOEREESeHE GAT VAN ZEE UIT GEZIEN,

1700 .

13,0002,

13- 17

Van YK schrijft op blz. 71 hierover : " ... is 't van des Bou ... - .. eeste~s ... erck de Scheerstrooken aan te bren gen. ' t Syn PLanken, breed 8, JO, of 12 Dui .. en, en 2 a 3 Dui .. en dik , 8aande in 't midden op de Holte van Schips onderste Uit ... atering, van vooren tot a8te ren, ter ... edersyden bu iten 0 .. het Schip, gevende he~ se lye aldoa sijnen Omt~ek. De Middellijn, die van d ' eene tot d' onder lIerd ge, is het Rigtsnoer* lIaar sy ter uitgebogen,

Uit dit stuk te kst valt het vo lgen de te constater en: dat de vormgeving van het schip door de ",eester-scheepsboulier ... erd bepaald. dat de sche er st rook niet aan de stellingpalen op de breedte van het schip lIerd vastgemaakt. dat de berghouten in het voorschjp vanaf ± ordinaat 26 lIat " vla kker" "erden gelegd (zie lij nen-speoten- plan) . Met enige kne chts bracht de scheepsbou ... meester deze scheerstrook nan ter hoogte van de uit ... atering van de geschutoverloop, op de buiten kan t van de spanten . De~e denkbeeldige lijn gaf over een groot gedeelt e van de lengte van het schip, de loop van de ond er ste berghou t en aan , die - ~oals hle~voor reeds ge~e8d - in het voorschip iets mee r .lak werden gelegd . Vanuit het bovenste berghout ~erd de loop van de overige berghouten, het ~rahout" en de fortuining bepaald; dus in principe alle lijnen aan de buiten kan t van het schip. Eén en ander .. et dien verstande, dat deze l ijnen niet volstrekt even ... ijdig la gen , maar naar de ochte~steven een weinig "uitllaaierden" . Het laagste punt van de scheerstrook lag op ± 1/3 .an de lengt e van het schip uit de voorste l oodlijn .

6~andt,

bj z • 464.

Het oplopen van de dekken lI e rd ook vanuit dit punt bepaald. De holte "erd vanaf boven kant k iel tot ond erk ant geschutoverloop in de zijde van het schip Remeten. Dit was Voor "De Zeven ProvinCi en": !1 voet holte onder het koebrugdek + S! voet hoogte van het k oeb ru gdek _ totaal 16! voet onder de geschutove r loop .

Rigtsnoer zi e tek . 40-00-01 na 65 en blz . 40-06. Onderstreping v~n de auteu~.

14-0 1

Alle o.e r ige de kh Oogces werden .anui t deze oploopltJaen bepaald , ook h et zakken .anaf de aeschut o. erloop van het achot van de konstabe l ka.er tot de apielel . Door het verachit in dekrondee. waS er oo k een .erschil tusse n do dekhoogten in de zijde en aidscheeps . De, H'or het llaken vpn deze tijd el ijk e schearatrook, benodigde planken zullen - wat hetreft het deel acht e r de holte sewone r e chte delen zijn ge ... eest, De voorst e delen z u11en nmd sezaasd zijn seweest. Bij fluitschepen lold dit ook voor de scheerstrook in het achterschip, Het dek van de geschuto.erloop ,ertoo nt een, 1n het .oo r s chip, forse tonrondte. Oa dit op te .enge n we rd de .1S81ng .an de beti ng en .oor mast recht lehouden en de dek rondte van de dek bslken in hoogte sanaapsst. Van Yk. bIz • 293.

"Den Bouwmeester aenoot .oor koost en Arbeid f600-0 - 0 .an 't geh e ele Schi I' Kenn e lijk was dit de be loning .oor het "vorllae.en" vao e"n ach1p bij een part iculie r e acheepsbouwer, die deze gä~e mi$te .

Van Yk , hlz. 72.

net aommlge meester- scheepsbouwers i n oorm&"olos hun colleSa ' s probeerde n te overtreffen, blijkt uit de volRende zinsnede : "OOI het schijnd dat de 80uw",ee$t", r 8 hel:- e e n Eer agten , al$ aJ .et ~eel Arbeids, en Hnuts kosten. eeniae onnut l e. , so niet schedelijke dra1en, asn 't Schip , weten te aeven," Het draait hier dus duidelijk oa het bo~enwaterschlp. Net ats In de hedendaagse jacht bouw ging het oa de freaie beliJning en de ~e rho udin&en van bij.oorbeeld het aaljoen, de loop .an berghouten, poorten, etc. Over de cons t ructie van het schip we rd aaper aeaproken. Dit wsa de verantwoording van de meester kne chten .

Van Yk , blz. 69-70.

"Ook kan ik niet sien wat Gelleenachap de Hekbalk .,et 't Schips Vlak sou hebben: dewl,jl het Vlak, al vond e Kial af , be gind op te rJaen, e n dan in de Ki.men oo k al ZO at an eenparig omgaat; slli ks dataen niet wel aou konnen segsen, ... aar ' t Vlak begin of Einde aoude neaen . • Do & in Hollands Noorder-kwartier . alwaa r ",en nog gewoon la 't Schips onderste Fatsoen. niet door Gente n . gelijk aan de Haaakant • • as r door de Planke n se \ .e . die oa 't Schip yallren aullf'n. te 8e.en . en by haar Boelen aenaa.d werd, heb Ik gesien dat bJ 50",.i8e Heesters nog SCheepen werden gebouwd, die, in ' t op, o[ o.gasn van de Killllen, oen Plank hebben , die al dapper ove r d ' andere Planken inkOllt. en IIldllar een ende Naad ,ee vd. Sulk5 dat het Vl ak . hier door yande Kimmen. schijnd onderach e iden te s i jn. nOl dese Hode heeft aan de "aa"kant, dasr de tl.a e ns, ae ~ het Vl ak eenpasrig Ollaasn, lileen inaang, 't 8een best agt.e."

'i •.

•

Onder a treping van de auteur . 1~-02

Met dit te k s t g e deelte e t itht Van Yk meer ver~aTring dan helderheid in zijn uitleg oveT de Hollandse scheepsbou w in de Zevent iend e Eeuw . Uit zijn betoog zou .. oe t en blijken , dat 'liln de "Maaskant" een revolutionaire wijze van scheepsbouw werd bedreven. Er z i jn echter geen doorslaggevende bewijzen aangedragen , dat de~e wer k wijze in de andere regio niet werd toegepast . Ook de .oordelen van de bouwvolgorde zijn zeer beperkt . Natuudij k kon men door gebruik .an de "centen" een groter deel van het onderwaterachip vor~geye" , ~aar het gcbeurde wel nog steeds op "het oog" . Het maken v a n ",allen van de spanten binnen de "centenkooi" en het maken van de spanten buiten deze kooi, het doarna io de kooi op hun plaats brengen en bevestigen van de~e spaotdelen, was zeer arbeidsintensief . Waren de spanten alle, of ~erendeels alle , op hun plaats, dan moest ~en altijd nog de aanJegvlakken - ~oor de zeer brede huidgangcn - aanbrengen . Ze k er in de kimm e n h a dden de spanlen de kerakter tre k ken van een "mulr!-kn1kspant" romp . Her is dus nog "aar de vraag of de " s pa nt e n e e r st " -.et h o d e de e f ficiĂŤntie va n het bouwen bevorderde. Va n Yk geeft ook hier nier duid e lijk aan , waar men de " sp"nte~ eerst"- .. ethode toepaste. Hij spreekt over de Maas k ant wel , maar over 'c Noorderkwartier - dus Enkhuizen, lIoorn en de Zaankant niet. Maar hoe was de bouwwijze in Amsterdam, Zeeland , en f'riesland? En over ~elk soort schepen gaat het hier? Wat de "scherpe" kil"."n betref t , zien wij deze ",ethode zelfs nu nog bij bepoalde platbodems . Uit het oogpunt van kostenbesparing is hec voor te stellen, det vooral particuliere werven de " h uid e er s t " -met h ode met scherpe ki .. men, als de voordeligste beschouwden. De opmer k ing van Van Yk, dat hij de r Ollde kiWI het beste achtte , zal vrijwel iedere scheepsbouwer met he .. eenS zijn , OIaer het blijft wel een duurdere k euze. Rest ons dus de vraag, ~aar werd de "spanten cerst" - ~ethode eerst toegepast? Bij de Admiraliteiten , d" VOC of bi j particuliere werven? En welk type schip ~as hierbij betrokken?

"V ANIlE SPJEGELS-PLIINX EN . "

Van Yk , blz. 90 ,

" Til ce d i ngen had ik hier by na re vermanen overgeslaagen : 't eerste, en dat de Bouw .. eester bet r eft, ia, dat alvoorens de Planken van Schips lIuid doet aanbrengen , hy de Spiegel, zo 'er ' t Schip een heeft, laal bekleeden ; want zoude dit naderhand niet anders als met meerder arb e id, en Tyd-verlies kon ne" verril:lt werden . De di k te dezer Planken mag een derde min der, dan dIe v"nde Huid, wesen , . . . . . ..

14-03

To t hie r p r aat- Van Tk ove r de norllale pl a tte lIolla nd.se apiege l, zoals wij die van de .ele Van de Velde tekeningen kennen. Dus niets a a n de hand. Hij vervolgt lie t: Van Yk , bIE . 90 .

" ..... als de Scheepen Br OOt, en , by ge volg, dese zwaa r lIoeten stjn , .ag.en die , 011 't onge.a k van b r anden , en butgen t ' on~ Kaan, uit een Geaond en Blad SOIiOlers - Einde, na een , daar tOe Be.aa kt e, Malle , kr om lacen z agen: ' t geen Ik , by so ... i8e , en volgens mtjn Oordee l, met Nu t , heb sien pr aetlzee rcn." Hie r zien wij wee r ~o 'n typl.ehe Van Yk ui tleg l De djkste huldde l en .an de grootste sch e pen wa r en t 4i dui. , dus de spieBel planke n hadden volgens zijn eigen opgave een dikte van Âą J dutll . De boch t in de spiegelplnnk waS zee r gering en kon ee n voudig Oyer de spiegel , wo r pen of wrangen en de r an tsoenhOulen worden gebogen , waarschijnlijk zelfs zonder re brand en o f te sto.en. Echte r bjj sc hepe n zonder spieae l, naar Engels aode l, lag d eze zaak Behee! anders. De huidBangen - waarvan hij h ie r de tegen de hekbolk oPBeho ge n elnden waarschijnlijk " aplcQalplan ken H noeat - Zijn inderdaad door hun so ms korte bocht , .. el ke oo k nog . oa k " sc hel u .. " .. as , ~ocilijk te maken en konden beter ge zaagd vorden . Zo zie n .. ij t e l k ens .. eer , dot bij de i nterpr e t a t ie va n Van Yk, ze er Qoed moet .. orde~ opaelet! 1

"VAN DI! STEL LI NGEN Van Yk , blz. 7 1.

STRICf.Rf.RINCE" .

~D ese

Spante n haar Plaa t s Benallen hebbende, ~ind stB het Volk besta .et, ter wedersijden ~8 n de Kiel, op Schips ViJ d te de Stelli n gen, of Stelae r lnBe te .ak en . De Stelling - staken, d ie na Sch ip s Greotheit kerter of langer moe t e wesen , 110gen 18ngs Scheeps 6 Voeten Y8ndon ande r en staa n , en die nen ook dversscheeps , 011 bequaamltjk te konnen booren, en ~o uten Insloen , na de Swaa r helt van ' t Werk , 4 , 5 , of oek 6 Voeten wijd te .. e~ en: ond er sc h e rp gehakt , en do or de hier voorsenee mde Wer,paulen, Plaats vo or haar, i n d ' Aarde , ge maak t .'lIJnde , werden dcor de Saa I tangen aangegrepe n , en .et Gewe ld daar ln aedreven. Wijders door sterke To uwen, de Joc ken ter gestalder 110011te , en Sc hips Beloop, aSn gegord, en BalkpJanken daar op Beyoerd , is ' t yan des Bcuw-.. eeaters werck de Sche e r at r ooken aan te brengen."

IHe r wordt d oor Van Vk u.itsluitend over de a t eJlinl cf steiger - r ond het sc hi p in aanbouw - lesp r oken . Daar waar hij schrijft " op Schip" Wij d t e" lI oe t dit worden opae~at als op de bree d te yan het sch i p en niet op de eJacte Oll tr ek ya n h e t schip te r plaatse. D e~e palen staan al tijd enige yoeten ~an de nog aon te bre nBen hu id af , om deze oBn te kunnen brengen .

14-04

Ongeveer evene e ns in de breedte .8n het schip stond een tweede r tj palen, afhankelijk van de afr.etingen Ul n het aehlp, o ngeVee r A, :> , of 6 voet wan de eerste palen rij af . Op e en geschi k t e hoo&te de seheeps.or. vol&end werden hier horizon t al e liggers ( " jocken " &e naa8dl .. et t ouw aan &esjord . Ove r deze ligge r s kwa .. een stevige houten we r k vloer , waarop de werfa rbe ide rs veil ig hun werk k o nd en doen . Uit niets blijkt hier, dat de a t ell ingpal en voor het opha nge n va n de tijdelij ke se heer struo k werden gebru i k t . In de lengterichting yan het sthip sto nden de~e stellln&pal en ongeveer 1 ,8 0 .. eter van elkaa r. Voor een s c hip al s "De Zeven ProvinciĂŤn " dus:!: 2:> stu k s ! De ste ll i ng .oest voldoende "werkvloer" bi ed en o. bouten, s p ijke r s, etc. te kun nen lns l aan. Ook .oes t e r ru i .te zijn o. kleine delen, bij .. poortdrea pels etc. te kunnen bewerken.

'A-a5

STATEN GENERAAL DER R竄ｬPUBLIEK DER VERENIGDE ZEVEN PROVINCIEN {GENERALITEIT} DEN HAAG

I R竄ｬKENKAMER

RAAD VI>N STATE

COMM . VAN DE STATEN GENERAAL MAGISTRATUUR VAN ROTTERDAM

STATEN VAN HOLLAND

GECOMMITTEERDE RADEN

I I ADMIRALITEIT VAN ROTTERDAM (MAZE)

fAAl. SCIjE EPSBOUW. UIT DELfSHAVEN.

HOUTHANDEL

OVERIGE ZES STATEN DER REPUBLIEK

SCHEEPSBOUWMEEST. J. SZN. VD. TEMPEL

EQUIFlIGEMEESTER DER ADMIRALITEIT

I HOUTZAAGMOLENS

MEESTERKNECHTEN TIMMERLIEDEN

I SPUKERS EN UZERWERK

KROMHOUTZAGERS SJOUWERLIEDEN

I BREEUWERS

TOUWPLUKWERK

HUISTIt04MERLIEDEN SCHEEPSBESCHETERS

I I

KAARTEN EN KOMFl\S' SEN NAV. I NSTRUM.

ZEILMAKEROJ. ZEILOOEKWEVERU.

CHIRURGUNS UITRUST. MEDICAMENTEN .

KOMMALIEWANT KOKSGEREEDSCHAP

lOUWSLAGERU TWW EN ANKERKABELS

KOPERSLAGERS. LOODGIETERS.

GEREEDSCHAP RESERVE MATERIAAL

BLOK EN POMPMAKERU. ROLPAAROCN.MARSEN.

NAGELS WIGGEN DEUTELS ETC.

THUISWERK

MASTENMAKER'J (STENWI RAS ETC.)

TUIGERU

BALlAST

METSELAARS. (OVEN VI>N HET KOMB.)

BO'TENMAKER1J : BOTEN .ROEIRIEMEN .

SCHILDERS. TEERDERS .

GROFSt04ID: ANKERS

GlAZENIER: (RAMEN KAJUIT)

GESCHJTGIETER'J MUNITIE j GE9:;HUT HAND VUUR EN STEEKWOJ'ENS

SMID: BOUTEN EN BESLAG

KRUIT EN LONTEN

BEELD EN DECORATtE SN'JDERS

WERF

KUIPER'J: VAATWERK

BEWAPENING

TDELEVERING

14- 06

ORGANISATIE SCHEMA BOUW. ZEVEN ' PROVINCIﾃ起'

.. ...........

AANBESTRDING VAN D8 BOUW DER SCHEPEN VAN DE AD MIRALITEITEN. Vanaf de ach ts te februari 16~J waren de Admiraliteiten in de Republiek door een Resolutie van de Staten - Generaal verplicht o~ schepen, die namens hen op particuliere of eigen wcrven zouden "orden gebouwd, publiekeltjk aan te besteden. Als rege l gold hierbij, dat een Admiraliteit in de st ad, "aar zij domicilie hjeld en het gebied, waarover zij jurisdictie bezat, via een openbare aanbesteding naar cen of meerdere a~nnemers moest zoeken, die het schip zouden gaan bouwen volgens een vooraf gemaakte begroting. Op deze wijze ... Ude de overheid , d ..... z . de "Generalitei t ", iedere schijn van corruptie proberen tc .ermijden . Deze aanbesteding diende te geschieden ten oyerstaan van enige leden van dc magistratuur van de stad, waar de Admiraliteit gevestigd ... as en enige gecommitteerden Van de Staten-Gener8aL. Ook de betreffende sc heep sbouwme es t er van de Admiraliteit WaS als specialist bij de aanbesteding betrokken. De aanbesteding wa S geheim! Het enige houvast voor deze Commissie betreffende de bouw van het SChip ... as, het door de scheepsbou ... meester van de Admiraliteit <>pgestelde bouwbestek, een z . g. " certer" , ... aarin de af metingen van het schi p , de versch i.llende dekhoogten , hoeveelheid bewapening en de afmetingen van de hoofdverbanddelen waren vastgeLegd. Heestal betrof dit alleen de rolOp van het schip , het z.g . "hol". Masten, tuigage, invenlaris en bewapening kwamen nooit in het certer voor . Hiervoor werd en dOOf de betre[f end e leveranciers aparte begrotingen geMaakt. De uit de aanbesteding voortkomende prijs betrof dus alleen het "ho l " . SLechts bij zeer hoge Uitzonderin g .. erd een prijs van een co mpleet schip genoemd of z091s .. en zei: "zoals het schip in zee liep". Op de bovengenoemde Resolutie van de achtste februari van de Staten-Generaal ... erd door de comMissarissen van de Admiraliteit op achttien februari een amendement ingediend. In dit amendement stelden zij voor, de aanbesteding niet ~eer geheel publiekelijk, Ma~r alleen nog binnen de kring VBn de be trouwba re particuliere sche epsbou ... ers te houden. Dit a ~end e~e n t werd door de Staten-Generaal aangeno~ enl Het argu~ent van de Ad~iraliteiten was, dat ~en op deze wijze onbetrouwbar e ele~enten buiten de aanbeateding kon houden om zo voor de Staat een k ... alita tief hoogstaand eindprod uc t t e waarborgen. Zeker zal een Admiraliteit wat dat betrof Becn risico'a hebben genomen. De particuliere a anne~ erswereld in hun omgeVing wa.s niet zo groot en door lokale politieke en economische invLoed " n hadden 1I8nnemers uit andere scheepsbouwcentra weinig kan s .

l~- Ol

De aanbeatedingen vo nden bij yo orkeur ln de zomeraaanden plaats, zodat de aannemers nog voo r he t aanbreken ysn de wi nter het benodigde hou t bestel d en in hui a ko nden hebben . Oo k het yele benod ig d e ijz er werk kon da n a lyas t wo r den besteld . Had de Ad _l r alitelt zijn keu~e ge_aakt en noead - bij grote , veel kapitaal vergende he t ,aok aeerdere aanoea er s - . dan kreeg . betaling en een "goede aoaae o p d e hant ", Dm het we rk t e kunn en star ten.

een aanne_er beprojecten waren eo een be l ofte van een voor s cho t dus

Het werk op de we rf ston d o n de~ toez i ch t vsn de schee pst iaaera.n van d e betre ff ende Admiraliteit . Hij was de abso l ute autoriteit op d e we rf, be t reffe nde de bouw van schepen e n was uiteindelij k vero n twoordelij k .oo r de voragevlng e n de constructieve kwal i t eite n va n het schip . Dat de hiervoor lenoe_ de wijze von aanbes t e d en toch no g a an leiding kon geyen tot ne rkw aardlge toest an den . be wijst het volgende voorva] , De Adal r alitalt va n Rotterda~ had ge heel volgens de voorschriften In ]653 het &11 .. l r aalsschip de " Eendracht " (voor M.H.Trolllp) binnen de k ri ni van bet rouwbare aanne .. ers aanbest ee d. T.,en de o l'dr oc h t aan 'I\n van he n YOOT de son .. a yan f 56.000 , 00 werd gegund e n daarb ij de nBa .. van de bouwer o penb aar ~ e rd gemaak t , bleak deze de e ige n sc heepsbouwm e e st er van de Ad .. ir alitelt , Jan 5a l ollonaz . van den Tempel te zij n. Het kon n'let anders , of het Colle ge lIoet hiervan op de hoogte zijn geweest. De Ho, MD, Heren In Den Haaz dwong en de Ad a ir al i teit he t c On tract ongeidil te ve rklaren , ond a n ks de vertraging, die de r eeda aangavange n bouw zou o plopen . De aanbe a t e din g aoeat nu publieke l ijk pla a ts vin den. DI' yoorwHarda , dat de nieuwe aanneaer de r e eds gekochte houtyoorraden over ,"oest nemen van Van de n Te _p el . Tromp , gesteund door het Ada i ral lteitscollege , kwaa nu in actie e n ate ]d e dat Van den Teapel de enise aeeste r- schee pstl aaera" n w" " i n de Republiek, die e en kwa li t a tief goed oo rl olasch i p kon bouwen. Men b l ee f achter bij het bealuit . e en nieuwe publ ie k e aanbesteding te houden. Toen Van den Te a pel ble rop prote s teerd e . werd hij .. et onts l ag bedreigd. Doch o ndanks deze bedreiging, k r eeg h ij eniio t ijd later een toelage ~ a n f 1.800 , 00 en de leiding o.er de bouw , die ultelodelij k was geSund san een co,,b lnatle van acheepa tlamerl i eden uit Dordrecht. Z IJ be dongon f 59 . 500 , 00 voor de bouw van het schip in een lera:ljn van ac ht aaan den . Uun begrot i ng was dU B f 3 . 500 , 00 (]) h08er dan die van Vsn den Tempe ]. Verleleken bij de co r ruptie b in nen de toenaalige Engelse Admi r alitei t en haar oa8evlng , va lt dl~ inc.ide nt volko_en In het nie t .

15-02

Men leze hie~oYer het dagboek van Sa.uel Pep,. (1633-1703), O. a. secret aris yan de Nav, en lid van het Parleaent. Wat eehter oye r duidelijk uit het voorgaande blijkt , dat ondanks het drelge.ent tot onta l ag en o ndanks de .e r .eende frauduleuze handelingen bij de ee r ate aanbesteding. Van den Tempel toch de enlae bleek te ~ijn. die In staat was een oorlogsschip .an het eerste char ter als de "Eendracht " te bouyen . In 1665 blijkt z i jn zoon deze bijzondere kwaliteiten eveneens te bezitten en levert een In die tijd onovertroffen toppreatt>tie binnen de Republ iek op scheepsbou wgebied. namelijk de bouw yan "D e Zeven Pro.inclĂŤn".

15-03

liET SCHEEPSBOUWERSGESLACHT VAN DEN TEHPEL TE ROTTERDAH.

Het is vrij aannemelij k, dPt reeds voor de eeuwwl~ sellng van de Zestiende naar de Zeventiende Eeuw te Rotterda~ al scheepsbouwers uit het ges l acht Van den Te.pe~ In deze tak van indus trie werkzaa. waren. In de Gif te boeken no. 481-6 05 , aanwez ig in het Ge.ee n tearchief t e Rotterda., 'inde n ... i j een lijst van kopera ~an "e r ven" 8en de Scheep.akersheven . fn deze utt 1613 s temmend e !tjet :den we, <IB t de erven, de nUII.ers 16 tot en liet 24, elk 20 voet breed en 180 voet lang en qua oppervlnk groot genoei , 011 "ventu eee l e eIP flinke wer f ",et opstall en en houtopsl88 te kunnen huisveBt en , sekocht ",erden door twee particuliere scheepsbouwers, te we te n: Sa10.on J an sz. (va n den Te.pe l ?) en zijn compagnon Andries Wi ll e.sz. vOOr de so ... " ~an f 3.840,00.* Deze Salo.on Jansz. ko.t in hetzelfde archief oo k ~oor in het "Archief van de Weeska.e r ", 16 Juli 1611 , 00. 388/147 . Daarin is te ytnden, da t hij woor f 500,00 ge r eedschap en voor f 800,00 hout bezat. Vrijwel ~eker was deEe scheepsbouwer Snlomon Jans z. , de vader van Jan SalOOlonsz. van den Tellpel, de acheepsbouw.eester, die zo wij wet e n reeda voor 1613 OP de werf van de Ad~irBlitei t Op de Maze ",erkz8am was. Deze laatste , veel genoe.de scheepsbou wer geno ot een groot vertrou ... en van de co •• iss ari ssen en ad.iraals der Ad.traliteit. Zijn grote kunde bewees hij .el o . a. de bouw van de beroe.de ad~!raalaachepen "Ae.il!a", " Brede rode" en "Eendracht". Zoals ta verwachten, lag zijn speciali tei t in het bouwen van 00 rlos sschepen . Maarten Harpertsr.. Tro.p schreef in een brief aan da Ilo: Ho: lieren der Stltten-Generaal over heli: Res . "A lsoo sen b ij e"peri ent e he eft bevonden dat de lIe.nichvulStatendlshe schepen van oo r lole bij heli, voor desen (De Adll ir aliGe ne raal, teit) gellaeckt , altijd sijn geweest ende noch Jn we sen 8ijn 24 .aart de best beaeljlate, wel te r hant en bequae •• t e ten oor loge, 1653. <Iie ... ij in ' t Lant hebben g"yonden." Ook lande l ijk behoorde hij dus ~ot de beste bouwers, die ~e n kende. Ook na de affaire . et de aanb astedi ng (zie blz. 15-02), blecf zijn reputati e als bouwer volladig ove re ind en bleef ~en dankbaar van zijn die nsten gebruik ~aken.

•

Volgens de protocolnu •• ers (16 tI. 24 dus ) in het Ge.ee nte-a rchie f van Rotte r da. zijn dez e percelen nadien, in heL .i dden van de Zeventiende Eeuw, owergegaan In handen van de VOC.

16- 01

Jan Salo .. onS2 . van d .. " Tempel bouwde in 1661, waarschij n l i jk reeds op hoge leeftijd en na e~n di .. nstve~band van meer dan 47 jaar , zijn l aatste s chip . Na de bouw van dit schip , de " Utrecht" of "Wapen van Utrecht " , lang 116t voet , breed 28t voet , hol II! voet en be .... apend met 36-38 kanons, komt zijn naam niet meer voor in de archieven . Toen in oct . !nov . 1664 door de Ho : Mo : lieren en de Admiraliteit de beslissing werd genomen 0 .. op de Ad .. iralitei t s .... crf te Rotterdam het kap i tale schip van h et grootste charter, "De Zeven Provinciën" te bouwen , dui k t .... eer de beroemde naam Va" den Te ll pe l op. Nu ec h ter is het Salomon J a nsz . van den Tem pel , .. et dezel f de voorna .. en als de particuliere scheepsbouwer (zijn grootvader), die in 1613 de erven aan de Scheep .. akershaven koch t . Deze Salomon Jansz. vlln den Tempe l wa.~ de nieuwe scheepsbouwmeester van de Admiraliteit Op de Maze . Met grote ~ekerheid waS hij de zoon van Jan Salo,"onS2 . , zijn voorganger op de .... erf . De "naOl Van den Telllpel als bouwer van "De Zeven Prov i nciën " is op minstens twee plaatsen in het Algeme e n Rij ksarch ie f t erug te vinden , nu",elijk in het Archief der Admira li teitsco l leges onder de nu",,,,ers XXX I X~115 en XLVII~17 . De uitstekende reputatie van zijn vader en de .aak binnen de familie bl i jvende kennisoverdracht van vader op ~onn , zull e n vnnr de Admiraliteit onget .... ijfeld r edenen zijn ge .... eest , om he", op deze belangrijke po s t aan te stellen . Het is vrijwel zeker , dat hij zijn theo r etische opleiding van zi.jn vader heeft genoten . ZI jn praktijkopleiding zal h i j op de Admiralitei t s .... erf hebben gehad . HiJ. was het, di.e uiteindelijk bepaalde, hoe "De Zeven Provin~ cien" zou worden vormgegeven , voortbordurend op de succes-ont.... erpen van zijn vader. een groot dee l van de ont .... i kk eling van de fameuze Hollandse twecdekkker komt zeker voor rekening van de familie Van den Te .. pel . Ook deze S~Jo,"on Jansz . van den Tempel blijft vele jaren in d i enst van de Admiraliteit . Na een diens t verband van 26 jaar verliet hij de werf , waaT hij in die tijd 22 schepen had gebouwd . Tijdens z i jn ambts t ermijn verhuisde de werf van de Nieu .... e Haven in 1688 naaT ' t Reuzeneiland in het Boerengat te Rot t er ~ d a [I • In 1690 werd hij opgevolgd door de mee s ter - sch e epsbouwer Van Leeuwen .

16 - 02

Het geslacht VII!! den Tempel is dus onafgebro k en gedurende een periode van 73 jaar op de werf als scheepsbouwmeester actief geweest en heeft in hoge mate aan de ontwi kk eling van de Nederlandse scheepsbouw in de Zeve n tiende Eeuw bijgedragen! I Hieruit valt te constateren , dat acht~r de successen van onze vlootvoogden, eetl do or uitstekende scheepsbouwmeesters geleide s cheep s bouwindustrie heeft geSl aan, die deze successen op ze e mede mogelijk m~~ktenl TAA~OMSCHRIJVING

VAN EEN MEESTER-SCHEEPSTIMMERMAN,

De hier volgende ta~ k o ms chrlJvlng uit het Algemeen Ri jks8r<:hie f te Den lla ag , geeft een duidelijk inzicht in de verantwoordelijkh eden van een meester - scheepstimmerman cp de Admlraliteitswerf te Rotterdam, De i n dit s<:hrijven genoemde Hendrik Mae" ko mt ni et voor in de li,j s t vo n mee st er-s<:heepsbouwers op de Adm i ralitei t swerf te Rotterdam, Waars ~h ijnli j k WBS d~ t e~n gefing eer de naam voor deze "~oncept"-ta"ko .. "c hrijying. net merkwaardige is dan ook, dat deze " inst ru <:tie" i n 1[,74 is opgesteld , terwijl Salomon Jansz, van den Tempel toen a l vanaf 1665 op de wer f in dienst wa~ en daar tot 1690 onafgebroken in dienst. is gebleven , Ook voor Van den Tempel zal een taa koms<:hrijving , zoals de hier geplubliceerde, zijn opgesteld, Naast deze taakomschrijving werd door de scheepsbouwmeester ook een eed van trouw aan het Admir a l ~ leitscollege afgelegd, Salomon Jansz . van den Tempel .. merman Van L ~ euweh .

in 1690 opge vol gd door meester+

s c heep~tl

Hier volgt de i nstructie, " Instru~ t .ie

waer naer dat Hendrik M , Tim",erl1an yan het Ed ele Mog, Colle gi e ter Admiraliteijt resideer end e binn en Rotterdall in het w.. arnemen van zynen dienst hem zal 1100ten reHU~laes

~ee ren , "

" In den eersten zo zal aan den voorn' Mr . Ti.merm an, 0"der behoorlijken In.en t a rl ~ werden overgelevert , de 'oornaemste Materialen van houtwerk, yserwerk , gereeds~happen, ende alles wat binnen de se Stad, code op Hellevoetsluijs tOL 's lands Ti ..,.e,' wer"en is behuorende , ne .. ende a 1.l es onder ~i j n be ... aringe, besorgende dat alles behourlyk ... erde Rellesnag ieert* , geel1ployeert en ge<:ooserveert," I,

* mesnagleeren

beheren

16-03

, "V"o~

alle de voors: voornaamste Ma~erialen, ende behol'ften tegenwoordig .... sende in ' s Lands Magasynen , ende Tim~er .. erven ~al den voorn : Timmerman , op de Boeken van 's Lands Werff werden belast . ... lslDede successivelijk gedebiteert. voor de Hat er ialen behoorende tot d e Timmeringe van de Scheepen dewelke vervolg ens op de Werven werden gebragt . ende onder zyn e bewaringe gestelt, ende z al den voo .[o : Ti., "'CTIIl Un, van ,"~and tot ~Iaand de consutllptie der voors : Materialen, op de >'"Q'-S' Boeken doen afschrijven, ten eyode den Raad tot allen tij den behoorlyke kenn isse kan bekomen van de constItuti e van de "ueTS: TiIlOl"n,erven ."

"Den voorn : Mr , Ti .... er .. an zal gedurig zijn npaigt houden , op alle de Scheepen, Jachten, ende !'regatten Chaloepen , ende Boots, zo veel over die geene dewelke Leggen binnen dese S ta d, als op Hellevoetsluijs, gevende van den toestand van all e s a an den Raad behoorlijke notificatie t e n eynde deselve ~et kcnnisse van haar Edele Hogende, ofte hare Ge colImitteerden, behoorlijk "erden geti", .. er t en gereparcert ."

"Den Hr . Timller .. an z a l zo veel Ti"",erluijden aanneemen , a Ls hy zal oordeelen tot de T1"",erag1e die hem "erd aanbevoolen van nooden t e zijn, en deselve wederom afdanken zo "anneer haren dienst, ende arheijt kan lIi ssen besorgende dat het Land van k loe k e . ende bequalle Ti1ll~erluyden "erden gedient. sonder uyt gunst ofte andere consideratien· te admlt t e ren**, aantenemen of te continueeren eenige onbequa1le Persoonen."

"\)en VOOrI, : ~lr . Timllerllan zal den Raad , ofte ders.,lver Gecomllitte e rden, getrou"elijk adsisteeren, in het in koopen van hout"sren ende andere .. a t er ialen en de tot de minste pr ijse 110gen "erden voorsien, sonder ~elY e r een ige leverancie te ,"ogen doen, ofte in ccnige Leverancien te participeere n, directelijk ofte indirectelijk , onder "a t prl!t.ext het ook zouden lOOg en "esen, nogle ook van eenlge Coopl: ofte hoedanige Persoonen het zoude mogen "esen, ontfangen cen i g e g iften. beloften, geschenken , kle !n ofte gro od , omme tOt eenige leversncie" te " e rd en gead"'itteert, met eenige Tn ko op te "crden gefavoriseert*" , "fte ",et een i ge aannellinge, en b~stce ding e Il ebentficeert**, ",aar zo "anneer hem tot dien etJnde eenige offr e s ofte presentatien " erd e n gedaan die t e "efuseer en , ende daar van aan den Raad k ennis> t e geve". "

• constderatien e ren ,. ", admitt favoriseren

beniHcer en

• over"eg -ingen • toelaten • begunstigen gunst be"ijzen •

"""

16-04

"Alle Chouwers . Tt •• erluijden , en ArbeJcsluJden, werkende aS" ' 11 Lands Schee" .. n, ende op de \Ierven zullen den Heester Tt .... r.an, ofte de gene dle door he. of haar werden gestelf anelen gehoorsa.en ende die lenen di e sulks kosen te .... ijgeren . of t e haren dtenst en .. erk niet nas r behooren ko aen ""arle-

ne.en. zal den woorn: Ti.ser .. an, eijgener nuthortteijt urt ' s Lands dienst en w .. rk ontslaan . " 7 "Za l yan a .. lyken :'OTien, en doen loesten, dat ' s LandlO behoeften , ende Materialen niet werden verwaarloost verminde r t ofte aesloolen . dat _ede den afval en de matertalen, dewelke niet en konnen verden ve r orbe l jt , ten behoeve YBO den Lande verden gehenificeert."

"Zo "noneer de n ,,{. TI.se r aan zal oordeel .. n, dat eenl ge Scheepen dienen te we~den overgehaalt, getimmert ofte lerepareert, Sa zul hij daar van aan den Raad kennl sse geven, ten etjnde haDr F.edele MOIende als dan ordonneeren dot zodanigen werk werden ged"an onder de opstgt van zodonlge Hoe,e n als den Raad in de~ tijd , daar toe zo t gGedvi nden te eom<Aitteeren ."

"lieD

TI.ller""n werd .. ede geauthoriseerr , ende omme daar op goed reguant te nemen dot de Waker s op ' s Lands Scheepen , hllren dien.\lt behoorlijk ka ... n wllar~ ene .. en . Zo wel in het bewllren yan des .. lye Sc heepen als het ve r lugt .. n en reijnlgen, ende schoonhouden vlln deaelve, ende daor aan gebrek vin~ dende den R.ad te. doea behoorlyke advertentie , ten elJnde door haar Edele Hogende d aa~ [egens werde vooralen , ende de nodtaa ordres gesta l t." Me este~

8e Qu91 Iflcee ~t ,

Heester Ti •• ersan ea zal niet YermogeD nOl in 's Lands dienst, o fte to t yerrlgtinge ysn ~yn parti~ culiere zaken vlln huijs te reijsen, ofte yan ' a tands TI.~ merwerff te sbsentearen , ofte tot eenige part icu l iere diensten, 'l sij het aanneMen ofte .aken ysn Scheepen laten e.ploijea ren , ala met kennisse en speciale perelssle vsn den Raad, ende reij sende tot bevorderinge YSn ' s Lands saken , ~al sulks doen, ten _insten eet kennlsse yan des Heer Preesidl!erl!nde , ofte de Heeren Ceco.~ ltt e erden ove r de Ti~.erllgie.~

~ben

"Eyndal1k a ade ten lasaten zO zal den voorn ' Hr . T i.~er .an , aet haar Edele Moge nde derse lv er CeclI~mlt t e er d e n, en Mini s t e rs onderhouden alle goede Correspondentie, deselve In alle voervallen dienende

16-0j

van advijs, ende advertentie, betragtende 's Lands ",eest e dienst, en advantagie, ende doende in goeder concientie alle ' t geene een goed getrouw ende eerlyk ~lr, Timmerman van den Lande schuldig is, end~ behoort te doen , tot welken eijnde, den voorn: M , Timmen,an op dese Instructie sal doen den Eed van getrouwigheijd .

Aldus gedaan en gearresteert ter Vergader in ge van den Raad ter Admiraliteijt tot Rotterdam den 23 November 1674," ~~':'~'_dus,

dat de ,"eester-scheepstimmerman van de werf ook verantwoordelijk was voor de werf en de werkHellevoetsluis.

Bij de benoeming van Van Leeuwen in 1690 zien wij, dat naas t of onder hem voor Hellevoetsluis een eigen mees ter - tim merman .. erd benoemd. De in punt 10 vermelde bepaling, be t reffende het "van huijs te reijsen , ofte van ' s Lands Tillmer"erff te absenteeren" grenst aan huisarrest! Nergens staat vermeld, dat de scheepsbouwmeester verant"oordelijk is voor de vormgeving van de nieuw te bouwen schepen!.

16-06

Uit de hieryoor yermelde In st ru ctie , hetreff ende d e taak yBn de mees te r - sc hee pstlame r man hllj k t , hoe~ e e r de~e qu a ~ijn bewea lnl s. r ijh eid w89 hek not , Ket hier volgende eo tract aeeft een oye r duidelijk beeld van deze maatregel in de praktiJk,

TI",.,erlieden Sc hee pa T immerma n EXTRACT ui t het Rellater der Res~lu t ien van den Raad ter Ad m , op de Ha.~e. D1NGSDAG 22 Septembe r 1671

fol:

\38,

Ver.its in de Vergaderinge i s onderyonden, da t den Hr , Schee psti mm e r ma n Sal o.,on van den Te.,p e l , he. onderwond n u en dan buit e n kennisse va n da He er en . a n den Raed naer Hellevoe tsl uf S te reijsen, onder he t voorge ven van da t hy t o t Hellevo etsluys op de Rep ara t ie vande Schee pen van Oo r lole de ese s Col le a l e aldaer eenlge oT dre had d e te s t e ll e n , ende ve r mits a l d ae r tot Hellev oe t slu i s , .. annee r een lae Repa r atie aan de ~theepen aos t e "orden Kedaen, altJd .. en H . Knecht was . ace e r ende -, o. op de Re paratie e nd e Cal f a tlnge opzich t t e hebben , Zoo is na ar de l ibe r atie , ende sedaane o •• ra se g oedg e.o ~den ende verstaan da t a~n den voorn: H • Scheepsti .. aerm an van den Te.pel seene vacatien •• altoos zullen .. o rden Koedsedaan, als die geene, d ie hij met speclaale o rdr e ende last van dFsen Ra a de sal h e bben sedllen, oo k dat hy H . Scheepsltmllerllan tOl He llevoetsluys s ee ne Repa r atie , of tl mm erasie aan eenise Scheep en yan oorlose en z~1 hebben te doen.

-. -,- ,• -.

.ace rend e · ontb r a k vacatien a daRRetdvergoedlngen

16-07

Onde~staande

voor

lijst omvat de schepen , gebouwd door Van den Tem pel S r ., deze be k end zijn .

zove~

d i a ..

" Amsterdamse voeten.

Onderstaando lijst omvat de schepen, gebouwd door Van den Te _ pel Jr . en is afkomstig ui t een handschrift van Pieter Paulusz . van Zwijndrecht (17 1 1-1790) , aanwezig in het Nederlands Scheepvaartmuseum te Amsterdam . Een soortgelij k e lijst kwam ook voor in de nalatenschap van de constructeur der Marine te Rotterdam , G1avimans.

" " "

,oe

'" '" '"

" Dortregt"

'" "0 '"'" "0

, 40

)

"Ro tterd am" " Gor kum" ( " Gorithem") "Admir aal Generaal" " Maas" "lIon selaa rsdijk" "Velu"e" ("De Vloo " )

""33 40 ""35 "

,,'

32;

J2)

â&#x20AC;˘

'" '" '"

401

"""I

""I " ". "." "

" ,,'

"" "40SO

'"" "oe

"."

1666 1666 1666 1666 1666 1667 1667 1667 1667 1670 1" 7 5 \1)7<1 1 1;7<1 16R4 11)~4

1684

Amsterdamse voeton.

16-08

". ....

De "BTiel" "as het laatste schip, dat op de Ad .. iTllliteits"erf aan de Nieuwe Haven werd gebou"d . De "ProYincic Utrecht" "as het eers t e schip, dat op de nieu"e Adl11raliteits"erf aan het Boerengat (voorheen " Huizengar") "eTd gebou"d .

Op 26 jan. 1690 ... erd Van Lee uw en aangesteld als scheepsbouwmeester te Rot t erdam; zijn tTacrement bedroeg f 1 . 000,00 ' s ja ars. Hij na", hierbij de leid;ng over van Salo",on Jansz. yan den TeOlpeI. Het eerste schip, dat Van Leeu"en bou"de "as de "StarTenborg". Eveneens op 26 jan . 1 690 werd Cornelts Gerritsz . de Vlugt aangesteld als meester-tlO1merOlan te Hellevoetsluis .

SCI!EEPSBOUWMEESTERS VAN DE ADMIRALITEIT OP DE MAlE . Scheepsbou wmeesiers , wel l e wel schepen voor de AdOliraliteit hebben gebou"d , OIaar ~"n "ie niet be l end is of zij in dienst van de Ad~iraliteit "aTen: Ilendril Jorisz. Jan lIarmansz . Witteri en S3100l0n Jansz . van den TeRlpel . Scheepsbouw",eeste~s , wüa~van ",et zelerheid lan worden gezegd, dat zij in dienst Van de Admiraliteit werk t en:

Jan $aloOlonsz . van den Tempe l Salomonsz. Jan van den Tempel Van Leeuwen Pieter van ~w1jndr e cht Paulus van Zwijndrecht Leendert Van Zwijndrecht Piater Paulusz. yan Z"ljndrecht Pletcr GlaviRlans Cornsz. C.Soetenlleer

vóór

1640- 1665 1665-1689 1690-1703 1704-1719 1719-1750 1750-1764 1764-1790 176l-179g 1795 - ??

Al le schepen van de ache penlijst en , die genoeOld zijn op de diverse pagina's van no 16, zij n gebou"d in Amsier~aOlse voeten . Vóór 1653 "as de Ro tierdamse voet 12 duimen , na 1653 "as deze II-duims en yerschilde weinig OIei de Amsterdu~se voet!

16-09

LIJST VAN SCIlEPEN , IH!UE TUSSEN 1596 EN 1665, KET JAAR VAN DE INDlENSTSTELLING VU "DE ZEVEN PROVINClf:N" DOOR DE AOI'II RUITEIT OP DE I'IAZE TE ROTTERDAM WAREN GEBOUWD O~' VAN ELDERS WAREN BETROKKEN EH I N DIENST VAN DEZE ADMIRALIT EIT WAREN GESTELD.

• • •

1600 1601 16011621

••

"Holland1a"

"G r oene Vliegende DrIleek" "ZeeclIl ff" "Prin s Hendr l ck" "M"echt ."n Dordrecht" "A".ill"" "00.1 fijn"

"Gelderland"

,'""

"Dordrecht." "U trecht" "Over i.J soe 1"

'00 '00

"Gelderland"

"Goriche .. " of " Gorkum " "Rot t e rd nlll" " Prinses Roy",,1 Mnrla " " NIj.,,,g,,n"

" Brede r ode" "Prinse s Lout",,"

"Eendrach t" "H08i", j .. cht .

13'

12 12' 8 8

9'9' 9'

'06 '06

'06

'" 'OS

'" ."

26' 17'

" Sta r"

"Kal.ar Sleutel " "Konin, Da_ld" "Liefd e " "Kaaad .an Dordrecht" " Oranje bo o." , b r ander. "Pr ln,," (bUitge •. ) (.e rl. gea.)

" " " n

1-4-32 )2-40 30-34 54-59 36-40

'08

'" "

25'

"D e Burcht "

150

16-10

" "" "" "

'" (opaeapr. )

" " 40-46 32

"Gelderland" "Gerechtl,held", galjoot . "Holland"

56-72

1629 1629 163Z 1632 1636 1636 1636 1638 1639 1639 1639 1639 1643 1645 1646 1646 1647 1648 1649 1652 1652 1652 1652 1652 1652 1652 1652 1652 1652 16 52 1652 1652

vervol g

Amsterdamse

voe~ en.

De doo r de Admi ra lieeit gehuurde sch epen s t aan ni et in deze l i js t yer.eld . Bovenstaande lijat is ove rg enomen ui t:

â&#x20AC;˘

Dr . Joha n E. Ellaa: De Yloo tbo uy in Nederland in de ee r s t e helft Yan de 17e Ee u.. , 1596Âˇ1 655 . (dit zijn de e ers t e zes sc hepen geme rkt met een .) .

En de r est yan de l ijst uit: A. Vr e ugdenhil , Lia t a of M en ~ of ~ W8T, Part IY , Shi ps o f th e United Ne thed nnd s . 1 6 4 8~170 2.

16~

LIJST

V~N

SCHfPfN Mrt HrTZfLFDE BOUWPROGRAMMA ALS "DE

ZEVEN PROVINCIEN" , WE LK E GEBOUWD ZlJN 1N DE JAREN 1&66 EN 1667 B[J DE M~ZE TE ROTTERDAM .

.. '"

c, •

NAAM llelft" " Dordrecht "

Holte

"" -

"--

,., ---

030

HE~"dracht"

"Fortuin" (bunder) "Gelderlllnd" "H ele na" (brander) Hij.egen" "X .... rtier " La.,.etje Kw ee k" (brander) "Loral G~orge" (Eng . prijs) " LiJdzaa.heid " (brander) "Maagd Dordrecht" "Pro Patria " (b rand e r) "Reus" ( br ande r ) "Ridderschap !tolLand" "Schiel .. nd" .. W.. ssen .... r" .. F....... (gnauw) "Keizer" (a,aljoot) Lends lIelwaren" (g .. ljoot) "Schied ..... (brander) "Voorzichtigheid " "Vrijheid" (t t) "Ze~pa"rd" (galj oot

.',

Breedte

.,l

050

, SO -

'" '" -

050

""-

" "

8ewa . 62-66 SO

16-80

""bO-68 -

-oot

., 66

" -

•

74-8lo

74-80

Bouw • 1667 1686 1690

169lo 1 '1

16 67 1 b66 ?? ?? ??

1695 1661 ??

1690 1694 1681 1&7 4

11 11

]&89 1&90 ?1

Amsterd .. mse .oeten , Oe pronkjuwelen ven onze Ze.entiende Eeuwse zeemacht werden over het " l ge.een op de werwen yan onze Ad.lr .. l~ t eit en gebouwd , De scheepsbouw.eester, die op dllt .o~ent de leiding had , bepaalde - buiten de af.etiagea - de wo r .gewlng van het casco en de constructie . De vor~ge11ng gesch i edde gehee l op ge~oel, or zoals sen Dok wel zegt: "op het oog" . De kennis, o. deze gegevens te berekenen, werd ~Bn geslacht op gealacht doorgegeven. Dat de Nederlandse scheepsb()u ""eest e rs in staat weren kwa lita_ tief zeer goede schepen te bouwen, met voldoende draag . e r.o aen en stabili te i t en binnen de ,"oge lijkheden di e Onze kustwa teren qua dlepgsng boden (" 18" voet diepgang wss toch .. el de li.iet) yerdle nt ona diepste respect. De werkWijze yoor de bouw van deze grote schepen heef t zich, on danks buitenlandse in~loed, tot 'er in de 1ge Eeuw voortgezet . Totdat u i teindelijk betere theore tisch e inzichten en het ~oor .. f tekenen vsn de schepen geseen goed werd. 16-1 2

KOSTPRIJS VAN SCKr.PEN . Uit een Resolut1e van de Stoten van !lollsnd dd 16 oug ustus 1~52 blijkt, dat een sc hip VOII het eers te charter, long 134 voet , zonder be~Bpenini, in totaal f 56.250 ,00 kostte. Deze

to t oalso~

wos onderverdeeld 1n de .olgende POSten:

het " schee pshol". dit i s het CIISCO . het ijzerwerk: spijkers , bouten. put t ings, r(lerbeslog. onkers. ,ondhouten : .. ost en , ra's, boegspriet , etc . kalfo Bt ,"lIte r 1001: pek, tee r en mos. beeldhouwwerk. anke rk sbels en tuitouwen. stoand en lopend wont. blokken , po. pen en ~o r sen . k o.passen, v l oggen en lon~a r e ns. ko.bui. en ge r ee dschapp en . huisti •• erwerk voo r kajuit, h\1nen, etc. zeilen, (2 ste l) . ku i pwer k , ( .. oterva ten , etc .).

bouw vlln de r o.p, incl . beeldhouw .. erk. ijzerwerk. tuigage; staand en lopend wanl , ro nd hout , zeilen . ankers en hun kabels. i nventaris .

f 19.000 , 00

6.000 , 00

" " "

2 . 500 ,00 2 . 500 , 00 500,00 800,00 5 . 760,00 7.590 , 00 1. 200,00 1. 200 , 00 1. 000.00 1. 500 , 00 6.000 , 00 700,00

" " "

" " " " " "

Afhan k el i jk van het soort ijzer of brons en hoeveelheid geschut. Boet hierbij nog een post bewspening oP8eno_en worden. De%e pOSt ksn .. orden geschat op t 50% van de totaalkus ten, sis hierbove n asn8egeven. Hieruit yo l lt , dat een schip aeheel co_p l eet in 1652 On8eveer J 85.000 , 00 kostte. Dit k omt Overeen _et de prij s , die de Amsterda ~se koop",sn Samuel Sautijn voor de t .. ee schepen , .. elke hij "eor de Republi ek Genua had laten bouwen, moest bet a len. Deze schepen werden door de Am ste rdamse Adelrat i telt gevorderd. Hiervoor betselde dete san Sauti j n f 170.000 , 00. De%e schepen werden onder de na een " ' t lIu1S te Cruyningen" en

"' t Hu,s te S wieten" in de Vloot opgenoaen . Zie h ie rvoor de r esolu tië n der Sts ten-Generaal , dd 20 CD 23 .. ei 1653. De lengte vsn deze schepen .... ss reBp . 14 0 en 146 voe t.

17-01

In 1664 waran de bo uwk oe~ e n aanzi e nli jk ges te gen , zoal. Uil de h i e rna volge nde (ge re consL ruc e r de) kos t prijsberekening voo r "De Zeve n Prov in cië n" zal bl ij ken. Welk bedr ag d il! bo uv en ui~rust ing va n "De Ze ven P r ov in ciën" hll!t Ad.lra l lte l tsco llege Op de Haze uit ei ndelij k hee rt gekost , valt nill!t .eer u it de nOg beataande a r ehlefn~ukken t e achte r h"len . Wel hebben wij nog de beschikking o ver een o nk ontll!nce r t",r van een Qu a afme t ingen ve r gel ijk baar schip , da t vermll!ld staat op d.:. bla d zijden I S7 en I SB Van IIlcolaes Witsen ' s boek "A II! l oude en Hede n daegsc he Schee ps-Bouw e n Bestier R , gesch r even in ]67] . He t bet r eft h ie r een d r iede kker, zonde r k oebr ugd e k, die 00str e e ks 1668-1669 t e Am s terd ao i s gebouwd. Aan d e han d van dIt ce r ter , aangevuld .ct gcgevens \li~ andere h ist or Ische bronnen , was het oogelij k de ko st en van de bouwen u itrus t i ng op ell! n betrouwbare wijze te recon str ueren. Waar nodIg, zijn verkla re nde teksten toegevoegd , zodat ee n zo volled ig aOlelljk beeld k on worden geproduceerd . Nl c ola es Witsen sc h rijft : Witsen, blz . 157, e. v .

"W a t de o nk osten ~n lie t geIL belangt . wller voor dusdanig en Schip ~oude k o nn e n we rden u jt g e h~elt, daer van ~oude .,et l ee n gew is helt konnen s preken , o~ dat ~y d'ond e rv l ndinge daer Vftn .anle l t, di t s oo k ec n zaec k u ie veranderl ;jc k is , c a de Bchaerahen va n ' t a rb e t tn vol c k, die rte va n het hout ca andere sto f fe , tot de schll!e p-bouw no di g , en oneigen "en dit wer c k, op dat echte r hier da .. r niet t'ee ne .. ael van en " wijle , zoo la et een ko r te on kost-certe r volg e n, e e nS Schips on lan~ h ie r ter stede (A .. ste rd am') oPlebout . " "On koat CII!rt .. r .an ell!n Schip lanel. 165 .. o .. t , wijt 43 voet , hol ]6 .. oet, dee r bo ...:n ( e an dek va n ') 8 en da n Doch (een dek .a n ') 7 voet. Toe vo el in len van de ftuteu r .

•

Te r vergelijking: "De Ze.an P r O"l'lnciën " ha d eeo 1 eol te van b r eedte holte i nclusief he t Z.I . " koebr ll ldek" .

'"" "I

voet - 566 . . ko rta r , voe t - ge li jk , voe t - 142 •• • eer,

Het In h"l on koat ence r r a r Ieleven "chip. had ge en koebr u adek en s l echts tw ee , van .Oor- tot ac htersteve n doeri op end e de kk en . Ook WilS d e ~1! niet ,el z . g . " "t eunders" ver ster kt. He t ee r s t e d e k .Hn deze tV II!e h ie rboven ge noemde d"kk an is uus de geschuloverloop, 8 voet d aar boven lag het ve r dek e n 7 voet dB orbeoen l8g het van ooor tot Bchter doorlopende halfdek-b~ k dek, ~oals bij "'ln 2. . g . d.ladekker . 17-0 2

On kost ee r te! van he t Sch ip : De Kiel zal kQste n van 4 stuc ken De Voor - steven d'Aehter , t ey en 120, de Rantzoenhouten 200 , de Ileck-balck 60, l ' "e .. ., 2 Vulpen 80, 't Broeek- st ll ck 15 , de Heek-stut ten 36 , [',,"ell (Voo r de "Ze ve n Provincië n" 2 Wulpen e~tfe), t'zlIell 7 Gangen jn ' t ylllck, lo l pl .. nck ' .. nck, t' ZlIlIen 5 KiI,gangen van 5 Rank zijn 50 pl anken. 95 Buickscucken Lot 4 0 81 . 200 Zi tte f a en le88ers tot 20 gl . k o ~ t 220 Oplanaen tot 18 81 . Het 1010,11.. 200, drie ki .,-wager e van 5 dut. 600. Voor de Wegers i n 't Ylack en in de en. Vo or twe e Balck-wege r s onde r lIa l kander e 7 dUI,.. 13 Katte - apou rs tu t 45 , en 26 Zi tters to t 30 al . Voor 7 banden, 4 Spoor"n acht"r in 't Zogh, tal 40 g uld . , en 18 Zitters to t 30 .

'i ..

200 0 300

'" IJl

80 2460 2100 7800 3960

soo 2200

1365

'80

Hier kUilt nu eerst het lIate r laa l , benodiad voor het .aken yan het koebrugd .. k, tby ~ De Zeven Pr ovinciën" teschat op: 1870

J 85,00 f 9 , 00 IS: van het. to tale ijzen'erk 10% extrs orbeids loon

22 Balken j 90 Planken

810

1167 1500 534 7

5347

30 (Geschuts- ) Ov .. rloops-bo l cke n 85 , en 60 knies

tot 60 al. Extra hout foor steunders. Deze waren in de oorsp r on kelijke beg r oting n iet voo r z i en . Gescha t: Voor kl oszen en l ijf-houten. Voor Ribben en karviel-houten. Voor 8alck .. n ki. -v e~ers. Voor lJegers tusschen beyde. 32 Verdeck -b alc ke n 50 gl .• 6 4 ~nies tot 25 . Tveebundan voor i n de boeg . Acht .. r aen de Spiegel 6 knies . Vour Schaer-stoeken. Sli b. tot .

11-03

6150· 3500

'50

560 560

3200

'50 '00

160

45683

Sub . t ot: . 4 Gang cn Hu lt-dicht ~ p l anck l anc k, z i jn 40 pl ancken . 2 Spant-bBr ck- houten dlc k 9 duim . 90 O~er- I oopa plancken t ot 9 gl. De Ze t Ila nIlh . 230 Stut ten tO l 15 al . Voor-hout tot de BreeKBnl en Poo rten. Ee n Spant - ba r khout 300 , en een Spant yol 11n ge te Zamen --Noc h ee n Spa nt - ba r khout , .e t 2 breet yolli ngen. Ea n Raehoudt en Ze t IlanIlh . Voo r Relle l lnllen en Wallescho t. Voor kusten, HIIJs-houten en kJall pen. Voor het Galjoen . Voor hout t ot al het ~e el tvere k zoo binnen als ~u1t e" . (VII" 400) Beeldsuijvcrk (eltra t b. " Oe Ze.en Pr4vinciën") Voor 1<1 het blline-werek , Sc ho t en WuUten. Hout tut kum ers , kal ten, Ic orabui"' , enz. Voor tvee dulms de e l e n. Voor 2~ dui ." deel en . Voor Il dul.,s declo", en ringel" --J8 Derde dec k-bal cken ( ha lfda k en bak) tot 25 gl. en 16 kn ies tot 8 111 .

45683

1400 1000 810 250 3450"

JOO 550

280 200 >0

120

JOO

'00

'" "0 11)00

900 >00 >00

I S58

Daze knieën Zijn bel angri j k go edk op er, dan die yan de aeschutsoyerloop . Voor Belck .. egora en KisweRers . Voo r Schner-stoc ken op het t .. eede deel< , on l.ij (houten . Voor 't Rooater-werk en Hoo l den . voor de Rooater boven, e n Hoofden . Voo r Water-bo r den en ll.-wegers , Voo~ Hut -bs l cke n en knies. Voo~ a t te knechten groot en kle in . Voo~ alle Be ting a , be t lngs-bllicke n , en knIes_ Voor de Scheen-breeke r en ande r Lij fhout. Voo r kruill-hoUlen, 1<1 ... pcn , bos- beneken, en achandetken . 2 Spillen en ' t Roe r . Voor a rb el t a-loon . Voor de Hasten , zJe verd er In deze beR r otins_

296

JOO

'" '90 m '20 200 200 60

"0 200

15000

Suh.tot.

17-04

78J79

Sub. lot. Poch behalven het Vo",schreven hOU~, ~oo ko ~ t het yze,-werck 't welck in dit SChip ve rwerckt Is gewees t te kosten. Voor een Spantdlcke vollinge . Voor Peck , teer en we rc k . Nagels en stelling-houdt. Sub. tot.

78379

71M 200 500 600

87A63

' t Ceen all e d' o nk ost en 814 6 3 g l . zijn, die t o t h e t hn u t -w e r c k van een Schip na gegevene, ~ate nodigh zijn geweest , (Pit betreft dus alleen het casco van de ,omp , het z . g . scheepsnol . )

Hierbij k wamen dan nog de volgende afbouwkosten, Rondhouten, als in de oorspron k eli j ke begroting, inclu~ief de marsen en ezels hoo fden' . Zie Van Yk, blz. AA. Het. Koeks ge,eet sehap , ' t wel ek in ee n Schip van de7.e groote we'dl vereist. Uit de li j n - b~en hee f t men noodig 3526\ pont Touw , tot 45 guld . het schip - pont te zomen. 7

4100

352 S2a9

~nkerkabe\s,

per st.uk \389 gL --Pe Zeilen (2 stel) ko~en op het minst te kosten, (2827 â&#x20AC;˘ 2) Navigatie-app aratuur, kaarten etc., sein vlaggen e.d . De Ankers wegen te ~amen 5088 pont tot 3 st. het pont , kOllt (x 7 anke~s) Blokmakerswel"k. Zie Van Yk, blz. 299. Metselwerk .oo~ de kombuis. Coopersl age, swerk . Glas~etterswer k .

Schilderswer k. 5 Pronklantaarns . Ba llast (ijze~ en steen). Voor het buitengaa ts voor Coe,ee brengen. Zoo dat het opgegevene Schip, behalven zijn krljgh s nodige uit r usting , en ~ont ko ste n, ee r het in ze e gaen knn, ep het ~inste stae t t e ko sten , Tuig a ge:

3 9177 g l .

17-05

8340 5654 2500

5342" 2500 300 2000

'" '" ."

2000 250

1272AO

------

Sub. tal .

127240

Hierbij kOllt 4e beveRen!"1 als yol&t: 80 Stu kk e n geschut (brons) .. et een totaol gewicht van 138,700 ton _ 217400 pond à 65 81. per 100 pond 80 Rulpaarden. MunItie in dlv e r 8e soorte n 55000 kg. _ 110000 pond" 3 at . 't pund Buskruit 23000 k l/. . _ 46000 pond ij 50 SI. per 100 pond To taal .oor de k r ij s hs nodiae uit r usti ns : 22356 6 a l.

180JI0 3756 16500 23000

Hel schip kostte 4us "ee r het in ~ee saen kon", i nc l usief bewapening . echter zonder han4yuur- en atee kwspens en zon4e r Yictusliën: Totaal:

N, B ,

•

~itsen

6050 moet zijn 6150.

8sakt h ier tien 30 x 85 gulden _ 60 x 60 lulden _ Totaal

••

WIt sen BSllkt hier een 2e foutje . 3500 lIoet djn 3450, 230 l 15 lulden. 3450 gulden

•

Zie .oor de berekening .an he t gewicht .sn het anke r: pa gin" 95- 111

De kostprijs y"n f 65,00 per 100 pond ,oo r aetelen seschut , la te .ind en in een brief van het Admiralitei t sco!lege Op de Maz .. dd 3 juli 1664 8ericht aan de Ilo: Mo : Beren, betreffende d . . . tader in8 .a" de afbouwen de bevepeninW ~an he t grote .. c hip "De Zeven Pr ovinciën " , dat zij op hun werf in aanbouw hadden en dat binnen enkele weken - nadat het vpn de werf aan de palen op de r tvier zal ziJn gebracht - aldaar zal wo rd e n getuigd en .an geschut zal worden .oorzien, Rea, Seaten yan Holllln4. 23 oct . 1665,

Uet is ~erbazln8wekkend, dat d .. kostprijs yan het Seschul, aunltle en kr uit de totale kosten .oor de bouw ."n het sch ip ~e r ~ re oyertrof . llier is I/eel oyer gedeltbtreerdl In een Resolutie I/an de Staten yen Hol l and vinden we een .e r sleg van een discussie tussen de Ilo: Ho: Heren en het AdMi r aliteitsco llege te Rotte r d.a , be t r effende de hOie koaten van het 8eschut:

1 7-06

"Ten anderen, da ~ het oPie_el t e co lle g i e voor desen bij aee ck er e re_ onstrantle eo n haer Ko : Ho: geaddres8eer t he bbe nde aengewesen dat het sel ve t ' een en eael oneechtlgh oa t e k unnen [ u rne r en d'e~ce.stve o nk os t en die t ot aon tu re •• n het geselte sch i p de "Ser en P r o vin cië n" so ode weaen ge requiroert." En verder in

de~ellde

resolutie:

" Iladden i ngehoud e n de so"",,, .an v ij ftl g h du ljsent Ce roll g uldens in mtnde r i ng van hetlle ne he t geschut ko mt te 80ot e ren. " Oor l ogsst.hep eo waren du s In verho ud ing t ot koopr aBrdij sch epen, vooral i ndi e n ~lJ alleen aet aeta~ eo ge schut war en bewapend. b ij l,onder kos t baar . De pr ijze n voor de ac hepen ,an beIder soort ! e r schilden weInig , r oo r zo ver het alleen roep en tuigage betro f. Oorlogssc he pen waren bulten hun hoge aan sc hafk os t e n ook in on derh oud erg d uur. Oo k tijd en s de 808S lan ge pe ri odes, d ie het schip was opgeleg d, had het vo o r td u rend on d er ho ud nodig, t erwijl het nie t s o ple~er de. In t ij d en zonder di r ec t e oo r logsd r eiging wa s d it , e ~enals nu , e en doorn in he t oo g wan di eg ene, d ie dez e kORt e n aoe st en opb ren gen. Politi ek gezi e n kw a ll e n de Admi ral i te i t e n dan onde r Kfott dru k te staa n . Men pr o be urole dan oo k. ged ur ende de z e per1.Qde$, het o nderhouds- en conae r.erina swe rk tQt ee n II l ntllUIi t e beper ken, wat voor !len ig schip t ot de o ndergang heeft Beleid , a la zij In het z .g. "hol" lagen weg te rotten .

-.- , -. - .- .-

17-07

EH INVLOED VAN DE GILDEN.

WERK I ~G

In de ~eeste steden ven de Republiek, waar de scheeps bouw en het scheepsonderhoud e en econo mische rol van betekenis vormden. waren d e dallrin werk~a .. e B~bechts li ed eh lid .on he t gild• •

Ook een irole p l aata als Rotterdam , met zijn vele particuliere werven , een VOe-ve rf en de Adsiraliteitswerf , kende een illde voor Bcheepstl . . erl ieden. Ook de andere asbacht en, die op de ve rf waren verteienvoordiSd, zullen hun slld en hebben gehad . Een gilde vor sd e een schakel tussen de overheid der sta d en de opdrachtgevers e nerzijds en oen groep werk ers in ccn bepaald amb ncht anderzijdS . Het rogolde de goede so.enwer kin g tussen beide pa rt ijen e n lesde deze vast in verordeningen. Deze r ege l s hadden .eelal geen lan delijk ka r akter, .aar varen alleen In de plaats . vaar het gilde geveatlgd ves, .an toepasains. Als een gildebroeder naa r een andere plaa t s verhuisde. soest hij aldaar in het plaatselijke ailde in tr eden . Dit g ing mee.tal tegen betal!n, van een entreeleid en het tO nen van een 8etui8ach~ift yan het lilde uit de 10rilO stad . Buitenlander. konden oek to~ t reden . Zij betaalden ee n aan~ien lij k hoger entreegel d en ~oesten een pr oef .an .akbekvaamheid afleggen. Het gilde bepaa l de het i nkomen .8n de amba chtslieden, zag verder toe op het Innen .an de seldon yoo r de z . S. kassen en yoer de het beheer hierover. Hen kende o.a. een veduve n- en vezenkas, een invalidenkas, een verkeloosheld8ka~ c n een kas yoor de-oude - das - yoorziening . Verder was er een Soort beSrafenisfonds, waaru it de begrafen i S yan de 8ildebroeder en ~ijn fa.111o werd betaald . De broeder zelf werd op de baur vBn het gilde, welke vaa k franl .~rsierd W8S , door leden van het gilde gedragen en met alle eer begraven. Als hij .an de " ar.,en " bea r aven we r d, verdween hij in de anonimiteit van he t armeng r a f . Voor bovenlenoemde kassen verd d oor de gi ld en een deel .an het dagloon insehouden . De hoogte yan deze i n houding e n de uitke r ins , varen in overeenstem.ing .et de sta tus van de lildeb r oeder . Van Yk geeft ons ee n voo r beeld .an het in ko men va" een ~yolko men" scheepstlmmer.an . Dit 288 e r als volgt uit:

.. .".

'"" ". ".

,, ,,

ap r il oct . no •. .,aart

aeptember <Ioet. H <lU. eiod fe br. 'l- H maart

18-01

"'"'"

stuivers stuivers stui.en!! st u i.e r s

daags. daags . daags . daags.

In de ~o.e r â&#x20AC;˘ â&#x20AC;˘ a nden _ si s lI en e l f e n een half uur per dag (exc l usie f pa u z e s) werkte - werd het me e s te ve r diend (zie hie r yo er blz. 13- 10) . Uitlasnde yan he t o ns be ke n de zoae ri nko aen , ko~e n wij t ot he t volgend e net t o inkollen , Als sen aee r da n I S s t"iyer a .erd i ende , hetaaide aen 4 st u i yars aan de werkgeve r. Ver d iende . en mInder, dan betaslde men 3 s tu i ve r s . Dit vss een soo r t vergoedtni, waaraee de v e rk Re ver zijn onkOSl en kon hetalen. Hie r 18g ook waarschij n l ij k de ba s i s vsn zijn wlnat o p de pe r sonee l s kosten . Verd iende aen 30 s tu ive rs , dao b le.en e r dus 26 8tu1ye r 8 ove r, w8Sfvan de we r kn emer dan o n a eyoer 2 st u Ivers aan het gi l de belaaide . DIt aeld was beatea d .oor d e inst andh oud in g van he l ailde en de d oo r hun behee r de ka ssen en fendsen. Uit ei ndel ij k bleven er dus onaoyeer 24 s tuiyers veo r leyens ond e r houd over. Dit aoid dus alle e n voor de aaanden april tO L e n aet se p te~ber . In d e ove r tal' a aanden yan het ja a r ve r diende sen ~lnder en dan hi e ld aen dus ook a l. nder over. Soms kWB1I h i er nog e e n e xtra bonus bove no p, een Z.I . " .... nlellaken". De z e we r d uitaek e erd , ... a nneer een schip "erd s fg e l e. verd. Ee n de!!l hiervan WilS voor de aanne .. er : de re.!l~ werd verdeeld onde r het volk . S om s wa ren deze bedrage n sesc heiden vastge s teld. Oo k waron e r e xtr a atje" i n "atura , ~o al s brandhout, kler e n af voedse l. Maar da t gebeur d e In ci denteel . De cont r 61e op de werktijden en dl! lonen "Pil in hand e n van het QIlde . Wa. lI en niet op "klo kslag " op he t ver k aenwe>!!I, ver'le l een halve dal inko. e n. Ook de conlrQle op het tev e el . erdienen was s t ronl . Al s di t gebeu r de , we r d de werkgey e. r fo r s beb oet en a lln de kant .an de we r k le de arbeid sruS l en de l on en

ve r s en de in de han d

De ople id ing 'sn de Rlldeb roeder aesc h ie dde a r otendeela In de prpkllJk op de we r(. Als hij rekenen, sehrtjven en lezen kon , saakte hij een aoe d e kan s o p pro.a ti e. Over hel alleaeen sta r tte aen sla handlanaer bij een ya kaa n en via he t leerl l n gaeh ap werd lIen halfwas . dan l ezel en k on aen uiteindelijk seaate r worden, Ve len kwa.en .aak nle l ve rd er dan ha lfwa s e n werden dan bijv . zage r o f boorder . Wer d .en ech t e r aeeate r, dan kon a en . ia het cosaandeursschap op de werf uiteinde lijk seester-sc heepsti .. a e raan van d e Ad al ra l itelt , de voe o f . ao een par t ic ul i ere verf wo rd en . De v er k s tukk en , wel ke yO oT de ve r schil le nde p r oe.en ya n bekwaaahe id aoes t en wo r den aeaaakt, we rden daar een co.aia8ie van 8ilde.ee$ t ers beoordee ld.

1 8-02

Deze werkwijze bevestigd, dat de g ilden veel moeite deden om de kwaliteit van de arbeid te verbeteren. Of zij in wezen een bijdrage hebben geleverd om de scheepsbouw te moderniseren, is nauwelijks te geloven. Het behoudende karakter van het instituut "Gilde'! met zijn strenge hiĂŤrarchische opbouw, waarin de oudere gildemeesters de dienst uitmaakten, de scheepsbouwmeester op de werf, wien s oordeel de vormgeving van het schip in hoge mate bepaalde en de vele empirisch gegroeide bouwvoorschriften, waren een ernstige belemmering voor vernieuwing in de scheepsbo uw.

Zeeman , gekleed in een wijde kniebroek en een wambuis, een (b lauwe) toppershoed op het hoofd; in buiig en stormachtig weer werd bovendien nog een bolkvanger, ee n stormjas , gedragen. ("Het Lof der Zeevaart").

18-0 3

ENIGE

VERGELIJ~lNGEN

TUSSEN HOLLANDSE EN ENGELSE SCHP.PEN .

Verhoudingen van lengte, breedte en diepgang. Vergelijkingstabel tussen "D e Zeven Pr.,,!nc!ën" en enige Engelse "first-Races" . Alle afmetingen ~ijn gegeven in Engelse voeten en duimen-. De afmetingen Van de Engelse schepen zijn ontleend aan "Deane's Doctrine of- Naval Architecture 1670" en " Great Sh i ps , the Battle Pleet of King Charles ehe IJ" . De afmetingen van "D e Zeven Provinciën" zijn aan de Engelse ~ijze van meten aang ep ast , Zo is de lengte niet Over de buitenzijde van vooren achtersteven gegeven , zoals in Holland gebrui kelijk .. as , m~ar de lengte over het "gund eek" . Bij OnS dus de geschutov e rloop .

Engelse voet _ 30 ,4 8

Al le maten: Engelse voeten. _ 12 duimen . I Duim _ 2,54 cm .

"Gundeek" lengte/bre ed te verhoudingen : "De Zeven Provinciën" heaft in Hollandse ma ten een lengte/breedte verhouding van 1:3.79 . Ter vergelijking : In Engelse maatvoering wordt dit 1:3 , 58 .

Het lengteverschil tussen het groo t ste Engelse schtp de "R(lya l Sovereign" en "De Ze~en Provinciën" waS :t 7. 65 .. over het gundeck . De breedte .. as :t 2 , 44 .. meer . De diepgang was ~ 1 ,55 • meer. De "Royal Sov e reign" .. as in 1637 door Peter Pett was met :t 100 stu kk en geschut bewapend,

19-01

gebou~d

tn deze lij"t zijn opgeno.en de a l .etiogcn ven de "chepen en de daeruit volgende lengte/breedte en lengte/holte verhoudIngen. Deze zijn op hun beurt ~eer gerelateerd een de verhoudingen van " De Zeveo Provinciën". ~e vaarden ( V) voor de lengte/breedte ve r houdingen zijn ult,edrukt in: VS " veel " ... ller, S .. " ... lle r, G .. gelijk en 11 .. breder. ~e lenate/holte yerhoudin, ia uitgedrukt in de vearden: HU .. _in der holte, CII .. selijke holte en Dil .. diepe r e holte,

"" • ,"" •,

'''' '''' >5.,.

'''' ,,,,;, • ,,,,;, ,,,,;, "".. "",,,,;, ,,,,;, '''5 ,,,,;, ~

"" • ,,,,;, "" ,,,,;, , '''';5

•

''''

"Akere!lboom" "G ideon" " ~aLla"daoog"

....., ,,

58-62 64-72

" NoorderklIart ter" "Oostergo" "Wapen van Nassau"

'HO

" lNllHnnd" "!leventer" "Frisie" "Gouda" "Hollandia"

" " " "" ..-",;

"r~t5tar"

"Oranje" "Peclt Icelte" "Pr , Hendrik Cest_lr" "lte i gerabergen" "Utrecht" "Vredevold" ''\Iepen van ".IIkhuben" - teyen Pro.,tnclëc.~

62-68 5H'

72 - 74

80-86 7S 72-18

0<.-"

, ," " ,, ,, ,

140'x37'.13t ' UO'I37 ' In!' 150 ' I38' xI5' 136 ' x36 ' x13t' 148 ' x40'xl4! ' 134 ' x]4 ' ,\3!' - , - x \48',38' , \4 ' lSO'I42'xI4t ' IsH'I38',\4 ' \6S'1411'I\s! ' IS2'138~'xl5'

,-,

G G

10 ,4: 1

10 ,-: I 10,-:1 10 , 2:\ 9,9:1

3,89'1 3,S7 : ) 4,14:\ 3,95:1 3,95,]

4,00:] 3, 57:\ 3 , 93:\ 3,84:\

,"'• , • "

3 , 6~:\

4,00:1 3 , 79:1

3 , 18,\ 3 , 84:1 3,11>:1 J , 8S:1

•• •

3,78:1 3 , 78:1 3,95:1 3 , 78 : 1 3,70: 1 3 , 94:1

19-02

"'" ,, ,, 5 5

,.,

" , G

1O , ~:1

10,6,\ 10,3:\ 11,3,\ 10,8,] 10,\,] 11,-,1 I!), ),]

11) , 5:1 10,\:1 10 , 5:1 9 ,9: 1 10 ,-:1

9 , 1: I

10, -: J 9,7 : I

.,.,., .,., GO'

..,'" .,'" ...'" .'.'" ."" OH

3 , 82:1 3, S7:1 ~ , OO : 1 3,~7:1

3, 85: 1 3, 84 : I 3,84:1 Ar.eting en :

• •

••

~(8Ilblleld

S S

," S S S

Yoeten

• ""

10 , 4:1 10,3: I 11 , 0 : 1

\0 , 0: \ 10,0: I

.,'"

dutllen.

283nj .

"Th .. Willell van de Velde D~aliin8s in the BOyllansvan Be u ningen Museu .. , Rotterda .. ", Oc"l ITI, Pla~e" , Shi pp ina and Shi pa . ~(geb"eld in : "Van de Velde Dra"lnga , " Cll e" logu e of Dra ... ln as in the Kational M"rlt i_ " MUgeuII ", Ca .. bridge 1974 . ln:

Betreffende de "D elfla nd~ (oo rsp..-onkelijk gebou .. d yoor Spaanse ..- erekening als "Na . Sa . del Ro •• ..-io") sch r ij ft Brandt .•. op bh. 605: " ... en to e g er ust .. as door d ' Oostindische lo_palnia te r ka_er ~.n Del ft ) Yer~ien t~eyent!g s t u kk en aeachuts . en ,1erhonderdt en .Jft1g _nnnen:" op bh . 4 21: " ... en d e Heeren Gevolmoahtig de n yonden ~ich , neve n s den L . ~d_irll lli de Ru iter . Dp een flink , en, in dat hard e " ede r , zeer afv a l l i g schip . nallllcntlyk Delflandt , geacho"pt:" en op blz . 443: "De L . A d,.i~aal d e Ruit er , gantsch ge en geullen tlcbbende in ' t schi p Delfllln dt, ' t welk zoo rank WilS ... "

_.t

De hierbo~en ~e r_ elde lijst o.~ at d e na_en en gege~cns van in totaal 4 4 schepen. Van 6 schepen is niet yoldDend e beken d, 011 In he t onderzoe k te .. orden 0Pleno_en . V8n de o~erlge 38 sche pe n zijn de gegevene ale volgt per Ad_ir Blit eit in gedeeld :

19-03

Admiralitei t Op de

M8 ~e.

Bouwde in totaal 10 sçhe pen , waa r yan :

Y\~el 00

,,110

lier

sllalle r ie ll j k breder

S 2 3

Eén van deze twae wpg "De Ze.en ProYin cië n". Al deze schepen zijn gebouwd door Van de TeMpel Sr . on Jr. AdMiraliteit van A.sterda •. Bouw de in totaal IS achopen . waarvan :

veel sBaller I "BalIe r 8 gelijk 3 b r eder

3 Sche pen zonde r opgave .an aflletin8eo .

•••

••• Moord e r - Iwartier

t otaal

8 sc hepen, waarvan :

Adlliraliteit Bouwde

Ad. iralit e i t Bouwde

•••

t o t aa l

••

Ve at-F ri eslaod. veel "lIalier s mal lor ielijk br oder

,,,

Frielliand. 7 sc hepen, waarvan:

.ee l s.al l e r a.a ll er leli jk breder

•

1 Schi p zonder 0Plave van arBetingen . Admiral iteit van Zoeland. Bouwde in to taal

3 "c hepe n, Waa rvan :

ve el Sll ol1e r " lI aller 2 lelijk breder

1 Schip zonder 0Pla ve .an af.etin gen. ReSl het schip "Delfland ~. Waar"chijnlijk gebouwd door de Ad lI ir a l i teit Op de Kaze. Van dit schi p ontbr ek en alle lele.enS .

19-04

In tota a l we r den er J schepen yeel a .aller gebouwd en 19 s mall er, 7 waren van gel i jke b re edte en 9 br e der in verhouding tot "De Zeven Provinciën ".

Wat d e len g te/holte ve rhoudingen van de schepen be t reft zien wij , dat deze 10 : 1 als gelll i ddelde heeft. Er is slechts één uitschieter van 11 1!1 Hieruit blij k t, dat d e inhoudsverscbillen me er In de l e ngte! breedte verhoudin g , dan in de lengte/holte ve r houding fIIoet wo r den gezocht .

Plaat LIL, FI g •

" W" .

Het enige houvast voor het bere ke nen va n het blo k coëfficiënt van het grootspant, volg t uit de door Witsen gege ven lIIethode voor het construeren van cen hoofdspanrvorlll. Ongetwijfeld waren ar bij de verschillende meester-SCheepsbouwers meerdere van dit soort constructies I n gebruik . Zolang vanuit deze eig e n ontwi k kelde hoofdsponrvorm op hat oog het onderwaterschip we rd geconstrueerd , mees t al in de "huid eerst"-methode , blijft het voor de hedendaagse onderzoe k e r onmogelij k een b.e trou wbaar onderwaterschip t e reconstrueren. Uit dit onder~oek blij k t , dat de Adllliraliteiten van Amsterdam, het Noorder kw artier en Zeeland slanke schep e n bleven bouwen . De Friese "'d,.irl'lll~eit bouwde, bij een gelijke lengte/ho1.te ver houding tot de overige Admt ~ a l iteiten, alle e n maar in pro portie breder e schepen . De enige Admi~aliteit die gevariëerd bouwde, was de Ad miraliteit Op de Maze .

l<Ie zien, dat Van den Tempel Jr . nog twee Bchepen bouwde mo:ot vrijwel de~elfde afllletingen (even bree d en twee voet langer) "Is "D e Ze .. en Prov i nc ien", n . l. in 1667 de "Vrijheid" en de "Voorzichtig heid" (zie sche ma bt~. 19- 02 en 19-03 en evene e ns de tekst bij •• op blz . 19 - 04). Enige Jaren later, te weten in 1675, werd nog de "Wa k ende Kraon"gebouwd ! Zou hi e r een bewij S liggen, dat "De Zeven Provinciën " een sucCeS qua sfmetinsen was? Dan rijst de vrsl'lg , hoe men zonder tekeningen deze schepen een proportioneel gelijk onde r waterschip ga f?!

19-05

Qua af~etjng en en bewapenln8 zijn deze schepen v e ~8elijkb8 a r met de In de hiervoor ver.elde lijst van Hol18ndse oorlogsschepen .an het eerste cha~te r uit dezelfde bouwperiode .

Pdn5en"

" " "

70-90 70-%

143'.)7'6". 146 ' .3S'O"x

3 , SI: 1 3 ,S4: 1

s s

In Zweed s e voeten Tï2-dutllse

'665

"liars"

70-74

"Jupiter"

68-70

145 '.38'0",

3,82: 1 ],74:1

Afllet.tnsen:

"Oe Zeven P~o.inciën" , bekend 011 Eijn uitstek e nde kwaliteiten, is hle~bij als "ijkpunt~ genOllen . De periode, waarover deze vergelijking . betreft de 5<:h e pen aebouwd in de jaren 1662 ti. 1668. Wij .olaen hierbij de uHaan 1'IIP The Society for Nautical Res e arch Occasional PubLicatlons , "Lists of l1en-of-Wor" , aan ae vuld liet geaevens uit andere histor isc he bronnen. De schepen zijn als volgt gekwalificeerd ( 11 ): VS • "Clel s~alll!r , S _ s .. aller , G _ gelijk en B _ br ed er dan "De Zeven Provinciën".

19-06

Qua afmeLlngen en bewapening ~ijn deze sc hepen ve~gelijkbaa~ meL de in de hie~voor vermelde lijst van Hollandse oorlogs sChepen van het eerste charter u it dezelfde houwperiode.

'""

" Defiance"

.".

"VlctOT1" "Cambridge" ""'arspita" "Rupert" "Loyal London"

",'" • ''''' • ,'"",

••

•

1702 1103

••

." 8D

1698

"' ""

142' . 37 ' 3"d 5' 3"

4,10:1

154 ' x40'0"xl 7' 0" 154 ' .37' I ".16' 4" 142' x38'0"xl5' 6" 144' x36'3"xJS ' 3" 127'>42'0".

4,63:1 4,23:1 4,02:1 4,28,1

" VS VS

9,8 I

9, 1 ; 1 9, 4: I 9, 7: 1 10,0 : I

Afmetingen : in En gelse (12 duimse Zie voo~ * en • b.lz. 19-03 . De hier gegeven maat is de lengte over het "gundeek" . Alleen de k iellengte bekend. He~bouwd in ...•. De waarden ( W) YOOT de len8te/b~eedte ve~houdingen ~ijn uitgedrukt Jn: VS .. veel smaller, S .. smaller , G gel ij k en ft .. breder. De lengte/holte verhouding is uitgedrukt in de waarden: Hll .. minder holte, Gil .. gelijke holte en 011 .. diepere holte dan de "De Zeven Provincien". K

Voor de berekening van de lengte/breedte ve~houdlng , zo a ls deze ook voo~ de Hollandse sc hepen 'is toegepust , IOoet nog de Engelse lengtebepaling over het gundeck met 8 voet , 2 duim ver lengd worden, 010 tot de Hollandse Tleetwijze tussen de loodlijnen van vooren achte~steven te komen. De Engelse breedtematen zijn ove~ de buiten k ant van de huid (zonder berghout) gegeven. Deze Tl ast Tloet nog met 8 duim ve rkleind worden, 0111 tot de llo119ndse .. eetwijze - over de buitenkant van de spanten - te kOOIen . De Engelse wijze van het .. eten yan de holte, ko .. t .. et de Hollandse overeen . \ 9 - 07

ge~iddelde

diepgang kan als volgt uit de holte

wo~den

be-

~ekend:

De holte, ven.inderd met 1 voet voor de u i twatering , vermeerderd met de hoogte van de k iel en 2/3 deel van de ~a~ . stuurlast, is de diepgang in afgeladen t oestand .

Qua a f metlngen en bewapening zijn deze schepen vergelijkbaar met de in de hiervoor ver~elde lijst van Hollandse oorlogsschepen van het eerste charter uit detelfde bouwperiode.

• '666 '666 •• '666 •

•,

'666

• '666

" ü

'666

' 666

"I\ouroon" "Conquerant" "CourUsan" "Intre pide"

64-72 64-72 64-72

~In y incible "

64-72

"Neptune" "Normand" "frederic" " Sophi e"

64-72 64-72 64-72

, ,•

60-64

, , ,

, , , , ,• , , ,

,• ,

, , ,

''666'6' '66'

Afmetinsen'

.. . ..

Jn Holland gebou"oIde schepen. In Denemarken gebouwde schepen.

19- 08

, ,

dui .. en . 324,8

....

In de ~ij[tĂŽger jaren .an de Zeventiende Eeuv kva. ,la de Frcosae gezant - de hee~ 111,1 Eat r ll d lls bij de Ho, Ho, Her e n te lIe n Haag ee n verzoek b innen .an de Franse minister Colbert, o. steun vanuit de Republiek bij de vederopbouv van de Frans e .Ioot. Deze vas door jarenlang wanbeleid van de voorg anger van minister Colbert totaal yerwaarleosd en tot een minimum g~reduceerd . Aanvankelijk voelde Johan de Wilt er niets voor om dit verzoek t e honoreren , .aar vas ~ schljnlijk om economlscbe redenen ging ook hij .et de leYe~tng .an .8 11.aal &es schepen yan het eerste c ha~ter accoord. Vi er hiervan verden op de werf ~an de Admiraliteit van Amsterdsm gebouvd . Deze verf had een voortdurend gebrek aan bouwopdrachten en i s voors c hijnlijk ook degene geveest , die de Witt onder druk heeft gezet, e. tOt levering ove~ te gaan. De overige tvee sche pen zijn ve r moe delijk onde r toezi c ht Yon d e Ad miraliteit van het Noorde rk~ar tler , op ver,en t e Zaande., a e bouwd . Ofschoon vel de bewapening, maar niet de af_etlngen bekend zijn , val t lI~n te nelllen (gezien de Adlilraliteits"e ryen , di e bij de uitvoering ,'an di t project but rokken "aren) , dat de pr<'>portione Ie "aarden van dez e sc hep a!! OVereen ,,"ullen zijn lekallen .et de ,,88~den, zoals deze ook al yoo~ de bouw van hun eisen schOlpen verden gebruikt. Ilel o.erb r engen yan de",. schepen naar hun Franse thui she~e n.s had nogll1 Vilt ~oeten In de aa r de. Zij ~ertrokken op S .el 1667 un A.ster d a â&#x20AC;˘. Op 16 lIel zsten tvee schepen pog op de drOOl te ~en Pa.pus vest. De 0.eriB8 .ier wn ren tot de VIteter Bevorderd, maa r zaten deer op de droogte vaSt. Het eskader verliel uiteindelijk op 12 auauatus bij Texel onS land . Naast deze ze~ schepen wisten de Frensen in Oene=erken pog ee n order voor t v ee schepen te plautsen . De Franse vloot werd uit e indelijk in 1667 dus .. et acht, In het buitenlllnd Bcbou"de, achep~n versterkt.

19 - 09

"CBI/TUS " OF BOUWOVP.I/P.P.N10HST. Ren nce rte r n (.e r baaterln, 'an ce r tlfi~aat) was de ~W8rt-Op wit bevestiginl van een foora f laande ."ndelinla afsp r aak tu~ se n een opd rach tgever en de bouwer Vlln een schip In de Zefentiende Eeuw. Meestal, en zeker In de particuliere scl,eepsbouw. werd deze overeenk,,~st In een notariële akte .aStlet e,d . Zo ... "l in de tijd dat sche pen op het "oog" we.den Bebou ... d als in de tijd dat dat meer op professionele wijze .aoof een tekening 8ebeur~e, bleef de behoefte Dan deze o vereenk"ast bestnll n. Hen nO"lId" het "certer" Illte. de "bijlbri ef". [n een ce rter was vastgel"ld: De le a ste van het te bouwen schip tuss"n de loodlijn"n ,an van de I/ooren lich ter/ne ven. over ... egend in Aasterdo.se 11d"lase voelen . I ndi en een ande r e .oelaaat werd bedoeld, werd dLt .ook e~ pllc l et aangegeven. De

b r eed~ e

yan het

~ch1p

o.ar de bui t enkant van de spanten .

De h o l~e Yan de bo.~nkunl van de kiel tot aan de onderkant vun de s eschutov e rl oop in de z ijde . Indien er sprllke IO'II~ van ean "'.g. "koebrugdek", werd d.l l ~ee~tlll vermeld. De hoogten van dekken op ve r schil l ende plaatsen. Verde r yond aen . llldiell het een oorlogsschip of een bewapende koopYllarder bet r of , hoe.eel " tukken geschut het schip .Ocst kunnen dragen. Van welk kaliber stond er aeeslal ntet biJ . Verde r yjnden ... I j In ieder gn.a! aangele.en van welke tJpe het sc hip moest 2 tj n. ( oo p.aerder, pinas . fluit , frelnt , kopltaal oorlogsschip, etc. De rest van de o ve r eenkomst bevatte de se ... en Sl a afmetinsan van de hoofdv erbsnddelen , kiel , s tevens, kolsem, ~ekbdlken, wegers, schaarstokken • etc. De .eeste certers leyen alleen de nfseUneen .a" de. roap en de const r ucttedele n aan . Alle ferde r e gegeyens ovsr bijv. saSl"n, rondhouten e n zeilen vorden slec ht s in zaldzame Ic'sJlan ya raa ld . He n laal ons vaak 1n het ongewisse o.er het feit of wa bij d" gepub l iceerde ce r tera te aaken hebbe n .e t origine l e , yoo' de bou ... van 8chepen opgestelde bouwbes t e kken. Of dat d e ze zijn opgesteld aan de hsn~ van opaetlngen o p of aan r eeds bestaa nde ,chep en .

Sommige voorbeelden wekken de jndru k van de laatste categorie te zijn . In de boeken van Nicolaes Witsen e n Cornelis van Yk treffen wij een aan t al ce rters aan . liet is niet "sarschijnlij k, dat zij deze ui t eigen waarnellling of ervaring hebben genoteerd. Nicolaes Witsen zal zonder twijfel uit de benodigde infor llls tie van de scheepsbou"meesters , di e he .. bij het schr i jven van zijn boe k lIIet hun k ennis hebben bijgestaan , zijn gegevens hebben ver k regen . Cornelis van Yk k on putten u it de notities, die hem door "ijlen zi jn Oom Jansz . Cornelis van Yk waren nagelaten . Deze 00111 " a s vele j aren meesterknecht op de VOC-"erf te Delfshaven geweest. Oo k in de diverse archieven ov e r de VOC en de Admiraliteit zijn certers te vinden . Beide schrij vers laten ons dus in het ongewisse over het feit of we bij de door hun gepu b liceerde certers te ma ken hebben met de or ig in e le bou"beste kk en of niet. In het boe k van Nlcolaes Witsen zien wij, dat op het moment dat dit in 1671 "erd u itge geven, het oudste daar in "ee r gege ven certer reeds 44 laar oud "liS ; het jongste was op dat 110,.ent nog !daar 2 l a ar oud . In het bock van Cornelis van Yk, dat in 1697 "erd uitgegeven , is het ouds t e certer zelfs 68 lsar oud en het jongste.31 jaarl

Hieruit valt te constate ren, dat de schrijvers bij het samenstellen van hun boe ken _ en dat geldt z e ker voor Van Yk - van veelal zeer oud informatie - ,.lIteriaal gebruik mSllkten . Naast deze certers publiceerde Nlco l aes Witsen een l i jst met IIfllletingen van de hoofddelen van sch e pen met een lengte van 60 tot 200 voet. Deze lijst "as opgesteld door de Amsterda!dse scheepsbou"meester Jan Di r r ikz . Grebber. Deze Grebber was in 1605 te Monnickendam geboren . Verder "eten wij van hem, dst hij~1646 nSar Zwed e n is vertrokken om voor de Admiraliteit aldaar enige oorlogsschepen te bouwen , ondan ks het debilcle .. et het in 1628 door de Hollandse gebroeders IIrber t" on de Groot gebou"贸e oorlogsschip de "Wasa " . Deze Arent en Henri k Hybertson de Groot "aren reeds van a f 1603 in Z"eden als scheepsbouwers actief . De door Grebber opgestelde lijst "erd door Van Yk - 26 jaar na de publicatie in he t boek van Wiesen - overgenomenl

20-02

Te" a te ~ lating, "et te wate~ brengen .an het scheepshol en de verdere afbou" .. aren in he t alg e~ee n in het ce rt er i n beg r epen, Het leve r en van rondhouten , tUigage , grondta kel, zeilen , po .. pe n, rolpa a ~d e n, bl ok ken , i n 'enta r is, etc. viel nie t binnen het kader van een ce rt er . WlIarschi jnli j k zijn de 8tre nge regels be tr eff end e sc hei ding vllh de vakgeb iede n, .. el ke door de g i lden .. aren opsesteld , hie r debet aan, Hoest het schip .. orden Releverd zo als het in zee liep , dan .oest de bo uw er ook daze za ke n met de toeleve r anciers r eselen . Was dit ni e t zo , da n z orgd e de op d rachtgeyer voor deze zake n. Het de opd r achtgeve r s .. e rde n . eestal door de t oe l e veranciers apa rt e afspraken betreffende d e l e verin g ge.aakt . . . elke i n bepaa lde gevallen via de notar i a .. erde n bekra ch tigd . De ga ra nties, di e do or de bo ...... ers .. er den gegeYe n, betroffen in het geva l van de bou .. , oo r de Admi r aliteit a l leen de k .. alit eit van de geleve r de nrbeid . De vor.gev i ng en s t nbilit e it e.d . .. as voor de verantvoording van de lIeester - sc heepsbou .. er van de betref fende Ad mi ral itei t. Was het schip vOGe een particu liere rede r bc ste .. d, dan droeg de sc heep sbou .. er ~el t' de verant .. uording . Het c erter voor "De Ze ven Provincië n" zul Onllet .. l j (eld door d e .e ester-scheepabou .. e r van de A d .t r8Iitei~ o p de Haze Hr. Sa l o.on J a nsz . • • n den Te mpel, in o pdracht ya n en I n na u .. ove r leg .et het bet r effende Ad.i r olitcit sco llege, ziJ n opgesteld . Het is hoogst on ..sarschijnlijk, dst dit originele certe r ooi t nog in één .on onze a r ch ieven zs l .. o rd en ter uggevonde n. Het is dooroe in t ereaaan t o. lOe t behulp yan no& bestaande c erter s . op.etings l iJsten en verde r rel e.ant htstoriach .a ter la al en de .oor dit onder~oe k gemaak t e reconstru c t letekenlngen, het certer ya n "De Zeven Pro v inciën" te re construeren . Door dit pe r onderdeel va n ee n toelichtin g t e .oor~ien. zat dit bijdragen tot een duldcl.i j ker inzicht in de constr ucti e van di t soort sche pen!

20-03

~O-O~

'(lO-O~ 'Zjq >!"" a12) dl'Ps ~alj ue. apClz ap u, ~ap -d""l~a.o la4 ue. aprlZ~apUO ap ue" 101 (ua.oq a,z) d,Ij~" lalj UaA ;qp"a;q "1"100;8 "P "l""ld "p do '~Ol' lalj U~A 1ue~u"A _oq "p l "W lWO,! ua";,,.o "~p ''1leqla~'1 ap ue. 1ue>!ua'''q ap J" -U". ualawaS pJaM '>!apl!nlq"o,! 1"4 ;"puo 'wln; 1alj ul a1101j ao ' W UI'l: - laOA TI

U".

: .. eM

d14 ~S

1 <>1j ua.

~1 1 0 4

' 31 lO H

,u"p n 0 4"Sue e _ u"dwal>!ple8~z ap ;a.o alpaa;q ap ' .ç,q _ d,4~s 1"4 ue. leew _Ual!nq al6"Jal1n ap 'uaSSnJq u" u"z,n\s ue. 1leo.;00p ap l am puaq;a. u, '!!u1lapuoZlln fTq p;aM u"d"4~5uauulq alau,al>! r ,ij ' pu ,, >!,,;a!! laew _"lp"alq ua.,,8,,8ua~ la14 ap ua _a18ual apmaoual! ua>oqJal4 a p law 1plO~ u"Sulpn04laA "lP"aJq/"18ual ar ue. uau,,>!aJaq 1alj f 'ij ' "Plnlj ap uauulq" ,az l"M '100 uaw S [l! OZ JO 'ualued" ap U". lU"'1ual,nq ar laAO uala",a8 p;aM a1paalq ao ' l "Z dllj~S lalj ul SU1P _UOl "1"'"lul'" uaa "14~als Ja HIP 'uaS8az I1M 1"0 '"111",, "uflq >l0oJl"Jaa4~s ap ue. alS004 ap do 'uapuolsJU1Uods Ol ~ uu, "1 -8ual uaa la." ualza8 ua;allj~o Jeou lund 1lP l"uo' '''lp''''lq "p pU01S lao. O[ ~ ue. ~leq~~1j ~p"~q U"" la~ u"d"4~ss801;00 f,ij 'pmaoua8 "61"4,, ap laM >!OO pJ"M SllHlJd "2"0 ' u"1"m,,8 uaAalS _JOO. ap Ug. 1U0>lJOO> ~p 11" (U"AOq;3;q ,,~~) a1~ual ata4"~ ap lie. {aap [/1 do uaamaSIe 1alj Ja.o Sel dlq~s 1"4 UOA alpaalq ao ' .. &9\ ' ZI - laOA C~ :sHM-aiij3S-1~4-Ü9~-~lp~~iq-~a

_Ja~

'31paaJS

'pua >l aJaS~a", 1"1 U u~p uala? apua>!a.sJ".o aJ"p'''' ua 1JlnMJaA la4 'u"of19S '~H ap ua _~oo. ~p uo. uo. a,8u"l ~O 'ual"w~8

U~'''lSla14~0

uau f llPOOr a1Slall" ap l".O prllle Pl"M 'm 6l1'9~ - lao. [91

uada4~s

:sB~-suaA~li-~p-~aAO-a14~6-la4-üe'-~l~uaT-aij

' suouo>! 09 ,,, .. puadEi'laq ""M

dT4~S

'a18ual

l"H

Koe b ~ug-

dek.

De hoogt e vo n het koe b ~ugdek ~es: ------ - ---------- ----------------

Si voet _ I,SS7 .. . De oo ~ sp~ong v.n het aanbrengen Van een koebrugdek in de .eheepsconstructie dotee r t utt de eerate helft van de Zeventiende Eeu~ en ~erd het eerst to ege past in oorlogsschepen. (De "Wasa" uit 1628 was . et een koebrugdek uitae r ust . ) De a eeSl waa r schijnlij ke ve r klaring voor het a a nb~enlen van diL de k is , dat er vooral bij oorloasschepen behoefte wa. aan een e,tra dwarsverband , ter ondersteuning van de scheep.~8nd. De aeveldiae kr.chten . die bij het .fvu r en vaD het geschut op de .cheepswand werden uitaeoe[end . werden door de aan heL einde van de dekb.lken aangeb r .chte kni e ën en steunders zoveel tOgel ij k over de gehele scheepsconstr uctie verdeeld .

Manr ondanks deze voorzieningen ontstond toc h nog de behoef t e

aan een e,tra l •• g balken in het rui • . Het voortdurend in kaliber zw.arde r worden van het aeschut zal onaetwijfeld •• n deze aanvullina op de constructie hebben bijgedragen. Een e,t r a laag balken onder de waterlijn in het ruim naa at de balken van de geschlltoyerloop , vlo k bo ven de waterlijn , asven het schip ter plsstse een enorme ster k te. Door een chronisch geb~ ek aan berg r lliale werd de~e rij e~tra b. l ken in de lo o p yan de j aren tot een !ol l edig dek uitgebouwd . eet nasr 1erhoudina te zware dekbalken. rk zaait in zijn boek op blz. 161 eniBI! ve r liar r ina ou r he t beg r ip koebrugd . k . Hij s d\rljft :

Vnn

Vlln Yk, blz. 161.

" Alvoorens Ik van de Balken sc h~ijv , as t ik niet ondien stl a te sij n, hier aan te wijs en, hoedanig desel.e in deae groote Scheepen, bJ !oo r saande Bou .... eesters plegen geschikt te ... erden .~ De.:e ~vooraaande Bou .... eestere" .... ren du. kenne lijk eerdere bou .... eester • • an de ~aaskenl.

Ven 'ik, bl:!: • 161.

"Hel on derste Dek, by ha ar Overloop, en bJ OnS nu Koebrua sen"'alld , qua . , uli Schips midden , tot aan ' 1 besinsel vande Co ns tapele Iaoer. nadeosol dit De k. op behoorlijke bonllte, aBter by des Spiegels Poorten oos t kooen , dapper opschieten. Doa wierd egter . op dat i n dito Keoer, ... egens dessells Steil te. niet onbrUlkba.r nog t we se n, alda.r ee n weinig vlacke~ Seleld . ~

Uier geeft hij dus de "k nik" of bocht ter hooate van het schot van de konstabelkaoer aan. Dit Bold voor zo ... el bet koebru gde k a l s de geschutoverloop. die i •• ers In hoogte evenwijdig •• n el kaa r lopen.

20-05

Van Yk , bh . 161.

"Het tweede Dek . by ons O. erloop . eo by h.... r [oebrug Beseld , .. .. n de [ons t .. pels-[a.!!r een ~Jnde nam. alvaar aen LsnBs 2 i 3 Trappen nederwaards in dito Ka.er stap t en .~ 111 er is dus de Ileschutoverloop

~ "vlakker Beleid"! Een werkwijze, die men wel bij VOC-schepen, .. ssr niet bij ourlugsschepen vond. Wie die "hsar" of " ons " zijn , verteld h1J niet. lo'asrschlJnlijk Zijn dit de niet- "Ms a! kant" achee psbou" .. eesters.

Yerder schrijft hij o.er deze extra laag balk en : Va n

rit,

bi z. 161 .

VI tsen ,

bi z. lOb .

" .•• dat, de" l jl heden op oose .. ijse . in 't sBter Sch iP . een seheele lallS Balken .eerele r kaal te legge. en d at deaelv e tot Schi pa stijfte ook laser werden gepl .. atat . ele Scheepen heden aldaar sterke r, als doellaals , .. erden lIebou .. eI ... Dit Mdue .. aals" was :l 10 jaar eerder!! Vitsen ooe .. t na .. elljk al een schip genaa.d "Pr ins VIIhei. " uit 1630 • • et als onderste elek ele knebrus . aet dallrboven np 5~ voet hooBte - da Besc hut n.erlonp .

De "koebrus" had van voor- tot ac htersch ip een 8e11jke naaste Van 5~ voet - van ele boven kan t van he t dek tot san de underkant vlln de ge sc llut over'loo p s"",,,ten - en wtlrd Illec ht s Onderbroken eloor ko",bu ts en bottelarij. De hoogten van ele dekken werden in de zijde oan het schip ge.eten . Uit sebeurde , o. dat de dekbalken - nUlraate zij in hoger gelegen dekken lagen - een toeneaenele r oneli ng of "trek" hadden, wsardnn r de dekhooSte .td'lcheeps hOBer wss dan in de zijde. Oe laasste .aat .. erd dus nangegeven. Dekbalk!!n.

Oe 22 dekbalken lagen op dezelfele lIartafstanden, als de balken van de geschutoverloop . Boven de kr oit ka.e r l alen ~ij ecllte r o p een grotere af a tand van elkaar; dit had waa r $chi jnlijk te .a ken met hun geT in Be lenBte te r plaatse.

GESCHUTOYE RLOOP. Boo en het koebrugd ek een Ke~chutoverloop. voor en lIidden hoog 1 voet 6 du ta , 8an de s ptegel hoog 9 vo et 5 duill. Oe geschutoverloop zakt .anaf ± het scho t van de kon'ltabelka_er to t asn ele $pieae1 ± I .Oet 6! duia oneler ele stro kende zeealij n . Het opzetle!! .oor en achter.

De geschutoverlOOp is ~anaf de grote hals (op 1/ 3 .an de lenlte t usse n de stevens uit de voor kant voorat even) I voet 5 duia opgezet (oplopend) naar ele voorste. e n en ,anaf ditzelfde punt aan de grote hals , 3 voet nps e~ et na aT het achtersclltp.

20-06

"oe neer-

Door het neerzekken ven het dek is het werkelijke oplopen 3 voet .in I voet 6t duta • I voet 41 reduceerd tot:

z.akken .

aan de spiegel .

IH tweter i ng .

De uitwatering yen het dek In de zij d e ten opzichte van de "a-

Ve r dek.

Boven de g"schutove r loop vinden wij het gled, van voorsteven

terlijn 15 ongeveer :

voet

lol

duill -

:I:

550 ,uI .

tot liet holle verwuIft doorlopende "v e rdek". Bij de voorsteven hoog: 7 voet" 6 dul ••

Deze hoogte "t r oo kt .et de zeeg van de geschutoverloop op dezelfde hoogt door .

Ver,"ui ft .

Daar wnar de k ni k van d e 8"8ehutoverloop neer beneden gaet, s t roo k t hot verde k d oor tot con hoogte van: 9 voet & 5 dut ••

liet "halfdek" bevond zich evenals het " blIkdek" boY"o hec " verdek".

Bakdek.

HeL bakdek ia aan de voorzijde hoog: 7 voe t en allo de ac.hterzijde 6 voet & 5 dul ...

lIolfdek..

liet ha lfdek ts aan de

hoog : 6 voet & 5 dul .. en .u,n de ac.hterzijde, bij het bolle verwulft, haai! : 9 voet . voor~ljde

80yen het halfdek het ka.panjedek . foor hOOI: 6 voeL & 5 dul. en achter hOOI: 7 voet & 2 dul •.

"Dek-

En uiteindelijk nog het dekje van de stuur .. 8nahut, voor hoog:

je" .

en lichter hoog:

4 voet & 6 dul .. 5 voet & 6 dut • .

N. D.

Zie voor de af .. etingen van de hoofdconstructiedelen , de vor __ gevlng van de romp en de conatruc.tie van de dekken en verdere detalla, de bij dit onderzoe k behore nde tekeningen .

20-07

TORSIRSTIJFTR RN OR DU88RLE HUID. Toen tegen he t einde van de Zeat lende Eeuw de tot dan toe gangbare o.e r naa d se bouwwij~e lanjza ~e r hand overging in de z . ,. I l adboordige, bleef het nOl lanl de sewoon t e om eerst de huid te aeken en pas daarna de spanten aan te brengen. Deze aethode werkte ane l en efficiënt. Oe vr ij will e keurige s pant vora , die .ee l wej ho d .on de vorm ,ao de huldlje mul ttkni k apant , kon vrij Se,u kkellj k wo r de n ge volgd bij hot p8SIO.ken van de inhout e o. Deze metho de wordt zelfs nu nOB bij de ov e rnaad se bouwwijze toegepast. Eerst .a l len, dan huid en daarna spanten on wranKen . BIJ de late r e · s pa ll t e ll ee r s t" -m eth od e . w.aa dit pr oeea vee l arbeidsintenaie.er, daar een eeret het spent • .anaf de spsnten.loer of in de "centenk oot" aoest opme t en en aak ell en daa r ne. bij het boei en .an de huid en weBe r . nog.aals aoest bewerken vo or het .aken van de paev l ekken yen d e huid of weaertnadelen. een ande r inBrijpend aeyolK fen het ve rlaten der overnaada. bouwwijze . wa s het yer~indaren fan de torslBsttjfheld In de roapachaal. Vooral bij d e bouw ysn aTotere schepen h ad dit ern.tlae gevolgen . Aan ve nke1 t j k datht .en door he l aa n brans.n va n een dubb e laelaa~de huid dit problee. op t e kunnen van~en, doch deze constructie b l e e k toch niet het aewenste resu lt aut te hebben en boyendien bijzonder arbeidslntensÎef en k ostbaar te zijn. De cons tructie

ala yolst:

•

Hen bouwde yolgens de " h u id e e r a t - -aet hode de roap. ineluatef spanten en vegering. Deze werden schee l aen elkear ferbonden aet apijkers , naaels en bouten en geheel gebreeuwd an Kepekt . De onderste berghoute n haddan d e dubbele dikte - o[ aee r van de huid . De kiel en ate.e.n. hadden twee per.lle l lopende s ponning e n .

•

Alle overdrev e n hoogten Cn ho e k e n ~oeS t en nu uit de buitenkant van de ee r ste huid worden geëglll.laeerd. Ili e r na werd een twee de huid, meesta l van gelijke dikt e op de eerste huid gespijkerd: niet genageld of gebout. De ene keer we rd tu ssen d e~e twee lagen e e n laaa koe lenhaer aet teer Selead . de andere keer wa s dit lood- of ~lnkp l aot. Deze tussentaa; .oest dan een ba rr ière .nraen telen de ~o ge. r eesde paoiwora. Soms werd nnk een dunne dubbeltng Of e r de tweede huid gespijkerd .et daa r t ussen koeienhaar. Het spijkeren gebeurde met z . g. dubbeli n aspijke r a , zoa l s bij de n r isinele " !Jata.la ".

21-01

Zie over deze dubbele huid de beschrijvingen van de arCheologische vondsten van de schepen "Maurit.ius" , "lIa tavia " en " Scheurra k 50 2" . Ondanks de z e er intensie.e ~erkmethode voldeed de co n structie , die hoofdzakelijk bij ~ra k ken van VOe-schepen is aangetroff ~ n, toch niet aan de verwachtingen. Bij de eerst e constructie kon de paalworm altijd de eerste huid tol aan het l ood of zink wegvreten, waardoor er maar één huid overbleef . In ongeveer het [weede k~art van de Zeventiend e Eeuw wordt. deze constructie weer verlaten . Toen me n toch weer tOt de bouw van giadboordig e schepen mot een enkele huid overging, bleeE deze dunne houten dubbeling me~ dubbelingsptjkers de bescherming tegen de paal~erm . Pas aan het eiad van de Achttiende Eeuw gaat men over tot het onder de waterlijn bekleden met koperen ook wel zinkplaat, rechtsrreeks met spij k ers op de huid bevestigd . Zolang de schepen smal bleven en ook een smalle spiegel hadden, had men ge en al te grote proble~en met de torsiestijfheid van de romp . Als I .. ter , voo~al bij de oorlogsschepen de rompen veel ... ijder worden den ~ij, dat er naarstig wordt gezocht naar meer stijfheid in de romp . Zolang men de spiegel , het enige vormvaste d~arsschot, handhaafde en in bijzonder~ gev,,11~n in het voorschip een kruis aanbracht (naar Engel s voorbeeld), bleef de torsies[iffheid bij Hollandse schepen binnen aanvaardbar e grenzen . Toen de Engelse scheep s bouwers dan ook het concept mee de platte spiegel verlieten en de huidgange" tot aan de hekb"lk strokend optrokken, verdween tevens de torslestljfh~id van de romp, "anrdoor zij ten ko ste van veel ruimte, het ruim vol moesten plaatsen met een reeks k ruisverbanden . Engelse sche pe n kenden ook niet de constructie met steunders , zoals in vrijwel alle zware Holl .. ndse oorlogsschepen . De~e steunders gaven met hun kn ieën een enorme stijfhei d aan het schip. Eerst in het begin van de Negentiende Eeuw , wanneer er kruis verbanden tegen de wegering worden .... ngebracht - het zogena .. mde "Sepplng"-verhand - kOOlt dit de stijfheid van oet schip ten goede . W.. nneer ij~er in de constructie wordt opgenomen eTl tevens uit dit materiaal kruisverbanden in dc constructie worden ver~e~kt, krijgt me" de tors i estijft<:> echt ond<:>r contröle .

21-02

!tOUT VOOR

np;

SCIiP.P.PSflOUli.

Toen eind Ze.tiende, begin Ze~en[iende Eeu~ de over~eese han ~elsbelan&en yan de Nederlanden ~ich enor. ontvikkelden , na. ook de behoefte aan kapitale schepen t oe . Hie~ alleen de opkomende compagnieën • • aar ook de ~lOOl - die op de handelsrOUleS aan de koopvaarders besche rmi ns aoest bieden - yroea ~oortdu r e nd om .eer en betere sch e pen. Hiernaaat eoost ook de klein e handelsyloot en de visse r ij ~an de benodigde schepen vorden voorzien. De vraag naar ~oor de scheepsbouw geschikt t l •• e r hout ns. met de toe na.e •• n het Aantal te bouwen schepen too. Al spoedig ~aren de bi nnenlandse houtvoorraden niet eee r In ataat . an de behoefte te voldoeo. Het relatief kleine bosareaal binnen o n ~e loenealise landsgr e n~en bevatte oen grote .arlëteil asn booaa oorten. vaarvan s lec hts enkele .oor de aC ho e psbouv geschikt ~aren. Ons klimaat ~orgde ook niet _oor de g r oei von eike- of dennebomen van voldoende k~allteit of af.elinBen . o~enredlg

In de loop der ja r en g1nB de sch eepsbouw ind ustr ie ook steeds hoaere eisen aan he~ hout st ellen. Wuren de tipanten in nanvanB oog bijna zo van de boo~ gc~akte takken en verden (\c plankeo nog .. et de han~ Se zaogd. later konden - door de opko~ st vsn houtzsag molens en betere werktuiBen etl Bereedachoppen - de schepen steeds beter en con~truc tlef alerker worden Bebou~d . ne in ve le Ja r en opge bouwde, uitstekende international e hande l sbe tr e kk inge n van de Republi e k ble k en . ook cp h e t gebied .Un hel houttekort . yan on"chatba re vaarde . Nederlandse hou th andelar e n of hun Yert egen~ODrdiBer" ~onden in F,uropa e n daarbuiten ~ele boseigenaren , die bereid ~aren het gewenste hout te leve r en . liet elkehout kva a overvesend uit Centraal- en Oo~t-F.uropa. Hier kv •• in minde r e .ate het g rene- e n dennehout vandaan. Dit kwaa weer o~erwegend uit Oost- en Noord-Europa en leverd en vee r in aindere .ate etkehout. Een duidel ij k "chelding valt niet pr e cies aan te aeven . HeL hout verd ove r het slBeaeen door de hou tha ndelaa r s ~el( in heL bos Seseleeteerd . o,ereenkoestig de venSen vsn de scheepsbouve r s. Doordat het hout ~aak reeds voor het kappen aan de boneigenaar verd betaald, konden eeestal forse ko rt ingen vorden bedongen. Het hout aoest zorgv u ldia vorden aeve l d. zodat het ntet werd gekneusd . Nadat de sta.aen van hun lak k en waren ontdaan. waren zij Bere e d oa uit ~et bos te worden Besleept of op de wagen te wo r den 8f8e~oerd. Indi e n de f.ucillteiten h iervoor ter plsat5e sanwe~18 v~ren. verd hel hout in het tand van herko ," s t i n balken . blokkt!n. platen of plank e n gezPPBd .

21-0\

Dit .aakte het hout duur d er • • aar sch ee lde 1n da t ran sport ko sten. Maar dit was geen al,eaeen gebruik. liet hout uit het Noorden en 008ten werd per .chip naar ons land vervoerd. Het hout uit Co ntraal-Europa kw a~ in de vorm van i •• enS8 ,lotten .ia de Rijn naar ons land. De stepel- en tevens vellinlplaatsen waren ,oo r he t hout uit het Hoorden: Amsterde., Zsanda. e n de pl aatsen lanl8 de WestFr iese kust .an de ,00.mallS8 Zulder~ee en Dordrecht .oor het ~Rij nse" hout. Dorsp r onkalij k werd het h out met de hand ga~aald. Late r werd het ongezaa,de hout overwaaend op de houtzn.,aolena langs de Zaan ,ezaald. NoS weer later kresen plaatsen .at .eel s cheep swer.en hun eigen moleos . Daar slechta een deel van hel .oor de bonw .an een schi p benodigde hout In de vorm oan vooruit gezaagd hout we r d le kocht, dat op de werf een verdere bewe r king onder,inl, kunnen wJj dl~ als een halffabrikaat beschouwen. Het o ver ige ongezaagd e hout .oeat e.enee ns uit at .... en o f z.g. "kr o .... r .. " of "kro.houteo~ tot de sewe.nste onde rdelen worden verwerkt. Het hout werd door de i n voerende houthandel a r en op de veilingen verko cht aan de scheepsbouwers.

De scheepsbouwm e ester van de Ad~iraliteit Op de Maze ~al zijn hout onsetwiJfeld op d e hout,ei!!nlen te Dordrecht hebben uitgezocht. De betalingen liepen via d e boekhoud In, v"n d e Ad.iraliteit. Ove r hoe de l.p or t was geregeld van de .eer e10ti.che houtsoo rten als pok- en pa lmhout, etc . ia nie t bekend . Haar wij .ogen aanoe .... o. dat bijv. de WIe .et hao. handel op de Weat- I ndische gebieden hier een belan,rijk aaodee l 10 heeft lehad. Of dit hout vla de regulier e hand .. ! werd . .. . ko cht, is niet bekend .

-.-.-.-.-.De Voorkeur .an de Scheepsbouw ........ ters .oor Hout uit bepaalde Bossebieden. Sommige sc heepsbo uwmeester s hadd .. n een yoorkour voor hou~ uit bepoalde bosbouwgebieden. liet glni hier yoorna ... lijk 0111 het elk eh'''It. liet ene wilS a eer bulg~aa., het ande re was .eer "dur"bel". Piet .. r .an Da. ~elt h iero.er In zijn "Hesch ryvl "ae ven de 005ti ndi sche eo.palnte ~:

22-()2

Pie~er

"" I)a m , lil BOllk , Deel r , bIz• 4')3-454.

•

"Pon wae r oll d e CalJer ~a" A.sterdall oock gewoon la ge en ande r als Munsters hout In te kopen en ' t andere al leen ter noo~ te ne.en en te gebruyken, daartoe 't Mun sters hout, als van die lengte , nog 5 00 bUYKsaall nie t als 't I1 tj n ae wes ende, soo ni et kan dienen, blykande nader uyt ' t volsende berigt, soo als 8e • . Ca .UH dat lewoon ia te doen, na.entltjc k, dat de kielen ord i naria ge.aakt worden ~an 8e r lijnse of Silesiache balc ken en ooek , Oll hare lenSte . SOlltij[a wel ee n Rijnse daarbJ. 011 ste~ens , heekbalken, wu r p .. n . rantaoenhout, bUJckstok k .. n . oplanlen en een gedeelte van de sitter a , zijn .an Olden bur ge r of Munste r s hout. De swnre overloopsbalcken ~an Rijns hout. de ligte over halcken, hoevensbalklln. halrd ec ks- en balk.halken (b aksb al k en*) 8 1t ella8 1 van Munst ers of. by gebrllc k, van Berli j ns of Rijns hout. De balcklle,ers . lijfhouten en het kolse. slte_sal van Silllesisch o f Re r lljns hout. 011 ba r ghouten van 811 rl ljns hout en. o. haar lenllte . 5011t ijta een Rijns daarbJ. De knies yan de Weeser ofte de E1der en die o.leggende lalldsl reeck . De planeken (yoo r hu id ell dek-) van Bllrlljn e ll Ksmhurg. De era_me stoothouten ( h uid in he t yoorschlp.) ~Oelen v66r 81lem~nl van Rijns hout li es en , om haar bogt l! 1I.l l 1e ." OpmerkingelI . all de /luteur. De scheepsconstructi e kon , bulten tee r en harpuis, het best e tllglln rot besche r .d lIord en .et zeell a ter . Dit dron8 door tot alill nad e n en kieren in het onde rlls te rs chip. Ook he t niet liet teer hllhsnd eld e dllel van de rOllp. tusllen huid e n wegering, etc .• had hier haat bij. Het hout we ,"d bij ~oorkeur zo ~peed ! g [logelijk geznagd en g e droold om het lev"nssap Vall de e lkeboom, h..,t z.g. "eek", uit het hout kvi j t te r akIIn. Gr ote houtconcent r a t ies in de cons tructie hadden de neiging Dil te "v eryute,," . Dit vaS de reden, "SarDIl het "spint" yolled ig afgekspt IIOlls t lIorden. Hie r lag yaak de bron van het ve rvuren. Oe .an oorsprong k leinllchllilge houthandel te Ro~torda. kvam. omstreeks de twcede helft V/ln de Zeven ticed e Ecu w, tot bloei. De stad kende hierdoor ook en kele houtzaagllolens . De Rott"rdamse scheepsbouwers kochten op de hOUlvelllngen overIIlIlIend r e"ds lIezallgd hout, nsast nog til bewerken sta.ll en of blokhout. Houthandelaren e n scheepsbouvers lieten dit hout lIeestnl door de vele hou tzo ll811olens IIl1ar be't~k zagen .

22-03

1Iu,8 lno'!

al'pa~aquo

'10-ZZ

'u~JoIJa"

• ... 4:>0'ta1lu ....

~nuq

jJ""

~p r~q 1~~? ~oo~8 uaa "p JUOp IIl13lOl la4 ueh

,,'u 'lAa8 a~e l"iJdsllaoli ap'WA '1l1p do ua 'uaAals , a"lIV "puell a ~ u~ la,! do ''t a~d sdi'!"S ui ualTin ap do 'SU"4aS Ua ''t ''8 ap u llA ''tl"q't all ua ''tat! la" U"A 'doOIJa "o ua pUil" 'lIlnl! la4 u .. " "lP do .04 lil .. 'ua lu ~ UIIA uadoo't ~a4 uI 'u"11a .1 " ua800 JOO" !!1" " J apun~s ua 'u aJood s al.E ~ 'm.puEg "J"pf," 'ualln lS ap ' u~!!u''ldO ap 'u a'tanls 't ioIJ ap 'uaAalS do ~OOA ua1lu"JIl ap 'ual _n04_uao"lu"1I "p ''tT''q'taH ap '!>uaAa lS ap 1.4 1"" ' .. pu",,!! l'tJ"W Ja) 5~a", .. O.l X "0 'U ... 8I!Jlaq ua'tT"1I u .. ualoo<j't'lJ"1I 'u .. 't:>o~" _~EE<j'lS 'u a8u"SJi>llli'l 5~apIlS""i. '''.laS''''pueg ua 'w i ~ ' .l no<jl" "'Z la4 'I" l X ap ' lnoll SU''l UIIA uadoo't l , Ul ua 'ua ... 11 p~a,!10o~!! sdl<j'lS do lllll TB JOO~ 1.4 I"~ SOij "Ual"daq a ·l 1"~ ""lU '''ATa-,; .014 UIIA uaTI"' ua8al ua 'aa .. ~a4 sua!! ,, " ' ''I ' uaqq",! u"pou UGA lil" 'd ,4~S aua'tBB'" a. uç,s lOl ' Jalsaa ",,,noll u"p ~no ll 1""A"oll"

" 1'1 - 0'1

" 21'1 'H UUA

' ln04 ap'''A -al~!! la<j UE' lla l 1l~~ 't "p USA Je 't00 SU!4 ~apu" ua u~~ " 'tÇ~la8 _o"uo lIu11l114"" a zap "'te,,~ 'u"h~a~sda"4~s as .. na~ apuallu~Aaz ap do ~n04 UaA "'I fn~qa!! alu''l'l1''11 1au , uadd'pSaq a8lptn'! lll"U lau " ~saa~all "1 S"!,pou "u:! l:>uIAOJ,j uaAaZ aO" Ueh "noq ap JOOA lo04 I'H.Aa04 ual""'p" ". Ul ~r11"otll llltA l"H "SJapu'l1'11ds U"IT 'I1A 'a pJo"

~ 'ta,!all

J'lI!,~

'1~"4aS 'tf:tlall 'llipou JB .... 'l"sIqp ap la .. l1nllo04 U" 14',,;qaSUB'I1 dtlloJ ap UGe u310w~EIIZ ap Uil. oz pJ"" "l""a", la4 'PIB"4'S~S pJ"" dWOJ ap UIIB ln04 8,u,a" s14"~lS " .06 UIIA 't a04 uaa u"p Jau !at "'l Sla 'JalOJ!! 1"~OZ uaJ .... uaaJu~ au " l't RllwaS ua!!B2 ua ua't't"4 ~oop ua't - Teq'tap ap Uil. "pu;a la4 Ugg uaaiu't ap uap;"" ,,~aWtllOl~ "zap l10 " la't!lH,"SJII"4'" Ie Vrlli" 4"0~ s u alllJ~AO uaa • "ua ln04",o J~" Ua " SJawwoJ't " UBB 't~Jqa 8 uaa Ia" "PPL"w ualj

"l Saa .. aS ufi2 aoow pellJ _~OOA Ul 1004 apuaopro, JJa" ap UIIA p;a<jf,qpu ap u~ ""P ' lU" 't _alaq lHI "a pJ3pJO A u";"11 :oW : oH "p UIIA p,a4UapaJAal .l IlllU 4jo. l .lll .... uf _ 'p'l1nJqa] ua p~nullr Ul ~pOpadl"Jo, "lIu";ls J"az uaa " 'tUllpuo _ dJ'!:>" la4 unA "noq ap l"P ua la!A Ç99 ! ~aqwa'lap o,p"'" ua~noq al "u:'!i"u1AOJ,j ua."z au" 100 8u!S"ilsaq "p lep 'u" '!z ÇT i'I "aldw'l1 't u"zu3~1I"pel" ap "au _u,q 'taJqa8altlllnJ law spaalS uaw ~OOpJEE" ' JOOp SU IT a't'tl~."O .. m _JoUa u,'" ls,nf ap0;-Jad azap 1,11 a l 't~lIm P"l" aU ' .. aalqoJd pua~np _lJOOA uaa "E~ ua'Ja~ ap UIIA Pla<jflqeu ap uJ lno'! ue. S"lsdo aa "p81111~

_aS

' lno'! 'tTBq u ..

ua.~lIagdo

-"'I~Tq

Ja.aS~,!""Jpdö

JU ~p

' ua~WlIl"

ap~aA ~laSu~1I ~p lln ual"'" JOOp ap "ua810A unp pJ"" .n04 ~"H

Uo ongekende Yoor r e d ~n o p de ho ut s [ a pelp l aa t se n en de r etatief lage prijs , bevo r derden de be hoe f te a an e ff iciclëntie nauwe lijks . De e no r .e hoeveelhed .. n bout afv al di e tijdens bet bouwproces v r ijkwa.en, wer d e n door ~ s paand er ra pe r s" ve r "'a.eld en op&os l agoo . Een groot dee l h t" r va n lIe rd geb r ui kt voo r het o pstoken yan de teer- e n pe kketels .

o . het hout te buigen ve r d niet a l le en he t "b r ande n " toegep.st. Z.... r hout .. erd i n >:.g . "tr .. .. ften " (l a n&e ij >:e r e n bakken) ge kookt. HIero nde r v .. rd oo k bouta f . a l . e rstoo k t . Op de",e wij>:e kv a8 toeh nog ee n deel .an het afval 8an de bOUII vSn het sc h ip ten goede . De rest van de .panen v e r d ve rk ocht of kilO . in de fo r nui",en van d . . . ede v er k ers va n de .. er f te rec h t . De ove r yloed aBn >: SBKsel en >: . g . " hou t _ot" werd ve r koc h t san vlo- e n vleesrokerijen . ""t a fgehakte scho r s en spint ha d ",e l fs als br ands t of ve i nig va a rde . lie t inkopen " all he l hout ,, "o r de bo u.. van he t sc h i p ... erd o ve r het 81gelleen door de 8ch e e ps bo u" ll ees t er z e lf g l! d as n. Zeke r de kapitale Sl uk ke n . o or de hoof d verbanddelen ve re iste n a p ~ctale aa nd ac. h t , r.la oo k v.. n Yk: Vll n Yk , b lz . .36 .

" Oude s waa r e Ro ..... e n ,e ,"e e nl ij k .. e erder ond e ugden e n gebre ken, d a n l i g l e , en je ugd i ge , ... nder ..... r pen sijn. \la a ro .. d an oo k " el veeltlJda CaplLale st ukk en op d e Byl , dat is , i n die n 81 i n ' t . "r .. e rk en &oed vallen , ge k og t " e rd e n: dog k Ollt dese as~ u rall tie de prijll Iler k llj k t e ~ er s t ei g ere n ( verhogen · ) . lIel hier genoe.de "op de bijl " kop e n bete ke n de, dat .en h"t stuk hou l pas kocht , alo het op de we rf ... as bewer kt ell ge .. n gebrek~n Y ~rto ... nde . Dal la n g nle t alle houthandel a ren be t rou ... baar ... aren , bl i j k t uil het .olgconde. Va n Yk, ibld :

Van Yk, bh . 36.

"En al hoe .. el ande r e , op so •• ig e pl a a t s e n , hoedanis sJ O. het lIe r t ge.lt~ l d aijn , klaa r aenoeg te ke nne gev e n , 1100 ... e~t noS tens de onbehoorlijke Winsugt de selve sode n ig nevens den an deren, of In het Slij k t il plaatsen . det desselfs ... anne (anten . holle ~ ... aSte n . en Gaten, di .. nie t se l den m ~ t lIout gestop t . en .e t (Ie, 8ijn t oeges .. ee r t. do o r he t ses i gt ni"[ ... el ontdek t konne worden . .. " Dat het hout yoor de boull van schepen d e tijd kr eeg >:ors , ul d !., te " ... a t eren" , om de aroei~epp"n .~wijt t e r a k en .~ n daar na te d r ogen, 7.s1 "el lot e nkele sporadische ge va l l e n beperkt. zijn gebleve n. Het meeste hout .. er d .rij .. el Oer9 ve r .. e rkt , st 8."cII .... rden "!lsr moge l ijk - lo spoedig mogelij k tot pla nk en aezaagd en op s t apels te drogen geleg d.

22 -0 5

Ba1ken (sommers), kromhouten (krommers) en andere z~are soorten hout ~ aren in principe tB di k o m in redelijk korte tijd te drogen . Het sap kreeg hier alleen kans om t ijdens de be~erking Bn de bou~ uit het hout te t rekken. Het ~ e rd dan ook onbehandBld aan de scheepsconstructie aangebracht . Was het sc hip van "durabil" en sapvrij hout gebouwd, dan ~as ond er nor.,ol e oOlstandigheden eell lange levensduur gcgan.ndeerd . Vaa k luchten van de gehele romp voork~am het verschijnsel ve rYllren. broei of dr oge rOt op doelmatige wijze . Ook het afhakken Van spl,,~ (een poreuze laag onder de SGhors) 'oork~am in belsngriJke mate bovellgenocmdc b,aD! . Het verschijnsel deed het eens zo harde hout plaatselijk , vooral in~endI8, tota~l verpoederen, waardoor het iedere mechanische sterkte verloor . Het k~alll wel voor , dat een schip van voor tot achter wa s ge in f .. cteerd en moest worden afgeschreven. Een enaere vorm ven aan tasti ng van het hout ~a9 de natte rot, welke het hout in een zwarte, kledderige masslI deed ver a uderen. Dit deed zich "0Ilra1 "oor t ussen water en ~:ind (bij de waterlijn) en ingewaterde sch eur en. Ook rondhouten verdienden veel aandacht, wat dit euvel betrof. Een "gemaakte" mast was betrou~ba8rder dan een massieve . l1et besc!.er .. en van houten achepen tegcn in zee levende sc hadelijke organismen is, zolang deze schepen be sta an , een b ron van zorg ge~ees t . Witsen schrijft hierover . op blz. 257, het volgende: "De Pap, da er men de schepen .. ede strijckt, "e rt gemIleekt van harpuis, slechte hars. traen en zwavel: hier hou t men dat geen wor .. door en dringht . SOflltijts z;etmen hel met een slechte a.,sering van ongel (vet uit slachtafval'") af, ,·oornae .. als de schepen na by en niet om de ~eat varen . Dit wi t gesmeer (dus: harpui.s , hars , traan en zwavel.) behoet de schepen 1an~ Se tij t van met groente te bewaszen of vuil te ~erden (aan te groeien *) . Zoo zij vcr 0 11 de weat de "il hebben (te va ren), haelt men onder om een goeden huit, daer ~en ontallijck veel spi jkert jens in slaet : men legt he .. op koeien hair (koeienhaar ",et bruine teer als tussenla ag, L~asen dubbelingsplankjes eD de huid*): en daer ~ert oock ~el dun geslagen loot , of koper tusschen gevoegt: en dit alles OOI ongediert, ' t geen het hout verteert, te ~eeren . "

IH tSBn, bh.

267.

•

Tussenvoegsels van de auteur. Wij mogen aannemen, dat "De Zeven Provinciën" alleen met het eerstgenoemde smee rsel tegen aangroei was bescherllld . Dit was ~aarschijnlijk voldoend e , om het schip ook tegen de zo gevree.sde paalworlll te b e schermen .

22-06

De",e paalworm of "t credo navalis" e n de hieraan verwan t e "teredo megotara" was een 20 tot 40 cm tang, wormachtig ",e"diertje, dat het vooral op onbescher~d hout onderwater had voorzien . Vooral schepen, die verre reizen 0" de "West" l1aakten, werden - indien geen beschermende maatregelen waren genomen slachtoffer van zijn onbegrensde vraat",ucht. Zonder de minste ~ocite boorde hij zijn sangen met een diamete r van 10 à IS mm door het dikste en hardste eikehout! Hier is dan ook de "stelling" van toepassing' •

"Als de paalworm wat s nell e r had gevr eten en de onbe sc her llde sc hepen wa t langzamer hadd en gey a re n, dan ",ou er nooit ee n schip op de gewenste eindbeste •• ing "'ijn aangek om en! 1" Niet alleen de paalworm waS schadelijk , allerhande vormen van aangroeisel kond en de voortgang aanzienlijk vertragen. Men sprak dan van een "vuil" schip!

•

Grapje van de a uteu r.

22-07

GLOBAAL OVERZICHT VAN DP. IN DI'! SCHI'!P.PSBOUW

'AAH

I ' '<><ST

P.lKENHQUT

tlGEIISCHAPPEN

GEBRUI~TP.

HOUTSOORTEN .

I -

GEBRUIK

S.C.

Centraal en Oos~Europa, Duit s lond, Polen en omgeving .

ILIlrd, redelij k duun""" in z"ut .... ter .

Gehele constructie bij grote schepen.

0 ,79

"Quer.:us s""'ld flora " GRENPlIl10UT (VURE!lHOOT) "Pinu" sJI ..."t r u,,"

Oostelijk en Noordelijk Eumpa, Rusland ( Archangel), Noor ....... gen en Oostzeegebied.

Z&c h t ,

Rondhouten. binnen bed_ring °C kle i ne goedkope ""hepen, huid en del<.

0,67

URU (LORK) "larü" dedduo"

Centraal [u r opa.

Zacht,

RondhDllt"n.

O, 6S

TEPF.NHOII1'

Nederland en

Rolpaarden, blokken . etc •

0 , 63

Handspaken. r iellCn . blokken , roerpen.

0,74

rKhtdradl g.

tlllli ,

rKhtdradlg. ~:urop~.

"UI"u9"

ESSENllOOT "Prodnus

taai ,

Europa.

Sterk, va st, el99t1sch. ni ct .. eerbea tcnrlig .

z."

",d

e~cel"ior"

Hi j

,.....

d\IUr~lI.

"'''''''''

Caraibisch gebied , Centraal Amerika Venezuela.

Warrig , yettig, IIterk en I\ord.

Schijven yan blokken.

\, 24

"Guajacu. officinale"

GROEI/HART "I/oclond ra rod.l nel "

Britll Guyana , Frans Guyona Venezuela.

Zeer hard z .. oor.

Schijven Vlln blokken.

0 , 98 \, 14

PAI)UKJUT "BUS U9 s ... porvlrens"

Tur kt je eh Zuid-Ah ika .

Ster k, hard.

Assen van schijven .

1, \0

""HOUT

Bi n ... , Indones ië en Indo--Cbi .......

Io'einig huig-

"'rectona gr.ndi,, " (Io'''ti)

_..

.~,

_ r - en ... te rbestendig.

22-08

Het sclM!epshou .. hDII[ bij uiutek, _ r in de l7e t:eu .. in Europa nog onbekend.

0."

DE INVLOED VAN HOUTZAAGMOLENS . Met grote w8arschijnlijkh~1d zijn d~ e e rste windmolens voor industrieel gerbuik r e ~ds in de 13e E~uw , vanuit Zuid-Europa, in Ons 1and geIntroduceerd . Het oorspronkelijke type was si~pel van constructie en diende hoofdzukelijk voor het Malon van graan. In de loop ven de jaren wist ~en hier in Holland uit deze pr i ~itie.e bouwsels ecn reeks uiterst bruikbare werktuigen te ontwikkelen. die in hoofdzaa k voor de voedinKsmiddclenindustri~ en 's lands waterhuishouding in gebruik waren. De eer s te bru _ikbare, door wind aangedreoen , molen voor het zag~n van hout w~rd volg~ns ov~rlevering - in 1594 door een vindingrijke boer, ene Corn e lis Cornelisz te Uitgeest . g econ strueerd_ Binn~n een halve eeuw waS het 8aotal van deze z e er suecesvolI e ~olens - zeker 1.n de Zaanstreek , waar reeds een fors aant al andere molen s stonden - tot vele tient a llen uitgegroeld. In het bui~enland werden grot e hoeveelheden bout gezaagd op door waterkracht aangedre.eo houtzaag~olens. Er werd dan ook veal bal k- en plankhout uit het buitenland ingevoerd . Hec gebruik van houtzaagmolens bespaarde de hulzen- en scheepsbou wers enor ll veel werk. ~; /;n vsn de nadel e n ... as echter - zeker voor de scbe~psbouwers - dal alleen rechte zaagsneden konden worden ge~aakt. Het overwegend aan schepen voorkollend~ gebo g ~n zaagwerk (de lintzaag moest nog ... orden uitgevonden) vereiste nog steeds veel handwerk. Toch was het gebruik van machinaal gezaagd hout van grote i nvloed op de bouw van schepen . De grote verscheidenheid aan spanten uit bijna takken, werd geleideli j k uit voor gezaagd plaathout vervaardigd . Het "molenhout" bevorderde een bepaalde standaardisatie in houtafme t ingen en deze verhoogde ten ?eerste de sterkte van de scheepsconstructie.

P_plengte 6600 _, ~p 0 4~ _. lode n belt tll8Sen de dekbelltea.

44 . 00 .04

LI J NEN- EN CON STRUCTI EPLANNEN .

BENAMINGEN YAN DE ONDERDELEN BEHORENDE BIJ DE TEKENINGEN:

24-01, 24-03 24-05 24-07 24-09 24-11 24-13. 24-14 . 24-15 . 24-16 .

00 •

24-00 - 05

00 •

blz. 24 - 00- 06 blz . 24-00-10 b lz . 24-00-11 24-00-12 bIz • bi z . 24-00-13 24'- 00 - 14 b lz . b lz. 24 - 00-1 5 24 - 00-16 blz. 24-00- 17 geen benalling . 24-00-18 g e en ben ll ming. 24-00-19 geen benalling . 24-00-20 0' b lz. 24-20 24-00-21 0' blz. 24-22 24-00-22 0' blz. 24-24

"0 . "0. 00 00 00 00 00 00 00 00 00

• • • • . . • . •

"0 . "0 .

"'"' "'"' "'"' "'"'

bi z .

24-00

...""" ..""

..." " "

24-02, 24-04 . 24-06 . 24-08 . 24-10 • 24-12 .

24-21 . 24 - 23 . 24 -2 5 .

Benamingen van de onderdelen In de I. 2. 3. 4. 5. ó.

7. 8. 9. 10 . 11. 12 . 13 . 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32 . 33 . 34 . 35 . 36. 37. 38 . 39. AO. 41. 42. 43. 44. 45. 46 . 47 . 48 . 49. 50 .

langsdoor~n ede

(24 - 00-05).

Kiel, uit drie delen ss.enaesteld. Achtersteyen , uit .eerdere delen s .... enllesteld. Knie .. an de achtersteven. Voorsteven , u;t l ... ee delen ssmenllesteld. Knie asn de voorsteven (slelaphout ) . Rekbalk. Bovenste lIebogen ... ranB in d e achtersteven (h e kconstructie) . Tuimelsars , staande ribben nasst de Tetraltepoorten. Rechte wrangen In de hekconstructle. R.. ntsoenhouten. Broekstuk asn de rantaoeahouten . I:olsell. binnenktel uit meerde r e delen. Binnensteven OIet daarnaast kluishouten . Leggers yan de spanten (Yloerhouten) . Banden ln het .oorSl;hip. Banden aan he t fokke.astspoor. Mastspoor ysn de fokke.asl . Kn le asn de lokke .Rst.poor. [attesporen in het rui .. . Sitters of knieën aan de knttesporen (buikstukken). Piekstuk in het achtorsc hi p . Stutten onder de dekbalken. Vloer van het kab elgat . Banden aan het .astspoo r yan de II r ote .. ast. Mastspoor van de grote m~.t. Kn ieën aan de .astspoor yan de IIrote mast . Vloer van de kruitka.er. Stutten onder de balken yan het ko.bui s. Bslken onder de .loer yan de ko.buis . Knieën onder de balken van de ko.buis. Ko.buisyloer, met koper beslagen . Stoo kplaat s van de ko.buis. Gemetselde stookp l aats (o~en). Met koper beslagen beschot VIIII de ko . bu is . Knieën aaO bet broekstuk. BDlk ... eger .an het koebrulldek . Dekbal ken van het kocbru8Jek. Vissing .sn de grote kaapstander. Dek ."n het koebrugd ek . Schot YBn de ach te rp ie k. Wegering in het rui •. luik yan de kru ttka.er. Po.pzode yan de grote lenspo.pen. Kn ie ën aan de ... rnngen van de spiegel. Schot yan de voorpiek . Hulp-balkveller .an de ,esl;huto yerloop. BalkveIler ,sn de geschutoverloop. Knieën ~an de dekbalken van de geschuto,erloop. Spenen .an de betfn, (betiogstutten). Dek balken .an de geschutoverloop .

24-01

• e r v o 1 g.

.••,.

••• '3 .

•• ".

'7 .

". ,.' 0. •••,. •3. •••,.

'6. 67. 6'.

6 •.

70 . 7• . 7' .

73. 7 •. 7' . 76 .

77 .

7'. 7'. '0 . '2 . '3 .

,.. , ".. "8'. ,"'0.

.. ..

.••,. .,. ..,.,. •

'3.

••• '6.

'7.

100.

Klos onder de v i sstna van de fok kemast op de geschute.e fl oop. Vissing van de fokke~ast . Knieën van de onk er beting . Kruisbeting met grenen school . Schot von de pisbak . Twll van de boegspriet . Assee voor de kabelarin, . Rak veOT de proppen van het geschut. Knieën Dan de dakbalken van het verdek. Steunde r s aan de dekbalken yon ve r dek en oy erloop . Weger op de water,an, van de overloop . Wegering op de overloop . 8alkwegeT van het verdek . Poorten van de geschutovarloop . (necht van de fokkemoat . Dek van de geschutoyerloop. LuikTand von het kab elg at . Luikrand van de schoo r stee n yan de ko~bui soven. Lui k rand vsn het kombuis r ooster/lui k. Lui k rand van het grote luik . Vissing van de grote maat. Knech t van de grote maSt . Pomp bij de grot e mast . Vissing van de kaapstander (grote sptl). Kaapstander (gr ote s ptl). Pal lenbed vnn de kaapstander (g rote spi l). Luikhoofd, neergsng naa r het koebrugdek. Vissing yan de po.pen. Po.pdaal (loden yerza_elbak YOOr pompwater). Po_pen (gr ote lenspompen). Voet yan de bezaann_ast. Schot yan de konntabeJkamer .et rek voor kardoezen. Luikrand van de k r uitksme r . Knie aan de wrang vOn de s piegel . Knie aan de hekbalk. Roer . Roerstellen , haken en vingerlingen . Roerpen met ijzeren beslag (helmstok) . Luiwagen van de roerpen . Kolde r stok. Trap, alleen aan SB . Knie van het galjoen • Xnieën van het galjoen (mannetjes) . Rooaterwerk _et borstbaoken . 8etingbalk . 80venste le&ge r . 80yenste regel ing van het loljoeo. Tussen- en onderreBeling yan het galjoen . 80venste legge r yan het galjoen . Kom met lofwerk .

24-02

yervols · 101. 102103 . 104 . I O~. 106 . 107 . 108 . 109 . II 0 • I 11 . I1 2 •

I 13 . 114 . I I5• I I6• 1 1 1II 8 •

I 19 • 1 20. \ 2 1. I 22 . I 23 . I 24 . 125. 126.

127. I 28 • 129. 130. 131 . 132. 133 . 134. 135 . 136. 137. 138 . 139. 140 . IH .

142 . 143 . 144 . 145 . 146 . 147 .

148 . 149 . 150 .

Onde r ste lesse r wan he l 8 a ljo en. Sc hel yen he t galjoen , ui t .ee rde r e delen saeenleste l d. Gs t e n yoor de woeltnle n va n de boegsp ri e t. Gaten voo r de halzen vaa de f o k. Leeu~ van het salJoen (schegb e eld) . [rul o f es aan de bovenste reae l ing van het ga l joen. Stutte n yan het hol l e en boll e ye t wu l ft. 8eplanktna _an het holle ye t ~ u l f t . Luik I n he t _erwu i ft yoor he t uitn e men vsn het roer . Vulklossen tUisen de yer ~ u l ft st u tten t e r onde r steu n tn, vnn het ye r dek . On derste hnk kebo r d van he t bol le oe rw u i ft . Beplanking van het bo l le ve r wui f t . SII " 8erplank (alinge r l1jst) . Oek J l j s t op de slinse rp lan k. Ronm- en kozljnco nst t uctie va n de ven st e rs va n de kajuit . Dekb al k of he k bal k van he t ve rdek . Hs kk ebo r ~ . boven de ve nst e rs ,an de kaj ui t . Weger op de wa t e r s ani va n he t ve r de k . Weger i ng va n het ve r d e k . Oooriang naa r d e zij gDI er ij . Va n tt l atiel uikJe i n d e knj u i t . Gesc hu t poorte n op he t ver dek . Kast In d e kajuit . Cat voo r de SChOOL va n he t g . ootzeil . Schot .et deu r en en kotij nen va n de k ojuit . ~los en bril vo n de kold e rs t o k. Vissing Y~n de bezo a nmost en de k olde r sto k. Trap yan het . er de k nsar hel hal fde k. Kn i oën ann de bal ke n vao het ha l fd e k en d" bak. 8s1k~"gers ysn helf dek " " ba k . Dekbelken 'an halfde k en ba k. lichte tussende k ba l kj e s van het ha lf dek . Knecht b ij de grote . a st . Xruisbeti ng bij de grot e .ast . Luikje. bov"n d e pD.pen voo r h e t ui t n"."n ven de po~pen . 8elesk l amp .oor touwwerk . Viaalns oan de S t ate .ast. Gat ooor de fok keschoot . Wegnee.bsa r zetboord .et s c hi e tga t en voor .uaketten . Uitnee.baa r d ee l .sn he t ze t boord t. b.v . s t aatslet r ep. Dek met schaorstok k en , roos t e r s , grie t en en kal~aa\en. 8elelklasp vo or t ouwwerk . Knecht aftn het boord . S t eundera aon d e dakbalken van verdek en bak . Vi ssing In he t verde k voor de k le i ne ks apst a nd er of spil. [Ielne kaapstander of spil . Kr uisverban d in het voo r schip . Kr oonbalk . Steun onde r de k r aanb a l k. Voorsc hot of schild va n de ba k .

24-03

~e~~olK ·

151. I 52 . 153. 154. 155 . 156 . 157 . 158, 159. 160. 161. 162 . 163. IM. 165. 166. 167. 16 8 . 169 .

170. I7I .

17 2 • I73 • 174. 175. 176. 177 . 178. 179. 180 . 181. 182 . 183. 184. 185. 186. 187. 188 . 189. 190. 19!. 192. 193. 194. 195 . 196 . 1 97 .

Voorplecht of luize n p l ech tje. [ruishouten voor het belegge n van touwwerk. Beschot van de spiegel (hekkebo~d). Plaats vo or h et tefereel. Weger op de watefganS van het halfde k. Pek mel griet en, kelMoaien en roosters. Vissing yon de bezeen~ast . Rand r ond het sat vnn de kolderstok. Vissing van de grote .ost . Wegerins van het halfdek. Geschu t poorten op het halfdek. [ruishout voo r het belessen ~an touwwe rk. Ba l ustrade en leunln,wa r k yen de trap. Be t ing bij de g r ote aast. Be ting bij de g r ote aeSt. [or Yijnagel. Potdeksel. Glllingll,Jst . Hekwerk voor het ophangen yan oud touww e rk en 8chans kleden. Balastrane VBn het halfdek . Bal ustr ade van de bok. Weger op de wateriang van de bak. Dek Qet ,rieten, kal.aaien en roosterwerk. tn echt aan het boord van de bek . Beting bij de fokke.aal. [necht bij de fokke.ast. Belustrade op het schild van de bak . Gillini van de bak. Potdeksel van de bsk. Hekwerk voor de wintertent. al leen aanw ez i& als het schLp was opgele,d. Schot met deur en kozijn. Balkweger van het kallpanjedek . Ll cht e tu.sennekbalkjes ~an het kallp anjedek . Dekbalken van het ka.psnjedek . Licht zonnedek liet dekbplkjes en doorgAngen voor trappen en touwwerk. Ventilatieluikje In o f ficiersverb l ijf. Trap van het halfdek naar het kampanjedek . Dek van het ka .panJedek . Weger op de water,ani ~an het ka .panjedek . Geschutpoorten op het ka.psnjedek . Balkweger van het hutdekje. Dekbalken van het hutdekje. Schot .et deur en kozijn. Balus tra de op het hutdekje. Itailing ... an het ka.panjedek. Railing van het hutdekje. Staander van de spiegel . Ezelshoofd voor vlagge8lok.

24-0 4

Benamingen van de onderde ) on in de langsdoorsnede (24-00-06) .

A. B. C. D. E. F. G. H. J. I . L. H. N. O. P. Q.

R. S. T. U. V. W. X.

Y. Z. AA. A8 . AC . AD. AE. AF .

AChterpiek; opslll8 voor k onstabelgoederen . bijv. vost jes lIuske tkog els . Kruitka mer met hierin door kleden afgedekte kru ltvalltj e~. De tvee grote lens pompen . De po.,pzode; o.,kllstlng van de pOlllpen ter voorkomin8 van schade . Opsl ag van "'''ter, bier en oyerige vtctualtegoederen als er"'ten. gort . etc. Rrandhou t yoo r de Oyen, als garnie r oyer de ba l last. 8allas t .aterlaal. stenen, oud geschut, etc. lleine lenspomp. De voet yan de arote lIaat . lasten voor de beril na van .uni ti e .oor het geachut. Zeilkooien naast het arote luik. Opslag yan victualie. 8ootsllans - en t l lllle r liansverkplaats. Kabelgat liet kab e ls voor de plecht-. dll8 elij kse- en tui-an k ers. Voe t van de fokkemast. Voorpie k of hel (opslag van de boots.",nsgoederen). blokken. etc.

Gllng tussen de aChterste b r oodkamers. Deu r yan de bakbo o rd-broodka.er. Beschieting van de loopg r aven (loop/kruip r ullite lllngs de huid). Doo r gang van het koebrugdek naar de loopgraven. Stoo kplaats ,an de kOllbuis aet sfneellbar e schoo r s teen. Gang tussen de ~oorst. b r oodkamers. Deur ysn de bakboord-b r oodkslle r .

Konstabclka.er. Schot voor de konlltllbelkaaer . et rekken .oor ksrdo es koke r s. De grote le n spOlIpen met po.pendaal. De gr o te kaaplltander of s pil. De ne indeloze" kllbela r ingtros (opgehanSen lIa n de dekbalken). Grote knecht .et schijven yoor het kardeel en de stengc "indrepen . De kleine len spoll p. Zandbak met zand voo r h e t stro ef houden van het dek.

a-05

v e r v 0 I g. AG. AJ. AK.

Ankerbettng. BoeBsp riet ae t knie. ~ars en blinde steng. Constructie van het galjoen .

AL . AH.

Kek .et beeldhouwwerk. vensters. lan t aa rn s . e t c. De kajuit: ycrblijfplaata ya n de bevelhebber en eyentuele hoae aaaten Bezaana.ast . lleine kaapstander of sp il. Rulmte onder de bak , het kot genaamd . Kr aanbalk voo r het ophijse n en kantelen van de ankers .

AH. AO. AP. AQ.

Halfdek. -------AR . AS. AT. AV .

Verblijfsruimten voor de officieren en vooraanstaande genodigden . Sta ndplapt s voor de man aan de kolderstok . Ka st mot komp asse n. Bal us trade van de tra p.

Bak . AW. Al . Al. AZ.

Balustrade van de bak. Balustrade boven het achil d va n de bak . Ro.et n shoofd aan de bovenate regeling van het galjoen. Kraas (halsband) .et at asblokken en ta l reep van het grote atag .

BA . BB . BC .

Stuur.a nshut met kooien. Plaata waaryanof De MUf ter co â&#x20AC;˘â&#x20AC;˘ andeerde. Ba l uat r ade van het kaapanjedek .

BO. BE .

Lantaarns op het hek. Balust r ade van het hutdekje .

24-06

2. 3. 4.

5. 6. 7. 8.

9. 10 . 11 .

12 . 13 . 14 . 15. 16 . 17 . 18 . 19 . 20 . 2 1. 22 . 23 . 24. 25 . 26 . 27 . 28 . 29 . 30 . )1. 32. )3.

)6 .

)5. )6. 37 . 38. 39 . 40 . 41. 42. 43 . 44 . 45. 46 . 47 . 48 . 49 . 50 .

Roe r. Ack t e r a t even . Ondereinden va n de r an t soen ko ute n . Br nekstuk . Knie aan het br oekstu k. Ackterpiek . Piekstuk i n ket achterschi p. Sckot van de ack t erpte k. Stut o nde r de de kba l k wan de ge ackuto werloop . Toeganis l uik va n de krui tka . e r . Brood kalle r s, i nwendil ledu bbeld . SB en BB . Sekot vall de br ood kBlle r. Corrido r boven de kruitka.er . tevens toei.nl tot de po. p:r:ode . Dcour va ll de br oodk.ller . 0.. kllst1 11 1 van de pOll p:r:ode . Po mp con , SB en Bil . Se hottcon v., n de looPIraaf . loopg r oeC . WoterlOng va n het koebrugde k . We ge r o p de wate r ga ng (ac hoew eger ) . Xlosae n uc ht er de we gc r . De k bepl nnk i ng yan kat koebrugdek . 2ell kooie n ~e t la tt en bodem. SB en BB . Kooien o f kotta n. Scho t van de br ood- of vict uali eka lle r s . IIrood- of dc t ulO li ek aliers . S8 en 8B . Opslas r utllte voor de boote.o ns go ederen. Sponen vBn de an ke r be tlng . Randje rond de fo kk eID os t . Sc hot van de voo rp iek. 80nden in ket voo r sch i p . Voorplek of hel. Boveneinde van het kolae â&#x20AC;˘ . Onde r einden van de dr.a i spanten en de vu l houten . Binnenateyen . Voorateven. Vulhout aan de scheg . Onde r einden .an de kluishouten . Dekbalken von het koeb r ugde k. Visa i nS voor de toats van de koapstande r o f g r ote spi l . Spce n fan dco knecht bij de Iro te mast. Randje r ond de gfote mast . (Oicl-(. uni tie-)kasten . Ket s r ote luik In he t koebrugde k. Het kope r beslege n s t on kgedee lte .on de ko. buls . Ge.etsclde stook pl aats .et s t anlen voor het op~et t en u n koo kk etels. Ravelingbol ken onde r de st ook plaats . Rechte balken o nder ne t dek van kom bui s en bo tt e l arij . Vlocrbeplon kln S von ko mbu i s e n bot t el a rij . 1 ui k va n het kabe l go t . 24-07

Geen \'ervolg,

24-08

I. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13 . IL

15. 16. 17. 18. 19 . 20 . 21 . 22 . 23 . 24 . 25. 26 . 27. 28 . 29. 30 . 31. 32 . 33 . 34 . 35 . 36 . 37. 38 . 39. 40. 41. &2. 43. 44. 45. 46. 47. 48 . 49 . 50.

Roer. Achter5teoen. Spiegelbeplankillg. IIrang in de spiegel. Ran~aoenhou~.

Wind.erlnl of hekstut . Ste unders. Klossen achter de vate r lanl. Wateriani of 11jfho"t. Binnenste schsarstokken . Buitenste achallrstnkken . Dekblliken. lalllaaten. Grieten. Kni eën IIl1n de dekbll i ken . Sputgu~en. bestaande uit bossen li et .. a .. ieringen . Ltj{hout In de boel . Vissing vnll . de {okke .. as t en de be t ing . Betingspen e n . BetingbIlIk . Hnlfronde slijtbalk vs n de beting . Korvijnagels . Glit voor de speen vnn de fo k kemast kn echt . Randje rond de fok k c~lIst . Spe n e n van de beting V"II de fo kkemast . Oven van de boegspriet. Knie ën van de be t i ng . Knieën van het schot van de pisbak. Schot van de pisbal<.. Het lood beslagen pisbak . Ahoer oan de pisbak . Stnllen.teven. Knieën aan de scheg. Rijbed 100r de ankerkabels. Voorstevsn. Vulhout Ylln de scheg . Klulshouten . Draalapaaten en 1ulhout. Jaagpoort. Hondeplnten voor het vastzetten va n de ankertros . Ankertrossen. Dekbeplllnking ~an de aeschutove r loop . Luik in de konstabelka.er . toegang tot de krultka.e r. Kolder.tok. ache.atlsch allngege~en . ~ekk en .et kardoeten teaen het schot van de kon s tabelka.er. A{alui~bare dubbele deuren .an de konstabel kamer . Schot van de konstabelka.er . Viasing .an de bezaen~ast en de po.pen . Klos voor de voet von de bezaan.ast . Pompend"al .. et deksel .

24-09

vervolg.

51 . 52.

53. 54 . 55. 56 . 57.

58. 59. 60 . 61. 62.

63. 64. 65 . 66 . 67 . 68 . 69 . 70 . 71 . 72 . 73 . 74. 75. 76 .

Loden afvoerleidingen van de po .. pendaal . De grote po.pen. Luik naar het koebrugdek . Vissing ven de kaapstander of spil . Pallenbed yan de kaapstander . Kaapatander or spil . Kabelilcht..r. Knecht van de g r o t e . aat. Vissing van de grote .aat . Spenen van de beting bij de g r o te . as t op het verdek . Rondje r ond de grote .ast . Trap un de g"schutoverloop naar het verdek. SB en 8B. Het a r ote l u ik In de aeschu toye r loo p . Luik boven de kombuis . Lulkhoord van de schoorst een wan het ko mbuis . Schoorstee n (afnee llb ear) . Trap van de Keschutoverloop naar he t verdek . Luik yan he.t kabelgat . 24-Pondor kanon op rolpaard. Touwrtng lie t kogels. VaetJe ",et lontstokken . Wa te rb oll e . 36- Pondor konon op rolpaard . Zandba k mot ~a nd o. het dek stroef te mak e n . Ringbouten In dek . Verstevlgina vpn de huid i n verband ~et beschadiging door de ankers . her,: ~ . 8 . bolster .

24 - I 0

8ena.inaen van de onde r delen in het aanzicht op het verde k (24 - 00- 12 ) . I. 2.

J. 4.

5. 6. 1. 8. 9. 10. 11 . 12 . 13 . 14. 15. 16 . 17. IS.

19 . 20 . 21 . 22 .

23 . H.

25 . 26 . 21 . 28 . 29 . 30 . 31 . 32 . 33. 3~ .

35. 36 . 37 . 38 . 39. 40. 41. 42 . 43 . 44. 45. 46 . 47. 48. 49 . 50 .

Sl lnge r ltjat en deklijst op de s lingeTlij st . Ve rvu l(tatutten . Poor ten in het bolle yerwulft. l u i k je boven he t roer . Kop van de ac ht ersteven . Hekbalk. Poortjes i n het holle verwuIft. Klo asen voor onderste uning vsn he t yerdek, tu ss en de ve rwu llt at utt en . ~indve r i ng en of hek a t n tten. Kn ieĂŤn san de hekb alk. Oekbeplanking van h e t ve r dek. Io'aterg .. ng . Ba nk achter In de kajuit . Bed . Vergaderta f e l. Sto elen . B'!rH ka ate n SB en liB. Be r gk ast tu sse n de deuren . Deuren liet kodjnen , afsl u itb aar van de kajuit. Sc h ot va n de k oj ult. ~ Iossen voor d e br i l van de kolder sto k . Bril van de ko lder sto k. Viss i ng .On de bezasnsmast . luikJea boven de pOlIp e n, SB en BB . Schaar sto kk en in het dek . Dukbal k e n. ~Ill.aalen .

Griete n. Trapgat .oor trap tu ssen de geschuto verloop e n het verdek. wegneellbaa r, all e en aan SB . ~nieĂŤn aan de dek bal ten. Ringbouten voo r het geschut . 12-Ponder kenon op ro lpaard. Vaatje liet lontstokke n . Touwring .et k ogels . Waurbal1e. Dekrooete r e . Trappen tu aaen de ges~h u tower lo o p e n he t ve r dek . Be ting bij de grote .est . Vi sat ng yen de g r ote .ea l. Rusten woo r het ven t van de grote mast. Onders t e juCfer bl o kken v .. n he t. want van de grote . .. et . 18-Ponde r ka non op rolpea r d . Trap tussen de geechutov e rloop en he t ve rde k. Kln.pen vpn de g rot e hals . (Ieine kaap stu nder of spil . Vissing ven de kaap s tan d e r . Ru st en van he t want van de f o kke.ast . Onde r ste jul(erblo kken van het wan t .en de fokke.eat. Vls .. ! ng VI'" de fokkemost . Stu urb oord g e plaotste knech t van de fokkello st . 24-11

51 . 52 . 53 . 54. 55. 56 . 57 . 58. 59. 60 . 61 . 62 . 63. 64. 65. 66 . 67. 68 . 69 . 70 . 7\ . 72 . 73 . 14. 75 . 76 .

Bettns van de fokke.ast . Steu n ders yan de bak . Schot ven het schild . Geschutpoo r t in he t schild . Doorsans in het schild . Voorplecht of luizenplecht . Randje rond he t BBt vsn de boessp r ie t . Or en van de binnensteven . Gat voor de boegspriet . liet t\li l . Kluishouten. Drssis pan ten en yulhouten . Knieën ter weerszijden vsn de sche g . Knieën .an het 881joen . Bovenka n t .an de ,oorste. en . Knie .an he t 8sljoen . Bo.enste regeling va n het 8Bljoen . 8orstbank • . lig8era voor h et rOOB t e rwerk . Boven .. te le8ger van de sc heg. Onders t e regelingen yan het ga l joe n. Broekstuk t usae n de bovenste regclingen . Toilette n vOOf de bCOIBnning , z.g. secret en . RooBterwerk ",et luik jes , SB en 88 . Betingbel k je met korv ij nagels. Spuigaten van het verde k.

24-\2

8~ n a.ln 8 e n

2. 3. 4. 5.

6. 7.

8. 9. 10. 11 .

12 . IJ . 14 . 15 . 16 .

17 . 18. 19 . 20 . 21. 22 . 23 . 24. 25 . 26 . 27 . 28 . 29 . 30. 31 . 32 . 33 . 34 . 35. 36. 37 . 38. 39. 40. 4 1. 42 . 43 . 44 .

45. 46. ~7 .

bi l he t aanzicht en de

co n st ~ uc t ie

yan het halfdek (24-00-13).

Beeldsnljlle~k op de "pt e gel . Beschieting van de sp i egel . Staatshout . r o~tuinlng (ge ~ abatte scheeps h uid) . Htddenatijl yan de sptege l constTuctie o f s t aande ~. Richel wan de apiegelconstructi e . Dubbel gebogen de k bal k. l ichte tuasendekbalken. Dekbalk. Vlsal n g van de bezaans.aSl . Ravelt ng van het t ~ apgal. Schaa ~ ato k yoo~ de dek ~ oos t e ~ s . kal.aalen . Grieten. Viaalns van de g ~ ote lI a s t. \o!atergang van hel de k. Randje ron d de g ~o le lIa9 t. Rek liet le dere n bra nd b lu s - en sc h robe~. e rs . \o!a t erba l le ' a . Be t ing k nec h t bij d e g rote ~ast . Beti ngkn ech t bij de grote ~ ast . De k rooalers . B alu st ~ a d e .

met kogels . 6-Ponder kano n op rolp aard. Vaatje liet lontato kk en . Dekbeplan k ing . Luikje voo ~ he t ultne .. en van de pomp en. Bctlns k necht biJ de be zaans.ast . Randje ~ ond de bezaanSlla st . Rand rond het gat yOOT de kolders t o k. Antl-allp latten op de k. Kolde r stok. ~'lSt .et ko.paasen . zandlope r s e n ve r l ic ht ing . T~appe n va n het half de k n a a ~ he t kallp a njedek . Wanden van de hUlten . Kastje â&#x20AC;˘. 2-Pe r soons !ltape lb edden . I -Peraoon!lbed . Sc h rijfblad . Stoelen . Gr ote tafela . Trap liet leuning van hal fdek na ar ve r dek . Geachu t poOTl In fo r t u i n ing . Geschutpoort in rai1 ĂŽ ng . He k ~erk voo r de wintertent . a l le e n a a n ~ ezlg als het ac h lp liaS opse l esd . Medaillon li et lIapen (lla pen schild) . To ulI~ l n a

24 -1 3

Benamingen bij

he~

oa n~l cht

en de

con$~ruc~ie

yan het bakdek

(24-00-14) . J. 2. J. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. I L. 12. IJ. 14 . 15. 16. 11. 18. 19. 20. 21. 22 . 2J. 24. 25. 26. 27. 28 . 29 . JO.

Kal.a,oien . Oekbalken . Gr;eten . ~a~ergangen

of lijfhouten .an he t dek . voor de dekroo ste rs .

Schaars~nkken

Kraa n balken . Vissing van de fnkkonDst. Rek ~et lederen brandblus- en schrobeneers. Dekbeplanking. Dek r oosters. BeURgknecht b ij de f o kkea ast . !tandje rond de fokke.aat. Knecht bij de fokkeaast. Nagelbank aan de baluat r ade . Waterbal!e's . 6-Ponder kanon op rolpaard . Touwrtng rond k ogels . Vaa tje met . lontstokken. Bakje liet proppen. Knecht aan de ,0 1Ii n8. Knecht ann de rat1inR. Balustrade. ROlleinshoo f d.

Medaillon nel wapen (wapensch i ld) . Hekwerk voor de wintertent. alleen aanw e~lg als het schip waS opge l egd . Ce r abatte beschieting van het sch ild . luchtrooste r. Poortluik In het schild. Beeldwerk yan het schild . Regelwerk van het schi l d .

24 - 14

I. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11 . 12 . 13. I~.

15. 16. 17. 18. 19. 20 . 2\. 22 . 23 . 24 . 25 . 26 . 27 . 28 . 29 .

Beeldsnij~erk op de s pi egel . Beschieting van de spiegel . Staatshout. fortuining (gerabutte scheepshuid) . Mid denstijl vsn de spleg clconstructie of staander . Riche ls van de 8i>legelconstructie . Dubbel gebogen dekbalk. Lichte tussen-dekbalk en . De k balk . Wat e rgan g van het dek. Dekconst r uctie van het zonnedek . Dekbeplanktng. Kast aet koapa ssen , z8 ndlopers en verlichting (kleine n .. chthuis) . Rek act lederen b r andb l ua - en schrobeaaers. Balustrade. Trap yan halfdek naar ka ap anjedek. 8eplankin~ aet zeildoek -af dichting van he t zonnedek . Trapgat . Lui k in zonnedek, boven de aan aan de koider stok . Gat in zonnedek voor het doorlaten van touwwerk vOn de bezaansmast . Gat voor de bezaan s aast. Klokswljze gegoten 6-pondcr kanon op r olpaard . Vaatje .. et lontstokken. Touwring .et achrootzskken. Waterbalie. Bank voor de Stuuraanshut SB en BB . Deuren aet kozijn yan de stuu r aanshut. Ksstje in de stuu r .anshul vo o r kaarten en navlgatle-instruaente n. ~ooieo ( kotte n).

24-15

I. 2. ~ .

4. 5.

7. 6. 9. 10 . 11 . 12 . 13. 14. 15. 16. 17. 18.

Beeldsnijwe r k op de spiegel . Beschietinl van de spie8el . S t aatshout . Fortutning (lerabatte schee pshuid) . Middenstijl van de I ptegelconstTuctie of s ta ander . Richels van de spieselconBtructi e. Dubbel gebogen dekbalk . De k balken . Wate r gang yan het dek. Bi nnenwelering. Dekbeplanking. Balust r ade. [nie aan de staande r. Kippe - o f k onijneho k. Staa nd ers van het schot . Kozijn . e t deuren. Luikje in het achot . Gerabat te beschietina van het sc hot.

24- 16

Sena.in en bi

de daoranede ter laat se de voorste.en

~an oTdinaat 5 e~icn 24 - 00-

naaf 20.

Uelzool. Kielbalk . 3 . Zandstroken . 4. HUidbeplankina. 5 . Ie Berlhou~_ 6. Vulling_ 1. 2e Be r ghout. 8. Schut.ulling of breelBns . 9. Je Berghout. 10. Vul I In,. 11. ~e Berlhout. 12. VullJnl of breea8111. 13. Rahout. 14. fortuin Ins . 15. Ondersle relelina. 16 . Bovensle reaelina . 17. Hekwerk voo r de wintertent , alleen aanwezt~ als het achlp wDS 9pgelead . IS. Kolse~ of binnenkiel. 19. BinnenweSering of vloerw e gering. 20 . lIulpweg'H of strij kweger. 21. Umweler. 22 . Balkweaer van het koebrugdek. 23. lJateflana yan het k"ebrugd ek. 24. Kl"8 achter de weger op de watergang . 25. 'Jeae r op de waterlang. 26 . O"kbalk van het koebrugdek . 27 . BinnenweSerinR. 26 . Stut onder de dek balk .on de leachutove rl oop. 29 . Oekboplanklng van het koebruadek. 30. Vloer v.n de kruitkaaer. 31. Hulp"'lc r. 32. lIalkwelcr .an de les chutoye r"I oop. J3. lloa 8chter de watersani. 3 4 ..... ateraana of l ijfhout van de scschuto • ., r loop. 35. Dekbepl.nkina. 36. lalllaal. 31. Griet. 38 . Dekbalk van de aeschutoyer l oop. 39. S~h •• rstok. 40. Schotten van de corridor . 41. Deuren vall de broodka_ers . 42. Luik na.r de po.p~ode. 43. [nle aa n de dek balk. 44. Wege r op de kloasen achter de watergang. 45. Blnnen"eserins. 46 . St eundera. 41 . ~ekken .et kftrdoeskuke Ts . 46. Balk .. "ser van de v.. rdekbalken. 4'1. Watersans van he t verdek. 50 . Oekbeplanklna. 2.

24-16

vervol, . 5 l.

52 . 53 . 5~ .

55.

56. 57.

58 . 59 .

bO. 61 . 62. 63 . 6 ~.

65 . 66 . 67 . 68. 69 . 70 . 71 . 72. 73. 74 . 15. 76 .

Xo lmll al. Grlot . Dekbalk vsn het yt, r dek. Smeadst uk aas het einde ysn de r o erp en (helmstok). Schaarstok . Vissing van de bezsa naaaslo Peuren VIIn de konatabelkamer . Roerpen (helmstok) . ~otderstok.

Weier op de ~aterBanB. Binnenwegering. Xni e so n da dekbalk. Bslkwe,er vsn de halfdek balken. WPter,sng .an het halfdek. Dekbeplanking . Dekbalk opn het halfdek . Sle uf aat In het dek. Weger op de watergang. Blnncn~eaertng .

Balkweaer van het k 8~panje d ek. Dek Un het zo nn edek . Dekba lk je van h e t zo nn ede k. Luikje bove n de man aBn de kol derstok . ~ast .et kO~paSgen, zandlopers en ,erllchtjng. BezaanSMaSt; . Trappen near het ka.panjedek.

24-19

I. 2.

3. 4. 5.

6. 7. 8. 9. t ~.

t i.

12 . 13 . 14.

15.

16. 17.

18. 19. 20.

21. 22 .

23. 24 . 2!> .

26 . 27. 28 . 29 . 30. 31 .

32 . 33 . 34 .

35 . 36 . 37 . 38.

39 . 40. 41 . 42. 43 . 44. 45. 46 . 47. 48. 49 . 50.

lIel1:ool. Kielbalk. Voo r s t eyc n. Bcves ti sinssbnu t en. Zan d s troken . Hu idbep la nk in g. Ie Berg~out . Yu lling . 2e Berg~out. Onderste poor tdr empe l. Bn.-enste poor td rempel . Ond ersta sc h u tv ull i ns o f breegang. 310 Bergho u t . Yull1na. 4e Berghout . Boven. t e sc ~utvul lin g o f bre e g"ng . Ra lt out . Po rtu inln.8 ' Mome i ns hoo fd. Ilek"' e rk voo r d e wintert e nt , al leen psnwe :<li sis he t sc hip wa s o pgele gd . Knie IIs n ,Ie voor s teven ( .. le!Ophou t ). ~ ols e," o f binn e nk i el. Bi nn e nweae r l ng o f vloerweger. Hulpweger of strij k ... eger. U,."e8er. Balk "e ge r yoo hot koeb ru g dek . Klns a c hter de " eger o p de wa tergong. Wat erg a ng van het koe brugdek. Weg e r op de ... ate r ga ng (schocweg er). Ar s l u;te nd e besc hietin g. Il u l pw ege r . Bslkwege r van de geach et ov erloop. Klo a sch t er de wa t erge ng . Wetergang of 11j ( hou[ van de geschuto.e r loop . Weger op de wate r gang . Dek bep l a nk ing van de ge achntov erloop. hl_lIOl .

Griet. Sc hasrsto k . Yl ss l ng ,an de fokke.ast . Dekbalk 'an de lesthu t oy erl oop . Eindknl e yan he t kruis in he~ yoo rs t hip. Balk yan het krui s In he t voo rschip. ~Idd en kn ie va n he t kruis In het voo r s ch ip . St ut onde r de dekbalk .an he t koeb r ugdek . S tut onder de dekbsl k yen de geschuto.e r loop. Dekbeplan klnl van het koe brug dek. Dekbelk ,en het koe br ugde k. Bsnd vs n het ~ astspoor van de fokke.ast. [nlo aun de de k balk ven het verd ek.

24-20

.,,,r o o l l ' SI. 52. 53. 54. SS . 56. 57 . 58 . 59. 60. 61. 62. 63 . 64. 65 . 66 . 67. 6B . 69 . 70. 71 . 72 . 73 . 7~ .

75 . 76. 77 . 78 . 79 . 80 . 81 . 82. 83 . 84. SS . 86 . 81. 88 . 89. 90.

Bal k"ese r .... n het ..,rdek . Wate r sans of lijfh out un het yerdek. Weser op de " aterlana van het ve r dek. Oe kb ep t a nk inl van het verdek. KIthItlti . Griet. Schurstok. Visltlnl yltn de fok ke . as t . Dekbalk .an het verdek. Schot un de pisbak. KnieĂŤn wan de betlnS ' KnieĂŤn van het scho t ven de ptsbak . Gltt yoor de .oet van de boessp r tet . Schot aan de betinsspe n en . Be t tngknec h t van d e [okke.ast . Klui .hou t e n . UuhSDten (zie tek. 95-00- 10) . BInnenwegering van de gesc hu toye rlo op . Jaaspoort SB en BB. Slnnenweg e r lng van h e t verd e k. Balb,eaer van het ba kd e k. Wlt ter llBn & of lij f hout van he t ba k dek. Weaer op de waterg an g .an he~ hakdek . Oekbeplan ktna .an het bak de k. Kablaai . Gric t. De kbalk van het bakdek . Vissing .an de f okke. ast . Poortlulk in het sc h i l d . Regelwe rk va n het sch i ld . DooraDnaen Sg en BB naD r het lu i z e nplech t j e. Gerabatte bu'c h ietina v .. n het sc h i ld. Luchtroos~e r van het sc hild. lnie aan de dekbalk v,n de bs k . Achterzijde k r sa n b,lk. lnech~en SB en B8 vun de fokkem a st . Nagelbank aan de balus t rade. Balu't r ade van het achi td. Ondera~e rege li ng ya n de bak. Boven$~e r egelina .sn d e bak .

24- 2 1

2. 3. ,. 5. 6. 7.

8. 9.

10 . 11 . 12 .

13.

14 . 15.

16 . 17. 18 . 19 . 20. 21. 22 . 23 . 24. 25 . 26 . 27 . 28 . 29 . 30. Jl .

32 .

33 . 34 . 35 . 36 . 37 . 18 .

J9 . 40.

41.

42. 43. 46 . '5. '6 . 47 . loS. 49 . 50 .

Uehool. Uelbelk. ZlI nd llc roken. tluJdbeplankl ng . Ie Be r ghout. Vuil ing . 2e Berg hou t . SC hU l.ull in g of breegBng . 3e Be r ghouL. Vu ll i ng. 4e Bergh out . Onde r a t e poo rtdr"'.p el . Sc hut ,u lli ng of br"' '''a eog. Bove na t e poo rt dre.pel . Rah oue . Zeeboo r d. (olseM of bi nn e nkiel . Blnn"n .. ogoring o f .. loeT .. egering. Stri Jk .. " , er . Uewsller . Vloer ,on d o nilkoo! . Kl os onder de bu i k we ge r. Bnl k.. "ger ven he t koeb r ugd ek . ~al e r gang van het koeb ru gde k. ~eger op d" " u t urge ng of sc ho e .. e8er . ĂŻ l os a chler d e wo g er op de watergang_ Dekba l k .. on he t koebrugde k. Dekbeplan ki ng .. an het koebrugdek. Ravelingen va n het grote lui k. Stu L In het ruim . Vloe r I n het r ui â&#x20AC;˘ . Zeilkooien . ~and .an de ko.b uis . Kesten .oor de berging .ao 8uo1 l 1", . ao het geschut. nulpwe.er , at r 1jkweger. Bel k .. eae r ,en de aesc hu to lerl oop . ( I oa echter de weterallng . Water.ana of l iJ t heut .an de ge ech ut e.er l oop . De k balk .an de geachutoler l oop . tel.aal . Cr iu . De kbepJankinB .en de geschuto ver loop . Schaa r stok u n de gesc h uto'fe rl oop . St r e.elboo_ .an he t BTote luik. Ze1 1kool . De ur nser de ko_bula . Veger o p de klos, en ach t er de water gang. Ilinne n ... eB" r lng . St eunder. Bal kw eBec .. an he t verde k.

24-22

oe r y o l a 路 SI . 52 . 53 . 54. SS . 56. 57 . 58. 59. 60 . 61. 62. 63 . 64. 65 .

WalerlanB of lijfhout yall h e t yerdek. Welle r o p de wate r llanll . Dekbal k yan het oerdek . 10111.0 1 . Gr iet . Kn ie aan de de kbal k. St haaratok . T r al l e r ooater yan he t grote lu i k. Kanaalot liet s l uitbeuge l. Lul lth oo f d . Luik yan he t a r Ote lui k. Trai l e r oos t er yan het grote lu i k. Well e r op de wat ergang. Blnnenweaerlnll . Potde k sel .

24-23

"KN1K ~

IN DE GESCIlUTOVE tLOOP .

Vrijwe l a lle oo rl ogssche pe n fan het eerste en tw ee de cha r ter fertonen tussen de derde en Tie r de poort fan a chte r en - t e r hooate fa n het sc hot ,sn de kon s tabe l kall e r - een "knl k~ i n d.. geschu t overloop. Zi e hi ervoor de sc hetsen Van de Van de Velde'. , e . a . r n princ ipe loopt de?e o ver l oop .an he t laat ste punt bij de "h als ", waar ook de holt e. geaeten ,"ordt, naar a chte ren:!: 3 VOllt olihoog. Zie hiervoor het bi j deze r eco natructie behoren de span t en-llJ nenpl~ n (code 24) , tekening 24 - 00- \0 t/_ 24-00- 12 . Vsnaf de "knik" - 'in f .. lu, een f la uwe bocht :In he t dek - daal t de ?e zeeg l ijn als een vri j wel rec hte l i j n tot de spiagel liet :!: \' 6 ".

De schaarstokken , LI J fh outen en ov er ige de kd elen zij n ter plaa tse nie t onder bro ken • • aar z i jn eenvo udig weg na ar beneden aebogen ; vaad aar de flauwe bocht . De .eest plausibele verkla r ing .oo r deze const r uc ~l e Is . dat het ui t de zijd, genollen zwar a r etrai t e-g e sc hu~ onde r de de kbol k doo r Iloe st knnnen ac hie t en . DiL kon aUeen bij de tw ee .iddels t e ven de der (sp!eg"l - )ret r a! te poo r ten . Een tweede - z., k., .. n iet ,. inder belangrijk - voorde e l VDn dez" co nst r uctie was , dat het o p 6én n8 onderste Zwar e be r aho ut veel _Inder door de geschu t poorten van de o verl oop In he t ac ht er schip werd Te rz wak t . Opvallend i s , dat bij de be ter e ons nage l a te n ke rk.odel l e n zoals bijv . in Al k. aa r , Sc he r .er ho r n en Du r ge rd o. - deze knik wel te r llg te vin den is , terwij l bi j he t "lIerl l ne r- ~ of "Hohen zollern- ~ .o del en het zogenaa.de "Holl an d la-"lIode l • • aa r ook in de han dsch e t sen van J oha nllio S t ur cke nbu rl h geen "k n lk ~ aanwezig is .

- - --. . -. -

25-01

DE CONS TRUCTrE VAN HET ACHTERSCH lP. De gehele dragende cn ns tr~ctie ~an he t achterechip , Inc1 . el het beelden en ljwerk, Ie als een soor t se rr e aan de ec heep econstruc t i e be~estiBd . Aan de vnor~ijde hengt de~e cons tru c ti e aan de wJo贸.erlngen e n 8en de onder~ijde wordt ~tj vie de stutten ven het holle en boll e ~e r" ulft op de hekbnlk va n de spiegel e faeetcund . Ook de ><ijgelerijl'n

~ijn

aSn de TOIlPCOn,st ru ctie opaehansen .

De hakkebo r den, e l lnaar plank en ae bogen deklijst uit ~~n de constructie.

m~ ken

deel

Verder is he t aeheel eet hout waterdicht seseekt. De ko~IJnen en reeen .an de ka juit ~Ijo In de const r uctie opaenosen. De al "8-io-lood ramen sloen , n!!.er bovea sch8rnlerend, naar binnen open . In hel holle ver ... ulft , boren het roer , j " e en veterdicht luik oanaebrach t . Door het aeopende luik k an her roer naer boven, uit zijn haken en roeratellen worden gelicht. Voorts zijn in het holl a verwuift tvee kleine beluchtinaspoort jes oleno~en en de doo r yoeropen!ns van de roerpen. Het beeldverk ia tegen of op de waterdicht gemaakte cona truct i e van het achterschip beves l la d. Aan de achterzijde van de conetructie ~ijn de .taa t ahouten asn aeb r ~cht , waarin ~ovel de fortuloinaspl .. nken al. ook de plenken liet het tafereel in een sp onnina ~ijn beve.tiad. In het bolle vervulrt zijn t ... ee poorten oangebrocht, welke in de kajult in de bonk, tegen de spieael , uitll onden . Niet. wijst e r op , dat de~e poorten dienden 011 geschut a chte r le plaatsen . Ze zij n te kl ein, liggen vlek ~oven dek en bovendien stest de hsnk lil de veg. Deze poorten zullon, e venals de poortjes boven j n de loljde van de kajuit , gediend hebben voor ontluch t ing, wanneer het ald aar stoonde geschut werd a{aevuurd. Ook de ac hter 10 de kajuJt aanveziae al es-in-I oo d ra een verden tijden s het afruren ven he t aeschu t aeopend, niet .. I leen voor de ontluc htJn a, lIaar ook voor het heel houdea van de r .. llen.

TVEE- OF SEHI-DRIEDEKlER. t n principe bestond de l1e Ee uws e ~loot van d e Nede r land en u i t tv ee-, o f zo men vil, se.i - driedekkers. Een sC hi p van d e kla sse van " De Zeven Provinci ë n" noe.de man o ve r het alg""een een "tweedekke r" , ter.<i jl het e igenl i j k e e n " s e. l -driedekk e r" wa s . Al s wij het ev e ntueel aanvezige koebrugdek nie t mee telle n, dan v as de de k indeling Va n een t weed e kker als volg t : A.

Uet ond erste doorlopende dek was de "ge SC huto ver loo p" o f kortweg "overl oop" genaamd . Di t dek la g he t di chtste bij de waterlijn en droeg het zwaarste gesc h u t.

Boven dez e ~ geschu t o.e rl oop ", op 7~ d B voet h ooIte , .inden WIJ he t Z'I. "v e r de k" of " boevene t".

Het hierbov en geleien de k besto nd uit tw ee delen , te weten: a. het "ba kdek" , r ond de voor- of fokk ellast en b. het "halfd e k" , vanaf de grote magt tot aan d e s p iege l . Deze beide de kken v a ren door d e z.g. "ku il", een on,.. e rdekt stu k verdek , VlI.n e lkesr ge,c heiden . Volgens overleverlnl kvs. het soms voor, ds t deze dekken door .iddel vsn een looppl ll nk over de "kui l" met e lk aar waren veTbond e n. Verantvoorde voorbeelden von een loopbrug ~ij n ec hter nog nie t aange t ro ff en . Zo ud e n nu halfdek en bakdek ê fn doorlopend de k ~ormen , dan ~ou het sch ip t ot de klasse de r dr i ede kker .. hebben behoo rd.

AI . wij er vanuit gean d at op het o n tb r ekende etuk de k no oit mee r dan totsal: tten stll kk en, d us per zijde: ~ijf kil none van hetzelfde kal ib er (als op halfdek en ba k), Ila d geboorde bronzen zes- ponde r s knnden s taan, da n wa $ de totele vuurkr oc ht slechts . et : 10 A 6 po nd · 60 pond - 30 kil o per volledig salvo tOegenomen. Per zij de was d it niet .eer dan: 1 5 k i lo. De eno r . e gewichtSloena.e ~an de sc heepStOD ct ru ctle , v aa rv an een be langri j k deel bov en de metscen ter hoogt e zou ko.en te lillen , zou de stabiliteit nn het schip negatie f hebben bei nvloed.

27-01

Deze Is vulg t t e ........................................... ge wi c ht a toene~c

al~

-.--

be~eken8n:

10 kenons (In cl . rolpaard en t oebe h. ) a 1 . 000 kg • 800 schoten, 6 pond sch erp (80 pe r kanon ) • 800 schote n kru lt ( 80 pe r ka non) • E1tra be nOdi gd e .ansc ha ppen: 20 man & 100 kg Prnviand voor deze ma nscha p pan Aanyulli n g

SC h eepBconst ruc ~ie

10 . 000 kg 2.400 kg 1 . 500 kg

,. -

2.000 kg 2 . 500 k g

•

10 . 000 ka

van t wee- nSaT d ~iedekk e r

Tn tal e sewl chtst o ename: Afgerond:

28.40 0 kl

2ai

ton

Vanuit deze op t iek was het vee l verstandiae r o~ b i j he t oude concept va n de t weede kker of se.l-dr i edekker te b l ijv en ! Een algeBene k lacht bet r effende de bruikbaarheid Ven de dried ek k ers was wel de geringe hoo~~e oa n he t ve rd e k e n de s l ec hte ventlietie, waardoor de k ru i tdampen lans luase n de dekken bleven h en gen . Oo k de grot e re wl ndvanl bleek bij het ma noeuv r eren een handicep te zi Jn . Ondan ka deze, o ok i n de 17e Eeuw, bekend e wetenacha p bes lu i t en de no: 1'10 : He r en in 1681 aOIl d e Admira li teiten opdraCht te gewen , om op hun werven ee n aan tal d~l"dekker6 op a tape l te lIett en . Onze scheepsbouw.eeate rs, ook t oa n nog niet voorzi en yOn t heorattoehe kennis, z i j n t egen beter weten i n de ui t da ging asngelaan . liet pr estige van de Ad.l r a l i l e l tswe r f - e n za ke r ~ an hun ae heep abo uw mees t er - moet i n da ~e concu ~re ntlastriJd een a r ote rol hebben geape e ld. Oe Adlllral J te itswe rv a n, be halve de Friese , he bben dapper aen deze " pr e stige-sl a g " tleegedaan, lIa or sllen h e bben zi j yerl oren. A• • tar da . he e f t e r in i eder ge va l mi n stena 6 gebouwd , De Koze hee f t e r 3 ge bouw d , het No orde rkwa r ti e r heeft e r ook 3 lebouvd . terwijl Zeele nd er ook 3 bouw d e , waer_on één met ean lenllte van 180 ~o e t . tn plaa t s van 17 0 voe t.

27 - 02

SCHEMA VAN OE DOOR OE AD M!RALlTElTEN GEBOUWDE DRIEDU KERS.

80- 86 92

92 1 ik"

"urg"

ën "

86- 90 90- 94 92 92 92 84- 90 96-100 90- 94

• "' ••• "',, • Z

170x43 xl6 170.--x - 170x-- .-170143116 170.43116 170.4 3 x 16 170x--. - 174.46.17 170.46.17 176146.17

Amsterda~se

.oeten .

In navolging van de Engelsen ~i jn in NederLand na 1682 een aantal dr ied ekkers g e bou~d . Een sc heepst,pe , ~aarmee onze scheepsbo u~ers ~ein i8 of geen or.aring hadden . Onze be velhebbers ter zee hebben ook kenne Jijk geen al te beste ervaring ~et dit soort schepen gehad, w a n~ even plotseling als zij in de vlootlijsten werden opgenomen zijn zij oo k weer verd wenen . Na 1699 werd cr geen enke l e "eer gebouwd! er na 1699 plotseling geen driede kk ers me e r werden geheeft waarschijnlij k te ma k en liet de toeneOllende kritiek op onze scheepsbouwers . Een k riti ek die vrij wel de gehele 18e Eeuwen tot io de 1ge Eeuw bleef voor td uren.

In Engeland was lIen, ondankS de ver meende theoretisc he voorsprong , niet veel 8eluk k iger in he t bouwen van dit soor t schepen. De ware reden WaUTO~ de driede kk ers niet voldeden, 15 nooit heleaanl duidelijk gewo rden. De stabiliteit en de relatief 8erin ge winst aan vuu rk racht ~ullen waa r schij nlijk de hoofdoor~a8k z ijn geweest . "De Ze ven Provinciën " noemde men een "tweedekker " , o fscho on deze schepen eigenlij k "seIDi-driede kk ers" waren I

27 - 03

lEVENSDUUR VAN KAPITAlE SCHEPEN IN DE ZEVENTIENDE EEUW. De ve e l gehoorde bew e ring . dal de 1n de Ze ventiende Eeuw in En geland gebouwde s~hepen een l angere levensduur hadden - doo r een betere bouw wijze en gebrui k Van be ter mat e riaal - dan de in ons land gehouw~e schepen , vraagt o ~ een nadere toelichting . De geIDiddeld e levensduur van een houten schip, zoals bijvoorheeld " De Ze ven Provinciën", was 3 0 à 1,0 j aarl ~én en ande r waS st e rk a f han k elij k Van de wijze van sebruik. Zo w~ren er ook wel gevallen be ke nd van vissersschepen van AO j aar en o u der I Was e e n schip vrij wel co n tinu in zee, dan wer d het in he t algemeen beter on derhouden . Werd het schip tijdens haar bestaan voor een so.s langere pe rlode " opgelegd" , dan werd het onderhoud wegens de hoge kosten tot een mi.nimum beperk t, wa t al s n el tOt tota l e verw~arlozing leidde . Tn F.ngeland had me n In boven ge noemde pe.iode de gewoonte o ~ sch e pen (als het nog de moeite waard was) na onge yeer 30 jaar uit de vaart te ne~en , o~ ze da arna compleet te vernieuwen!! De eenvoudigste methode was , alle door de tand des tijds aanget a ste delen door nieu we ~e vervangen en he t schip daarna opnieuw in de vaar~ te brengen . het gehel e schi p te uitee n te nemen . Verwelke hiervoor i n een compleet nieuw

' eo

•

:;,;:,";et een grotere ~ naa .. .

le~gt e ,

breedte en

.o~ p vor~

en onder een

Ben treffend voorbeeld van deze we rkw i j ze Is de beroemde , voor de f. ng~1se staatskas waarschijnlij k beruchte , " S o vereign o f the S ~a s ". Oîl - door de befaamde ~ngelsc scheepsbo u wer Phinea s Pett en zijn zoon Peter Pet t in 1637 gebouwde - schip had voor zi j n tijd abnor .. aal grot e afmetingen en was te zwaar bewapend . Ile overdadige ve.sie.ing ma ak te het schip tot het pron k juwe e l va" vloot en staat . ' Ien noe .. de het schip wel " ne Vergul~e nuivel ". I)jr e ct nSar hs a r "maide n t.ip" in 1637, di e s l echt verl iep . we r d he t schip opgelegd om in 165 1 h erbouwd te worden . Da arna nog eens in 1660 en in 16115 , 0 0l uiteindelijk In 1697 door hct 0~v811en va o een ka a rs ~e verbranden . liet sd'li p iS" waa'lIchijnlij k door haar enorme lo g heid e n instabili~eit nooi~ bij de Ad~iraliteit pop~lair geweest ! Ook de ang~t voor grote beschadigingen Cn de extre~e kosten van de reparaties heeft de staat ~ aarschlj n l;jk w ~erhouden , a .. het SChip bij grote zeeslagen in te zetten,

29 - 01

STABIlITEIT EN HET Ol1lF.GGEN VAM [EM " BUU ". "loyer het de VeaL-Europese scheepsbouw betreft . ~ien wij in de twe e de he lf t yan de Zestie nde Eeuw de e erste posinlen 011 to t yoO r de houw yan een schip aeschikte tek e ninaen te kosen. Vooral in Enleland werdan herhaaldelij k posingen on贸ernoman, om op een bepaalde schaal - wa arschijnlijk fracties yan de [Raelse duim tot de voet - een voor de werf bruikbaar lijnen- en spnntt nplan te kome n. !lat eerste redelijk bruikbare plall i s gedateerd ollatreek" 1580. Dez.e ont.d kkelinQ blltef In ieder geul doorR s an tot hltt jaar 1670. Toen verscheen hel eer ste geschrift "D e an e ' " Doctr i ne of Mayal Ar c h itecture " . waarin de [nlelse we r kwijze werd leOpenbaard. Ma Des ne volsden nog .ele scheepaho uwk undiaen , Saar In prinCipe kwallen alle lIethodltn op hetz.elf d e neer. Het ia des te opyallender, dat juist in Enaeland vrijwel alle g r o t e oorlogsschepen stabill~eltaprob l e~en had~en. Dit was liet yrlj grote ze kerhe id te wijten aan d e yora yan het grootspant en de (te) slan ke wate r lijn. Het [nRelse schip was Oyer het alseaeen slanker en wat bete r bezeild . Het Nederlands e sc hip echter waS e en stabieler 8e~chuts颅 plotlor .. en kon door h~ar grotere 'olulle TIIcer proviand, " \lnltie, etc, lIeenelien. rn Nederla nd we r d de hoev eelheid en de zwaarte yan de bewapentns pas na d e tewltterlatlnl bopaald . rn Engeland we r d yooraf door kooi nl en parlesent reed s voo r de houw .an het sc h ip het eanta l en het soort bepaald. lIierdoor ontatonden Dok aeestal de stabtliteltsproblellen. De eniae, 8aar weini, af fe c t so rt e r ende, 110lelijkheid 011 het achip en igszins stabiel te saken was het z.g. osle'Ien yen ee n "bu i k" , of in het Enlel a een " gi rdl e". Deze bestond uit e en dikke laai planke n en balk en n a t op of onder de water11jn die in .oor - en achterschip , eaar ook aan de plaatselij ke "pan t.orm, werd aangepa" t, liet hierdoor .ergrote yolulle van he t onderwaterachlp ",,,est dan de zo lewenste st abiliteit leveren. De .orll yan het onderwaterachlp werd hierbi j natuurlijk ( ora geweld aanledaan, a.enats de theoretische kennis van d e rOllp.ora op papier. Deze "buik" lIaakte het sc hl p hij de waterlijn wet beter be$tand tegen schoten onde r water. Cebeurde het nlileSRen .ltn een bu i k in eerSte Inata n1ie aet het rel atief zware eikenhout, later Rins .. en Dyer o p het lic h te re , aSar IIlnder duurzalle, ,renen- en .urennout. Ye r der kon het p r obteell , bij bijvoorbeeld de herbouw yan het achip, worden opseloat doo r d e spanten np te .uilen en daarna de beplankinR opnieuv aan t e brengen .

30-01

H~t ~et

bevorderen van de sl:obilite it arbeid en estrem e kost en Dat in Engeland dit probl ee~ niet bewijst het volgende rijt j ~ na~en ~eel

ging - hoe dan oo k echter gepaard. echt incidenteel voorkwam voo schepen.

Al deze schepen. die in een per i ode van 30 jaar (1652-1682) van een buik ",oesten word en voorzien, wa ren "second rate ' s ". De De De De

"London" "Soinc Michoei " "Rorol Charles" "Roral Will ia~"

De "Rorsl (schsrine " De "Prince" De "B ri ttan io "

1656 1669 1673 1690

1664 16 70 1682

(Archi e f Notional Maritime Museum).

Waarschijnlijk waren er wel meer schepen met deze ingreep . maar deze ~ijn verder nie t genoemd. Het omleggen van een buik was na Âą 1700 in Engeland n iet meer ge bru i kelijk. Overigens kw am deze noodmaatregel in ons land, voor zover bekend, slechts zelden voor. Ee n paar be kende voorbeelden zijn de twee "Genuese" schepen: " Uui s te (ruintngen" en "Huis te Z" ie teo", beiden gebouw d ln 1653 voor Genua , maar door de Admiraliteit van een particuliere scheepsbouwer gekocht en voor de kr ijgsdienst geschikt gemaakt . Ter vergroting van de stabiliteit is toen ook een buik o,"g elegd en zijn zij van ijzeren ballast voo r zien. Het schip "Huis te gruininsen" is in 1677 op zee verbrand en het schip "Huis te Z.. ie~en" is in 1665 door de Engelsen in beslag ge n omen .

30-02

"Houtbock", een werfkraan,tje met een kleine braadspilachtige lier. Hiermee werden gewichtige blokken hout in en uit het schip gehesen, zoals spanten, leggers, oplangen, e.d.

"Boeitang" voor het samenknellen van huidplanken voornamelijk bij de "huid-eerst"-methode.

Op iedere werf waren wel ĂŠĂŠn of meer "natte" . (zand-) slijpstenen. Afhankelijk van de kwaliteit van het staal van het gereedschap zal het ronddraaien van deze kolos niet zijn meegevallen. Na het slijpen werd het gereedschap gewet.

"Van Helle" is een stuk ketting, waarmee huiddelen tegen elkaar worden geperst, d.m.v. een houten of ijzeren he~boom.

"Wringijzer" of "Klaes .Jacobsen", een stuk gereedschap om huiddelen na het stomen of branden om te wringen of te torderen en een ketting om de delen tegen elkaar te persen.

HANDGEREEDSGnAP. Op een en ke l e uLtz~nderin8 n~ 16 qua hoev ee lh ei d en vormgeving h et h an dgereedschap v a n do Zeventiende Ke uw6e sche e pstimm e r~ an tot aa n de tweede helf t v~n de Twlntigete Eeuw gel i jk gebleven. De grote ve ran d e r ingen kwa men paa, toen de houtbewerk1nas.achine s en daarna de mec ha nisc h aanged revea handsereedschappe n in algaaeen seb r ui k raakten. De alleraerste ve r beter1nsen staaden u i t het be,in van d e Zeventiende Eeuw, vBorschtjnltjk van u it de Duitse wapenin du str ie . Het ataal WBS en o r a In kwal i tei t verbet e r d en he t hie r ult vervaardigde ge r e ed SChap hod daardoor ean veel lang ere stand tijd ... . Het bleef lana sche rp e n bespaarde daardoor de scheepstlmme r. a n enorm veel kra chtsI nspann i ng. De beitels waren in het a JBe meen u It een .llde ,ta a lsoort v e r v8ardiad, tervijl de Zijde van he t snijv 18k aehar d was . Hierdoor bleef het moge l ijk de bettels op een natte, lanazaae draaiende ~an d ateen t e sliJpen. Dil was endanks dez e sa.ens~el1tns toch aJ een ~ijdrovend karwe i. te.eer daar d e beitel na het s l i j pen ook noa aewe r aoest vorden wi lde he t 08n de 8esteld e eise n vol d oan. BLO[- EN RIJSCIlAVEN . liet blok van de sch aaf waS o . er het 818e .. een vin beukenhout , l i ef st zo aezaaad , dat de z , • . " .. etgstralen " •• haaks op het te be we rk en hout s t ond en. In hnt blok va. e e n wijde V-.o r aiae opentn8 ge.aakt, waarin a a n do achterzijde twee V-voratle groeven plaels boden aan de wis, welke de schaafbe i tel op zijn pla at s hield. Aan de onde r zijde , de zool , eindig de bovengeno e. de V-Tor.ise ope n t"a in oen s.a lle spleet , de z . g . "bek". lher st ak de s nijkan t, naar wens "et de ... i8 te r e8el en, .er of weinta ondo:.r de zoo l u i t. Soes werd het hout van de schaar e en tijdje I n de ge kO Okt e lijnolie 8alea<l n. het hout DInder ge.oellg .oor vocht t e .. aken.

" • ft •

• •*

Stand ti jd .. de t;ijd , dot een wed:;tulg o f we rktu igdeel s tan d h oudt o f .. eegapt alv ore n s ,eTVanien of gerepareerd te ",oaten worden . Hergstraal . de benaming voor de bund e l s .an houtcellen, di e s tr aalsgewljs d oo r de jaarrin g en lopen.

40-01

800R- EN PROr IELSCMAVEN. De bo~e ngen oe.de schsven hadde n ee n andere cons tru c ti e dan de blokschaa f. Over het alg e .een waren z ij pillt en s.al, de be itel werd se t een e en ~oudi g e ha ll kwi g vastsezet . De gesc ha a fd e houtkrul werd zij del i ngs afgevoerd . Wa s de zool vlak , da n , pr a k .en van een sponning of boor sc ha af. Hadd en de be i tel en de zool e e u be paald prof tel , dan s pr ok .. e n va!! ee n prof ielsc haaf. So~ mige van d e ze profi e l e n hadden op hun beurt Dok weer een nasm , zo als bijv, ee n "d uiveljsse rtje" of " ogia f" etc . Witsen bh . 185 en 186.

Bij de hier vo l gende besc hr ij ~ l n g van d e verschile n de we rktu isen op e e n sCheepswerf , Zijn de door Nlc1 18 es Wilsen geb r ui kt e benamingen .. angehouden. Z ij zull e n dUB t,pisch Asalerdss s zijn o( ui t de osstraken van Aas te rdss ko.en. He t :is ni e t d enkbeeldil, dal j n andere st r e ken van het la nd andere bena. i ng en werden lebruikt . Z l e Nicol aes Witsen: de p la ten 1.2 en 3 . "BO EITANG ". Op eB n .. erf, za ker WlOnn ee r de "huideeret"-me t hod l> .. er d toegepaat , hingen d e hu ld d elen .. In of meer in de lu cht. Z ij .. erden voor l opig .et "b oe j klallpen" bij el k a .. r I'etlouden , on der a teund vana ! de gron d door tall oze paaltjes . lede r ni eu w aan te b re nSen hulddeal werd _oorlopl, .e t aen aan~al ~boe i t aogen " a.n '~ eerd er a angebrac h te hulddae l vast gek l ead . Hi e r bij kon <I .. n <Ie zwei aan de naadkant en .. or den Yas tgestel d e n aan , e sc h .. ald. Pas da .. rna .. er d de Bchu in te yan <Ie breeuwnaa<l aan g ebrach t . De boven k .. nt yan de la .. t a t aangebrachte stuurb o o rd- e n bakboordgang we r d ~oordurand o p de juis te saat u i t de si<lde l lijn en juis t e hoogte aet de wa te r pa s ~econtrole er d.

n..

boel tang bestond uit twee zware balken , die lIe l een in stel tu ssenstuk liet e lk ear waTen ~eTbonden . Oe I n te knijpen dlkta kno ", et vulhoutje s en wt,sen word e n Inge ste id. De uite i ndelijk e kni jp kro c ht k on door het a an d rijven liet lIame rBlaRen op a en z war e wi& [u ssen de beide balken worden beworkat e l ligd. ba~r

"tLAES

JACOBSEN ~

OP WR IN GI JZER.

De "ltlaes Jacobsen" wer de n lebrui k t o. de z .... re huldlangen yoo ra l de zands t ro ke n - t e .. ri ng en, nadat ze lestoo.<I ot ge br .. nd waren. Vooral In he t ach te r sc h i p wa s de _erw r in,ing .an de h uidde}en en de sta nd van de z a ndatroken In hog e a ate bepa l e nd .oo r da vora ,an d e schee pBro.p.

40-02

"SpanUl88" ~t een b~eed zaagblad geschikt 'oor klei n werk, o'ervegend ~echte zaagsneden.

"~g" .. oo~ het zegen ~an

planken, apantdelen e n bij ..... oo~ste ..ens.

Hidden: "Span7.8ag" -et een saal, d~88ibaa~ zaagblad, s peciaal ..oo~ klein _~k _t _in of .eer gebogen zaagsneden. Onde~ :

"T~ekzaag", eigenlijk bedoeld .,oor het anorten .,an zvare s ~n e n balken.

~o : OO.o~

Het gebruik .on de TOaautag, hier het zogen .8n de planken.

.OOT

"VAN HELLE". Een "Van Helle" 1~ een ~tuk ket ting. waarmee de huiddelen te gen elkaar werden gepeT~t door ~iddel van een houten of ij~e ren hefbooll. Oe naad tussen de delen ",eTd zO dicht ",ogelljk gc .. aakt . De breeuwnaad wa S dan al aangeschaafd . "HO UTBOC K". Een

"houtbo~k"

is een werfkTaantje liet een kle ine braadspillier. Met dit kr aantje ",erden ~",are blokken hout. zoals spanten . leggers , oplangen , e . d. in en uit het s~hip gehesen .

a~ht ige

" NATTE SLIJPSTEEN". Op iedere ",erf waTen ... el één of meer " natte" slijpstenen aan ... e~ig. De~e slijpstenen waren v an zandsteen gemaa k t . Het ronddraaien van deze ko l05(sen) Iloet, afhan keli j k van het soort staal van h et geree d schap dat geslepen moest worden, in het algemeen een enorm z ... aar karwe i zijn geweest .

"SPANZAAG" . Er zijn t ... ee seorten "spanza g en", die gebrui k t ... erden voor het kleine ... erk: Ten eerste: een spanzaag met een breed zaagblad li et overwegend rechte zaagsneden. Ten tweede: een spanzaag met een slial draaibaar zaagblad liet min of "'eer gebogen zaagsneden.

"TREKZAAG" . Een "trekzaag" is bedoeld voor het afkorten van z ... are stam .. en en ba iken .

"RAAMZAAG". Een "raamzaag" is voor het zagen '/ln planken. spantdelen en bij v . voorstevens .

40-03

TSAA R PETRR DE GROTE. Toen Ts .. ar Peter de Gr ote in 1&91 "ijn k o r tstondllC opleidinll tot 8chee pstl â&#x20AC;˘â&#x20AC;˘ e r .an t e Za and a. (~ I yee k ) en op de VOC-verf te A."terdall In 1698 (i 4 .aandcn) afsloot, s prak hij ~ollen .. de o.e rlev erln, de nu nO l te pas en te oop as aanBehaalde voord .. n, dat: "Pe lI ol l undcr d'yolko.entheid .ao de (scheeps1bouvkunst op de gco.e tt isc h c yljse niet hebbe n ~. is da arn a naar [ngeland ver tro kken, o. zich - gedu r ende een .a and o f wi e r - op de ye rV en fan Dept f o r d ve rder te bekya.en, Ualf .. e i 1&98 .ertrokken .ele "vet e nsch appers" vee r n .. ar hun ,ode rland, o. aldaar ee n ,"cheep"houvlndustrle o p te zet t e n.

IIlj

Ofsc h oon hier v,, ;nig of n ooit over verd g e spro k en , ZIJ l de t" .. ar nok in Engeland velnig over de scheeps h uuv he bbe n kunnen l eren . Ond nnks hUh .. eer theoreti sc he bou .. wijze, es ta blishllle nt s (bo u,"v oor"c hrlften) en chlJr t ers . blijkt uit nic t s dat hierdoor betere gestanda" .. di see rde sc hep en in yasts t annd e kl ass en werden 8ebou,"d .

AankOllSt Peter de Grote i n Zaand....

N. B . Tsaar I'ete r d s Gro t e heeft ove r igen", op zijn eerste rel" (1697-1698) zoye l als op z i jn tweede r eis d oor Europo (1116-1117) meerdere .alen Zaandam en Amsterda. bezocht. Zie: het boekje " Pete r de Grote in Z a8nd8 .~, uitle~e.en doo r de Ge_sente Zna n s t ad .

BENA111MGEM BIJ n:rEN J MG " GEREEIISCIIAP" -

na 40.00.01.

De~e erbee l di ng toont ee n groo t deel yan he t gereedscha" dat door de houtbe~erkers op een schee p s~e r { ~e r d gebruikt. Iedere tl.aer.an had een bepaalde hoey e e lheid i n ~ijn be~lt, e . a. afhankelijk .an zijn "pectalisae , hu l s l illae r .aan, zage r, boorder , lIaaten.aker, po.pIl8 ke r , blo k.aker , e t c. liet gereed~chap .an de o.e rlg e vakdi sciplin e s, ~o al s ••eden, zel l .ake r " , etc. zijn h:1er nie t ge t oo nd.

I. 2. 3. ~.

5. 6.

9. 10 . 11 .

12. 13. 14.

15 . 16. 11.

18. 19.

10 . 21 . 22. 23 . 24 . 25.

26. 27 . 28. 29 . 30 .

Rechte dis sel (standaard t ,pe), ien der lIe"st I"b r uikte aereeclachappen . SaalteW d lsa"l. wGo ot of holle diss el. BIJl (a lllnclurd type) . Grote sc heeps. ake r sbtjl , naa s t de di ss " l .eel gebruikt . (Ieine bi jl. llein" scheepaakersbljl .

Grote houten haller, oo k ~el " s laai" of " "le gg e " genoelld. Kleine hou t en hOller . VoorhalIer: slli dsholler voor het klink e n el! tndrijv"n 'aR bout e n. ~Iet"e saldshaller: mo ke r . Breeuwh a <ller , yoorzien .an ga l ilgaten en stukjes "hert . hoorn" . Ttaaer_snshaller v oo ~ de huistlll.e ~ lIan en ae u bel~aker . Spijke rtr e kker: koevoet . Deutelijzer , vo o r he t I nslaan van een pira.idc-achtlg aaat j a In de kop Yan de deutel . Dr e.el, .oor het in d r ijVen .an spijke r s . Breeuwijzer, enkel rabat. II r eeu .. lj ~er, dubbel of ae er raba t . lanae boor aet losse lepels in ve r schillend" diameters yoor het be r en Yan pOllplic haa"n. lIouten boorOllslag vo o r yerwisselbare bo r e n. Cen t e rbo o r. Dllnne le,elboo r . Di kke lepelboor. Aveasa r In yersc hi llende dia. e t er s, a ee stal oye r een koaend aet de boutdi,,_eter, waak [ ot zeer g r ote l enBte. I n voor raad in het lIaIIazijn . Steek passer. Sch r lJf- ef blo khaa k 90· . Enkel of dubbel kruishout , Voor het afschTij."n nn bijv. pennen 8n gaten . Zwelhesk . LoodUJn .

~0-05

31. 32 . 33 .

\late r pas . Duimsto k.

34. 35 .

S~ee k be1tel , palmhouten "k nop " -handvat . lIa k - of vermoorbeitel . me estal met een azijnhouten handvat met ~ jzeren slagring . Sch.ietbeite l voor h e t mak en van " p e n en gat " -verbjnd:lnBen . Guts Qlet palmhouten " knop " -handvat . Vet prop voor het v et (roestvrij) houden van het gereed schap . \Ietsteen . Na h e t slijpen op de zandsteen mo e t het ger e edschap me t de we tste e n van de sl.ijpbra a m worde n ontd a an . Blo k schaaf ; gereedschap v oor fijn werk (meubel'o/er k, etc) . Blo k schaaf voor "ruw" "erl< . Voorloper of roffelscha~f . " Spook " -scltaaf voor holle vlakken . Rijschaaf voor hnge rechte v lak k en . " Boor " - of p roflelschsven , in vele profiel e n en breedtes . " Diepte"-schaafje vo"r het uitBehaven van verdiepte vlakk en .

36.

37 . 38. 39 .

40 . 1;1 .

42 . 1;3 . 1;4 .

45 . 46 .

K~ompasse~ .

Schrob~aa8je

47 . 48 . 49 . 50 . 51 .

voor kleine openingen. Iland>:aag , in vele uitvoeringen, lengtes el' verc a n d ingen . Tre k zaag voor twee personen . S~hulp~aag yoor het doo r één p ers o on zagen van plan k en . Spanzaag . Uie r k onden bochr.en .. ee wo ,den ge>: a agd . Het ~aagblad "ordr. d o or een k oo,d met wa r tel gespannen .

52 . 53 . 54 . 55.

Kleedkuil met e e n bol k leedga r en . Krabber Voor het uit k rabben v an b reeu'o/naden . Rei- of strooklat. Korte rellatjes voor tontrole op scheLuwte van "er k stukken . Lijmklem, oo k voor algemeen gebr u ik . De z . g. " dommekracht ". Een ","tit a nische vijzel, waarlIlee grote krachten konden "orden Ui t geoefend . Eén ven de Qlees[ universele stukken gereedschap, waarVan er altijd op een werf een fors a antal aanwe~ig Waren . Schrage n in een groce hoeyeelheid en soorten voor zaagen steiger"er k. De "on ID isbare " bier k an . Een "bo kk epoot" , teer k wast met lange steel, kwast of teerd"ei 1 . Korte "bok k e p oot ".

56. 57.

5B . 59. 60 . 61 . 62 . 6] . 64. 65 .

Teerputs . Teerbakje . " Spanen" <!land. Richts n oer. Touw om de ~eeg te bepalen vanaf de a chters t even , .. et als raa k punt de grootste breedte van het grootspant (holte) , naar de voorsteven .

40-06

~8 "-i)

~ 46

@ ร jยงf> 65

---

~63 .......... .,.

~,. 0

0 . Ol

BRONNENMATERIAAL.

"at hier schonken

afat>bet>lde gebrandschilderde ru •• ht ill 1625 is gedoor de plaatselijke scheepsti •• er l l.,dell aan de Gro te af St .Ni colallsker k te Eda", o.vat , naa~ t veel ~, .bo llsche en orn,,"entieke afbe e ldingen. ook oeel inforllacie betreff ende de achee p sbou ~ en de scheepslypeS. Iu het betreffende raa", vinden .dj een aantal afbeeld1nllen fan oroell 17e Eeuwse scheeps t ,pes lIt>po rtret tee rd. Van bo~e naf ge~ien zien wij 111 het . idden oie r afbeeldingen, die een overzicht ae.en fan de vroeg 17e Esuwse boUWW i jze. Merkwaardigerwijs s tsen de afbeeldingen niet ln de juiste yolgorde ae pluatSl. De afbe eldingen en d .. verklarende sc helsje s zijn derhnlve in een 101lische ,ol lord .. geplantst. De looddelen _an beL ra a~ . dia ala donkere bsnan o~er de afbee1dinllen lopen, zijn in de schetsjes weaaelaten. HeL raae handelt alleen Ofer scheepsbouveril . O~e r toeleven.nclers. zoal ... astenaakers . blok- en zellauke,." , Is niets te vinden, één en ander overeenkoesti" de gun8bare scheidlna vsn branches in die tiJd . Waar schijnlij k heeft het GIldestelsel hier ln,loed op 8ehad. Voor de hedendaagse historlcu. bi.edt he~ raall ~chter een schat S8n i"fo r .etiel De details .aa het bet r effende raa.ylek: I.

De ee r s t e afbee Ld ing laat ons her begin vaa de bou .. Elcn . De kiel Is op blokken gelead en de voor - en ach t ersteven zijn

geplaatst . Beide ateye ns :.ijn door Iliddel van stevige schoren zuiver ,erticaal op de kiel geplautst. Twee tl •• erlleden ataan .et een dissel de kiel nog af ta verken. Twee lagers zaaen een zwsre, op tvee schrsaen liggende, bslk eec een raa.zaaa In twee;;n. Wi tSBn , pi Bat t.UV , bh. 185.

Oe baLk i s door middel van "en "houtbock" of h1js:lnstaLlatie de schra gen geh es en (zie Wlt.!!.,n). Met behulp van een " raalilxaaa " wordt door tw.,e zsgers de betreffende bsl k geschulpt. Op de achtergrond staat een a rot., sl i jpsteen (undsteen). die door alddel 'en een slinger !liet de hend .oest worden rond ledraaid. Er werd "nat" geslepen, de balk is ge."td ee t wau.r. De staalsoort Oan het to enaallie geree dschap WaS der aste Yan kvalit el t, dat het op de,.e .. snier bewerkt kon worden. !let bLeef echter niet ~olong scherp al s de hu i d ige stsalsoorton. "I'

Bij de kl e i .!!tan t een scheepsbouw.eester .et e en kanten krasg. HlaSt he. - op de kiel - steat een "flapkan " .el bier voor de " dorstig",," op de werf.

40-07

Een arbeider op de voorgrond bewerkt ecn stuk hout . Voorts staal er een "spaneo .. and'路 en liggen er twee ?.g. "boeitangen'路. d.w . z. houten klem .. en om de houtdelen of het "boeisel" tijdelijk mee vast te zetten . Op het werft.errein ligt v .. el hout - balken, ?l~nken en ~oge颅 naa .. de "kro .. houten" of "kro .... ers " - op bewerking t e wac.hten . Tenslott e ~Ien wij nog enig gereedschap , ?oals "dissels" (een soort dwarsstaande b ijl) en enige ?ware hamers. Oe werf 110 .. .. t een schutting van ogenschijnlijk oude scheepsbeplanking omheind. 2.

Oe tweede nfbeelding be tr ef t, gelet op het ronde Bchter sc hip , een fluitschip. Oe schepen in het begin v an de 17 e Ee uw werden zonder tekeninge n gebouwd . Oe scheepsbouwlAeester bouwde het schip op grond van ervaring en "op het oog ". Bovendien was h ij afhankelijk von d e eigenschappen die het hout "toeliet". Nadat de kiel en de stevens waren geplaatst we rden aan de ki el de eerste huiddelen (zandstroken) geplaatst, waarna nog een aanlal hUiddelen _olgden; totdat. het "dak" .,_erging in .. eer verticale delen. De scheidsl1jo noellde men de "kim". Oe huid delen ..,erden provisorisch bljeen"ehouden door "boe .i tan8en", welke op de afbeelding niet zi.jn te zien. Oe ~ogenaallde " sptjkerkla,.pen " zijn .... el op de~e a(beeldtn!/. te zien . Op ~cze wijze voortbouwend cn voortdurend controlerend op de vor .. geving on t.st.ond het. belansr1jkste deel van h e t schip . Di t moest i ..,.ers voldoende dri jfvermogen, stabiliteit en sterkte hebben 0" het schip ~an de Bestelde eisen te Lat"n vo ldo en . De inw endige construc t ie VBn het schip werd geheel naar de vor .. van de hui.ddelen aa .. de bln .. "oz 'ijde pasgemaakt. Voorts zien wij zagers aan het werk . Het onderwaterschip is grot endeels gereed. Er Zijn een aantal zogenaalllde "spanten van opricbti ns" geplaat!;t, waarlangs "troo k latten zijn aangebracht. De vormge"jog van de inw e ndige delen van bet schip werd opgellOe~ e n !lie t een "ogen aamde "ket ti ng!llal", wall r .,,,e de IlOsn linksonder in zijn handen staat . Oo k hier weer veel hout op de ~erf, dat door middel van zlIgen en ~lI kk en i n de gew"nste vorm werd ge brach t.

8ij de derde af beelding ~taat bet schip in de steigers. Wij ~ien ook de vele pllal~jes onder het vlak, dat bier al aan de spante n i~ gespiJkerd . De '"berghouten " zijn reeds aangebracht. ~en ;s nu betig de "'eer verticaallopende huid, de "breegang", 911n de spanten te bevestigen . Ook zien wij eeD aantal "strooklatt en" boven aan de spanten bevestigd, 茅en .", ander ten eiode de vormievin~ van het bovenwaterschip te bepa len. De arbeiders zijn hjer bezig, .,et behulp van een mal, de huidgangen aan te brengen. Te_eos zijn ze bezig me t het uit_lakken van de spanten.

40-08

Ook binnen in het schip is men bezig ma t het aan b ren~an vsn de "bewegering" (bin nanb ap lan k ing) an de "balkwagars", waar uiteindelijk de dekhalken op komen te liggen . Op da plaats van de overga n g va n het hor izontale naar het varticale vlak van h et schip werden - ter ve r s t ev iging van het schip - de "kilawegers" (zware balken) gelegd . Ot! bi nne n ki et ( h at "kolsem " ) werd tar versterking over de balken aan gebracht . EĂŠn en ander ia n iet dUidelijk zichtbaar weergegeve n. 4.

De ~i er de afbe e ld ing l aat de tewaterleidng va n het schip zien , waarna het verder kon worden afgebouwd . Met een houten "ra .. " werden de blok k en onder de k iel van het schip verwijderd en k on het SChip van de helling glijden. Overigens een niet ongenarlijke k lus! Onder deze eerste reeks van 4 raampjes zien wij e en tveede r e ek s van 4 raampjes , betreffende een aantal vroeg 17e Ee uw se scheepstypes . Lin k s zijn WIJ een [lullschlp ( ' t eerate raa.pje ) met op de voorgron d een smal- of wij dschip , overgaand naar ' t tweed e r a ampje. In h et midden zien wij op de ach te rgrond schepen voor de vis serij en de binnenvaart ( ' t tweede en derde raa mpje ). Op de voorgrond aen watersch ip overgaand naar ' t v ie rd e r asm p j e me t op de achtergrond ee n spiegelschip (koopvaa r der) . Vermoedelijk zijn al deze sc hee pstypes produclen geweest van de SCheepsbouwers in Edam .

Z ie ook het boek (blz . 32, 33 en 34) : KLEURRIJK VERL EDEN - EDA M De Glazen Van De Grote Kerk door : Dr . Zsuzsanna van Ruyven-Zeman etc. Uitgave van de Kerkvoogdij Hervormde Gemeente Edam-Volendam 1994 .

r....v."",dci lIllt lEI: 00cl.d .... ..bcl m lEI: ~ .... S:Ja..

40 - 09

Glas no 5 (van de Grote Kerk te Edam). "Dit Glas Hebben Gegeven Die Meester/ Scheeps Timmer Luyden die Hier/ onder Staen beschreven", gevolgd door de 33 namen van Edamse scheepstimmerlieden en de datering "MDCXXV". Men onderscheidt op dit grote venster allerhande scĂ¨nes van uiteenlopende aard. De scheepsbouw wordt weergegeven door vier koopvaardijschepen op stapel, zeven grote en twee kleine schepen die reeds van stapel zijn gelopen en op het water worden afgebouwd. In het midden staat een man met bijl en zaag in de hand en een winkelhaak op de grond. Dit is "s Joosep" blijkens het opschrift onder zijn voeten en verbeeldt de beschermheilige van de timmerlieden. Links naast St. Jozef staat Voorzichtigheid met slang, maatstok en passer en rechts Standvastigheid met zuil en pomp. De sokkels waarop ~ ij staan zijn versierd met afbeeldingen uit het leven van Jozef, zoals links de vlucht naar Egypte en rechts een schip, met de Qouwers waarmee hij symbolisch wordt geassocieerd. Geheel bovenaan nog een figuur met twee bazuinen, waaraan links een schip en rechts het wapen van Edam hangen. Verder nog een bazuinende triton op een zeepaard en een figuur met drietand.

Tekst uit: "Een wandeling langs de ramen van de Grote of St. Nicolaaskerk Edam". Uitgave: "Kerkgemeente Edam", 2008.

40-10

Gestapelde kiel -et. opgerichte 'foo r - en 8c hter ste'fen (raea 1 - l inks).

liet .18k 1s ge l e gd en de scheers trook is a.an een a.antal oplangen bolcsttgd ( ramo 4 - r ech.ts).

~'"

. ""

" I I,路 ~-莽. ,,- .

&.40 o n. o l..

Stutten zijn aansebracht. h.,t achi p ..ordt in het hout S.,zet ( rau 3 - Ze Y. rechte).

De r . .p ondcr het 2., berlhout ia beplankt. Ket schip st .... t op hot punt u, wa t., r ..orden lelaum. Op de YoorIrond is -en doende -et een r...nout , een houtblok 0nde r dc U a l .....1 te at o t"n ( ra_ 2 - Ze Y. Units ).

DE STUURlN RI CIITlNG EN HET STUREN VAN EEN sCllir .

Schepen YBn de grotere charte r s ~erden ~et de stand fan de zeilen op de gewenste koers gebracht en op die koera gehouden . Oe door de solven oC ~Jnd yeroorzaakte kleine koersafwijkingen werden aet het roer opgevangen en Recorriaeerd. Onder normale ~eer80astandlRheden was het kle ine rocr en de relatief zwakke kold ersto kcons tructie ruim voldoende oa deze co rre cties uit te Yoeren. De ~an aan de kolders tok was dus de eigenlijke roergnnser en kon ~et betrekkelijk welnla Inspanning het schip op de sewenste koers houden. Uitzicht op de zeilen of op een kompas waren _oor hea niet noodzakelijk. De stuurlieden op het kaapanjedek bepaslden . aet de stand van de zeilen. de eisenlljke koers van het schip. Zij hadden een uitstekend uitz icht over de stand yan de zeilen. Op dit ka.panjedek waren alle voor het bevel ovar het schip voerende personen in principe aanwezig. De coaaunlcatie li jn tussen hen en de dienstdoende stuursan ~ss dus %eaf kort. De stuurman had hier de beschikking over alle voor de naYiSatie benodigde attributen, zoals kaarten, het astrolabiu<ll, d e jacobssta f, ~andlopera, passers , h et log . .. tc. Er stonden ook één of acer ko.pas s .. n ln een nachthuis opgesteld. Ul t: Journalen yan de Ad.lralan Van Wassenaer-Obda. (1658/59) en De RUJter (1659/60) . Het bewijS voor het op koers houden ySn het schip aet de zeilen vinden ~ij in een journaal van Ad .. . Van Wasaenaer-Obda .. , bijgehouden tijdens zijn tocht aet het schip "De Ee ndracht" . Het schip voer van de Adairaliteit Op de "a~e naar de Ooatzee van IS sept. 1658 tot 14 no •. 1659 . (ennelijk wat en er probleaen aet de werktnl yan het roer . want Van Wassenaer -Obda • • ch r eef in zijn j ournaal het vollende: 26 No.e .. be. 1658 .

Grove, bh . 36.

..... ; lIonden ons roer IIlIhter vnnt schip en 1 ietent .. Hol. brengen 0111 verllaeekt te werden;

ae n

"De Hola" was de Deense Ad.iraliteitsllerf voor de Vloot \n (openhasen. Het r oe r kon, .ia een hiervoor speciaal aangebracht luikje in het "y erwulft", .. et een takel - OPlehansen aan een dek balk yan het yerde k en een s t rop o. de kop van het roer - uit de Y1naerllnge n ~orden aehesen en dan neergelaten. Pe helastok oC r oerpen ~as dan natuurlijk uit de roefkop verwijderd. Wat e r aan het roer aankeerde, ~ordt in het jou rn aal niat .eracid.

SS -Ol

Vervolgens vermeldt het journaal op : 13 December 1658. blz .

41.

" . .. , setten onse st en ge op en winden het ancker op en neer om naer binnen te zeylen , maer. alsoo geen roer hadden, dorsten' t niet te bes t aen ; " Het op de ~eilen, zonder roer, de haven van Kopenhs gen binnen varen WaS toch te riskant. In de haven lag ook nog drijfijs, dus mel behulp van ~~n of meer sloepen het schip boegserend bijsturen was ook geen optie. Uiteindelij k vermeldt het journaal met

~einlg

woorden op:

a Januari 1659.

blz . 45.

" . . . , hebben ons roer weer aengehangen . dat zedert den 26 ~ove .. ber aen landt bevrosen geweest; " ResUlierend: Gedurende 4S dagen heeft het schip "D e Eendra cht" alleen op de ~eilen tussen andere schepen van de Vloot in de (niet al te Tuime) Deense wateren ro ndgevaren, zonder daarvan veel nadeel te ondervinden. Opvallend is ook, dat nergens van een noodroer of lets dergelijks sprake was!

HE'f ROE R.

Hct relatief kleine roer had onder "norIIaie " omstandigheden een uitsl!lg van niet meer dan 10 0 naar beide Zijden van het SChip , ten opzichte van de hartlijn van h et schip . Dus totaal 20° . liet lateraal oppervlak (zijdelings onderwat e rvlak van de romp) bedroeg voor een schip als "De Zeven Provinciën", exclusief roer, ~ 219 m'. Het roer had onder dezelfde omstandighed en een oppervlak van t 6,2 .. '. Een verhouding van ± 35,3: I . De snelheid van het schip speelt bij de wer kin g van het roer oo k een grote rol en bepaalt in belangrijke mate de druk op het roer . Uit historische bronnen weten W1J, dat de " k ruissnelheid" ongeveer 6 hedendaagse knopen bedroeg , e.a . afhankel ijk van de wind . \/erd de druk op het roer te groo~ . bijv . door te harde wind, dan werd de kolderstok losgekoppeld. Aan de helmsto k (roerpin) werden dan "stoo t - " of "stuur talies" be vestigd , die door enige mannen bediend werden vanuit de ko nstabelkamer. Het roer kreeg dan meer de functie van een tr 1 .. roer , om de drift van het schip t e verkleinen.

5S-02

Ket kwam herhaaldeijk .oor . dat schepen door een ~v e rkeerde ~ wind . te weinig "1nd, o( teweel stroming een %eeaat n:let i n of uit kon .aren. [en situatie die soas weken kon durenl Voor de kus~ ligg en d mo est dikwijls de eb- o f vloedstrooa worden "gestopt.". l1en ankerde dan e n wachtte op doodtij.

(OERSSCHfRPTE EN

SN~LH~ID.

De hydrodynamische eigenschappen van OnZe schepen deden weinig of niets onder ten opzichte van die der opponenten. De bij ons gebruikelijke platte spiege l o f de i n Engeland gebruikelijke vOr m fan het achterschip , had geen we zenli jke invloed op de snelheid. De stabi liteit van de romp van Nederlandse schepen was, do or de voll ere romp , wat sroter dan van de Engels e schepe n. Zeker na het Midden yon de Ze.e nt le nde Eeuw werden •• n de Neder landae bevelhebbera "elnil klachten meer gehoo rd . In Eng e land mo esten tot het ei nd van de Ze wcnt ten de Eeuw nog ,ele sche pen "egens insta biliteit wlln een "bu tk~ worden voorzien. Zonde r deze ingre ep wSren zij over het algemeen wet beter bezeild; liet een buik magelcgd ging dit voordeel geheel verloren. cen gevecht moest bij vo or keur n iet :lijn . wilde lI en de "ond erste iaag" i ken.

'OERSSCHERPTE. In de Ze ventiende Eeuw aebr ulkte ae n op de schepen nOl z.g. "dr oge " kompassen . Di t ~11 zeggen, d at de scheepsbeweltngen dlreCl op de .rijhengende kOMpasroos "erden Oyerlebracht, ~aardoor de koer s aoeilijk afgelezen kon worden. De l atere "vloei sto f gevUlde ~ kompassen wsren een st uk rustiger ;11 hun bewegingen. Bij de vroegere k ompassen waren de kompasrozen tn 32 st r e k e n verdeeld. Eên 9lree k ~as: 360 · : 32", lito _ 11°15'. Ben vie rka nt getuiSd schip zeilde ongeveer 6 st r e ken wan de we rkel ijk e wind. Dit ~as: 6 I 1'"15' _ 67 "30 '. Over stu u rboord was de sc herp s te koer s : oost-noord-oos t en O.er bs k boo r d was de scherpste koe r s : west-noo rd -west , si s de windrichting ......•••••... . . _ ..... . pa l noord waa. net gehele tegcnwindae deel wes dus: 2 I 67"30 ' _ 135"00'.

55 - 03

Het ooor- of

deel is: 360°00' - 135·00' _ 225·00' .

bijde~indse

De huidige moderne ~eil j achten halen ten opüchte van de een koersscherpte van ....•........... 45°00' . In later jaren ~erden de streken k~art en achtste stre ke n . Tegen~oordig is de k o~pasroos in

~tnd

nog onderverdeeld in halve,

360 graden verdeeld en Over het algemeen ook in graden afgelezen .

~ordt

SNELHEfD. Uitgaande van de vele afbeeldingen Van zeeslagen valt te constateren , dat deze meestal hooguit met een lichte tot fr i sse bries ~erden uitgevochten . Als ~ij dan de hier volgende vergelijking van windsnelheden en krachten volgens de schaal van Beaofort en de aanduidingen zoals zij in het algemeen In Hollandse 17e Eeuwse journaals voorkomen - raadplegen , dan zien wij dat dit overeen komt met een Wind k racht 3 à Sz dat 1s ± 6 Ol/sec. Uitgaande van de volle onderwatervorm van Onze schepen, i s een snelheidsaanna.,e van 5 tot 7 ~eemiil per uur gerechtvaardigd .

55 - 04

55-05

ZEILVOERI~G

VOLGE~S DE SCHAAL VA~ BEAUfORT E~ DE GEVOLGEN YAM DE WTND BOVEN ZEE VOLGENS DE SCHAAL VAN PETERSON.

Tot rond 18AO hanteerden zeelieden voo r de windkracht hun eigen aanduidingen , dte Van vader op zoon werden overgeleverd . Uo in leTland geboren SChoul bij Nacht S ir Francis Beaufort (1774 - 1857) wu de eers t e die orde ln de chaos van benaminSen schepte. Hij bedacht een windschaai die 1~ gebaseerd op de hoeveelhe i d zeil, dat een sroot schip kan voeren b ij een zwakke bries, storm of orkaan. De windd r uk werd uitledrukt in kiloI r a. per vierkant e meter . De achaal geldt dus voor de druk yan de wtnd. De "oude" schaal van Beaufort spreekt niet ov e r willdanelheden. De schaal beschrijft het gedrag YBn een yolsch!p, zetlend aan de wtnd . De woarde n 0 tI . 4 vertellen iets ove r de vaa r t die h e t schip loopt door he l watar . met alle zei le n bijg e zet. Bij de waarden 5 ti. 9 wordt telk e ns we e r zeil wegs e nomen. En van 10 tI ... 12 spreken we van overleven . Het uitwe r ken yan de veraclllliende waarneminsen tot betrouwbar e informatie heeft doo r de eeuwen heen altijd ~oo r proble.I!n gezofsd . Eeo voo r beeld hiervan ls de techniek, waar b ij de win dsnel heid l e a ch a t wo r d t a an de ha nd yan de zei l vne r i ng . Deze techniek is bijvoorbeeld gedurende de tweed e helft van de Negentiende Eeuw gebruikt aan boord fan grote, dwa r sscheeps setuilde zeilachepen. Koewel er voor dit do el al een internationale acllaal voorhanden vs. - de ~oude" .chaal .an Beau fo r t - bleek dal bij deze .ch aalnu~mers ao â&#x20AC;˘â&#x20AC;˘ een verschillende zeiiwoerins werd geadviseerd . Een be tere te c hn i e k Wa S do. " .. oderne " schaal van Bellu(ort (1808), di e d e wi nd s aelhe id sc h at a a n de ha nd .an he t u i t e rl ij k yan de go l ven . Ad mi r aal William Pet e r s on beschrijft rond 1900 de Bevollen van de wtnd boven zee. Yan korte golven bij een zwakke wind - kracht 2 - t o t een lucht fol schUim en vervaaid zeevater bij orkaankracht 12. Deze methode vordt ook yandaal de dal nOllebruikt .

GeReven. uit : "Spiegel der Zeilvaart" 2005/5.

55-07

-(~ ~

, ~ ~

, , ,

""'" , =

"'"

.... .. "'"

'.0- ,.,

, .~

,.,

1'0-"

1:;\'

1z>-v

~-=..-

1U-D ,>- ,.,

•

1"'... "'"

"'" -_ .... .... -0:::

I:;,;

C·."" ..,~

I ".

;;'-,

I::'

1,...,

""" 1-

I"~ '

I -~

I~~ ~~afa>

I!! 'lii""" ~-::.~ ",;.,""",-

..,

I ~

~ro

::.-= ~~~ de nnIen

181

" I ... ~-

"" "'"

, "Ore-

1"'''

...tue schod"lpJcIckm OOUitmn, ~ I :;IDI so::IWm kaRt vrij walYUl-

, - , ,,,,

:::f::'

SlIUL VNI ftn1i9lI

, ,- , ~,., ~~

, ,

...

0Ia:trij~

,~.

•

de lJIl&nhet tidIt: i5

Y!III •

~misonlko.

~.,.

;;.

55-08

- """'"

NAAM BLIKSEM

â&#x20AC;˘

HllMI::RKEII

- --

-----------------------~-Oe overbekende bli ks", .... dlicht; s"",en tellen hoe ve r het on>leer LlJNIILIKSEM nog >leg is (ca . km per 3 seconden) . \lomen . kerk t orens "",sten zijn favoriet voor >lat ooneft blikseminslog . De lijnhliksem licht een paar keer op en meerdere ontladingen "",. door een "ontla dingskanaai" â&#x20AC;˘ Oe kleur van de ontladingen zegt iets over de samenstelling van de lucht.

Rood/roze

, veel stof en >lindst(lte n . , droge lucht,

vocht in de at.,os(eeT ,

,~,

regen en

>/eioig regen. Geel/groen : z>lare regen enlo f hagel.

WEERLICHT

lucht licht (lP, bli ks"",[ li tsen en donder :zijn e r niet. Dit komt in de zomer vaker _oor dan in de >linter, >lanneer de ontladingen ster k >lolk-aa r de zijn gedcht .

VUURPIJLIlI.USEM

Venaf de aarde gaat relatief langzaam een bli ksem naar de >lolk omhoog . Dit duurt soms >/el een seconde of meer . Het lij k t alaaf een vuurpijl "ordt afgeschoten . Wordt erg >leinig "IIlIrgentla>l!n of geme l d .

P ARF.LS NOERIlLIKS E'.M

De ge>looe l1jn hliksell, die in stukjes uiteenvalt. Dit komt voor bij zeer z>lare on>leerscomple~en . De donder klin kt gebrokkeld .

BOLBLlKSEM

''" ""

r .... dselachtige >laa rnelDing. Een bolbll kse.. ziet er uit als gloeiende 1>01 en danst door het rMID naar bi~nen of , zaals >Iel is >laargenO<lll!o, "",akt ~en ro~dedan8je op het achterdek. H. de bal uit el kaar spat , kon dit veel schade aanrichten. E," echte y"rklaring van dit renomeen is er niat.

00'

------..----....... BIJZONDERHEDEN

~---------------,

..------------_.--------_.._--_...--------------.o...

Een bliksCIIlschi c ht is ge .. iddc1d 5 tot 6 , 5 kilo",eter Isng . Een bHksemschicht is sle<:hts 2,5 cm 'i n door s nede. ne temperatuur loopr DP CDt lIel 30 . 00')0 C. De stroomsterk te is zo ' n 60 kA. De spa nning loopt in de miljoenen velts . Reikt over afstanden van .. eer dan 100 kilometer. Slllat in Nederland 100.00') keer per jaar in. liet aantal dagen dal het boven de Noordzee en dl! Wadden-

zee on " een, is minder da n 20 dagen pcr j .... r . Boven l and is dit Z(l'n 2S dagen .

55- 09

volgende ben_ ingen

zicht lIinde ~ dan ') lleter tussen Âť-200 _ter tu,.,.en 200-SOO .... ter tussen SOO-HXlO .. eter tussen 1-2 I,,,. tussen 2-4 \uo tussen 4-10 kIII t ....... en 10-20 \ua tussen 20-50 ... JOe{! r dan 50 kil

_.~

--------

zee r di<:hte mist dichte 111 St .. ist .. istig nevelig sLecht zitht matig zicht vr i j goed zicht helder zlellt buitengl!OIOon helder zicht

........._------------------------------------------_.....------_..

BU2ONDERKEDL'I

~.~.-

Mist is de bepe rking nn \')et zicht door kleine in de lucht z..... vende ...aterd~uppelÂ tjes . V""n,l in de herfst en de ... In ter ontstaal dit fenOll\een.

Gegeyens uit: "Spiegel der Zell~aar t" 2005 / 2. (blz . SS-08, 55-09 en SS-lOl.

SS -IO

DI': "WATERHUISHO UDING" AAN BOORD. AI ~a9 een houten schip nog zO solide gebou~d, dan was er altijd wel een plek te vinden. wao~ lekkage optrad. Zo ~aren er altijd plaatsen. die voortdurend lekten . Bijvoorbeeld de poorten von de geschutovorloop. de roosters 1n het verdek en daar. waar door het "~erken" van het schip, lekken of lekjes war en ontstaan, waardoor het altijd aanwezige ~ater in de romp kon doordringen. Gedurende haar hele bestaan, ~as dit voor de daarvoor aange~eÂ .. en vakmensen een b,on van zorg. Hierbij spreke n wij nog niet eens over de lekkage, die tijdens een g ev echt ~erd opgelopen . Het spreekt voor zichzelf , dat wenneer de schepen ouder ~erden en de romp door het voortdurend "werken" In zee steeds slapper, de kans op lekkage toenam en naarmate het sch ip "nat t er" werd, de kans op broei, rot en corrosie ook toenam . Het schi p ging uiteindelijk door mechanisch, chemisch en biologisch ver.al ten onder. llet zilt e zeewater had een conse rverende invloed op het hout~ werk, ter~iJI het funest ~as voor onbeschilderd ijzerwe rk. Zoet water wes voOr bei de funest . Ook het rondhout en tou~ werk moest voortdurend tegen weersinvloeden worden beschermd. Dit gebeurde over het algemeen doo. het z.g. "lapzalven", het i ns,.eren van deze delen .. et bruine of "Stockholmer"-teer, met een dot lappen . Gelukkig was reeds bij de allereerste fose ven de bouw met deze onvermijdelijke lekkage rekening gehouden. Rij de co nstructie van de kiel en de eer ste zandstrook ontstonden twee , vrijwel van voor- t ot achterschip, doorlopende goten , welke onder de spanten doorliep en door de " stuurlast " na3~ het achterschip afhelden. Deze goten waren vanuit het ruim toegankelijk. De ruill ten onder de spanten werden de "lockga ten" genoe .. d. Indie n het hemelwater niet eerder ~ia spuiga te n was afgevoerd. liep het samen .. et het lekwater van de dekken en de huid , via het in~endige van het schip , naar de hiervoor genoe ll de goten. Indien bij de koopvaarders de lading (bijv . thee of specerijen) ~as beschadigd of bestond de ballast in plaats van Stenen uit zBnd, dan WBS het niet denkbeeldig. dat deze got en verstopt raakten. Het heen on we er halen yan een in de g oot aangebrachte ket tin g !locht dan misschien enig soelaas hebben geboden, maar dat zal wel van korte duur zijn ge .... eest. De enige dan nog resterende ,"ogelijkheden wsren, of de hele zaak vrij van ongerechtigheden maken, of de zaak zo l a ten en vo or de rest van de reis te "ballĂŤn", ofwel het water met putSen en balie's uit het schip t e halen.

~7-01

Het de~e ellende in het Yooruit~icht spreekt het wan~elf , dat daze afwoer met grote zorg dagelijks door de tim.eraan we rd gelnspect eerd. Aan b et e ind ,an de goten , in het lichte rschip juist ,oo r de be~aansmllst, stonden de lenspomp e n opgesteld , die het water ond e r utt h e t schip overboord in ze e pompten. Opstellins voor de Witsen, bh.

85-86. 0"

Van Tk, bl~.

118.

po~pen .

Op een schip als " De Zeven ProvinciĂŤn" stonden de tw ee hoo{dlenspoapen los, draaibaar om hun as in een wisaingstuk, tuSsen de 9chaar stokken opgeBte l d. I n d it yissingatuk waa een rechthoekige uitsparing aet dekse l. In dit deksel wsren twee r onde uitsparingen . waard oo r de de aan de poapen aangebrethte aaateringen (z eildoek ee s lan gen) hun water loosden in een loden bak . welke onde r het gat In de vissing WaS opgesteld. Vanui t deze bak , die ~ po.deel ~ of "ketel" werd genoelld, liepen nes r beide zijden van he t schip loden leid ingen, die telesco pisch ln e lkaa r heen en weer konden achuiyen . Dit wsa om hel breken van de z e leiding en door het "werken" van het s~ hlp legen te goan . De u iteinden van da~e pijpen gingen door de scheepshuid e n woren i n de ",e e ste gevallen buitenboo rd ran een ,"amierin,. d i e ook als te rugslag k lep diende, voorzien . Deze maml ering was op ~ljn beurt weer d oor hou~en klsmpen beschermd . Hier werd het lenewater buitenboord geloosd . Aso de bowen~ijde waren de pompen .sn ijz eren bsnden .oor~ien, we lk e terens de " gek~ wasthielden, waarin de "vaag " of ~ poapÂ stok" draaide. Dit geheel was srnee. baa r , in we r bsnd liet de r uiate sa n dek , rooral tij d ans het geve cht . Bowen de pO li pen wa r en in de dekken kleine l u ikjes aangebracht de pOllpstsng uit te ne.en of me t een hsakstok de !ogenaa.de "toetklep" te trekken o f de lehele po,"" u:it te nea8n.

Ooor de pompen in de y issln8 te ,erdraaien was het weL ,"ogelij k de kllapstander te ~ebrulk e n. lUBT .. et het nss s t de kallpstand'cr en pOlip opgesteld e ieechut kon dan niet gevuurd worden. In het ruim WilS rond de pom pen een bekisting aangeb ra cht, de ""om p ~ode". 011 besc hadiglogen asn de pompen te voorkomen.

~.B.

De onderein den yan de poapen stan d en i n het achterschip ter weerszijden rsn het kolaelI , si o r n iet do o r koperen zeefkoryen bescherlld, opgesteld.

51-02

liet pOllplichs"l1 .. e rd bij ~oorkeur uit ee n I"ye . ~u r e- o f grenehouten stall liet , ~o o r een "thip als "De Zeven Provintiën ", een leng te yan b ij na ze " en lIete r en a a n de yoet een .c hone dla.eter Ylln .. i ni,,"a l IS dul .. of 40 CII. Aliereer"t .. e rd d e ze ata .. , na te zijn ontsc h o r st en loed ge .. ate rd, in zijn lengte doorboord. Belln nend .,et e e n lan8e a~e8allr vlln J a 3i du im , werd dit aat door de pOllp - of blak~ a k e r ~et lep e lboren langzaall oP8e ru i~ d naa r o ngeveer 4 du ill en dan - "anar wat de bo~enzijd e .an de pOllp lIoet worden - uitleboord to t e en diameter yan S d ut •. Op de ha l ven,eae on t stane "b orst " i n de po mp k wa. de 'oe tk le p t e ruSten. Het bo. e ndee l YBn het lat OIoest g l"d ui tge boord ziJn en lIocht aeen beschadiaingen of oneffe n heden .ertonen, daar hie r d e zUiaer in op e n neef bewooa. De .oe tklep en de zuiger waren ong", . eer .lI n aellj ke COnit ru ctie. Als ."te r ia"] werd OIees t ll] ie pehout gebrui k t. Be id e waren uitwend i g .an een le r en afdichtinasOIanchet voorz ien en inwendtt YS n een leren klep. Oe vo et kle p had s a n de bovenzijde een ijz er en beuaet, waaraan h ij b ij verstopp ina ul~ de pom p kon worden g e tr o kk en . Aa n de zuiger wa s ee n bijna 3t meter lange p ompst~na verbonden , di e aa n z ij n b o ven aind sc harni erend in de "w aeg- " of " al\n 8 ersto k" wall beve s ti ad . Boven in de pompwand waa een r ec h thoekia ast aellallk t , met a an d e buit enzi jde een zo ild oe ka atu k slan g, de zoaenaamde mllllier l n l ' Ket opgepolllp t . wate r we rd Yllnui t de pOllp, dil deze openlna en de maOllering i n d e - onde r h e t dek - opg eate ld e ~po .p dael ~ aelooad . Bij onaeye er 20 slagen per minuut kon o nge .eer 50 liter water per pOllp uit he t achip worden gelens d. De beide pOOIp e n o p " De Zeven P r oYinc!en" hadden du s een capac i teit .an onge. c er 6.000 l ite r pe r uur . o. u i tdr ogen en .c heuTa n .an het po.pl i chs s lII tegen t e Baan wat deze onbruikboer zou maken - wns d i t dik met teer Inges meerd, met gete erd zei Idoak o mw i kk el d e n da ar a .he e n weer met t Ouw o. wf kkeld. Bij de grote IIIISt ston d ook nOK e en poap , wel ke h et opaepollOPte l e nswate r d i r ect op de geachut overl oop loosde . Dit l iep dan o ver het dek, . 111 de spui aa ten in de zi j de wan het schip, bui tenb oo rd. De tll"k yan d ez e 11 01lP waa 0_, bij o.e r Ol .. tiK .. ee t vater i.n he t schip , de hoofdlenspo.pen t e sssis t e r ea.

KettingpoOIpen. Met de hie, volgende regels besch r ijft Cornelis van Yk de bij de En gelse Admi,aliteit. op de grote schep~n, 1n gebruik zijnde ~.g. "chainpumps": Van Yk,

"d' Engelsche , om haa, grooce Scheepen droog t e houden, een aan een geknoopte, ,ondom met Slingers* voo r siene Ketting tot haar gebruik hebben, die zy over een yzer Rad, op de wyse yan een Slijpsteen , door twee by den ander staande Po~pen, op en ne der voeren , en ' t Water alsoo om hoo g , en buiten ' t Schip brengen; dog of dit Gema k, en Spoed geevd, OIy als nog onzeeker is : maar schijnd veel Arbeids , en Geram",el met sig te slee pen,"

b lz. 119.

Dcze " chalnpump " of kettingpo,"p bestond uit twee - so.,s uitneembare - houten kokers, waar doorheen een eindeloze ketting liep , die bovendeks door een kettingwiel, met daaraan slingers, door de bemanning werd rondged,aaid. Aan deze ketting waren zuigers aangebracht , wel ke precies in de kokers pas~en en op deze wijze een continue hoeveelheid lekwater ul~ het schip omhoog voe,dc. Deze pompen hadden het voo ,deel , dat zij een grote opbrengst hadden en weinig last van de in het lens water aanw e zige verontreiniging en. Hi er stond een grote slijtage en storingsgevoeligheid tegenover . Er moest vaak worden gerepare erd en er moesten altijd veel rese rv edelen aan boord zjjn . Door de wrijving van de zuigers in de k okers , d,aaiden de pompen zwaar en benodigden zij een forse bemanning . Vele malen zijn er pogingen onde,no~en, om deze pompen te verbeteren en zo heeft deze pomp zich tenslotte - met vallen en opstaan - tot in de Negenti e nde Eeuw in de Engelse .Ioo~ kunnen handhaven . Ten opzichte van de opb","gst , was de in lIolland gebruik te "lag/ zuigerpomp in het nadeel . Maar hij waS beslist minder storingsg,,"oelig dan de "chainpump" en vergde door het seringe aantal bewegende delen dan oo k zeker minder onderhoud .

Met slingers word " 2uigers" bedoeld . (Noot van de auteur).

57-04

8EELDWER IL

Het waa yan ou d a her ee n gew oonte, da t de grotere ~eegaande schepen Yan beeldverk wa re n ~o orzien . He t taferee l o p de bovens pt eg el kwa m - qua afbeeldtnl - .eesta l overeen met de naa â&#x20AC;˘ â&#x20AC;˘ an he t schi p. Soma be s t ond dit uit een gebee ld houwd r elie f. maar he t we r d ook wel leschilde r d . Ook bij "O e Zeven P r ovlnct;;n " was de nas . . . an het sch ip duideli j k uit het tafereel t e herkennen . Dit . oor a l voor de ongelette r den of bu i te n land er s . Tot ovcr ..aat waS o p het .e r wulft nog een banie r .. e t d e n aam van het schip aangeb r acht. Of de Ad.l r alltelt Op de l'Ia Ee o f d e Ho: Ho: Heren te Den !laag d e naa . voor .. !: hr even , i s nie t be kend . He t Is we l duidelijk, dat de o ffic i e le nOB. paa na het in gebruik stellen van het sch ip gebezigd we rd. Voo r die tijd sp r a k .en van ~he t gr ote schi p", e t c . Zodra de n aa ~ .Bn het schip wa s vastg e st eld, kon lOet he t a a nbe ste d e n va n het bee ldw erk .... orden be go nnen. Heestal stond a l _an tevoren vast . .... elke plaatse lijke bee l dhouwer het werk moc hl g1l1l 1\ ultvoer e n. Over he t algemeen was dit 011 de kwalit eit . _Bor plaat se l Ij ke belM'sen zullen hierbij zek<!T ee n Tol hebb e n g e s pe eld. De

tot s~l. o ~v~ng ~an het werk .... as niet alleen: d e sp1egalvcrsiering , .. a ar ook de 7.ijBalarijen . e yentue el mel tor e ntjes, hel Bchesbee ld, de beelden s an het schild e n de sc hOl len .an de ka jui t en de bo yo nhut , de dwar sscheepse r stli n gen, de "roeeinshoofden " , etc.

Allereerst we r d e r doo r een plaat s eli j ke kunst ena ar of d oor de beeldhouwer zelf een ontwe r p en e e n begro ti ng gemaa kt. Dit ont we rp en zeker oo k de begrot i ng .... erden in e ers te i nstentte aen het Ade l r _llte1tacollege te r goedkeu r in g yoo r geleBd, d ie op hu n beur t, zeker wanneer het o. kapit ale schepeo 110g. lil; n e n ande r .... ee r aen d e Ilo: Ko: He r en 'o or le gd e n. Ma goedkeu r ing k on d e beeldhouwe r .. et het .... erk bealnneo. Veel d ele n konden pas worde n ge ee akt. el s het schtp In een ver g e vorde r de s t aat ven afb ou ........ es . De r oe pv or. ter plastse. wsar het be eld werk e oest wo r den a an,ebrec h t . be paa lde de grondvorm ylln het hout, waaru it het be el dverk eoest werdon verveerdisd. Di t werd dan la t e r In he t ate lie r ve rd er bewerkt. Tegen be tel i ng we rden veak een of .. e er timmerlieden ven de werf bij dit voor bereidende .... erk betrokken.

de vBak korte t ijd ~a8rin hel hele kar~ei moeSt wOrden uitge.oerd. we rden collega-beeldhouwers tnae6cbakeld.

Ge~ien

Bij "De Ze.en Provinciën" kon men pas in .ei 1665 beginnen , tervijl bet schip in aUlustus in dienst werd gesteld. S le chts 3 .aanden lalcri laten we het gehede karvet niet onde rscha t t en ! Door elkaar .oesten er onge .. eer 40 beelden worden ge.aakt, nog afgezien .an elle stukken reliëf-beeldhouwwerk en al het o.e r lge snij werk. r.en hoek eOn v BS 2 3,30 • hoog en woog onge.ee r 625 kg, te rvi jl bij •. de leeuv asn de .oorste.en, het schegbeeld, ) ,7 0. la nl waS en 470 kg voo,. (Zie ook de Va n de Velde tekeningencollectiB no HSl 242 en 614 in het Maritime Huseue te Greenv ich). Het totaal aan beeldw erk moet een aewicbt .an .el e tonnen hebben gehad, wet de etablli t eit duidelijk beinvloed Boet hebben. O. dB wlndvana te vermtnderen , .oest het bovenste d ee l onde r de deklijst "doorluchtig" ge.aakt wnrden. Grnte beelden wer den uit me erdere delen sa~engeBteld en Bet houten pennen aan elka ar bevestigd zodanig. dat het te bewerk e n deel zoveel mogelijk lanssdradig waS. flen seb r~ lkte - indien mogelijk - oude ~oodhout en , dus aranchout voor dit wark. Dit was goedkoop en in ieder geval dro os en u ltsewetkt hout. De aeboaen "d eklijst " e~ de " slingerplan k" - .. et h~n vele Si er lijke bochlen - zullen in eiken tijn uitgevoerd. De slinge rp lenk 1'.~1 daarna pas "besneden" zijn . De rall e n van de kajUit waren van glas-in-lood ruit en voorzien. Zij sinsen Il~a r binnen op klappend open. Tijdens het s e vecht eoesten er altijd eniKe open sta an, daar ~nders dnor de luc h tdru k de ruiten eruit seblazen we rden. O. Ta n de kruitdamp In de kajuit Terlost te vorden, va r en er te ~ens tn elke 1'.ljde van het scbip luikjes aallsebtacbt . In het bolle ve rwuI lt waren twee poo r ten a ansebrncb t , die In de kajuit achter wegnee.bare delen van een bank yerscholen waren. or dete poorten ooit als retra î t epoo rt en in gebruik zijn geweest, Is niet bekend. Even.in o f zij hier zelfs ~oor bedoeld varen. In de spiege l yinden vij vel .ier retraitepoorten, v88r.an alleen de twee binnenste als seschutpoorten konden vorden Se bruikt . Of dit ooit sebeurd Is, weten ve u it de leschiede n is niet. In het holte .ervulft, b ij het naa . bord, ~inden wij noa twee klalne poortjaa, Op so ... i8a tekanin,en ya n Va n de Velde S taan oo k nog twee kl aine poortj08 in het tafere e l aangegeven. die daa r eia a nlijk constructief niet kunnen zitten.

60-02

Yoor de vlJze vBsrop het beeld- e n snljve rk v_a ul~8eyoerd , ls blJ deze reconstructie ul~gelaao .an de tekening no. 1050 (aanwezig In bet Matlonal H~rltl~e Museum te Cresnwlc h) van Wille. Van de Velde, ds Oude . H~t i s in principe vrijwel onmogelijk o~ uit de~e loc h ~rlj schetsmatige tekening al het beelden s nijwerk te reconstruer~n. Maar liet behulp van beeld wer k IIlIn 17e Eeuwse panden, in ker ken, de "Was .. ", in lIu aea elt ., was het toch mog elij k een aunyaardbare reconstru ctie te vervaardigen.

Bij deze rec o nstructie kwam een .e .kwaard ige beeldo.erdracht

nllar .oren: A.

De beeldhouwer of kunstenssr .aa kt het oorsp r onke l ijke ontwerp.

De beeldhouwer .sakt naar zij n inz icht en kennis de d riedillensio na ie beelden.

Yan de Yeld", achetst de.:e bee ld en , WBnneer :tij san het schip zijn eangeb ra cht.., Ook weer naer ~ig .. n inzicht.. .

WIJ nemen vanaf deze te kentnK. na .. r eigen li jdsbeelcl , deze beeLden of ~ ecora tles waar . O. o ver de kleur en s an r niet te spreken I

0 .. de verwarring nog g r oter te .aken, zijn de vanaf deze oor5pronkelijk schets oyeraenollen sch ilderijen en gewasaen I nk ttekeni ngen oo k nog o nderling Yerschillend. Dus we zullen h"'t voo r lopig .e t deze r econstruc tietekening ~oeten doen!

DE BEELDHOUWER . Ten tijde va n de bou'" van "De Zeven Provin ciën " waren er e.,n .. anta l beeldhouwer .. , dIe te Rotterda,. hun beroep uitoefenden . Uet was zeker ni et '"'0 , dat zij alleen "aar beelden sn ijw e rk 'oor schepen vervuardl&den. Ook .,..a5 het niel ze, det zi.J a lleen Il8ar In hout werk ten . ?IJ ver VAardigden ook w.. 1 b.. e ld .. n uit Steen . Wie het bee.1d~ en snijwerk voor "De Zeven Provinciën" hee!t ont .. orpen . reap . • "ryaardlad , ia onbekend. Yan .. f t 1661 .. erden reRe l ~a tl a door het Ad.i r aliteltseollege opd rach ten verstrekt aan ledan van het beeldhouwersgeslacht van Wille. J ac o bsz. un Doulle. die hun .. telier hadden op de hoek vlln de Gr ote Draaieteeg en de Schee p.akeraha.en , dus dicht bij de Ad.lraliteltswerf te Rotte r da • . liet pand aan de Draaiereea "all stnds 1659 In het bezit vsn de familie en 111. tot eind Achttiende Reuw i n h un bezit gebleyen.

60-03

Op deze plek hebben leden van de familie Van Douwe voor vele schepen van de vloot het beeldwerk gemaakt. Het is zeer aannemelijk , dat zij ook het beeldwerk van de !' Zeven Provinci~n " geheel of gedeeltelijk hebben uitgevoerd . De Admiraliteit had ook enige jaren een eigen beeldhouwer annex kunstenaar in dienst . Dit was de zeeschilder " Lieven Verschueren" of "Verschuier" (1634-1686) . Deze werkte samen met de uitvoerders van het beeldwerk.

Tekening van de spiegel van de "Zeven ProvinciĂŤn" vervaardigd door O.Blom.

."( ._, .. ........

I /

60-04

Zodra het schip met goed gevolg te water was gelopen en de door het ju~chen droog geworden kelen van de bouwers duchtig met bier waren doorgesmee rd, werd het schip met de spiegel naar de wallekant van de werf afgemeerd. Als eerste fase yan de afbouw werd nu een breed, stevig plank ier vanaf de walle kant tot op de hek balk van de spiegel gelegd . (Zie Witsen, blz. IS3 e .v. en de platen LV tlm LVII). Vervolgens werden alle, tijdelijk i n verband met de ~ewaterlaÂ ting in het schip aangebrachte , stutten verWijderd . O~er het plankier konden dan alle (vooral zware) delen voor de verdere afbouw Yan he t "scheepshol" aan boord worden ge bracht. W~s de scheepsro.p door of tijdens de tewaterlating vervor~d . dan bleef dit door het aanbrengen van de inwendige verbanddelen ook onveranderd . liet schip ,,,,s om de hierboven gen<:>e"de reden aan de achten:ijde tot de wind veringen en de hekbalk afgebouwd. Kon door het vorderen van de inwendige afbouw het plankier worden weggenomen , dan kon ~ et de afbouw van het achterschip worden begonnen. Dit be~rof niet alleen de constructie yan het achterschip , maar ook die van de zijgalerijen . Deze hele constructie hing als het ware als een serre aan de windv e ringen . Van onderen . vanaf de hekba l k, door de verwulfLstutten ondersteund . Tn deze constructie waren de einddekbalken van verdek, halfdek., kal\panjedek en .an het dekje van de stuurlIlanshut opgenomen. Ook de ko djnen .oor de Tallen van de kajuit en diverse poorten en poortjes maakten hi e rvan deel uit . 0 .. het verwringen van deze toch eigenlij k zwakke constructie tegen te gaan, was aen "krui s " ingebouwd en werd het geheel liet knieĂŤn versterkt. Vert ica al waren een aantol richels aangebra~ht OOI de dubbele beplanking van de afdichting en het daartegen aangebrachte beeldwerk van het t afereel ateun te geven . Aan de bovenzi j de liepen deze richels tegen de z.g . deklijst aan. Voor zover zij boven het de k je van de stuurmanshut uitstaken , vormden zij het achterste hekwerk van de romp . Op het de k je vonden de hokken voor kippen, schapen, etc . een plaats . Deze stonden tegen het hier bovengenoemde hekwerk .

-.-.- - -.-

60-05

BEVESTIG I NGSMIDDELEN. o. de houtcons~ruc t le ~an een Zeven t iea de Eeuws oorloJsschlp zo stev!J 110lelijk asn elkaar te ve r bi n den, was een grote hoe~eelheid en ~ersche1denheld Yao ijze r en spijkers, boutea en hou tea as,els aodl, . Vaa Tk, blz. 47,

e.Y•

Pi,,~er

v. Dali , blz. ~55.

Volgeas Vsa Tk bsd .en vOOT de bouw vaa ee a schip yoorzlen van steunders e n kattesporen , .sar zonde r koeb r uSdek, set een lenlte van 160 voet, een breedte van ~O voet en eea holt e van 18 voet, 57.600 pond ijzer nodig. Hier varen de ank e rs niet bij iabelrepen. Voor de koebrug lIoet hier nog 25% van bet hie r bove a genoe.de totss l wordea bijgete l d , zadat in een schip als " Oe Zeven Proot nciën " tOleel 72.000 pond o f 36.000 kg i j zer werd ver w"rkt. Ongeveer 10.000 kg hie r van varen de spijk e rs; de rest - 26.000 kg - werd gebruikt voor bouten, r oerheken, vinserlingen . "antputting", baaden , bes laS voor blokken , etc . een globale berekeninl leert ons , dat e r o n gevee r 30 . 000 tot 35.000 spijkers in het schip we r den verwe r kt! Al dit Ijzerwer k werd vcn-aard l gd uit z . g . v e e k ij?~r , dat overwegend uit Spanje Cn Zweden werd geïmportee r d in de vo r ~ vlln halffabr i katen als vierk~ n ~e , r ec h thoe kige en ro n de. ataven of eindproducten als spljke r ~ . Uit de omgev i ng van Luik werden veel spij ke rs betro kken . Oeze werden O. hun mindere kwali l eil hoofdza kelij k . oor het IOpljkeren OIln de hu.ld alln de ~p .. nten gebruikt . Liet men spijkers bij de lOkale apij ke rsm ed en aon~aken, dan kregen deze van de werf van ied e r soo r t te vervaardigen spijker een .oorbeeld . De te "meden spijke r s .0eSten binnen be paalde nor.en aan dat .odel voldoen; dit naeT goedkeuring .an de verfbaas oe de spijkerbeheerdera. Alle spijkera. die niet IIsn de ges t elde nor.e n voldeden , .oesten door de spiJkers.eden op hun kosten doo r deugde l ijke wo r den vervenlen. De ntallte nagels" werden uit Zveeds o f Spaans ijzer le.ankt . Spijke.r~ .oesten tw .. e- ft drle.aal hcen en weer gebOlen kunnen worden zoader te breken. Oe kop moest niet te groot wordtn gelOaake , daar anders de kracht vaa de ha.er s lsg ni el tot de punt fsn de spijker door d r ong , lIaa r door de tegen de _e r ende plank aan rust ea de kop werd ge smoord, vat yeel elt r D kracht kostte . Een voor de scheepsbouv beste.d e spijker was dikke r dan d e spijke r , die In de woninabouw werd gebruikt. Dit In .erband met de corrosie .on de nOBel In het vochtise hout of door de inwerking van "eek", het ssp van de eike boea. De~e eek 2er,de veer blauwe plekk e n rond het inKesJagen ij~er werk: vandaar de uitdrukkingen "het schip in ' t blauw zetten" of " het blauwe nllnla9ren" . als naall ~eor he t ijz e rwerk.

67-0 1

Spijke~s ~oesten altijd tot ongeveer de helft van de leng te worden voorgeboo r d. De platte punt moest altijd haaks op de draadri~h ting van het hout worden geplaatst, zodal de vezels tijd ens het inslaan doorsneden werden . Ooor de punt tussen de draad van het hout in te slaan, zou d it splijten. Bij huid en dekdelen mo~hten de spijkers en nogels niet te dicht op de kant van het deel worden geplaatst, dit O~ s~heuren en beschadigen van de breeuwnaad te voorkomen . Bij het indrijven van de nageilloest een drevel ·.. orden gebruikt , daar anders het hout te zeer vermorzeld zou worden, wat sneller tot rot aanleiding zou hebben gegeven.

flet verdiende aanbeve.ling om he t geboorde spijkergat met behulp van een "dopgudsje" te ve,zinken , om de spijker gemakkel ij ker in het hnut te kunnen drijven . 0 .. de spijker goed wa t erdich t te maken, deed men er verstandig aan, enig wit breeuwwerk rond de steel te wo ele n, alvorens deze in te slaan. Spijkers in dekdelen werden tet iets onder het houtoppervlak ingedreven; de koppen werden ~et pek of loodwit afgedekt. Veel hout, dat weinig bocht had, werd met de kracht VBn spijkers tegen de spanten getrokken. De lengte ~OBSt mintmaal twee.aal de dikte van het te bevestigen h"ut zijn, wild e e en spijker goed "houden". Wanneer twee lagen hout op elkaar werden verbonden , zoals klampen op deuren en bijv. poort tui ken, werden de spijkers langer gehouden dan de ge~a.enlijke houtdikte van die twee delen . De doorslekende punt werd dan kro~g esla gen en in het hout te r uggedreven. De s pijkers in de huid, vanaf het ge deel t e tussen wind en water tOt de kiel, h ll dde~ op d e langere duur door de inwerking van zeewater last van ernstige corrosie en verdwenen op den duur geheel, hooguit een cOrTosierest achterlatend. liet verband van het schip WilS dan ernstig aangetast . Ket hing dan aan elkaar door de on derwater niet aan rot onderhevige houten nagels. Men noe.de het achip dan " l jz,nziek". net enige, wat ,"en hieraan kon doen was, opnieuw spijkeren en de oude gaten stoppen. Bij de bouten i n de hoofdve~banddelen was aan dit euvel wein i g of niet s te doen. liet Sthip was dan "sleets" en kon dan atleen nog maar worden gesloopt. Klinkbouten. Voor het aan elkaar verbinden va n de hoofd verbanddelen, zoals d e k iel san .ooren achtersteven en bijv. de knieën en steunders aan dek balken en hu id , werd gebruik gemaakt van ijzeren klinkbou te n . Deze konden sO ms wel .uim twee meter lang zijn. De diameter variëerde va n 1 tot aoms wel I! dut," . Daar practisch ieder e bout op lengt e ge~aakt moes t worden, werden zij meestal op de werf in eigen beheer gemaak t.

67-02

Het basis ma ter iaal was een redelijk aan de maa~ g esme de staaf rond ij~e., die veelal kant en klaar werd aangeko~h~. Eerst wer d deze staaf op lengte afge kapt, daarna we rd de kop eraan gesmeed . Dit gebeurde niet door deze eraan t e stui ken, maar men maakte eerst een r i ng met een binnendiameter gelijk aan de di k te VBn de staaf , sloeg deze om het einde van de staaf en weld e deze onder voortdurend hamer en en verhitten aan de staaf. Hierna we rd de kop in vorm gesmeed. De andere >: ijde van de staaf werd van een "zoekende " kan t vOorzien , wat het door het gat slaan van de bout enOrm vergemakkelij kte. Het gat ",oest In één keer glad geboord zi jn en een min of Illeer gelijke diameter als de staaf hebben, wIlde meI> die met "nige krach t er door kunnen slaan. Afhankelijk van de plaats "aar de bouten "erd en gebruikt. werden de koppen al of niet in het hout verzonken . T n alle gevallen "erden de bouten van buiten naar binnen geslagen en - evenals de spijkers - met wit werk omwoeld . "aterdicht geIOa a k r. . Alle bou ten in het onderste berghout werd en ver zo nken; dit om s loepen en andere langSl'.ij afgelleerde vaartuigen n iet te beschadigen . De bouten werden aan de binnenzijde van het schi p geklonken . Men sloeg eerst een kli nkr i ng or plaat om het naar binnen stek ende einde van de bout en zaagde daarna met een s tukj e overle ng t e de bout 0[ . Dit stukje werd door hameren koud tot een kop g e klonken . De bout werd dan aa n de buitenzijde van het schip met een zwaar s tu k gereeds ch ap teieniehouden. Het zachte ijzer liet zich, in tegenstelling tot het te genwoordige staal, gemak k elijk kli n ken. Door het kl i nken " e rd en de verbanddel e n zeer hecht met elkaar verbonden. Door de ;n"crking van .och t en " e ek" uit het hout. co rrodeerden de bouten en ~etten zich muurvaSt in de gaten. Houten nasels . Het laatste, maar zeker nie t het minst belangr i j ke bevestiging sm id del, was de houten nagel . Een door de hele ge schiede ni s ~an de hou ten schee psbou" en s cheepv aa rt heen beproef d en zeer betrouwbaar geble ke n he vestigingsmiddel. Deze nagels waren i n pr incipe ronde sto kken van gedroogd en gekloofd rechtdrad ig e t kehou r , di e voor de verbinding van huid, spa nt e n en wegering zorgden . De lengte variëerde r ussen de vi j ftig en tachtig centimeter, afhankeli j k van de plaats waar zij in de constructie "erden gebruikt.

6 7-0 3

Voo r een schip van 160 voe t lengte we re n ~ 10 . 000 neg els benodiad . Oe diam e ter ~ "n de n08el was I! dut. d oo r e nee, ongeweer J8 .... In de Achtt iende Eeuw. t oen de con st ruc ties I ng e wIkkeld er werden, konde n I n ee n ~ erae l ljkhaa r sc h ip we l 40.0 00 yan deze nagels wo r den verwerkt! I Oeze nsge ls we r den met de h a nd seschaa f d o f zoalm .en zei " sosned en". Zo nI s rceds opgemerkt , we rden dc nagel~ in ho ofdzan k ge hr u l k t voo r de aa n ee nkoppelln a van hu i d. s pan !:"en en wege r i us. Hier t oe werd e n per hUldgang e n per a pant drie gaten va n buit en naar binnen door het schip leboo r d . Oe plantsen waa r tus a en huid en wege r ins s e en sp ant. zilter o( lelser a an wez i l waren, wS r en d u idelij k aangegev en . Ut e r ... erden leen nsaels sepiastat . Oe huid e n ... ese r in s wa r en In eCn eerdere fas e ysn de bou ... reeds _et spij k e rs aan d e apenten ye rhonden en h i el den het caaco bij e l kaar . Door de seboor de gotel! werd e n nu. eet ee n zwa~e houten ~a e er o [ eel een ho ndhe l de na lela . van bul len noo ~ binnen I n ~ el schip seala8en . Dat dezo na8el s "waa ~ passend in de gat e n ginSen , is b e8~jj pel1j k.

De bult e n de hu i d uits te k e nde de l c n v ~n de na gels werden slad ~"t d e ~uld a[g cz a agd , wa arna me t een boor één of ~eer gaatj es In de kopse kant van de nas e l wc r den gcboord. De z e saa t jos werden e .. estal II c t e e n z.a. "d eute l ij zc~ " voorsevorlld. fn deze ila a ~j es ... erd n U een zogcn a amde "d eute l ~ Bealalen . Dit wa~ een pJ r allid e voreig pen net je van ei ke nh ou t. gellid d eld .. et een l e ng t e yan d ~ tell a a l de bsslsa f me t lns . SOIIS werd ee r st een wia of a~ k I n de na gel ges l esen. lIeealal Yerge~eld eel êê n of .ear deut e l s . Door he l vasl aandri j yen van de deutels en wigs e n zette de kop fan d e nal e l ult en ... IBd e ~ I t h muuryast in het SOt. liet op deze ... ljze veran k e r en yan de n8gel s kend e vele yariatics zoals uil rec ente arc heoloa l ac he vondsten is geblek e n. Per schi p ~oesten vele tiend ui zo nden deutel a , wiaaen e n naS8\ o ( s plj kerpe nn etje s ... urd en vervaardigd . Dit s ebe urd e ~eest.l, ev.e nals h et maken va n de nag el s . in hu isa rbe id. A9n de binnenzijde van h et sc hip. dus aan de weic r tns k a n l , werd de nagel eerst op .. nls e afsta nd van het gar afaezaalld . do ar na gekloofd of ingezaaid . In de kloof of ~aaBanede werd n~ een ... lllIetj c o f "ark" gealale n. Die ... erd stevls aangedre ven, ... aar~ na de nalel S l a d liet de ... ele rin s we~d a fg ezassd. So.s we~de n [w e e wigBen kru lalinls in de kop SeslaSe n . Hen noe_ de dit du bbel gesrkt. Op d eze ... ijze we ~d door e i dd el yan ve le d uizenden nsaela de hinne nwegeri n g en d e bultenhuid v ia de spanten _ et e lkaar ye r bo nde n, waardoor het schip een onaelofel ijk e stijfheid k r eeg.

67 - 04

Op plaatsen, waar het ijzerwerk veel van water te lijden had, werd ook in het inwendige van het schip van houten nagels gebruik gemaakt. Zo werden kolsem en leggers ieder met twee nagels aan de kiel verbonden. Hiervoor werden door kolsem en legger een gat geboord, dat echter in de kiel doodlopend was . De nagel werd aan de zijde, welke in het gat ging, ingezaagd, waarna in de zaagsnede een wig werd gezet. Nu werd de nagel met de ingeklemde wig in het gat ge s lagen. Als nu de wig de bodem van het gat bereikt , zal hij hier stuiten en de nagel uiteen wiggen en in het gat vas t klem .. en. Bij de scheg aan de achtersteven werden de zandstroken van bakboord- en stuurboordzijde door middel van doorlopende nagels via achters t even of stevenknie aan elk a ar verbonden . Van Yk, bh. 4\.

De nagel s , deutels en wiggen of arken werden ... "gemeenlijk door dese of geene Knegten b, het [aars-ligt, of buiten Arbeids Tijd gemaakt en het Duisend voor 30 Stuivers verkogt". Ti jdens de bouw werd we l eens een nagel vergeten, zoals uil het hier volgende ooorval blijkl'

Journaa I 7 Pro~. Fam.

Woensdag 14 october 1555, " als .. anneer wi j van buiten een lek vonden van een houten nagelgadt daer geen nagel was ingeslagen geweest ... "

Arch. De Ruyrer. A.LA.

67-05

CONSERVERINGS- EN AFDICHTINGSMIDDELEN . Op ieder e Zeven ti ende Eeuwse scheepsw e r[ was e e n forse hoeveelheid teer , pek en harpuis aanw ezig . Deze conserve r ings- en afdichtinSSlliddelen waren voor de sche ep sbou win du strie onon t beerlijk . De opslag van deze licht ont.la~bsre lIaterlslen mo es t bi j voorkeur ve r uit de buu r t va n open v uur plaa tsvin de n. Vandaar ook het ver zo ek van de Ad llir alite i ta wer [ te Rotterijall o m s lands teer en pe k op te ~ogen slaan in een torentje in de nabijheid van de wer f . Ook Van Yk wijdt enige regel s aS n het s me lt en op de werf van deze stoffen : Van Yk , blz . 24 .

"To t he t Smelten, en Heet maaken van Pe k, Teer , e n lIa r puis , zal ee" gedeel t·e van deze Loose afg e so n der t , ron do m bem uurt , en ov dat de vl am, by o ngelu k, ind e Ketel slaande , geen meerder voedsaa",e sto(fe mogt vinden , en al.soo, ve rder onheilen veroorsaaken, met ee n steene Boog o.crtogen , gebouwd werden. Twe e s waar" , vier kan t" y""r" Staa ven , t"r l an g te als de Haartstede wijt is , suU"n alhier , op haaren ru g , 3 kopere Ke",,}s, yder ter grootte va " " en Tonn c nats , ten vie re dragen , 3 á 4 dito kle In e, o. d" g esmolte n", en heet ge maakte Gum men, daar mede by kleine partie" op het we rk te br" ngen ."

Teer.

Teer en pek werden hoofd~akel ij k uit de ge bie den ron d de Oost zee en d" Saltische landen betrokken. Uit het bij de houtw1nntng overblijvende afval - zoals tak k en, spaan der s en ander onnut resehour - werd door middel van het zogenaamde " droge-destill a tieproces" te e r gewonnen. Deze organische te e r heeft e e n t yp i sche branderige teerlucht , waarmee z i j zi ch zo du i delijk onderscheidt van de zogena am de koolteer of ~~n van de andere, op chemische wi j ze, vervaardigde bitum" us" product "n, die teg enwoordig op de markt zi j n. De "StockhoLmer"- of "bruine" teer was dun vloeibaar "n oran Je/ge"J t ot b rUin/z wart von k leur . Deze teer was , vooral wanne"r het heet op hout werd aange brach t , het ideale, natuurlij ke co n~ er.er in g s m iddel voor het bovenwater gedeelte van houten schepen. Het had de gunstige eigenschap diep i n d e poriën van het hou t door te dr~ngen . Ook de vel e droogscheurtj e s en nad~n yer den diep gepenetreerd , waardo o r inwendig e rot van het hout kon worden voorkomen. Dat op dit gebied ge ëxperi mente"rd werd, blijkt uit het volgende' Ee n zekere G1jsbert van der Me er had een s meersel uit gevonden , waarvan hij bew e e rd e, dat het bet ~ r w"s dan te ~r . Een h eel schip hiermee behandeld zo u f ~64 , OO kosten . Om beschadigi n s e n bij te werken, kon me n voor f 6 , 00 een "s to op" va n dit smeersel na bes telle n.

68-01

\,'erd de (hierv贸6r genoemde) dun vloeiba.e t ee r tljden~ het dest illatieproces verder uitgedestillce.d , dan on ts tond door het ui~dampen van de nog aan~ezige ~ vlu chtige en vloe i bare ~ stoffen een dikke, taaie massa pek of ~pik" genaamd . Deze pe k bez~t ther1lloplasUsche eigenschappen . Gedurende de warme zomenllaanden "'as zij zacht tot taai, ter",ijl zij in de winter hard tot zeer hard kon zijn . Deze thermoplastische eigenschappen "uile n ongetwijfeld hun invloed hebben gehad op de waterdichtheid van de schepen . Bij schepen naar de Oost zal de pek uit de naden zijn gedropen, t er~ ijl bij " 01visvaarders jn de Poolstreek het pek keihard ~erd en bij de minste of geringste l1echanische belasting ui t de naden sp rong . AangeZien deze pek werd gebr uikt voor het afdekken van de gebreeu~de naden i n de dekken en de huid van het schip - dit om te voorkomen, dat vocht bij het breeuwwerk (gep l ozen touw) zou kunnen komen en dit zou kunnen w e g~otten - k on dit aanleiding geven tot e~nstige lekkage. Het herstellen van deze breeu~naden was voo~ de scheepstimmerlieden een vonrtdurende b~on van zo~g .

Van Yk, blz . 51.

De van Stoc k holm afkomstige pek werd door ~' itse n de beste geacht . Dus hiervoor gold hetzelfde als de van Stockholm afkom~ stige t ee~ , die hij ook prefereerd e boven de teer ui t andere gebieden, dIe vaak " slap , wateragtig, en sruisig valt, en van minder Prijs is" . De beide producten teer en pek werden in vaten vervoerd . Werd het vanldt Z~eden aang e voerd dan gebeurde het wel , dat men de vaten eerst ~et de veel u it di t gebied geimporteerde spijkers vulde en de~e daarna me~ teer of hete pek ver der af vulde , alvorens deze te sluiten. Hierbij ",as ~lle loze ruimt e in het vat benut en kre eg ",en ec n zo klein mogelijk transportvolume. Kwam zo'n vat op de werf a~n, dan werd de te er uic het vat afgetapt , of de pek gesmoLten en de spijkers eruit gezeefd . Op deze wijze kwamen de spij kers zonder roes t vorming op de plaats van bestemming .

Harpuis.

Naa st het beschermen van het hout me t teer en ver f ~ .. ~d binnen- en buitenboord ook veel gebruik gemaakt van de zogenaa .. ~ de "harpuis ", een kwalitatief aan t eer ondersesc.hikt conserverinssroiddel , Het was een mengsel yan gele hars, wa s en lijnolie, dat in gestol de toestand - in de vorm ,en schijven - in ons land werd getmporteerd . De iand en yan her k omst ~ aren over het algemeen Frankrijk , Spanje en It a li毛 . In tegenstelli ng tot Stockholmer-teer is harpuis door de npkomst yen betere beschermingsmiddelen in onbr~jk geraakt .

68-0 2

Binnenboord werd harpuis gebruikt vO<Jr het schildere" va" br oodkamers, bottelarij , kOOlbuis, besehietingen , etc. net had het w.rote voordeel , dat het - door het o,,[bre ken van de sterke lu cht, zoals bij teer - het brood en ander voedsel geen penetrante bijsmaak gaf . Bovendien weerde het ongedi e rte uit deze rui~ten; een in die dagen zeker niet te onderschatten eigenschap . Buitenboord werden ,ooral de rondhouten beha n deld met harpuis. Heet aangebracht drong het diep in het relatief zachte hout en zorgde zo voor een waterafstotende bescherming. Het hed het voordeel, dat door de doo.zichtigheid van de beschermlaag, w.ebreken aan de rondhouten snel konden worden geconstateerd . Ondanks dat het voor buitenwerk minder gaschikt was en voortdurend moest worden bijgehoudeu, is harpuiS tol ln da Twiutigste Eeuw in gebruik gebleven, alvorens het door vernis werd vervangen. Verf , menie , etc.

Aau het schip werden bepaalde delen met verf geschilderd . Oe I>iervoor gebruikte verf bestond over het alge .. ee" uit minerale en natuurlijke stoffen gewonnen pigmenten . Oe~e pigmenten werden al of niet op kleur gemengd met lijnolie en vermalen tot een - op de gewenste dikte gemaakte - strijkbare verf . Hierin waren vele kleuren verkrijgbaar, getuige de rijke beschilderingen en geschilderde houten beeldsnijwerken aan de spiegels van de schepen. De~e verven hadden een slechte droogeigenschap, welke door het gebrUik van een zogenaamde s1ccatief verbeterd k on worden. Naast deze verven k ende men nog de Jood- of rode menie . Een verfsto! die werd gewonnen door het verhitten van loodwit of loodo . yde en deze rode verfs t of opleverde . Deze werd weer gemengd met lijnolie en verwerkt tot een strijkbare .. aSSa . Zinkwit en loodwit werden volgens een ongeveer gelijk proc e s uit z i nk poeder en loodWitpoeder gefabriceerd . Deze ver[s l o ff en waren sterk giftig en zeer ongetond voor diegene , die er mee 1n aanraking k wam.

AFDICHTINGSMIDDE1.EN, BREEUWEN EN KALFATEN.

Voor het afdichten van de vele waterdoorlatende naden in de s c heepsconstructie, stond de scheepsbouwer s lechts en k ele mid delen ter be s chikking. Voor de grote lassen in de ki eLbalk, evenals voor de naden tussen de kiel en vooren achtersteven, gebruikte hij biJ voorkeur mosv liezen, het z . 8. "spagnulll- uci tifo! ium" . Di t j S een mossoort a f komstig uit vennen en plassen met de eigenschap, dat het ~ ot 45 maal het eigen gewicht asn water kan ahsorberen en onder water niet wegrot .

68-03

Dit ~o. wordt heden te n dage nog wel bij waterbouwkundig e werke n , bij • • houte n sluisdeu r en gebruikt. Voo r al op plaa tsen i n de scheepsconstruc t ie , die later niet of nauwelijka te bereiken wa r en .oor onderhoudswerk, vaa dit ~ateriaal ideaal en vaarschijn l ijk bet r ouvbaarder dan de hu idig e - op kun atsto f gcbaseerde - .. sterialen , die uiteindelijk .. erharden. Een tweede - en .eeat .oorko.end - afdJchtinss.lddel ia het r..g. " v i t t e" en " a r o . c we r k ft. Het "wi t t e v c rk " wa s sf.al f 8n de hennepindust r ie , bc,"taande uit ongetcerde hennepyezcla. Dit wi tte werk werd als ee rate la8g In de co n ische naad, tuasen de planken, gedreven. Voor de goede orde, e e n go ede Da ad sloot voor ± 2/3 .an de huld- of dekdikte zo .olkoaell ao gelijk op elkaar aan. Voor de overige ± 1/3 werd aan het d ee l een lichte schuinte geschaafd, ~oda t wanneer de delen op el kander werden geplaatst , e r een "Y" - vor ai ll e naad ontstond. Op deze .djze kon het breeuwwerk nooit yerder dan tot onder i n de "V " -naad worden ge slag e n. Me n sprak hier van een "staande naad" . He t wit t e werk wer d ~et een scherp b r eeuwijzer tol onder in de nead geslalen . Dit was bizo nde r zwaar we r k , daar dit ijzer zich st eeds va st wigde. Oe tweede laag (het "groy .. wer k " ) besto nd u it lichtgete e rd , 8!!plozen touw (!.ie blz. 13-11 en 1]-12) en we r d .,et een stOII, breeuwiJzer, aet een holte in de breedt e van de voor kan t van het tj!.er. het !..g. "rabat", In de naad geslagen. Neer mate de naad bred er werd, gebrui k t e men dikkere ijzers .et een dubbel of zelfs driedubbel ra bat . So.mise ijzer B stonden. ~en opzichte van de slagrichtins . onder een hoek en we r den voor het breeuwen van moeilij k bereik bare naden gebr ui kt. De bij het breeuwen gebrui k te ha .. e r had over he t alg emeen een r ech te steel , .e t ee n r o nde doors ned e . De kop .an de ha mer va s bij .oorkeur .an een ha r de houtsoort (azijnhou t ) gemaek t cn had een lich t gebogen boyenz ij de en een rechte onderzijde. Heestal was de kop verticasl iD twe eën ge deeld .et twee ale uflaten. De kop werd dan doo r de eindrinlen en k l inknasels b ije en gehouden. In d e slagy l akken waren ult koe - of hertsh oor n ge.aakte pennetjes geslagen. Deze pen netjes en de s leu f saten ye r oorza.kt e n een bepaalde trilling. die e r .oor zorgde, dat het breeuwwerk dieper en vasler kon worden aangealagen . Deze const ructie gsf bij het b r eeuve n een bepaald "jank o nd" geluid . S0 0l 8 " er d In plaats van _et "werk" ook " e l met afval vao de IlIken- of zijdewever ij en l ebreeuvd . Maar of d it altijd yoldo~~ de voorhanden was, is niet bekend.

68-04

Zoal5 vaak wordt gedacht, was breeuwen geen eenvoudi g karw e i, maar wel vreseli.jk e .. "tonigl Was de breeuwnaad voldo .. nd .. , lot ± 5 mOl onder de buitenkant van de beplpn k;ng gevuld, da n we r d de resterende ruimte me .t hete pek gevuld , waardoor werk en breeuwnaad tegen rotten wa. en be sc hermd . Het pekken van een dek , ondorhands, was niet ~o moeilij k , ma sr het vullen van de naden in het vlak , boven het hoofd , was een lastig k arwei , waarbij veel handigheid kwam k ijk e n . Was na een lange va arperiode het schi p aan een grote onderhoudsbeurt toe, dan werd het onderwaterschip nauwkeurig geinspecteerd . Hiertoe werd het schip ",cestal op êên zijde "gekrengd" . Dit gebeurde bij voor keur op een beschutte plaats op de rede of in de haven . Het werd dan aan de onttakelde ondermasten , met behu l p van een zwaar ponton, met da6rop êên of mee~dere kaaps ta nder s en zware t ake ls ("jijnen") met meerdere schijven, op haar zijde getrokken. Deze h e lling g ing vaak >:oyer , dat zelfs de kiel boven water kwam. De onderste geschutpoor ten waren dan gesloten "n door breeuwon waterdicht afgesloten . Eerst werd het onderwaterschip van zeepo kk en en andere aangroeisels ontdaan. Daarna werd de huid, indien hij niet van een dubbelin g waS voorzien , met riet schoongebrand . Hierbij smolt ook al een deel . 6n de pek uit de nade n. Waar nodig werd dll n het breeuwwerk uit de naden gekrabd en werden deze plaatsen opnieuw gebreeuwd . Indien er onder de duhbeling lek kage was, moest deze ge h eel worden gesloopt , incl u si ef de dubbelingspijkers . Ollarna ",oes~ de koek koe ie nhaar en teer worden ver wij derd door schrapen en branden . Hierna waren de bre eu wnaden van de huid pas bereikbaar. Had het s chip een echte dubbele huid, zoals bi.j sOIDmige schepen uit het beg i n van de Zeventiende Eeuw , dan moeSt eerst de buitens te huid verwijderd worden . Was het b~eeuwwerk hersteld , dan kon hel schip in de teer wor den gezet. Vervolgens kon het schip weer worden r echt gezet , waarne de andere zijde aan de beurt was. Al met al een s~erige en arbeidsintensieve klus! ~' as het schip, zoals tIIen zei " v~jl" , dan werd het meest BI daor het verplaatsen van het geschut en andere zware onderdelen schuin gelegd , waa r door de gebieden nabij de wa terlijn gereinigd ko nden worde n . De diep er onder de wat e rlijn gelegen huid blee f vervuild .

Sch"pen, die la ng in het " hok " of "dok" opgelegd waren ge weest moesten, voor zij weer ;n diens t \/erde n gesteld , eerst sc h oonge",aak~ worden, wilden zij nog enig~zins vooruit kunnen komen .

68-05

"l ~

}

HET UITRUSTEN YAN DE SCHEPEN EN liET BH1ANNEN VAN DE VLOOT .

A. R.L Declar. 1671 .

Decl . (; febr . I67 I •

Een s tuk i n het Rijksarchief te ' 10 Gravenhage .. et de titel : "De c l a r at i e va n E ~ tr8 0 r d .i D a r iss e Reijs c oste n e n Vacatien gedaen bi j den !lee r Ad ll i r a el De Ru yter in d e n ja e r e 1671" . geeft ons een inzicht i n de bezigheden van deze Admi r aal en de letding ya n de AdIDirlllit",iten , hun org"ni""ti e. etc . Uit het st uk ... ecen wij . dat de opperbev .. lhebber van de . l oot lt . -Adm . -Gen. De RUIter teza men met de h eren Van Houte n en Xicn yan het Admiralitei tscollege Op da Haz a te R(}t t ardom een viJf d a ags b ezoe k aan Ha l l ey oe t aluis hebban gab r oc.ht . Het doel was : " 0" te ins pec tere n 's lands Sch e epen die aldaar l.aegen en mede lo t de aenstaende expeditie wer en gedes ti n .. "rt" e n welka na een op l egperiod .. va n dri .. jaar yoor d .. dienst: op z .. e waren g .. re .. ,1 g .... aakt en ui t:g erust .

In het stuk niet worde n opleg period e onder de (S al o ll o n sz. er de verant ,..a ren in dienst van deze schepen viel on Ooder d"ze sch .. pen bevond zich de " Zeven Provinciën ", het vlai/,geschil' vlln De Kurter . Het zal dan ook ongetwi j feld zijn speciale aandacht hebb"n s .. nöten. Na d .. ,.e grondig" inspect:i" van De Ru yte r en de beide heren kon De Ruy ter a an 0" Ed .. t .. ogen d e li e r en t e Rotterda ll lIelden, dat hun schep en in e .. n uitstekende cond it ie v .. rkeerden . Ee n pluim dus voor de he r en Van den Te mpel en roppe! Jo m.. art van datzelfd e jaar bezocht De Kur t e r de steden 1100rn en E nkhu~zen. ten eind e de schepen van de Admiraliteit van he t Noorderkwartier .. n West-Friesland met het eensluidende doel te inspecteren . In a pril was d e Admir a liteit van Amst~rda m ( waar De RUJter z .. lf onder reaso r teerd .. ) voor e e n inspect:ie aan d~ beurt . Ove r de co nditie van de sche pe n van de Zeeuwse en f r lesa Admi raliteit worden in h~t stu k seen meded .. llngen gedaan. oecl . I 67 I .

liet hi .. rvo or a"ngeh " alde stu k vermeld verder: " Op Woellsdag de n 22. April is d e n decl ara nt: van AlI sterdalI g .. ra~jst na .. r Rotterdam, eode den eerSten Meij van daer naer Hellevoetslui j s bi .lw(}on and e de monst .. riDg" va n desselfs Scheeps vol k op Sat"urdag den 2. dito ". liet bijw(}oen dus ~ .. n de " lI o ns terlng " van h a t benodigde vol k voor de daar lissende schepen van de Admira1iteit Op de Maze.

71-01

Iedere Admira l iteit verwierf het volk voor haar ei.gen schepen binnen het daarvoor aangewe~en wervingsgebied . Een Ad .. iraliteit lOet een gebied liet een grote bevolkingsdichtheid had het dus aanmerkelijk ge,"akkelijker . Tn 1671 was de aSIIOIonstering kennelijk vlot verlopen. De dagen van de monstering - ~aterdag 2 mei en donderdag 7 mei - waren vo ldoe nde, Om 400 man voor de "Zeven Provinciën" aan te werven . Voor de overige sche ~en ~al dit niet minder vlot ~ijn gegaan.

Br"ndt, bh . 630 .

Oe 86 mariniers voor de "Zeven Provinciën" zullen na ar alle waarschijnlijkheid van het in 1665 opgerichte korp s -marinier s zijn geko.,en. Het "volk" bestond dus in totaal uit 486 "un, :<oals uit Brandt , blz. 630 blijkt. Soms ging het SanmOnSteren echter niet altijd even vlo t en waren ar uit 's Gravenhage draconische .,aatregeleo nodig, om de vloot. beOland te krijgen . Dit b lij kt uit het voLgende citaar :

Brandt, bh. 461. li nov. 166S.

"Weinig daagen naa ' r invul1~n va n 's landts vloo t:.a werdt by de Heeren Stasten Generaal goedtgevonden en beslooten , dat men aan olie byzondere kOOlmis sievaardera of kaapers zou toestaan, geduurende de vier eerstkoomende maandea, tot het einde van Februarius des aAnstaanden jaars , te .,nogen uitloopen en in ze e blyven, om hun aVontuur op den vyandt te zoeken: mits borg stellende, dat ze zich voor het e inde VOll Februari us wederom binnen de zeegaaten van den Staat ~oudcn begeevcn, of dat .. en ze anders als zeeroovers zou aanllerkell." Ook hebben de fleeren Staat en toen de vaar t op Noorweegen, en n aar Oost en , voOr eene rei ze toegestaan : doch ,"ct beding en onder borghtoght van ten eersten weêr naar ' t yaderlandt te keer en , zonder elders aen te vaaren, of last te breek .. n, veel tlin naar eenige andre gewesten te verzeilen. Doch de vaart en 'isschery op en ontrent Groenlandt, en d'ultvoer yan alle gereedtschap en behoefte tot de wal fischva ngst , werdt in ' t midden vall December voor het a anstaande aayzoen en het geheele toekoo~ende jaa r van zes t ienhonderdt zesentzesti~, by plakkaat den ingeze e tenen, op ver beur te der scheepen en goederen, strengelijk verbooden . Dat men dn ka pers onder bnrghtoght verbondt voor ' t einde van Februarius t ' huis te koa~ en , de vaart op Noorweegen en Oosten sI echts voor eene rei ze , ondet>;oo naau .. e bepaal i ng, toel iet , en de Groenlandtsche vaart en visschery gant schel\j k verboodt, wa s op gewichtige redenen gegrondt' dewyl men te ge~oet ~8gh , dat lIIen de matroo~en, tOt .,anning der oorloghsvloote, in 't voorja8r van nooden zou hebben' te meer, om dat ~en de Neder1andt sche gevangenen, die in Engela ndt zaaten, noch we..igerde te laaten tossen." Mocht er niet voldoende be~annjng te krijgen zijn, zonder de hj ervoo r o~schreven ~aatrege1en te treffen, dan werden vaak vele buit enla nd ers i n dienst genomen.

11-02

lij

/1::'

I "

..,.'

.'.'

Ue Jonge, 2e dee l, 2e st uk, bh. 6 8 .

Reeds I n 1659 sc hreef de AdllralHe ie aan de Ho: 1010: Heren t e ' a Gra~enhaae "vert de oo r loch te va te r UJt de s e tan den woo r een , r oot gedeelte liet urt heellach boo tswo l ck gewoert ~ . Het betrof hier Uenen , Zweden, Noren , Duitae r s , fra nsen en zelfs En,elaen , Schot te n en Ie re n. De voor t oen aoede en prOll pte betsling , woe di ng en kledina zu ll en hie r bij ongetwij ( eld de doorslag hebben gegewen! Het hoaere kader, o f ficiere n etc .• bestond ui t Nederlander». tervij l de werllelde ~s oldll t en~ na december 1665 uit " zeeso l dsten ~ of " lle r tnie r s " bestond. Di t " kor ps " bestond uit lIennen, di e zowel het wak we n zeeaan als soldaat uitoefenden. Hie r wan veren ee n aantel regt"enten ond e r l eiding ynn l uitenent 10lenel Wille8 Jeseph ya n Gent woo r de yloot bese hikbear. Deze 8a r 1nle r a konden zove l alln boord a ll1 aan de wal vorden .i nge zet. Het baaiskader op ac hepen wan het eerste ch art er va s o weral vrijwel aelijk . Op het schip van de o pperbevelhebbe r ware n nog enige e~trll off icieren en aanschoppen toegevoegd. Zie hie r over do vola ende aa nt ekening uit het hie~Yo or reeds aangehaalde stu k.

Deel . 1671 •

"D e n declar~nt (Arl ... Ue Ruyt er) heeft op den yoersz: 22. April van A.. sterdaOl Tla Don Heg e geso nden den secretari s And rlngll ten elj nde , DIP bij hller Il o , Mog : uijt desselfs nsa", e t e proc ure eren ' t gunt In ' t generael tot 's lands vloot e "pe cteer de als na lP ent l tj k het aens t ellen van een bequsoll Predicant op de sse lfa on der hebbe nd sch ip , Ites Re soluijte dot den Adyocaat fiscae l , Doctor, en Chirurgijn generael , oo k e nd e re bedienende Officie r en , en trawanten . a n de Justitie lIogten werden nae r boort Besonden, bene{{ens de cOll peoir behoeften yan gedrukte ordres, Pl acat en , zeijn boecken, papieren en sch r ljft uijch , ende ten laeta ten hlle r Ho : Hog: ordrea en de tns tr uctle voor den declaran t 011 dser ose r se t de Vloote in Zee gekomen zijnde te Ageren ••. . . " Het is niet aannemelijk , dat het hoger e kader aa n ee n 1 lchaaelijke sonstering of aehouwing wer d onderwo rpe n. De aOnsleri ng, dat vii zeggen de litha.e lijke schouving en het insch r ijven van he t ve rw orven beman ningslid op de sans te r rol , ve r d a lti j d bijgewoond door het vol tal l ige Ad lli ral ite \t acollege of hun Ve rt egenwoordiBlng . Eveneens we r d de ze aonstering bij gewoo nd doo r Do Ruyter ze lf . zoals blijkt uit de hiervoor aan8ehealde Declaratie ui t 1671 (op resp. 2 en 7 1I.,t) . Wie hie r wan we r der aan~e~1g waren , za l we! hebben afleha ngen van de status yon de aenaen , di e we r den gemonsterd . Oe keurini van het adapi r a nt-b eaann ings l id vo l t in aeen enkel o pz i cht te vergelijken .et een hedendaa gs e lIedische keu rin g . Het waa niet veel ~eer dan een o ppe rvl akk ige lij fe lijke scho uwins . waarbij ieon enkel kl edingstuk werd uttBetrukken.

71-03

Hierdoor ~as ~~t ~ ~lf a .oge lijk, dat ~r b~h .. l ve e .. n nen ook ~ el eene .. en 1'rOU~ werd a .. nge no m~ n . e n ~oogstw .... r "c~ij n lijk kw ... .. r bij d .. keuring ze l ts oo k geen medi cus aan te paa l Bezat ~e t t oe komstige bemannlnaa l id no a all e ledem ate n en 'Ji ~ a la dele n, waS hij ni et d oo f of bl i nd en kee k hij niet al te onnozel u i t ~ijn oaen, den werd hij al snel a angen omen , Geal a ch t a ~iekt en, t .b.c. e n a ndere "verborgen geb re ken" ~ e rden zonder ontd ekk ing mee ean boord geno~en , met alle . oge l ij ke geY olg~n yan dien . Al l e moge lijke bes.ettellj ke ziekt es (d,senteri" wa8 hier.a n nog d e .ees t o a schuldige) kr a Be n 'JoloV d e aeleae n ~eJd . o. onder de bemann i ng hui s te houden . De d oo r d e eo nOtone en 1'it8_ine-8rme 1'o~di na , koude en 'Joch t t o c h al 1'erzvak t ~ bemanni n g, ~ tel dan ook herhaald e lijk te n pr ooi aan ziekten, v aa rvan toen de naam noa moest ~ orden ultge~o nden .

Na deze k eu r ing ~n het zetten .an ~tjn ~sndt e k e n i n g of als hij n ie t sc~r i j.en kon zi jn "~and.erk " ( .. eestal ee n krU isje) . ~a~ de lI an o ff iciëel bella nn ings l i d en we r d hij onde r de krijg stu cht aevl eatst . Vsnaf een ver~a lle lpun t ve rden ~ij mee hun plun j e za k of sc heepskis t naar een gereedltsaend e s aljo o t sebTec h t , die hen h iJ het voor hun be stemde sch i p afl e verde . De nieuv aange k omen beaannlna we r d aa n boo r d alle r ee r . t op n ie uw gemonste rd en op n a8. en aa ntal sccontr8leerd , ~odat dit kl o pt e met de lIonsterrol. Hierna werd het .olk In "quar t ie r ~n " tnaedeeld . l ede r "w .. r~ i er beatond uit een groe p . t e r Irootte , an lIJ .an ~et tetael .an hat .ol k. Dtt I n kvartie r en ( dus echt in .ter groe pen) i nd elen . ond ~' n eorsp r ong I n de Vijfti e nd e Eeuw . Wan neer .. en .e t dr i e aroepen in ~en kvart i er is g aa n werken , is niet me er te a chte r halen . Te der kwertier wer d o p ~ ij n beu r t o pg edeeld in 8r oep e n .an zes à tie n pe r sonen. Ted er .an daze araepje s noeade a en aen ~bak" nSar d e e t e ns ba k - waaruit zij dr ie maal daags va nuit de k ombuis hun eton kregen uitlerelkt. De lIat r oz e n, beh orende t ot deze lfde be k, moe a t e n v orden upgele i d 0" e l kaar bij ~iekte bij te s t aan , zodat de zie ken niet l a n l ulli gh eid ~n o na e_a k oll kwsll e n. Het kvs m her~aeldel J jk vo o r. da t er o nd er het dicht opee n ge pa kt e sc h e ~ psyolk, ep tde_ië n u l tb rak~ n . le de r be.enningslid zocht zic h du s ~ en " maat " , die ham k un he lpe n b ij een ve r wonding , ~1ekt. of andere ongemakken, bijv . bij het ontl ui~en of ont~loo i e n. De kv ar ti ere n werd e n ve rvol sens In vacht e n tna ed eald .

71-06

\<11 tsen.

blz . 413-414.

"lIet schelle sc h ee ps-vol c k wert ve rd eelt in q,uartieren . dua lOet len onduits woort benaeat, achoon de de elen drie zijn ; welcke verkent worden lOet de oae .. _a.n ' s Pr ins, e raer " aurita. en Cr ae! Ernst quarti e r , In ' t eerste q,uartier sebiet de Luitenant or Oppe rs tie r man , in ' t tw eede de Onder-a t ler.an of Schipper, en in ' t derde de Schipper af derde waak. Deae sebiet" .erdellihS hangt aen des Capltel ns ; waerOIO de Luitenant daer dick.ael blijft. De wacht, te r .iddernacht, werdt senaemt want hat .oeJlljtk valt die waer te ne.en. de wacht opaezet n8 het belie.en .8n den Capitein. zomers veeltijdts lOet de nacht en ' a winters een uur oe drie . na het valien v... den daSh. De laetate 's .oraens duert tot het vroesh schaffen toe: oan die tijdt af tot aen het tweede schaffen . is het de eerste d aB wacht. en dit neelOt het .olck waer. wiens quartier het eerste 15 na de laetste nacht-wacht. De tweed e dash_wacht , ia oan het tweede achaffen af, tot den aH'ndt t oe . en zoo lanRe n .. het laetste schaf f en . als het den Capit e ln gelieft de nachtwacht op te zetten . ' t geen 8eschiedt met het opsteken v~n trompet, sla~ n van t r o~ . of oock wel slechts .et uit-roepen .~n een Pro.oost. Dit teeven, or liever dees tijdt tusschen hc~ ovont- ae haff e n, en het opzetten .an de wacht, ~erdt by zee-lulden de plot - voet lenee_t. En dus verwlaselen de beurt en: zoo dcC nU op rle es , don op geen e de .. idderneeht-wneke .alt. Nevens de voo r senoemde Hooft-officieren, wa ke n onder hun te gelijck , -in leder quartIer, eenlse der lIinder officieren. a l s IlooSboOlSllnn, Scht".an . Coustapel enz. By Opper-atuer .. an , waekt de Sc:hleaana "aet, by de Onder-stuerman , de Sch ie man, b, de Schipper of darde-waeck, de Boots-man en Con a tepels-llsel ; en he ef t lede r zl.jn Quar tl er-meeste r by zich . In ieder quartler Zijn de Bussc: hleters . on Mast kl i â&#x20AC;˘â&#x20AC;˘ ers even-sterck , en het volk ia selijk in sl l e drie q,uortleren verdeil t. Altijdt 1I0et zicb een quartler -, o l~ bo.en houden , ten Waere dat in tijdt van noot o.er e l Se r oepe n wlerdt, .. enneer ol het scheepa-volek boven ko.en .oet. Quartier.eeetera .oete n ach t slaen op den Renen, die aen boort ko.;', en weren . ree .den . Hun a.p t Is ' t de kranken te bezoTlen, op het toe back drincken acht te nellen en onSerelelthaden te verhoeden. zoo veel in hun is.~

H.B .

Voor de 17e Eeuwse ln d el in S in kwartieren en wachten en de huidJse dastndeling i n wachten en het aantal bijbehorende slazen, z i e blz. 71-07.

71-05

t WAITJERL JP.D. Hoort , .annen , hoor t De ee n 5egh den andern het ~oord Van de ~acht all naer den CooJ O. dan te r usten &ooy Die de Wacht niet en heef t die .ertreck van hier Het i s vanavond Prin s Quer tle r Pr ins Quartler hee f t de Ee r ste Wecht Godd verl ey o ns eene goede Wecht Eene goede natht e n e ene beho uwe re Js doar.ee Luy d e kiok e n k ~ er uw glaa Per wacht ren in:

~sl

de ns a m vSn het kwarti er in dit

8e~enB

verand e-

' s Prin s quar tt e r (o.l.y. luitenant of opperat u u r man) .

or Grssf or

Mnu r lts qoar t i er (o.l .v. onders tuur .en of schipper) .

Grsef Rr ns t quartier (o.l.v. schi pper of derde stuu r man).

De volgorde 15 bij het indelen yen de wachten bepaold! Dit lied we rd bij iede r e ~ j 88eltng van de wacht , dus om de ~os uur ge~ongen. Er bestaan van het kwartl s r lted ve r schillende vers i es: kort e , middellange of lange. t or t e en Isns e versies werden ge~o n8en bij het sflosse n yan de wacht. versi8s we r den gczonaen bij het o pz etten ven de

- .- .. .-. -.-

71-06

I ~~~~~LI~~~~~L-~~~~-L~~~~~I ~ ~ -- .

I' KWARTIER

- ---- - -- - - - - -- ---- - --- ----~

J'Kw.RTlER

2' KWARTIER

- -- - - - r -

, I

I'KWARTIER

_LLLl_L

3' KWARTIER

1<KWARTIER

- T-

l' KWARTI ER

I'KWARTIER

. -

-HONDEl!!'&HT ,

HONDEW. I

•

T rT r n 3fI<Wo\RTIER

MIOOA Gt SCHAFT

AVO ND kHAFT

VRQEGtsCHAFT

ADM. 1665

TTr r T

_LLLLU_ . 3' KWARTIER

2' KWARTJER

7 t DAG

_ _ __ ,-LLLLLL

----

2' KWARTIER •

- - - -- --

2' K\\AAT1ER I

- -

,,I 1<KWARTlER

3' K\\AATiER

6'DAG

3' K\\AATIER

~r rT r[1-- - -

GLAZEN

-rfT1T,

2' KWARTIER

5'DAG

-TTTTT

- - -- - __ :__ LLL L_L : 3' K\\AATIER

- - __ __ L LLLLL_ 2' KW_IER

2' KWt.RTIER

4' DAG

2'KWARTIER

I'KWARTIER

- ---- -

I'KWARTIER

3' KWARTIER

3'DAG

1 KWARTIER

3'KWARTIER

TTTTrrr - -- -

_LLLU

2" DAG

MARINE

TIIII

2'KWARTlER

l' DAG

•

,••

I'DAGWACHT !

1fKWARTIER

2'DAGWACHT ,

PLATVOETWACHT ,

•

DAGWoICHT V.MIDDAGW. ,ocHTERM.W.PLATVOETW. 1fWACHT !

!,!

2 4 6 8 2 4 6 8 2 4 6 8 2 4 6 8 2 4 6 8 2 4 6 8_HELEUREN I I , , I I ! I ! ! ! ! I ! , , ! I I i i i i . i i i I I I I t I I I I i i f I i , HALVE UREN 1 3 5 7 1 3 5 7 1 3 5 7 1 3 5 7 1 3 5 7 1 3 5 7

- ==='"

I~~~..LI~~====~~~-:_-:_~~~======~~~J SLAAPUREN DIENSTUREN ALLEEN VAN HET EERSTE KWARTIER AANGEGEVEN . DE OVERIGE KWARTIEREN ZUN HET ZELFDE INGEDEElD.

INDELING PER WEEK VAN DE WACHTEN DER KWARTIEREN

INDELING VAN KWARTIERf:1I EN WACHTEN OP "DE ZEVEN PROVINCI~N" .

Als yij de indelln§ in kw ert~eren en wachten va~ he t volk op "Pe Zeven Provincien" als voorbe eld nellen, dan zag deze er IIls vlligt uit: Bra~dt,

b lz .

468 en 785.

1666 was het schip he~and ~et: 425 . a t ro ~ en en 50 soldaten. totaal 475 .aD. Op 20 mei 1673 was dit aantal Oll onduidelijke redenen ;>:e l fs gestegen tot: 492 "lItro~en e n 38 soldaten, totaal 530 maD. Op 5

ju ~ i

Er wordt gesproken ovor ~atrozen en s old et en. Hierbij was het hogere kader niet inbegrepen. Ook de IlIeev .. rende binnen- en buit enl andse gasten sta an niet op de rol. net totaal der be",anning kan du s in Hi73 wel worden geschat op een k leine: 600 . aD. Uitg aand e van de situatie van 1673 .. et een tot8al aan "volk" va n 530 ",an, zag dc i ndeling in "kwartieren" er al" ~olgt u1.t : Het Ie kw artier of "' s Prins"-kwartler Het 2e kyartier of "Graef Maur i ts"-k wa rtier Het 3e kwartier of "Graef Rrnst"-k 'óa rtier

176.an. 1 77 . an. 177 ... n.

Op de tekening 24-00-24 be treffende het a antal slaapplaatsen op de geschutoverloop zien wij, dat er in de hangmatten, hangen de aan de dekbolken van het verdek, ongeveer 13~ ~an per wach t te slapen konden worden gelegd . Het volk dat niet in deze hang~atten kon worden ondergebracht , kreeg elders in het schip een slaapplaats aangewezen. De me nSen met ~eer gespecialiseerde fu ncti es zoals ~oks , konstabels, ti~merlieden. tuisers . etc . sliepen me t hun m~ats bij voorkeur zo dicht mogelijk bij hun werkplek. Het kader en de aan bo ord vertoevende gasten sliepen in de vaak propvolle bovenhutten, achter op het halfdek . Of De Ruyt~r zijn hut me t anderen - bij •• Johan o f Cornelis de IHtt - deelde, is niet bekend . Wel weten wij , dat .Johan de Witt io e en speciaal geconstrueerd bed sliep , daar hij niet legen zeeziek t e ko n . Bij het verdelen van de " kwartieren" werd de bemanning tevens wachten ingedee ld. Iedere wacht kwa1l 12 uur "op" en ging 6 uur "af". Zie het scheme 71-06. Wisseling van de wacht was dua om de 6 uur. De~e wisselingen werden door tromgeroftel of trompetsignalen aangekondig d. Tijdens de wisselingen werd om 06.00 uur de "yroege sc haf t~, OIO 12.00 uur de "lliddagschaft" e n 0'" 18 . 00 uur de "ayondschaft" gehouden. ' s Nschts bij de wachtw1sseling OIO 00.00 uur werd niet geschaft. De schaften verstoorden op deze wijze ~i~i~aal de ruSt asn boord.

"i"

71-08

De be.anuing sliep gehe~1 gekleed, ook de schoenen ble~en 8ap . Hen hulde zich alleen tn de eilen ~ko. ba e T s " ~tjden9 de staap . De~e ko.baers of deken was dicht bi j de slaapplaats op ee n latverk tussen de dek balken npgeborien . Dat het yolk zich t ij dens de S l aap niet uit Bocht kleden. had ean in hoofdz.a~ prakti sc he reden. Het was vrijw e l 00.oge11jk , det de opko.ende en de afgaande wacht , S8",en :l: 350 aan, zich op de toch al overvolle geschutoverloop zouden kunnen v~rkleden , ter wijl tijdens d e wisseling ~an de d3g ... "ehte" door het gehele ",I k ook nog ",oeat worden segeten. Ook de bergt.ng van de kled ing "as een probleelI. Voorzl,enlngen hiervoor varen niet 8ao"eI11. Plunjezakken of acheaps klaeen waren yrljwel onbereikbaar op het ko ebrugdek o f in het ru i. gea t uwd , Hoe onhygiënisc h ook , .r .... ren Been andere .ogeli jkhed en. Blj relen , wanneer de kleding nat was geworden, .oest deze .aar aan het lijf drogen. Op het niet nau"'aetef nsko.en yan de Voo r hef waçhtlopen opae Bte lde reg e ls , sfonden zware st r arfen! Al. ~~n van de kwart ie r en "~e kooi" was, wa r en de andere twee kwartieren op het schip aan he t verk. Dit .erklaar t de grote hoe.eelheld " volk" op de de kken ven de grote oorlogsschepen , ~08ls op .ele eillentijd ae D fbe el d ~ n8cn is we erg ege ven . Alle werk~B,,,.heden aan hoord aihaen dus daB eh nacht door, .. et alls onge.akken vnor de slapenden, zoals achie te~ e r clttos , tell.anoue.rea, etc.

DISCIPlINE . Hieronde r ~oll[ een uittreksel uit de Artikelbrief van de Staten-Generaal, dd 4 augua tu a l66~, zo als deze Yoorko~t i n het " Groot PleeRee-80eck" In bet A1 ge.ee n Rijksarchief, Archief der State n-G ene r aal, nO. 12169.95 .

ARTICUIS8RIEFF ENDE T~ STRUC TIE , ROERENDE DEN OORLOGE TEN ZEE , WAERNAER AllEN ENDE EEN ElI YEGEIIJCK, ' TZlJ ADMfUEl, VlCE-ADMlRAEL , CAPITEYNEN , llEUTENANTtN, EDELLll YOEN, SCHIPPERS, OFFICIERS, SOLDATEN ENDE CEMEF.IIE MATROOS EN TER ZEE DIENENDE HEN TEREGUIEREN HEB8EN OP DE STRAFFEN, PENEN, BOETEN Eli COR RECTltll DAE RINNE BECREPEN.

uv. Ve quartiermeeatera .et haer Quartier Tolck sullen Ih.houden wese n, aoowel bij dage ala bij naehte, boyen t e ~ljn e nde de wecht te bo uden, o~ Te rb eurte Van gekielt te vorden.

71-09

xxV! _ tt~m, de qunrtiermeeste r s su l len ,heho ud en weaen bo ven te kome n als men he t yol c k ac ha[t, om yeder s ijn apij.~ te dr aa en e n de acht te ne.en datter n i~ t .e r looren en ge~t: ~ nd e de ~ic tu a lie d i e daer o.e r schiet su llen sij we da r o mme ne.en ~nd e be ste1 1en die in de bot te ller ij e, ende sullen niet eer beneden gaen vOor het volck ghege re n hea f t, op verbeurt e van dr ia r s yS an VDn de ree te vall e n.

XXV II.

teem, niaaa nt e n aal .erwo rd eren .an sijn vacht te 8aen, voor da t eer e e n a nder i n . Ijn plaelae a al geko aen z ijn , op pene f a n drie r eJsen onder den kiel d oorgee r ocken te v o rde n ende , he le erst te vordeo .an alle het schipavolck.

XXVIlI. fte_, 500 vie op aiJ n vacht alapende bevonden wort , a al drie ro yse n geki e l t worden, en d e ,ol eers t yan alle he t sc h l psvo lck.

XXIX • Soo ye mandt het cyfflet Or te sij n qu art ier ver s li e p, die sal voOr de eerste reyae ~er d i.c r et ie van den cap l te,n e nd e of fitieren ghestraft , . 00r de t weede re,se ~ a n alle he l sc hee psvnlck gelae r s t , ende .oor de de r de te Jse onder de kiel door ghe tr oc ken wo r den . Da t er o nde r de~e leefo.s t lndigheden ~an pr i . ac, l ee n a pr a ke WilS, is .olkomen duidelijk. De "social e cnn tr 6 l e " un de psychisch en f ysiek s terk ere ~eOta mOe t dan oo k groot ~I J n geweest . lIel was dan ook nie t ve r wo nderlijk, dat er van tijd tO l tijd on en ig heden, variërend va n een eenvoudig ha ndgem e en tuaaen tvee ~sa ts t ot co mplete muit er i je n , ui tbraken.

In de bo yengeno e lde artikel brief zijn tevens enile artikelen 0Plenol en, wasr i n de st ra flaa t ,oor .. ersc hili ende geweldsde l i cten zijn a an lele.en. Zia hi er het vo l gende:

XUVItI. It a. soa ,emandt eenen anderen vecvorde r t te s laen ln e.e l en lo ed e met t e r vu,st, "tocken o ft e k oorden , s al d r ie relae n .. an de r ee vallen en de I ele eT s t wo rden van een quartier .olcks.

71-10

XXXIX.

$00 yemant binnen scheepsboert eenleh ~es treeke ~et eenen evelen meede , so nder nochtans . ~erte t e de e n , •• \ met een ~e a deur de ha n t sen de mBst ge ate e e ken ~orden end e daeraen blijven, totds~ h ij 't selve deurtreckt.

n. Item , $00 1e •• nt den and e r en .an sljne me dege sel l e n quetste, 't zij ' t sche pe o[te Be n lan t, asl d r ie.ael Iheklele worden ende betnlen de onkosten me t h et meesteriele . XLI .

I te. , 500 ,e.ant binn en scheepaboort naer ende o~er ~reede yeeht, .al verbeu r e n 5i jn ha ndt da e r . ede hij den vreede lebrooeken heeft. n I J.

rtem, goo yo mont eenen anderen doot staec ke ofte s loege , sal den levende mmtten dood en rUllm tegen rugg e shebonden ende 600 te sn.en over boert geworpen worden ; ende 500 he t a en landt ge schiede, aa l met het swsert le.t r aft werden d atte~ de doot naer volgen .a l. De persoonlijke ~erzor8inl, zoala herst e l yan kledtn" het verzorgen van zieken en gewond en , e tc. zal - o. de r uat aan boord niet te verstoren - zoyael aoae lij k tijdens de di e n s tperiode hebben plaaL Sas ~onden. Overdag hield de chirurgijll lUlt zijn ",aats e e n spreekuur bij de sroce ~ a a t. De hulp was aratia, ~edicijnen an ver band ~oest het slachtof f er zelf b etalen . Dit waren de enigB tot het kad ar behorende parsonen , die ".oor de .ast" kwa. en . Het s trekte de officie r en niet to t "eer" , sIs dj dit gebll!d betraden. Ve r der .oes ~sn door h e t volk de vele god sdienstoefeningen ~er plicht v orden bijgewoond. Tevens was ~ en verplicht o~ bag ra fe nis se n, best r affingen eb o_acuttes bij ce Wonen . Nee , aan "vertier " ontbrak het be .. ll.at niet! \

71-11

TRANSCRIPTIE VAN EEN SOL DI JLIJST , in deze voor k om t in het Rij k s a ~chief te onde~ : Ar chi e f Joh de W1tt , 2775 A.

handsc h ~1ft ,

zoals

G~av e nhage,

" Officie r en v . een schip Y. oor l ng , wat zij ter OIaant genieten ":

G. Capt . Luit . Schipp . Stuurman . Adelbors t. Schrijver . Appoi n ters . Trompetters . Timmerman. Barbier . Hoog-boot s -Olan . Seijl-Ilaec k er . LOlOlts-man . Sij n ma et . Schi e .. a n. Sijn maet .

30 . - 29 .--

Bottelie .. 5ij n maet . CGc k. Quartiermeester . ljder . PrGvo o st . Constapel. Sijn .. a e t . Bu sschieter . ~jder . Cor por a e l. SOlIdaeten. ijder . Mars k ll .. ll er s . ) Bootsgesellen . } ijder . Putg e rs . } JOlng e ns . )

22 . --

22 . -10 . -10 . -6.-I~ .-

I~ .- -

15 . -10 . -19 . --

15.-9.10 . --

9 . --

10 . -10 . -10 . -I ~.-9. -10 . -10 . -7 . --

8.-8 . -9 . --

3.-139 . --

9 . -23~ . --

10 . --

•

2H . --

36 5 .--

"Somma van een .. aent solts , sOlnder het costge1t dat de tap t. mae k en . "

•• ? nov . 66 . N•8 •

"Gage is evenveel voor alle de collegiën : maer die van Amsterdam en Zeelan d betalen meer voor coatselt , alsoG de vivrea daer dierder sijn . Oorlogs-schepen op de cust dienen ' t eene jaer in ' t ander . Con voijers voor de Buijssen en Doggevaerders , .oor d e groote en cleijne visscgerie , sijn n iet lan g eT in dienst, als de reijs ~n d ienst : In SChepen , die acgter ' t Lsnd toeco .. en . blijven ongemant , en soo bevrijt vande onco s ten leggen ."

Let wel : de optelfo u ten in de ee r ste en de tweede k ololl zijn authentie k ! Het totaal bedrag moet zijn lin k s 2~4 en rechts 127, zodat het totaal k o mt op 371 Gulden .

71-12

•

In de soldij lijst s tsan de volsende beroepen nist yer.eld: be ze .. aren .. e l aan boord .an "be Zeven ProYinciën". Chirurgijn. lui per . Sijn "liet . Versebalie. Tromme l slager .

14 9 9 14

guUen

" " "

) ) ) ) )

OH zij n ,eschaLte

inko .. ens .

80ven deze ","sndlonen lenoot het " vol k " vrije kost. ter Wlillrde ven zes s t ui vers d ll a,~ . bit Is negen lulden per ", aand . (api Leins , luitenants, schippers , stuu r lieden, edel bor s ten, chirurg i jns en ap pointes aten In de kaj u it. Dit lold ook yOot de binnen - en buiten l endae aasten , die meeYOeren . Ook de eitr" secretarissen , vertelenwoordiae r s yen do Ad_ireliteit en Staet, verde n la de kaju i t "on t yanllen~. Op het schip yan de opperbevelhebber varen ook de doctor e n de chiru r lijn - Ilenerasl 8eplsots t. Ook de vloot prediksnt hll d e e n plaat .. op "De Zev en Provinciën" . " De Zeve n Pr ov i nciën" ha d zes konst a be l s en zea konstabel . allts .

71 - 13

DE PERSOONLIJKE UITRUSTING VAN DE ZEEMAN. Was de :zeeman welbe~8ren en redelijk fortuinlijk, dan had hij ook een goed gevulde zeemanskist of plunjezak. Hi e rin bevonden zich mees tal de volgende zaken: "iln of "eer "kombaarzen"; dit waren gro~ e ge we ven of gebr e ide wollen dekens, voor gebrui k In hangmat of kooi. enige paren gebr ei de lange wollen kniekousen. enige geweven linnen flapbroeken , met ri e" en /of bandjes. wol len gebreide hands choenen oE wan ten. een vilten hoed en wo llen gebreide mutsen . enige gebreide pijen en jakken. lederen Schoenen , Som S meerdere paren. ĂŞĂŠn o f meerdere goede messen (voor algemeen gebruik) . lepel, hout of tin . een boterdoos je , meestal een spanendoos. een zakja voor de kaas, ook wel een doos (al,. boven). een drinkkroes van tin of blik. enige pijpen. een taba ksdo os, meestal koper. naaigerei voor de rep aratie van kl e ding en schoeisel, naalden, garen, wol, e tc . reser~ e

knop en .

stukj e s te. tiel en leer. Re s . Sta ten ~an Holland. 6 act. 1665 .

Ook w~rd. naast de bovengeno emde persoonlijke bezittingen aan boord, voor noodgevallen nog kled ing i n voorraad gehouden. dte ko st eloos aan de bemanning kon worden verstr~kt.

LR. A.

71-14

utTlF.RING BIJ BLIJVENDE JNVALIDTTEIT . De,enen, d ie voor het leven i nvalide b leve n , kte,en van het College un de Adairaltteît, ..aar hun sc h ip toe be hoorde , de voliende uitke r i n g, Wits en . bh. 39 9.

luid . 1 500 350

Voo r het verliee .an beide de Oo,e n. Yoo r het .er lt es va n ee n Oo,h. Snde voor andere toevallen or ve rmincktheden aen de zelve, beneden de voorsz. oDde r li n, e saamen, ter goetduncken van de Col l egien ter Ad.iral iee,t dae r o nder ieder is bestelt .

Voor 't ve rl ies van be,de de Armen, Yoo r '~ .e r liea v"n den rechter Arll, Voo r ' t verlies van den slinc k e r Arll , Ende vOOr andere toevallen ofte ve r llincktheden aen de zelye, beneden d e .oo r sz. aOIl.en ter goet keuren als voren .

1500

Voor ' t ve rlies yo.n beJde de Handen , Voo r ' l verl ies van de r ec hter Han dt. Voor ' t ve rlies yo.n de ",linc ker Handt , Ende voor minder to e vall en ende verminckt heden aen rlo ·zcl ve, benede n de voors>: _ so .... en, ter keu re .. Is vore n.

1200

Voor ' t verlies van beid e de Bee nen, Vnot 't v"rlies vSn een Bee n. Ende vaar lIinder toevallen. als beneden de voors2 . respectt'e so.aen, t er besch e Jdenthe,dt sls .ooren.

700

Voor 't verltea van beJde de Voeten.

Voor 't varlies van een Voet, Ende voor andere toevallen ende vcr.inc k t heden ae n de ~elve , beneden de vooraz . so.me n, ter bescheJdentheJdt ala Yooren.

'50 lSO

'50

'00

lSO

200

QOfte dat ae n alle die leenen, de .. e l cke in 'a lsndt. dien st ala boven , ~oodan igh ~ullen k o.en yer.inckt te werden . dat da zelve daer door oobequae. zullen zijn geworden oa haer te kannen generen, ofte Jeta toe te b r engen tot h u n eJge n onde r houdt, een zilvere Duc.ton ter weecke C'ha e rd e r beleerte, haer leve n lsn lh geduerende , t oegevoegt zal .. e rd en . Ende dat yarders alle a ndere ver.tncktheden van gerlnien aerd, na e r lelan, zullen werden beteelt . To t weltken .Jnde deze onze verkondigi n lh aen de Collegien te r Admiraliteyt gezonden zal werden, oa bJ de zelve alo •• e verkondtght te we r den ."

71-15

lRF,rOMSTANDIGHEDEN AAN BOORD. De leero.etandgigheden aan boo rd, zeke r op dia van de oorlogs schepen, wa ren nu nier. bepaald aangenaam te ooe.en. Ten tijde .an de ge. ec ht en waren de hoeveelheden kruitdamp. dle tijdens he t af.uren .an h e~ gesc hut .rij k .... ~ .. en. enorll . Het buskr uit .... as niet bepaald r ook l ooa! Op schilderijen .an de ~eesll'8en, zoals de~ e door de "Oude M~es ters " zijn "eergeg'''''n, zien we hi"rv~n t811o~e .oorbeeldeo. Op deze schi lder ijen droeg di~ in hog e .". te bij tot het .... keo van een dramatisch beeld .an de gevechtshandelingen . Maar als we ons echt er realiaeren, da t deze l iftige rookmassa's ook tussen de dekken hingen .... aar het. geschut stond oPlle.tld. lIeeft dit een idee van de verstikkende a~.OBfee r, waartn de geech ut sbeaanninllen hun we rk aoesten doen. O. de~e onderde k se geschutopecelliogen zo.eel .ogellJk .ao roo~ en kruitda.p te .erloBBen, "a r en in de bo.enlilgende de~ken .oor zo.er dit constructief Ilogelijk vas - traileroostera aangeb rac:ln . In de ruim ten ..... a r lesthut stond opgesteld en Ma.r de rooaters "ntbraken, zoals 0 . ... de ad.irselshut. en de I<onstsbelka.er, varen ~eest.l enige a.tra lulkJes aangebracht. Maar of deze en ig effect hadden, valt te bOt.M ijfelen!! Ook de tralieroosters in de dekken en de geope nd e poorten hoe{den niet altijd aan .. en pOSitieve ven~ il a tie Ce hebben hijg e d r agen . De damp hoefde niet pers'; ui~ de ru illte te Maaien. zij kon Dok door deze openingen naar binnen d r ingen1 In deze verstikkendS atlloareer be.onden zich ook zeer ,sle, v.ak nOg slIeulende r est - partikeltjes .an de k .. rdoeszakken.ds touvproppen e n eventueel niet geheel ve rbr and krulc. Brandt, blz. 54 I .

"Tervrl hrB deezen na.iddaSh in dst ha rd e veder op d'Engolsche scheepen sc hoot. en te loefv .. art u it een Engelach brsndtachip zocht t e treffen. h .. dt hr et lyk e a tukken helpen afzien, o. op dien brander rooy te acht.tun , e n daar op deo konstspel beveelende vuur te se.en, voer 'er Be n gloeyend pluis vsn eon brondende lont of prop t_e rUI, door zyn .,,,ndt tot achtl'r diep I n zJn k eel , ' t welk he .. sroot ong .. ", .. k ."r""rzaak~e door braaken: daar een koort s toesloRMh, die iQ 'I. kor t in een anderen doaghsche veranderde . en een langduurige ziekte .0arlbrSlht, d ie he .. eerlang onbcqua"m .. "akte tOt het bedienen van z,n s.,pt.." Ook de te"perat u ur kon fors opJopen door de var.teefgifte Van de verhitte kenonlopen , wear.an so • .,ig" tijdens het geveeht "Sp r onllen", wat tot ee n r".age .,oet hebben geleid. O. over bet verlies aan .. en sen .ssr niet te sp r eken ! De oor.erd".ende eaploSie. , het I".chteeu .... wan de stuk.co",.and"nt. .. ". de kreten .an de ,",vonde n en de "anbl i k ."n zoveel dood en .erderf • • oet het verb l ijf tot een ... are hel hebben ge.eok t.

7 I-I 6

Van de glorieuze overwinni ng was hie r na de s lag ni e L veel Meer te ~erken , dan dat e r een einde aan de ana st waS geko.en en een door ~e r dowing yan de zlnt n ilen onts tane stilte. Brandt, bh . 517 .

•

"Toen bl!v .. 1 hy. zy n schoonzoon Johan de Witte. lapltodn de r Zeezo lda aten , dat h, al zJn wolk de .usk e tten op den overloop zou doen neerlellen, e n .. an ' t geschut s t el len , oa de plaat zen der geachoote en gequetste .atroozen te wervullen. "aar .cele leagen, door .s r.oeidtheit vsn den arbeidt des gewechts, onder zo •• ige dooden , op 't schip eo sliepen. als of ze doodt .. aaren. 'loo dat .en ze bJ ' t hai r o[ de leeden .nest trekkan o. ze op te wekken , en In ordre op hunne pla a tzen by 't geschut te stel l en," Met

~hy't

wo r dt bedoeld De RUJter .

Do paniek en anlSt onda r de be.anDing kon vormen aanne.en,

80.S

a8nzianlljke

Hiar volgt ean vars lag v8n De RUYLer van 7 8Ugus tus 16&6. tarug te vinden In Brandt o p blz . 522: Brandt, blz .

522.

"lly I iat toan Dok al zJn acheep~.olk .. on~teren , en bevondt tnen dat hy ontrent dert ig dooden en achtendertig zwaare 8equetsten op zyn schip hade. Welk se t al ve el minder was dan .. en tI! voo,en hadt ge .. eent , en he .. , geduurende den sl8gh, lIlIngebrllght: want ~eele hlldden ... fch In 't g,,"ccht, toen de noodt .. eest neep , hler en dllsr versteeken, en "..aar "n \llt IIngst weghgekroopen, die nu , door honger geperst, te .ootIIchyn qyaamen. Ue R~tte r beloofde een ",aandt gaadje UIIn een Jd er die een der weghg"kroopene blooda arts zou koo .. en aan le w1zen. Doch het getal WilS zoo Iroot; , dat anderen, die 't ..el wisten, en de schulders kenden , hen niet dors te n beklappen, noch betichten." [ennelijk was het, zoa l s uit boven~taande citaat blijkt , mogelijk o. 1n ean zO .a t ",epsen en goederen overladen IIchip onder te duikan , zonder dat de ~uperieuren dil .e rkt en. een asand aa ge kon de be!lanniDgsleden nie t verleiden elk.a r te verraden. Dil waa niat alleen uit sDlid ari t eit, .aar ook IItt angst .oo r r apresaillea yan dc lIaats . " Voor de .aa t" had lIen zO zijn eiaan wetten. De gewondan, die tijdens het ge.echt wa r en ge.al1en, werden onderdeks naar de ko.bul8 nf bo ttelar ij gebracht. Hter bevond ... lch da chiru r gijn of ba rbier, met zijn helpe r s . Daza chiru r gij n g~f d e ee r~le hulp , zet t e l edematen af, ve rbond de kwet.uren. P. r n8tlg verwonde be •• nnlngsleden en diegenen , die voor het le ven war.inkt ~uren, werden pe r eers t e gelegenheid nasr de vasle wal gebr~cht en varde r in gasthuizen Yer~ orgd,

71-17

Voor hen , die aan boord verder verzorgd werden en konden lopen , kwam de chirurgijn eenmaal daags voor de mast , onder het verdek voo r controle en om h en eve n t u eel van n ie u we me d icijnen of nieuw verba n d te voorzien. De kapiteins dienden erop toe te zien , dat - op het schip dat onder hun bevel stond - zoveel "oude reine slaep - Iaeckens, a l s zijn o n der hebbende schip stucken cano n is roe r ende " i n voorraad moesten zijn voor de verzorging van zieken e n gekwetste n. Na het ochtendgebed kondigde de provoost het ziekenrapport aan met forse slagen tegen de mast en de roep : Xr e uptl e n e n blind e n, Iomt la at U v e rbind e n, Bo v e n bi j d e g ro te ma s t , kunt g e d e me e ste r vind e n .

In valide zeeman

71-18

De ~teken moes t en voor d e ,rote meet ver~thijnen en ~Ij die niet konden lopen bleven In d e ~ill k e nboe&. De verdere , e r zoraina /lo est door de lI ssts o nderl l na mallr worden ge r egeld . De h"lp un do he e l . e est er s en chlr urllJn s geIIC: hledde "zond " r d ll" r bJ~onderen loon voor t e a ~ nletenM. Re a . StIl - "!la t oock .. et de Collaiien ter Adlliraliteyt ee n besols ne een t e n van ~hll ste ldt, ~ nd e serle u ge ll jck ove rle ydt lIose we r den, of n lel ,Ie Iledlce .. enten enele Kur e n lIen d e lI i " cke Matroos e n ende SolHO l lund, daten op de Sch e pen uytahelevorc, end e ~edeen werd e n de, de 23 act. ... elvo arac i s end e bu yte n belas tl nghe souden beho o r en gehouden 1665. te we rden. n Oe hulp hoefde lIe n dU B nlo t te be te lBO , de medi cijnen nOl wel. Ofschoon dez e Re so lu ti e doot . erm oe den, da t lI e n het plsn had deze ook g r e tl s te .er s trekk en. Het aotvoord op de ze Resolutie Is o nbekend. De k oste n .. ea do k t er s e n hui s.esting in de l aa thul ~en verde n door de Staat betaald.

IIEflANIHNG EN HYGlf.NL He t: ts naar hedendaag se besr! pp en onvoorstel ba ar hoe ", eer dan "lj fhonderd .. enaen, gedur e nde 8011.1· lang e ~ljd in vi. se lende

dagen nachtdiensc a n, op de dekkeo van ee n rel a t ie f kle in achip kond en lev en . net visselen va n de va ch ten, he l bedienen . a n de ~ellen • • o ar . oo r e l he t e~cer ce ren liet geschut en de e 1ce r cilies yan de sol dalen, Iloeten de ru st .en de s l apenden herhaaldelijk heb be n 8 e .. eoord. Zolenll he t .on i rus tl.& veer vaa . i el h e t le .. en aan boo rd n.ar omsta ndigheden nOl vel .ee. Haar z odra het we e r .e r slechterde ,I n gen on~e sc hepen, doo rd a t ze ~ o "001" g"bouvd va re n. fl ink t e keer. Vanne" r de onrle r s t e poorLe n vater begonnen te scheppen o a det het sc hip naar. tij ove r held e . we r den ne stukken IIsachut binnenboor d gehaald en ~ee.ast gesjo rd. Hierna werden ri a lu i ken v .. n de gesc h utpoo r te n neerg e int e n en even eens .astle sjo rd. lIinne nboord werd e n .oor d s poorten de "<,genaQllde " poorllakens " opgehang e o , die het van lijd tot tijd tot ,'er over het de k ep uis pui tend e lekwater uit de alti jd openst aand e neden • • n d~ poo r ten o p~tnsen . Al .le l oas e aan dek s taand e at tributen .. oesten vorden v astle ~e t, ~oels vate rba lies, putll" n, lI"t ~a nd ge ... ld" 1 00t .... tje8 , kO I els, etc . Poo r he t binn e nb oo rd haLen van het geschut vsa de l ee fru im t e op het dek ook aan.e rke l lJk kleiner levorden. Soas, .ls de regen e n lo f het buiswater te ove r vl oe d i g naar binnen a tro o. de , .oeste n oo k de tr ~lieroosters I n het .. erd ek boven de s i sp end e bema onlng me t dekkleden word e n a f aede k t.

71-1 9

Het resulaat hierya~ was, dat het op de geschutove r loop direct a.ndedunker " a5 en de lantaarns m,,"-sten worden ontstu ke n . Na enige tijd unt s tond dan een nare .. uff e lucht! Donr het uvcr het de k str" .. ende we~er was deze lucht nok erg vochtig, één en ander uuk nug 9t"-rk beïnvloed door de temp e ra tuur, De lucht van Illeer dan ho nderdVi jftig ongewassen slapende z eel ied e n. vermengd met de Lucht vun schroeiende lonten en walmende kaarslantaarns. _eakte de op het dek heersende atmosfee r niet bepa a ld o9ngenaam! Op de hog e r gelegen de kk en had mee hier minde r last van . Hier woonden dan ook de "hogeren". Reinheid h ad kennelij k bij de Ho , Ho , Heren en de bevelhebbers op de schepen nooit een grot e prioriteit geh a d. Volgens Brandt (bh: . 460) en Aitzema (deel XlV, blz. 509) ... as er een plak k aat in he t Gr oot Pla kk aatboe k (:Je deel, nag. 219) , lIaarin dr.or de Ilo: Mo : lieren te 's Grayenhage het vulgende medegedeeld wordt : IIrandt.J Ait7.ema .

" ... dat de mattoo",e" en soldaaten , u .. vuil igheit , " t~nk en be" IIl etting vOor te komen, by zi ekt e el kanderen ten dienst zouden st"an , det men de scheepen alle daage n, ten minste driemaale" t er lIe ek e. zou reinigen me t ~poelen en schrobben. oo k sUllwyl" met 8"'1n besproeijen , en daar ln geneve r bezyen l a a t en branden. en diergely ke middelen t ege n s de quaade lucht by tydt 5 in ' t wer k stellen . " Sommige hedendaagse bronnen vermelden het verbr an den van kleine hocve el h eden buskruit als een prubaat middel. Maar door de dagelijkse e.cercit i es met het g e 8chut en met de mu s ketten, moe t er tuch wel genoeg kruitdamp r und het schip h ebben gehangen I ! Vulgens Brandt was het plakkaat gedateerd 31 dece mber 1665 . Het heeft dus lang geduurd , ~ocrdat her tnt de Hu: Hu: Heren wps doorgedrungen. dllt het volk aan buord ver~ui lde . 1.""er9, de uurlugsvlout bestond al vele jsren eerder ! En h e t euvel dus "ok! ! De enige nleut " aan buord . die door het vol k 1115 toilet mocht word e n ge b ruik t. was b~t galjo e n naaSt de boegspriet . Ilen vond hier ook het ~.g. " t ui",enple~htje", waar het vol k zi.~h van onge dierte kun ontdoen . Als er op he.t roosterwerk een " gemack" was getimmerd, dan lia s di t al een Lu~e . Een "ge .. ack" was in het algemeen een twee- of meerzits zi[ .. e u~ bel met een aantal forse gaten in het buvenblad . Het doel hierva~ lIIag duidelijk zijn . !U er "areo ou k de benOdigde "toiletar ti kelen" te ~ioden , zoals enige putsen aan een lang tOuwen enige dekz ll abber s (een .rlJ lange steel me t aan het eind een " kwast" van geplozen tDUW). ~as er geen gemak . dan deed met zijn behoarte op de roos te r s va" het gllljoe" .

71-20

Na gebruik werd de toilet plaats met water en dekzwabbers gereinigd en schoon geputst , zodat de volgende cliënt kon plaats nemen . Hoe men zich verder lichamelijk reinigde is niet bekend . Waarschijnlijk bood ook hier een puts water uitkomst?! Zee - en zoet water waren wel ter beschikking . De inve n tarislijst van het schip " Het Wapen van Essen " vermeld: "1 bal l e t je zee p " , terwijl in het boek van Witsen (op blz. 280) wordt vermeld: "I vaet j e n see p". Maar het was kennelijk nog niet gebruikelijk om zich te wassen! Overigens waren de h ygiënische omstandigheden aan de wa l niet veel beter dan aan boord, zoa l s uit het bijgaande prentje van Van de Velde blijkt!

Een greep van vier v:i.ssemamen,

Willen van de Velde , de o.xIe.

t\.Ee vrOl.J\.o.el en een jrogm.

Tot in de Twintigste Eeuw is deze buitenl u cht-situatie blijven voortbestaan, vooral bij de koopvaardij, binnenvaart en visserij. Hier was de bun vaak een ideale zitplaats , hoe gek het ook klinkt. Maar eigenlijk was deze werkwijze gezien de omstandigheden wel uiterst hygiënisch .

71-21

Werd door zware zeelang, buiswater , etc . de lang naar ]"'. t toi let in het galjoen on~olelij k. dan ontstond aan boord een ~re足 taire situatie, die "technisch" niet goed kon vorden 0Plelost. Als [ai let beschikte ~en hooguit o~t r tnig .aatverk, zoa l s wa te rbalies en putsen en er zullen ook wel e n ige dekzwabbers ter beschl k ki nB zijn gewee s t. Het con t inue over het dek .loelende lekwater uit de geschutpoor ten zal .eel vuiligheid .ia de spuiBe t en buitenboord hebben doen ~erdwljnen.

De .et lo od beklede bak, d ie op de ove rloop tegen de voorste,en was Beb ouwd , heette nleL .oor ni e ts ~de pisbak" . Tn oorsprong dient hij echt.e r vaar het - bij het binnenhalen van het anke r van de ankertros afdruipende wate r, schel~jes en vu ilig heid op te Yangen. Het hOBer" kader en hun e.entuele " in de kajuit" ont.snaen gast en, hadden i n het achte r s te deel zowel in de stuurboordzij gal e rij. alsook in de bakboordzljlaleriJ een min of eeer prly~足 to11et . Deze waren vanuit de kajuit bereikbaar . ln deze . r ij enae ruimte va" een plan k liet een aat (een z.a. ~secreet") liet daarop een dek"e l. Onde r deze was een loden ~ recht er.o r .ige pi jp aangehracht. die in de huitenlucht onder her verwuift e l.ndiad e. net WaS dus een "aart "vrij e . a l "-to1.le t. In d e doorlana van de kajuit naBr de ~i jg Bl e rlj zal ~lsschien vel een deur of een gordijn aanaebracht zijn geweest. De hij (of z ij) kon een lan g nallr het toilet nooit geheel af_aken. daar vas de ruillte te la8& en te klein voor. De ferde re roiniBing en aankledtna diende In de kajuit te a esch ieden . Op te"porajne afbeeldtnBen ziet lIen de hi . noor benodiBd e dekzwabbers bulten "it de re_en hanaen. 00 1< stood het deurtje aan de zijkant .an de galerij ~eak open. Het i" niet bekend of e r 011 privi redenen nOl voorkeur .oor het atuurboord - of bakboord-toilet bestond. Ondanks all e" waren de leefo",standiBhe den op de vloo t aanz\ en!lj k beter , dan bij de Oost- of Wut-Indische COllpagnie. De reizen va r en over het a ll ell een korter en in een bekend kl~lIaat. De voorraden verden regel~atig ver.er"t .et bekende kost. in .oldoende hoeve e lheden.

71-22

Zl1'.KTI\ I\N OVEJ;:l TJOF.N , Als ecn be$unningslid door oor\ogs8e ~ elrl , ziekte of ontbering kwam te overlijden, dan ~er~ ~ijn "loffelij k overschot - ~ ls ~en i n zee ~as - over het alsemeen ovorboorrl ge7.e t . In de nabijheid van land .. erd h ij daar ter plaa tse ter a"r~e besteld. De begrafenis, naar ~ij ,"ogen aanne .. en , gebeur~e volgens het daaryoor geldende tra~itlonele r i tueel. Ofschoon d" order vnn Corne l; s de Witt, 0,. cle Resneuvelde leden van z ijn lijfgarde dire ç t zonder enige ce r emonie over boord te zetten . ons toch een wat andere k ijk op dc toc n heer s ende $oraa1 aan boord geven. Van a f het ~o .. ent van overlijden werd de soldij stopgezet en dc bezittingen van d e overledene werden aan de o Yerige be~annin8s l ed en verkOCht. De opbrengst hierva u en d e v ers~huldigde soldij werden na a a nko mst in he t vaderland a an de nabestaauden 'Herhandigd . Deze bleven dan lIeestal ln droe[heid en ar .. oed e achter. Nicolaes lIitsen schraef heL volgende: Wits"n, blz . 411.

" De versLorvene wo rden io haer K"mbaers* genae1 t, en me I. een sch"ot ae" stuerboort over~oort geZet: "ant ""D backbo'''t JeOlan t overhoort te ~ett en, oneerljjk Lr Matroos is: h ier 0"' wort daer In ' 1. af-loope~ van ~e reB gr(>ot v"rschil gehouden , en al le kren gen, dle ta sc h eep k osen te sterven, men "en hackboor t in zee zeto : ten ~aer men rlicht by lan t was, en hun bag r o o ve. nle by nach t sterft, wor t 's ,"orgens na het geb~t over boart geze l:' : die by daeg sterft, 's savonts na het avont8eba~t

Op",erklngen van rle auteur:

•

De dich tg enaaide kOllbaer s (deken) zal ongetwijfeld met enige ballas t bijv. kanonskogels verzwaard zijn geweest •

•

Wie deze kren gen zijn, wordt niet verder verkl~ard . Evenmin >laL he t aflopen van de ra ,.et het overboord ze~ten heef~ te ~aken. Waa~schljn l ijk speelt bijgeloof hierbij een grote ro l. ll!den van het hogere kader werden niet op deze ~lJze "b egraven" , .... ar in het algemeen naar Patri a teruggebracht. So,"s g e beurde dit gepekeld in een vat, of geheel o f gedeeltelijk gebalsemd en in een loden k ist gele.gd. Dit Is ".8 . Ilebeurd ,.e t Lt. - Ge n. - Ad$. Mic hie l De RUIter , die pas na neRen .. aanden na ZijD overlijd .. n in het vader -land terugkeerde . Hoe de begrafenis van grotere aantellen dod en waS geregeld, onbekend.

Hoewel het volledig b uiten het k~der van dit onderzoe k val t . heb i k om enigszins ee n ind ruk te geven v an het aantal gesneuvelden en gek ~ etsten tij nen s de Vierdaagse Ze .. slag (11-14 jun; 1 666) een lijSt van het aantal ve rli ezen overgenomen .

71-23

LIJST VAN SC~EPEN , MET ~UN VE RLIEZEN EN GEWONDEN ONDE R DE OPVARENDEN, DE BEWAPENING EN HET AANTAL GESPRONGEN KANO NS , TIJDENS DE VIE RD AA GSE ZEESLAG 11- 16 JUNI 1666.

'AA'

NAAM SCHIP

1653

" Alhertin a", ook "Prinses Alheet.ina" "Amsterdam" "Aspenm"

'" 269

"llesche rmer"

''0

"Calantsoog" "Caleb" '"

1653 1656

'''' '''' ''''

1654

"" '''' 1651, 1653

' 52/'54 1653 1655

•• • • ,,"' ,••

, •" ,

•

," "" ,• •• '''' • '''' " , " , 1654

1661? 1639 16567

'''' '''' 1651, "" 1658 1659

, •

"Delft." "Delft" " Deventer " "Dom van Utrecht De " " Dordrecht " "Do rdrecht " "Drie Helden Davids De" "Du ivenvooorde " "' (opgesprongen) 1)

Beman . a/boord

231

279 273

'" "" '" '" 207

"Gel derland " "Ge ldel"land" " Geloof Het " "Goren.. " , ook "Gorinchem" "Gonda~ • ~Gonda"

"Gouden Leeu wen " "Gouden Ruiter" (brander) (tijdens de sla g verbrand) "Groene Ridder " (brander) Groningen ", ook " Zwarte Arend" "Groot- Fr isia " "Groot -~o llandia" "Haade.." *, ook " De Stad Haarlem" "Harder ", ook "Kl eine Harder" "Ha,den<ij k"

Gekllelsten

" '" m

"" U6

222 370

12/13 ???

306 393

", , , , , 6

70 H

70 50

"2 ", " ",

36 taan gered!

5 6

62 66

" ""

.erl. 6

onbekend

,~"

" ""

3 6 14 22 12 22 onbekend

72 50

?? 3 ??

0-2

Wellicht niet aanwezig geweest-! I 72 2

24 17

IS 41

30' 'Jó

Bell . I Gespr. kanens

"Eendracht" " Fo , t nin De" (brnnder)

Gesneuvelden

I ) 17l venaist ! Ve nlloedeliJ k opgegeven als gesneuve ld ! !

JU,

'''".

'''2 '''2

16S3

, ",. "'2 ,, , ,.OS 11

16S3 16S3 1655

'''' ""

N.v.H SCIllP

elboord

"lIa r derv1.jk" "Hert", ook " Vliegend " of " Lopend llen" "net Hof van Zeel .. nd "

(opgesprongen) 2)

•

"flollandl,,"

"0 239 13/15 2" 28.

"lIoll endse Tuin De" "!loop De" (brande r ) "111115 le Jaa r &veJd liet"

"H llis te [ru1ologen Het " "Huis TiJdwerdr t jf liet"

277

"Jona!! Prins De" *, oo k

,"'

" JOZUIl"

228

"KlOMpen "

220

"Kat" (b r ender)

28.

"De Pr ins Vnn Oranje"

", ,

2,.

"" ,

"o.lIInd ia 0' "Oosel! r go"

16S0

"OYl!rijS$l!l "

,", ,

" PaeHlelltie" . ook "Gedwongen Vrede" " Pr inses Louise" "Prina Hend r ik Casi..lr" "Pr oYlne i e Utreeht De"

326

"Roodhula yan Ilao r les liet" "Re1.Ser " • ook "lIlnuwe Re1ser" of Retgersoorgen "

,.,

"., "" "" "'3

16581

",>5

26'

"Oos~-Soubllrg "

2 ) 241 fll6n ve"dst ,

3) !82

gered !

onbek end

onbekend

"Noorderkwartier Bet"

"Hl dde I burg"

16Sl

( a dv iesjach t)

20'

2JO 320

'''' ,""

-•

"Landman" • (ve r bra nd ) J ) " Li efde De" • (opgesprongen)

1653

sten

"Klein-llollandi ll" (.3 ~ br pnd) "[.." r UeT Un NIJlDegen Het "

1653

I Gekllet-

, ,

" 230 '" m

"Kl ein-Fris! .."

ve lden

,, ," ,,

1651 11 1653 1654 1666?

Gesnen-

'80 370 283

209

an ver 0 ut ,

•)

7 1-25

onbe kend onbekend

" "

48 .aH ger e d I 39 IMn ge r ed!

"• ,

, " ,

onbekend (adYiesjaeh t )

.•

Gl Gespr.

kanons

"n "

_erL

-2 "• -" 11

.'"

'" " ,

.." 11 38

." .'"'"• sn

,. 72

onbekend

Be ... ..

" "

281 lIan ve rmist . Gesneuveld!?

2 1?

"2, .erl. ver I.

-?1 2

2 77 , -

~ervo

JAA'

''''.

"., ", " " " '''''

.::-.

NAAM SOIIP

S bocrd "IHddersch.ap wan 1101land De" "/tob" (brander) ft/to~~erda." (brande r ) (tijdens de sial verbrand)

1655

" ,, ,, , , " ,

1653

" UtrC<:.ht"

1653

"Veere". ook "Xa.pveere" "Ter Veere" " Vliss l.nlen " "Vrede " " Vrijheid" " Vrijhe i d" (brander) ( ..ea r aehljn ltjk verbrand)

1653 16SA 17

''''

Z , '''0 ,

1653 1651 77

1b61? 65/'66

, Z ,

,,,. " " '665

''''' '665 "66

1654

," " F

"'" "

(jaçllt) "Souke", ook "Dlshoek"

"" '" ""

"Splelel" "Stad en 'ande" "Stad en I "nde" "Stavoren" " S~edl!n Oe". ook "Oe Hf Steden" "St Pau.lus" (brander) "5.. 01 " (jacht)

273

228

238

''Th olen '' "TT01Ip" , ook "Hu IltroIlp"

"!.lakende Boel " "loIalçhe r en" • "!.lapen wan Ûlgdand Het" (brander) "Wapen wan Ûlkhuhen Het" " De IiBagd van Enkhuizen" "W"pen wan Na$$au Het ". ook "Gouden I eeuw" "W"pen wan Utrecht Het" "Wapen van Utrecht llel" ......asselll... r .. •....ellto r ~o" ....,est fries I "nd"

Geb'usten

onbekend onbek~d

m m win

"Schaker!o" ftScMe<la.~

'''' '''' 1653 1653

'""

Gesneuvelden

''''' m '" m

100

'" "

166

""" m 150

' JO

''''' m

'" '" 71-26

onbekend (adviesjaçh t ) 35 27 8

,, ,

onbekend

" 1 H

, , , "

onbekend

9 1 onbekend

"5 ,

, "" 5

", 1

, , ", 1

!lew'.!. GeSpT. kanons

,", , "

weT!.

30 22

, " --, " ,

" " , '"" -

, " , 50

•, "

. m

" " ", "

""56 ""

-, " -

" , ??

vervolg

"".

JAAR

, , ,, "" , '''' , ,• •

Beman. a/boord

"W~st-Sou burg"

IJ of

20/25

16631 1553

" Ijlst "

"Zee l andta" "Zeertdder" "Ze ven Pr ovinciën "Zierikzee" "Zon" , ook "Vergulde Zon" "Zoutelande"

'55

""-

'65 / 'ffj 1640 ??

"Zuiderhuis"

1653

Zie:

NAAM SCHIP

''0

300

13 of 20/25

Gesn~uv~ld~n

G~kw~tst~n

Bew. a!' Gespr. kanons

onbekend (adviesjacht)

"'"

" .,"" ""',

onbekend (adVirjacht)

•

Onder de gesneuvelden bevonden zich de volgend e officieren:

,•" ,, ,,•"' "'

Op de "Caleb" Op de "Ouivenvoarde" Op de "Gouda" Op Op Op Op Op Op Op

de "Haarlem" "Het Hof van Holland" "De Jonge Prins" de "Lundman" rle "Spiegel" de "Walcheren" "Het. lIapen van Enkhuizen"

,, , ,

Kapite in Kornel is Viktol. Kapitein Jon kheer Ot t ho van Tresburg. Kapi~ein Pleter Salomonszoon, (van "De Liefde") . Kapiteln Wou eer WJngaardt . Kap ite~n Simon Blok. Kapitein Adrt .. an Houttuin . Kapitein Pleter Jansz. U~tenhout. Vice-Adm. Abraham van der Hulst. Lt . -Adm . Cor nelis Evertsz . de Oude . Schout bij Nacl'lt Frederik Stachhouwer.

Bovengenoemde gegevens van namen en getallen overgenomen uit' "De Vierdaagse Zeeslag 11-14 J uni 1666". van, H. A. van Foreest en R . E.J.Weber.

"" uit:

··Saken van Staet en Oorlogh, in ende Qmtrent de Vereen igde Nederlanden, 1521-166B". Deel XII, pagina 'l-12 (kleine Uitgave). van, Lieuwe van Aitze_a .

"" uit:

"Het Leven en Bedry[ Van den Heere Michiel de Ru iter " (blz. 4'lb). van, Gerard Brandt.

71-27

Hieronder voll t een SS.enleste ld sch .. mll van het aantal be.anninl"n , l es neuvelden en gekwetsten en het sllntsl kanons plus de ,,,sp r ongen kanon s tijdens de Vierdasgse Zeeslsg, Ingedeeld per Admira l iteit. Gezien d" commun ics tle ~ussen de vlooteenheden kan de~e opgsv" alleen mallr als een m06entopnsme worden bellchouwd , E.entuele later :I n de gasthuizen overledenen , blijvend lnvollden ao Be nez en slschto f fera zijn verIIer niet bekend . Er valt dus geen verdere conclusie uit te trekken.

Brandt zelt hier verd er OVer deze strijd het volaende: 6rllnllt, blz.

496.

"D'andere L.Ad .. lraalen, Vicead.liraalen, Schoutenbynacht, en verdre Bevelhebbe r s, en de meellte (apiteinen , te ye el o. te noc.en , hadden ook hun deel in den lof der dapp erhe it , en den prys der zeegen, die nochtans den o ve r winneren op veel bloe dts stond t. Behalven den L.Ad.lraal E.ertszoon , en den Vice.dmlraal van de r Kuist, lIeten hIer ' t leven de Schoutbynllcht Stac hh ouwer , de lapitelnen Ottho "on Tr eslonl , Piete r Salo6onszoon, Pie ter Janszoo" lI t tenhnu f, 1I0liter \/JngOUlrd t, Adrisan Houttuin, Sillon Blok , en ont _ent o c hth o nd c rdt 6l1troo:<en o f. so ld aate n â&#x20AC;˘. Het letlll der gequetsten waS nntrant elfhondert en .yftig., en ond er do zelve Kaplte ln Kornells Vlktol, die daarna te Hoorn overlaadt. Asn de zyde der Engelschen ~Sll het ve rljns ongelyk groote' . ' T getaJ der dooden houdt man dat ontront v,f- of zelldulzend lIanschen beliep." BIJ de 4 gesprongen schepen heaft lIen het o ver 130 IOredde personen (pag 71-24 eo pag 71-25). De o"erlge 875 6sn (verllis t ?) zu llen, olldat ze te water zijn geraakt, deels gevangen zijn genO.en door de vijand en deels zijn gesneuveld! De geta llen .an Brandt kOllen niet o.ereen .et de getslle n vlln Van Foreest & lIeber Cn Van Altzella . O.e rigens, ~ie de o"e rv ol l e dekken van de schepen .sndeag asn de dag zou hebben kunnen zien, zou stollverbaasd staan over deze relatief geringe . e rl iezen l I

71-28

RMfGEN

EN FUN CTIES VAN DE IIP.HANJlUG

Bij benader ing Ban boord:

~aren

PROVTNCl~N ~ .

in aantal de volgende rangen en functies

I Koofd VIool predIkant

3 Kapiteins 3 Luicennnts

I Ziekentroostl!r

Opperoluurlleden Tveede-stuurJledeo Onderstuur l ieden loodsen ~delbnrsten

OP "DE ZEVEN

I Uoofd Vloou: hlru r gijn 2 Chirurgijns 3 Onder-chirurgijns 3 Barbi e r s 3 ilelper s

(~ppoinctesl

2 Schrij .ers 1 Assistl!nt-schrij ver

1 Hoofd Fiscaa l 2 Proyoosten (Travanten un de rlsca"l) 3 Quartler.eester.,

HoogboOl .... noeo 2 Zeil.akers 2 Zeil.aker-.aals 2 Schle.annen

2 Schie.an-.aals 2 Tlllllerileden

""."klll1.era

2 Ti •• er.sn -.aat s

lIoot"Be~ellen

Pu r ger" Jongens

6 Kon stabel s 6 [onst .. beJ-.aats

Korp oraals (Mariniers?) Sol.d .. te n

2 Kok s

Koks - .aals Ve r se - baltes Kui per Kui per-.all ta 1 Bottelier 1 Bottelier-.aat

2 2 I 2

Van de be.annlng yan " Oe Zeven Provincif:n" 2.IJn Bl echts enkeI en bij naa .. bekend. De eerste kapitein (in r ang) vas een o ud e bekende van De Ru, ter, n.l.: Jan WI l le.s:r.. yaa lij_esen. Kij werd eind septe. ber 1665 als kapitein aanle~teld en zou tot aan z.i ,jn dood - hij .. "e"velde In 1673 tlJd e Tl ~ de Slag bij Xijkduln - op "De Ze .. "n PrudncJë n" blijven varen . De twee hiervolRende ka piteins verden e. e neens eind septel1be r 1665 benoe_d: De tweede kapitein: Hen dr i c k HaJfkaeck,

•• De

de r de kapitein: Ant ho ny de Lie [de . Yan de:r.e belde kapi t eins Is ve inil bek end .

71-29

Als hoofd vloot pre d ikant was aan boord : Th e odorus Westhoviu s, 1645 -

1705.

Hij leidde de door De Ruyter zo zeer gewaardeerde predikaties , die in ieder geval altijd op zonen christelijke feestdagen aan boord werden gehouden . Verder weten wij, dat er in 1673 een scheepstimmerman aan boord was met de naam: "Caspar".

ArlmiraHtcitsw 3pi:n.

I-m. vapen der Admiraliteit is ren gekrocnde leeuw l1Et een zwaard en zeven pij len in zijn voorste JXlten, staande in een zees:hulp tegen tv.ee ankerS!Tet de drie letters P.P.P. Pugno Pro Patria, d.i. Vecht Voor Vader1arv:l. re kleur van 't s:hild (indien afgebeeld) is goudkleurig, van de ankers zwart , van de schulp (zie boven) de natuurlijke kleur, de leeuw rood, zwaard en pijlen blauw.

71-30

~ACHTEN

(hutdtae)

UREN

TIJD

0000-0400

GLAZEN

, 0830 0900 0930 1000

lazen

, ,,, ,, lazen lazen la , I 2

~en

] 630 1700 ] 730 1800 1830 1900

azen

] 2 3 4 S

ft ~en

Dit zijn de ~uidile wac~ten aan booTd yan onze schepen ! In vr oege T eeuwen wa r en deze wachten heel andera Inledeeld . Zie hieTvoor het scheea op blz. 71-07 en de bijbehorende tekst op blz . 71-08 en 71-09.

â&#x20AC;˘

Voor wie nooit op zee Is geweest ~ oet i k ec h ter nog uitl eg gen "at " platvoet"achten " bete kenen . De be doeling hi er vlln Is o. elke nacht het wachtlopen o~ te wiss e len . zodat niet de hele reis door dezelfde ploes dezelfde uren ' s nachts aan dek 15 . Hiertoe wordt de wacht van vier tot acht ' 5 na81ddag8 verdeeld In twee halve wachten van vier tot zes en van zes tot acht . Op deze eanier wordt het etaaal verdeeld in zeyen "achten In plaats ysn zeS en worden de wachten in de nachtelijke uren ge"Iaseld .

-.-.-.-.-.-

71-32

VOEDTHG , Voor de ""nsctlsf yan .ictuaI 1"n voor de schepelingen op '~ l~nds .loot bestond ,een , door de Sl~t eo-Gene r aal of de AdmtrHlltelten. georganiseerd beleid, Alleen de te .erstrekken hoe veelheid per .sn per daa WBB voo r de gehele vloot onge.eer gelijk . BIJ Resolutie VBn de Stalen-Gen .. raal dd 1~ januari 1636 "as beslOLen , dat iede r e bevelhebber o p de yloot .oor ziJn eiaen Bchtp de ,Ictuallën moest verzorgen. HIJ kreea .oor leder be.llnnlnasltd een .aste daggeld,eraoedtna· Hel aantal " eter. " bep.alde dus d e hoogte yan het b ed r aa per schip. Voor dit bedraa eoest en niet alleen de .Ictualiën vorden aanaeachllft, .aar ook de verpnkktnaskosten , ~'>I,I.III hel s t alleaaid op h e l "{uat ", de t ronsp ortkost .. n en de opslag. Ook ,-Ien ve , dat b r andhout , boenders e n be~e .. s o p de v Ictua l ielij sten vorden opge.oerd. Uit een soldtJllJst in het Alae.een Rijksarchief

Ar chief Johsn de WILt 277SA, rllilteit kon yerschillen. lIi j schrij fl hierover: Arch. Joh. de Wnt .

te Den lIallg, blijkt dat het ftcostge]t" per Adel-

"De gn,e is eyen.eel .oor alle de collegien , Idaer d ·!e vlln Amslerdn .. cn Zeel~nd betalen meer c09t8e1t, also de .Ivrea dner dierder :tlj n." De "no r_u I !! " .ergo edtng vllS zes ij ~e'en stvlvers per dog per lOun. Zoals "tt ",eerdere Sl ukken b l ijkt, kon de hoogte vlln di l bod rag In hel elae~een veJn!, sy .puthl ~ 'Inden b ij de be.elhebbera. De vele poaingen ,an hun kan t oa het bedrag verhoogd te krijgen, zljn nooit iehonoreerd . zodllt dit gedurende de tve ede helft .an de Ze,entiende Ea .. v op ê6n hOOi t e gehllndhaafd bleef. Zie hiero,er oo k de Artlkelbrtef .an de Staten-Gonera~l.

XJ IJ . ~

lIug. ]666. LR.A.

,,' bh. 71-08 , "t<: •

"lto. , alle dl eaeene die in so ld ije lIengenosen lIulle n vo rd en , sullen hebben boven hsre ,agiën behoorliJcke .. ont k oat ende d ran ck dIe henlUJden geschaft slll wor den bij den cllplte,n .an een reaeliJck schip. op a]sulcke .lInieTe als .en op de schepen van oor 101" levoonlljck is te doen, sonder dat eentgo officieren, bootsl"a"llen ofte soldaten uJe oorsllccke .~n de victulllie en d e .ontkosten Je.lln t lulleo eenlaen o.erillst doen. op ,erbeurt . . . an licht dagen te vater ende brODt in de boeren Ihesettet te vorden • • aer indleu realloL aet desel.e .ontk08tan he.solven niet en 80ude villen lalen shenoegen , Slll 't 8e lve te kennen gcven den ad od ra"l, vice IId a irael ofte capl te rn, o •• e daerlnne veraien te ~ordeo olie behoren~. Dat de be~e lheb be r s zich ~o met het dllSaeld bez1shielden , va' niet '-ozeer o~det hun de k~antltelt o( de kvaliteit y en het .oedsel ter harte ging, .. allr uItsluitend os het eigen gew in. liet lIe.oerde beleid bood hun ee n Tui.,e kans. OIO op de tioSten .an de t· e verstrekken victualiën te "knijpen".

72-01

Deze extra fn ko. sten we r den volkOlOen e e r zaa. hevonden en sis e.o l .... enten . behorende hij de func tie . hesel\ou .. d. Over I\et a l ge . e en hadden de o pvarend en op de vloot weinig te klsgen over de I\oeveell\eid voedsel die werd verstrek t en .erkten dus weinig vsn deze praktijken. De h oge calorische waord o zorgde ervoor, dat er geen honger werd geled en. De kwaliteit was o ver het a 1ge meen (door de voortdur e nde .. anvoer) , ten opzichte van de voedln!l op VOc- en wrcachepen . goe d te noesen. Er zijn dan oo k geen voorheelden uit deze periode . dat op ' a lands sch e pen kr i t ie k was op de hoeve el hede n, hOOBUiL het .. onotone .. ee k.e nu kon wel eens tot kl achten l eiden. Res. Stilten

Holland. 23 oct. 161'15. A.R.A.

Een gedepu t ee r d e ven de sts d Eda. k .. a . in opdracht van zijn principa l en lOe t het voo r ste l . 0 .. În ' t vervolg de .ictualiën niet .. e e r door de kapiteins te laten i nkopen, .ear doo r de Staat . Or ganisato r iach .. aa dil geen slecht voo r stel, .sa r de hevelhebb e rs zouden hie r nooit . e e Înste.~en en zagen het dan oo k a l s een aanslag ep hun I nk o ...., n. De .ee s t en van hen hadden hun vaste le~eranclers , die de .e .. enate goederen op aeroep konden lever en. Oo k ha d sen ao~. alge n voorr ede n. Een III.rdig voor beel d h l e r v.. n !leeft de vicrunllel1j st van "D e Zeven Provinciën" uit 1666 (aanwezig in het Alge .. een Rijk s archief te Den Heew., Fallillearch:lef De Ruyter) . Hier1n staat ye r me ld, Vleljs. 27 to nnen d 27 gulden , van Honnlckenda. S dito ~an .tl selve. van p r ijae als boven

129 gulden . 135 gu lden.

Ve r der vind en we in deze lijst het yolsende, 24 hoenders ~ 24 stuiv e ra , door mi jn huisvrouw gefo gt . ••

• ••

28 lulden e n 16 .. tu lvers .

Een veel voorkop end e zinsnede van Os Ruyeer . Ilu1svrou .. i s Anna van Gelder .

Hier zien we ee n voorbeeld YBn de ge~nonte OOI , ~an n eer het de bevelhebbe r nie t "Olelijk Wa8 001 ~ i jn za k en op het gebied van ds victualiën te regelen , een ra.iliel id, 1n dit geval de .rouw van De RUJter , a ls zaak .. aerne.e r te laten opt r eden. Alle loederen .oea t en vanar de plaats van herko.st tot aan boord vsn het betre f fende achl p .. orden aangel eye r d. Heeata l werden ~ij vanaf de plaat a vlln herko.Slt lOet e en bll1nenvaar t ac h lp , hij .. . e en kaag of een dIlsloper , naa r een havenplaats vervoerd en d aar depOt genouden .

72-02

Op sfroep werden de loed e r~n yeryoll"ns ~et ee n ~eewasrdile 101Joot nllllr het schtp op zee o( tede l e bracht. Voor deze lalJoten waren do or de Raad ysn Staten yoorachrlften o pl este Ld. Res. Stil l en

Holl a nd, 6 oet . 1666. LR.A.

"lloetke Ca illo t s oft e ander kl e yn Vll e rtuych , d' e en door d'andlOr bequaelll OOI hon,!erL cndc vijftilh ?ypen Nat Le konnen 1 n lll<\IOn, ende voor al .. ede hec.ht ende su f fis~nr. 0" Zee t e bo u wen van Anc. k ers. Kab els , IItaende cnde l oopende WandL we l voorsien. o m niet .. et d ' eerste Windt 0ltter Ze .. led reven te werden . " Deze IlIljoten w~ren oye r hel alse~een ~et êén o f twee .asten uitlerUst eo hadden een d r aalyet.OI"n yan onleyeer 25 • 3D laat. Zi j YOeu!O onder het beye l yan een sc. hipp e r . De beaannlnl beatond verde r uit 3 • 4 aan. ~oesten de Goeder en yer I n zee wo r den gebr~e~t of .oesten zij sis voo r raad .et de yloot .eeys r en, dan werden Mee s tal f lu itSChepen inges c hake l d .

V e r~ulc

kin".

rn het alle .. ",en was de l a ding van dez e sch~pen als vo1it ver pakt: Vloeibare ViClu ~llë n ~oals weter , hier , wijn, az i jn, elte etc . in va t en. Vaste victua l ië n : v l eea werd in ges l ot e n yaten, stokYi, en turf werden in o pe n vaten bezorgd . De z . B. " potapija" ( kant en kl llll r e~en), dat yanaf de wal werd aeleyerd en alln boo r d werd oPlewar.d . . . as verpskt In speci ale ha l .e yaatje$ . Peulvruchten, Bart en srutten werden aeea t a! in zakken we t Toe rd en aan boord In ha t rula In k i s t en hewaard. 8randhout we r d in yele yor.en aan boord sebracht. De " eu:lusieTe" eetwar an en de .. ijnen werden in e f sasloten ki aten direct in de bott e larij gebracht.

00 grote drin k watervaten , d e zoaen aa .. de " IelBen" ", hadden een Inho"d va n 582 liter. Date vst e n werden SOlS overae poMpt , maar ook wel eO ,"pleet .. o t in houd en al ya nu i t het ba,oorradinsssc.hip aan boor d letakeld: e en k a rwei dat alleen aet r ustls weer ton4er eeh a~e kon vor~en geklaa r d. tediae vaten aoeaten levuld ~et ~eewate r worden ler~tourneerd: d~t Oa uitd r alen te yoorko.en. Tevena ~oesten zij als ballast YOOr de ledig naer de hayans terulkerende bevoorradlnasehepen dienen . Ststl,,1"ld.

Voor a) het Taatwerk be aton d een s t stiele l d-reSellnS. Beslssnde ysten ko nden tele n elkaar worden uit8cv ia,eld . Op nl.uv ~I u st ~ werd statieGe l d betaald . De~e reRelin~ lold ni et voor k r ultysat j es . De~e waren eige nd o m Tiln de Staat .

72-03

PerllOnC!nYe r voer.

Buiten het ver 'Oer va o goederen werden me t de be,oor r adingssc hepen ook personen vBn en naB r de op de rede o f in ~ee z ij n de vl oot ver voerd . Over het allemeen wilS dit vervoer vooc het gewone volk. Hoog waard ig heidsbe kled er s van de Stant of Admirllllreit of h08e, de vloot be~oe k e nde, gasten we rd e n ~ et her atatenJ ll cht ve r voe r d . liet ve rv oer 'an personen tus ". ,," de sc hepen onderlin8 we r d met de boten van de schepen onderhouden .

Ontvanlat wapona , krull etc.

Nieuw 8eachut , ov er ig e bllwapenin8 en kru lt werden doo r de kons tIlbel In o n e,sn8st genomen. Hij ~o r 8d e voora l , dat het kruit via een vel11go weg Dlln boord kwam en z e er ~o r Avuldl8 in de kruitkamer werd opgesla gen .

C:oederenontYlln8st a/boo r d.

Al het water, bie r en overl8e ,ictualiën e n 80ederen werden door de bottelter in on tv lln8st ,enomen . Il""r hem of door de schrij,er vll n d e bevelhebbe r we rd an zeer nauwkeu r ta lijs t en opgesteld we l ke de afrekening tussen d e beve l hebber en de Ad_i rslite it betreffende het ~tOstBe~d" pe r bemllnnl.n8s t id en de pe r80n en. die In de "k ajult.~ lIeeaten, moesten regel en . De bot teLie r WII8 oo k veran t woordelijk 'Oo r de opsla8 , .. n deze goeder en en b e~ verdelen hi e r van. Vanui t de voorraden aan boord voorzas d e botteli~r ~e kok van alle ingrediënt"" voor hnt S ~.H,nllte llen van de maaltijden, van ~o .. el he t ~e"one volk , als voor d" "kaju it" . In de kOlIbuis moeaten dus t wee of flee r soorten .allitijde n worden gemaskt. ~I e de ~ellr eenvoudige Inr\chtln8 vsn kombuiS e n bottelar ij aanac ho uvt , ksn zic h na uwel lj k e 'oorstellen, da t hi"r dr i e ~ dSSIS - voor ge_lddeld vijfhonderd man ,On het volk - maaltijden .oesten word en bareld. Ondanks dat deze ",aalt i jd .. n zeer sober van sa ~ensrelling woren, bra chten zij loch e en hoop werk lier ~ich mee .

Pe ulvruchten , grutten en stok,is moesten ruia von tevoren langdurig worden 8eweekt. (Bnvendlen .oes t de s t okvt .... orden " 8ebeukt". alvor"ns 8ekookt te kunn ... n worden.) Daarnaast floesten vl ee s, .. pek en vis .. orden gestoofd of gebraden en e ventueel "doopft worden 8e.aakt. Ook werd er "zetht~ brood gebIIkke n voor de ~klljult". de maaitijden voor het volk ~aa kt e _en In de kombuis de f ijne r e maaltijden , die door het kader en binnen - en buitenlandse 8a~ten werden genot en In d e kaj uit. De bast ... hi.ervan bes tond oo k wee r ul.t de be k e nde seku !>kte peu\~ruc ll ten o f arutten , _a8r dan lIIe~ wÎ.ld e n gevogel te , wijn e n " goet " bier. Verder had men hier de be sch ikking ove r specerije n, sui ke r en II ndere lU2e artikeleo als frult , note o, etc. ~lIas t

Dat bo,enstaande maaltijden ook tijdens minde r fraai ..eer i n een con~tn u e rlibricll8eprO tes moesten word en be r eid , doe t on~e bewonderin8 vOor de koks e n hun maatS a lleen ~a8r loene.en. 72-0~

llie~ volgt een ove~zĂŽcht. van de maal tijden , zoals deze aan boord verden verstrekt. Deze lijst vas voor iedere veek ~ in of maer galijk . Soms varen er kleine variaties in het aanbod van vlees or vi s .

lil tsan,

Sondas , voor zes persoonen aen een \lack.

bI z . 1d6 .

de vroeg-k""t : ean back gr"tten met reec l< el -h aring .

een back graeuva erreten en een pont vlees of een half p"nt speek , voor dien dach, voor iedar hooft. vedero", graeuve erreten .

'" middags 's avonts

Hacnrlag, ding sdag, .. oensdag. een back grutten, met de man een peeckel haring .

' s ""rgens 's middags en 's avonts

slock-vis met doop . cn een back groene er,eten . vooraf.

Donderdas. een back' grutten, met een peeckel-ha~ing als vooren. een back graa" .. e erreten vooraf, e n een pont vlees voor dien dach. een back graeu ~ a erreten .

vroeg-kost 's middags ' s avonts

Vr ydag en Saturdag. Als gezegt is . op Maendag e nz .. " Ieder kop 5 pont hart broot ter ~eek: een pont kaes, nevens een half pont boter : bier zoo veel zij drincken ~08en . Zom~ijlen ~ort'er ziet-haring geschaft. opde vis - dagen. "

N. B. Onde~

grutten ver s tond men in vater gekoo k te , gepelde en boekveit of ha.er .

~rofge~alen

"Doop"

~a s

ee n SauS van meel. boter , ... ater en mosrerd.

Een 7.ied- of 7.ie t haring haring.

~as

een in olie o( ... aterge kookte

72-05

Men ke nde aan boord Lw"" soorten bier, h et z .g. " acheepsbier " ~a n IOinde n!- kwaliteit e n z.g . "goetbier". Het go"tbier z al ongetwijfeld voor de "ka jult " :.ijn geweest .

ORANKEN.

IIij zien , dat i n de vlctua\ielijslen .an "De Zev en Peovin~i;;n " dd 1&&6 alleen maar o ver "b i e r " "oedt gespro k en . In de vi ctua lielijs t ... n 1672 spreekt men over "goct bier" en " scheeps b ie r". He t versc h il zal ong e t"ijteld in het alcoholp"rcentage hebben gez e ten . Voo r "ie "goet bier" bestet1!d " as , behoeft geen venIer be toog . Verder h"d men voor de "k ajuit " nog eni.ge soorte n wijn in v a or rend • Jn r uime me t e had men brand e wi jn in voorraad . Hiervan werden .. eest a :!. . oor h et Revecht ~~n of meer "mu tsj es" a an het vo l k uitg e deeld. Dit gebeu,de ook wel bij e x treme kou of feestelij k heden . W~ter

we S er , door de voortd ur ende aanVoer vanaf de wal, voldoende in v oorraad . Men ", o c ht dan oo k zovce.! dl"i nkcn als men wilde . Het mo cht echter n iet ve r spild "orden . Verder zien wi j in de lijst n og oliën. ~zijnen e n t raan opgevoerd . In de victualiel ijst en vin d en wij buit en de " sewone " etenswaren als gort., bo nen, sto kv is e . d. nos all e rhand e za k en , die kennelijk oo k to t de o nk ostenpo_~t van de bevelhebber behoorden . zoals : 6,ondhout en t u,!. T,ansportkosten . a n victualiën , ~ . g . " lichterReld ",

persone el . etc . Di t

Reinisings"'iddel en als boenders en

... es het

be7.e~s .

Het koksllareriaal a la k et el s, po~ t en , pollep e ls , etc ., inclusi e f de houten "schaftbakken", d ie bij deze l ev er ing hoorden . Wij vinden ze lf s een trompe~ voor de trO lO pe tter à 9 gu ld en en 9 stuivers op de Li.jst ve.",e ld. Dus de vic t uali e li jst "erd ruilO geinterpreree r dl

72-0b

Rea . Steten van Holland, 6 oet . 166=-.

He~ k wam voor, dat boven de genoe mde voeding een e x~ra aanvulling in de vorm van groente en fruit werd vers t rekt , zoals uien , k ool , peĂŤn en rIlpen , appels en pruimen. Deze extra'a hoefden niet voor de vaste dagvergoeding van 6 stuivers te worden verstre k t . Het betreffende AdmiraLitaitscollege stelde hiervoor extra g e l den ter beschi kking .

Het kwflill herhaa~delijk voor , dat bijv . door slecbte ... eeraom..., standighede n o( gevechtshandelingen , gedurende langere tijd , geen maaltijden k onden word e n berei d, o " dat h et vuur in de kombuis gedoofd wes , of omdat de kombuis en botteLarij in gebruik ... eren als chirurgijnskamer . De hemanning moest zich dsn me t het verstrekte brood, kaas en boter ma ar zien te redden . Lag het schl.p op de rede , dan werd vaak vanaf de wal gereedgemaa k t voed se l aan boord geb~acht. Deze z.g. "!,otagie" of " potspijs " bestond meestal uit een soo~t stamppot, die a8 n boord al l een maar hoefde te worden opgewarmd. Iedere man was verplicht het verst r ekte warme voedael direct op te eten . Er mocht niets voor later worden bewaard . Oo k mocht er niets aan een ander be manningslid ... orden gegeven . Etensresten moesten altijd naar de k ombuis wor d en geretourneerd. Et ensa(val , ~oals vet r a n den etc . , moeste n tot smeersel voor de blo k ken en bij v. de wielen van rolpa a rden worden ver ... er k t. Mer k ... aardiger ... ijs werd in de hiervoor gege~en maa ltijd e n lijst ... el over pe kelharing gespro k en , ter ... ijl in geen der nog aanwezige victualielijsten de aan koop hiervan ~ erd vermeld . Deze werd kenn e lijk op een an dere manier ver k regen . Stokvis kom t wel in deze lijsten voor. Hoc de bemanning het pe r week verstre k te brood, kaas en boter bewaarde, ia niet helemaal duidelij k. Zeker bij warm ... eer moet dit een "Tobie" .. zijn ge weest . Ondanks alle bed e nk ingen die we tegenwoordig lIi sschi e n mogen heb ben , hadden de bemanningen op de vloot het beter da n hun maa ts op de se he,pe n van de VOC . de \lrc of de koop~aardtJ . Doordat de opslagruimte i n da oorlogsschepen YrlJ klein was en de hernanning t en op~~chte yan de b3vBngen3e~de VOC-sche pen erg groot, ,"oesten de vo,,~ra~en herhaaldelijk worden aange.uld . Dez e doo r st;romiog "orgde vou~ een redelij k e versheid van het voedsel . De voeding , d Le door de "ensen aan d e \/ al werd gegeten, wa s vaak niet veel beter . He c grote aantal dodelijke slac h toffers zal nie t zozeer doo r h onger of eentonig voedsel zij n veroorzaa kt, a l s wel door de erbarmelijke leefomstandigheden in de volgepropte dekken.

72-07

E.. n grnot sc:htp als "De Zeven P~ovinciĂŤn" had ook enige kuipe r s aan boord. De~ .. opend .. n en sloten de gevulde yat .. n op yerzoek vsn de bott .. li .. r, ~odat hij de kwalit .. it van de i nhoud kon controleren . Ook ala de kok ~Ijn dagelijks benodig d e hoevee l heden gekuipt voedsel nodig had, werd hij hle~bij door de kuipers geholpen. V.. ra vl e .. " of "pek werd , zodra het aan boord kvall . gep .. keld en in vaten gekuipt . Voor dit kuipverk varen duigen . 1I0epeis e n bode." aan boord in .oorraad . Ook al het onder houd aan het vaat"er k !Ioest d oor de kuipera wor d .. n uitgevoe r d. Zouten . roken on drogen ware n de e n ige mogelijkheden 011 .lees, spek of vla lange r houdbaa r te maken . De led raagde 8tokv1s moest regel.atig geluc:h t en gekee r d worden , ollldat dezo zeer gevoelig was .oo ~ .ijL . Gort werd vel leZVnyeld , 011 hel ongedi e r t e er uit te .erdrij.en of te doden.

"Stam. boom bi>: . 72 - 13 .

IIler vollt can brief van De RUJ t e~ , g ed a t .... rd 29 ap r il 1674, gesc:hrevcn aan Zijn sc h oo n zoon en d oc ht e r (B .. r nord en Margrljtje So .. er) , waarin ook .... eer Va R de 8anko op van vict ual i e sprake js . Do Ruyter v indt , da t hi j voo r gepe keld o n g eroo kt spe k te veel heefl betsaId en o<lk dat hij me e r heeft "nt vsngen , dan was s(ge,,~roken . sdy 29 apryl 1674

hage

waerde l,e.e bosynde sone en dochte r SOller naer he r tBrondyge groe ln Js 800 v .. et als dat WJ â&#x20AC;˘ e se n gen"ee liet de In gelerde van on se aone en dochter wt d .. sc:he pen van onder de ~lJler en d, . . . an g r ,tke nycht var by syel en een brJ .. fke ~sn den spec:k coop e n meJndert varnaers .. n dJ" schryft yan 5995 pon t pekel speek .. n 66S0 pont gerooc:kte speek tot 22i gul en pekel 20 guld twelck lans buyt e n .yn aarde lelaen Is vant ick ge en coop lellaec:kt heb en ges .. c:ht dat ic k suleken dye r en spec:k nyet en wylde hebbe soa deuynckt SJ see~ vrempt dat sen daer soa veel sp e e k sonder myn oorde r ontfanckt en voo r soo ee n prys daer hre r selve ontrent 10 a 11000 ge cocht heb en jc:k heb geschreven van den 26 e n 27 da t nret seer ala 4000 pspeek .oor DJ soude c:oopen en ic: k en heb onsa sone de rurt e r gee n last g .. geven o. spee k tot sul ken p r ys t e coopen het is leet dat sulke o buys begaen is en soo het den apeck eoa per gelye f de aen a nde r !

ol'

72-08

de elft net ar het se~oo ckre 0 [ [ het KC Sepe ke ld e o ve r te seven a, n ') soude y r1ent Be hap sesehrden e n ooe k 500 eon d e wJ het s pee k sepe kelt wel voo r 16 a 17 s u l eon de eryge n iek ver so eeke da r y e .rn heer SP 1d t bedane k t voo r sJn sesondene waterpodt bedane k l en da t h, de speek.an .eJndert wa e rn ae ra en een s h Je r o. e ~ ae n s preekt wat rede n h1 s ul e kz d oet s onder da t WJ P~Js hebben gemaeekt e n dat i e k a l vertroeken wa s mae r lek en wyl hem s u l ken pr J s nJet t oest a "n en aoo ie k het .oe t ont r angen soo en wee t ie k nJe t hoe lek het in goeree oft elyoet so ude er1sen ten wa~e i n onse so nen int teck zsel eonde seso nd en wer d en ofte een Iy ch eer dJe nee r el.oet a en leJt o ft mocht in een e le yn ,n"rt u 1e h naer el ,oet s y to gesonden werden en ee n pBspO r t ve r so e c ken by den sekertary s de wylde Wl mynnen na.e l ae t al les sJ t o gegchren de h eer s . ydt aal he t wel voor er doen d Je seer gelye ft .oor ons t e groeten a el SY" Ir e ve t amJIJ e e n aoent o nse SO nen ja n broer en eor nel,. soae r en Byt voort n~ . ens ve be mynd e e n all e de .ryenden .a" h e r ten seer gegroe t en s rt gode in g~nad~ be volen a .. e n â&#x20AC;˘ e Iye.e b~.ynde 'Bd e~ micl'lel Ad ruyte r annn van gelder

a dres seri ng: e er wa e rde iodtaalygen hoochge l eer de n barnaert so. er dyenae r d es godlJck en woorts reydeert op het n ye whe J lant tot A.sterdaa

De y wa n .Jn sta a t Oy er een e heengeseh r e yen .

De~e t r ansc r iptie is te ru g te v i nden op de bl adz i jden 157 en 158 In het boe k " Teken en Klank bij Mickiel de Ruyter" , pro efsc h rift vso Le e ndert ~ oel. an s, lJtrecht, 26 juni 1959 .

72-09

AF~OMST

Bl ok,

EN NAGESLACHT MI CH I EL ADRIAANSZ . DE

R UY T~R.

" Oe jong e Adr i aunsz . * k .... all npur Vli ss ingen, wer d cr 7.ee", .. " e" later bl er druger. Hi j trou .... de c r begin 1 598 , ols vU ren s-

bh.. , 10 -11.

man nog, met een Vliss l ng ~c ~e , Aag je J an sdoc ht e r, die e e n jour l.ter , na h a re bevalling , overleed en ~e. een d oc ~ter t je naliet. In 1601 ~uwde ~ij opnieuw .et een Hiddelbu r a8c~e , AeLken o f Aaltje Jans dochter, d ie he. elf kinderen achonk , '".a rnn o nze Hi c h l el het .,ijfde Wa8 . De . oed er atlorf 2to a pril 16to9 t e Vl i ssinge n. "

•

De .ad e r dus vsn "ic h iel

Adrlauna~ .

de Ru rter .

Brandt. blz . 1 .

"In de n jaare MOCUX I , het . Ie r ent vint i gh.!!tl! z,n .. oude rd om.!!. .erbondt h, •• z ich in echt .et ~r ne ee r s t e hui s .r ou we , Ha r la VeIlers 'an Grrp.!! kerke, die tien .uanden d aa r na I n ' t kra s. bedde van ' t eerst e k i nd t . een doch t e r Al lda genoellt • • e t het k i nd o verleedt ."

Brand t, bl z . 1.

" In ' t v olgelloe jaa r MDCl(XXV1, begaf hy zich ~en t weeden IU IDI e in den huvelrken staat. en t ro u .... de me t Korn e lla Engels van Vl issln i en , met wi e hJ rul • • eer t i e n Jouren I n groote e en d ra gltt lee fd e , en .er.!!c h e id e k inders tee ld e ."

Br end t, blz . 20 .

"Went woêr te Vlissi n gen gekee r t, begaf hr zich In 't hegin yen' t jaar HDCL I! te n derden .lIale i n d en ec hten sta" t .. e t .rou Anne .an Geld er , wed uv van de n Schipper Ja n Plluluszoo n."

Bl ok.

"Den achterna a m Rurter o f De Ruy t er voerde h i j h i j zijn ee rste hu .... elt jk blijkbaar n og n iet , eve nm in al.s ~Ijn vadcr o E ~Ijn b roeders en zuster s . rn d e origine el e st ukken betreffend e ziJn d oo p, z ij n li dmaat sc hap d e r Kerk zijn ondertrouw . zijn h u welijk I ... crs h ee t hiJ een.ou di g n o s, "Michiel Arja ensen , Adr ree n se n, Adr iee n sen , j(o"g) g( e s"O ven V li ""lnge n ~. Brandt .e l dt 0" " , dal hij den nSa. of 1Ie ..,. bijnaa., zooals .en eigenlij k voo r d ien tij d behoo rt te ze8l1e n, hee f!: o ntleend aSn een l id van zijn moeder ' s fa.ille, o f llchoon oo k de .. e ee r SI I n Il lukken yan 1644 sis " Aeltje de RUJte r s" .,oorkomt en . óó r d ez en tijd een.nudig " Ae lke Jansdochter~ heett e , e n wel Sa n z i. jn groo tvader of zi jn 00111 van Ilo e derszijde , di e als " ruiter " d e n lande ~ed le n d had . 1I0e d i t z i j. n iet vóór 1633 . In de eigcnhandige onde rteek e n lng yon het e e rsle zIj ner l o t o n s ge k o.en sc h ee psjou r n a l e n . ko .. t de n ••• ~Ha c hgh1el Adr lacnsen Ruyter" onde r onz e Q08 e n . "

blz .

15 .

Hich iel Adr i .. IIDsz. de Rurter .

72-\0

STAMBOOM VAN DE FAMILIE DE RlIYTf!R. 1s Been ko n i ng , die niet va n een .taa{ geen s laaf, d ie nie~ yan een koning "ta. t.~

~ Er

(Platn)

I e lIu_lijk, gesloten op IJ-CH-1598 : AegT.je Jansdochter Adrlaan Michlel,,~n. geboren geboren ?1 ges t o rve n 1l-03-1599 (kort erna) seSLo rve n 20-10-1629

GI'JrI. I

Mayken Adryaans 11-03-1599 17-12-1668 (geh.)

2e Uu_lijk, gesloten op 2D-03-1601 : Adrlaan Micht els~n. Aelken Jonsdoc nter do Ruyter , geboren gestorven 24-04-1649

Lukresy" 1<.HJ3-1602 16-<J3-1679 huwde

H!ghiel Mr.zn. 16-04-1004 korte crn" Bes tonen

J ••

Tanneken 05-m-1 613 ??

2Q-{) 5- 11'; 11

" CEN. IJ

Nee l Ue 12-03-1606

11 huwde 2% (kind.)

lijaabeth 1Q--04-1618 kort er na gestorven

liilJo 02-01-1616

"-ie Mei Adr.,..,. 24-<J3-1607 2<.HJ4- I 67IJ huwde 3x

Cornelis 01-Q9-1619

I e lIuwel1jk, Besloten op 1&-03-1631 : Hi e hiel Adriaensz. de RUfter ------ Marl e (Maek1en) Velters lt.-Ad... van Holland en West - Fr iesland geboren 24-<J3-1607 geboren 1&-03-1 604 geatorven 29-04-1676 gestone. 30- 12-1631

lleULge 14-12-16 31 18-01-1632

]2-11

Crijtt e 05-06-1609 8ehuwd

Lijsebet 22-03-1621

Ze Hu ..... lijk, lIeslottn Ol' 01-{)7-16)6: lUc hiel Ad riaans ... . de RUlter - - Co ~ nelill Engels lIeboren 1607 gestorven 25-09-1650

Lt.

Co ~neHII

Adrilllln 27-()9-l贸l7 1)-Q4- 1655

2()-{)9-16l9 11-01-1720

ke.

te ~

lindje Bestone n 16-0&-1641 (of 24-{)8)

"-eIken 16-11-1642 04-11-1 679

lindje

Engel 02-{)5-1649 21-{)2-1683 ""gehuW

bea ~lIyen

18-09-1647

ongehuwd

lIB~on

de Ru yte ~. Vi<:e-Ad", . Holl and en Wes t -Friesland

lluweUjk. gC810ten op 04-{)3-1659 : Jan de Witte . tapt. Corneli ll te~ Zee . zoon yan Co~n. + Joh. l_psins (~ede~). geboren 04-{)3-1635 8estonen 16-11-1683

Gen. 111

kind lIeS t orven 28-1I-1 65<1

Co~ne li s

Highiel 06-10-1662 16-11 - 1683 ongehuwd

02-10- 1660 04-Q5- 1689 ongehuwd

U k ui t gestorven.

c... m

Ie U_lijk , gesloten op 12-07- 1663: Aelken ------ Johan Scho ~e r 02-07-1628 26-05- 1664

Cornalia 15-04-1664 08-1 2-1686 1 kind .

,,,.I

07-{l2- 1669 lT<l1-1669

26-02-1670 13-05--1675

gehuwd op 26-12 - 1681 N. liagteg",, \

he~tr.

2e Hu ..... l ijk . aes l oten Ol' 28-01-1667: Aelken - - Tho-sa po tt a, Engels. 18ter llen . p~ ed ik8nt te Vlissingen . geboren 1? geStOT.en 15-06-1619

- Tak De RUl ter de Vl l dt.

Hichiel

Gil te. Th1j.'l.'le n

Anna24-{l7-l贸7t 16-08-1727 geh . kind .

Th_.I 29-11-1672 01-(16-1737

ongehuwd

etc .

71-12

AI ,da 25--03-167' 11-03-1763 ongehuwd

Sm 10-0&-1676 25-QJ-17~8

OfIllehuwd

Kichiel 26-12-1671 02-<12- 1678

!>Ilchlel Adrlaansz . de R", ter verkreeg het groot-burgerschap van Amsterdam. werd door Frederik lIl , k oning van Denemarken, voor hem en zijne afstammelingen in de Deense adel verheven , hl] en zijn zoon Engel ontvingen van de koning van Frankrijk het ridderkruis van St . Michie l , terwi j l d e koning van Spanje hem tot hertog verhief. Hij sneuvelde i n de Slag bij S yracus e , up 29 april 1676 en werd op 18 maart 1677 begraven in de Nieuwe Kerk te Amsterdam. Adriaan de Ruyter (z . ) ligt begraven in de Zuiderkerk. Cornelia de Ruyter (d.) ligt begrsven in de Nieuwe Kerk. Engel de Rurter (z.), de koning vsn Spanje verleende hem de titel van baron, ligt eveneens begraven in het Familiegraf. Jan de Witte (sch.z . ) is Met zijn schip vergaan en tezamen met zijn zoon MIghie l ( k l . z. van M.A.) verdronken. Beiden liggen eveneens in het Fam ilie gr af . Mr. Cornelis ba r on de Witte (kl.z . ) ligt begraven in de Nieuwe Kerk, de koning van Spanje verleende hem de ~1tel van baron. Thomas, Alyda en Sara Pott (kl . k.) liggen ook alledrie in het Familiegraf in de Nieuwe Kerk te Amsterdam begraven .

Je Huwelij k , gesloten 08-01-1652, Kic hicl Ad riaanaz . de Ru yt e r - - Anna van Gelder (\.led . ) gebo~en Ibl4 gesto~ven 18-02-1685

Margrijtje (Marga~etha) 01 - 12-1652 22-12-1688

Gen • .111

Cornclis 11-03-1674 30-12-1677

Anna 13-{)9-1655 24-08- 1666

Huwe lijk, gesloten op 28-03-1673 : Margrijtje - - Bernardus SOlDer, Predikant te Serooskerke, Vlissingen en ..... sterdam. geboren 21-01-1642 gestorven 02-06-1584

Anna· 17-02- 1675 31-12- 1723 geh . kind .

Elisa beth 23-03-1677 16-{)8-1731 ongehuwd

Hargaretha** 21-01-1680 12-09-17';8 geh. kind.

Johanna Oornelia 27-08-1681 1&-01- 1683

Hachiel 13-12-1682 19-01-1683 • Tak De Huyter van Steveninck. Tak Elias.

72-13

Bernardus 16-02-1685 13-03-1685

Nargrijtje ( d . ) ligt o ok begHlven in het Familiegraf in de Nieuwe Ker k te Amst e r d am . Cornelis ( k l . z . ) ligt begraven in de Nieu we Kerk. Jo n ann8 Cornelia (kl . d . ) en Be r na rd u s Somer (kl . ~ . ) l iggen ln de Zuiderkerk begraven .

Ie Hu_Ujk , van de derde vrouw v. M. A. de Ruyte r Jan Paulusz n . (Pouwe1sz . ) Anna van Gelder gebore n gestorven

" "

Gri e tje (De Ruyter sp r eekt van onze dochter Van Gelder )

Jan Paulussen'" Xapt . ter Zee

?? 21-08-1673 (gesn . )

Hu.".,lijk, gesl oten op 21-02- 1&&8: IIICt Bening:> $mits , Wesselsdocht e r .

Srandt , bh . 20 en 5&3 .

Brandt , bI ~ â&#x20AC;˘ 8&5 .

â&#x20AC;˘

Jan Pauluszoon , Jan J a n Pa u lus ~oons zoon of Jan Paulusz - zoon . Hij WaS een hal ve (stief-)broeder van Engel , schoonbroeder van Bernardus SOOler , behoudt- (s lief)z o on van De Ruyter . De koning van De n e marken verleende hem adelrec:ht, " Jon ker Jan " of " Joan van Gelder ". Hij sneuvelde in de slag bij Kij k duin in 1&73 en werd In het graf van De Huyter i n de Nieuwe Kerk te Amsterdam bijgezet.

"De Heer Ue Huiter hadt nu zyn byzondre droefheit. , en p r oefde in 't midden v,,"n den zeeg e n, dat het zoet niet zon d e r zuur w~s , door 't s neuvelen van zyn beh.oudtzoon , den Kapit.ein Jan Paulu s zOOn van Gelder , dien hy hoogh achtte, en naar zyn waarde betreurde . Doch hy maatighde ~yn rou ~ut zyn gewoonlyke gely . ,"oe digheit en gedelt, zeggende t e gens iemant , di Z1n verlies tegens he .. beklaagde , Ik ~ e et dat di t de .ruchten .an den oorlogh zJn, dat i k '", z elwen Godts wille moet ond " r~e rpen, en dasr 1 n t.e wreede zJn. Heeden ~as ' t "' J n beurt , e n . orge n za l ' t mi ssc hie n de mJn e zJ n . ~

72-11.

Jurriaen Jacobson, Rijksmuseum Amsterdam .

~1ichiel Adriaansz. De Ruyter en zijn gezin posere n hier voor het schilderij, dat in 1662, v贸贸r de Tweede Engelse Oorlog, gereed kwam. Van links naar rechts : Engel de Ruyter : Admiraal De Ruyter met de orde van St. ~1ichel van 1666 (later bijgeschilderd); Anna van Gelder (De Ruyter ' s derde vrouw): haar zoon uit het Ie huwelijk, Jan van Gelder, Alida de Ruyter (nog verloofd met Johan Schorer); Johan de Witte en Cornelia de Ruyter. Op de voorgrond : Hargaretha en Anna, kinderen van De Ruyter en Anna van Gelder; tussen beide meisjes de 茅茅njarige klein zoon Cornelis de Witte.

72-15

IL B.

IHchiel Adriaansz, de Ruyter o .e rle efde .aar l ie fs t , behal.e natuu r lij k zijn ouders , I hs lfzus t er 3 o f 4 zusj e s? ) 3 broertjes ) waa r sc hijnl ij k joni ges t or yen 2 . ro uw en 5 kinder e n I sc h oonkind I s tiefk i nd en 3 kleink i nderen

Geieye n s o llt r en t a fk o.s t en nageslacht verkregen yen : a . Mevr . L. de Ruger de \llldt, lut j e broe k. e n u i t: b . Yoor - en Na geslacht un Hlchiel Adriaansz . de Ruyter, A. A.Vor ste rm an va n Oyen , Rijswijk, Genealogische en lleraldisch "rchle!. 19U7. Aanwezig in het LR,L te ' s Gray enhage . c . De Afkollst yan Htehiel Adriaansz . de RUJt er . Sa"eng,,steld doo r het Ce ntraal Bure au voor Genealogie te 's Grav e nhag e . Ad.M.C.Stok , Den Haak. "'anwezik In het A.R . ... . te 's Grsoen h a B'" d . Ket Le yen en Bedr ,f .an den Keer e Htchte! de Ru l t e r, Ge rard Brandt , Amsterdsm 1687 . e. Levensberichten van Zee uwen, F'. Naktglas, Dee 1 11. blz . 564 , Me e rdere gegev ens ollt re nt de personen, die In het a ra f ya n Mic hiel Adrluanszn . de Ruytor zijn begraven. kun t u vind e n 1n :

f . AI ge .. een IIeder lands c h Fa",ll ieblad, 1895 , A, A. Vor s tenan van Oyen, blz. 85. Artikel van Joh. E,EI18.'1 .

72-16

""!tANDT . Gee ~aerdt 8~andt is aeboren t e A"/l t erdall op 25 Jull 1626. lIiJ was een tOon van Geerae rdt Brandt ( horloaell a ker en r ege nt van de Ams t e~dB.se Schouwburg) e n Neeltje J eroens .

jr . waS 1iederlands lette rku ndige, ,eschieden predikant. Aanunkelijk was hij ho ~ lo,e aak er, maar ond er In vloed .an zijn schoon.ade r hOOIle r nar Casparus Barlaeus e n spnclanl diens dochter rui lde Brnndl het vak van horlo~elllaker in voor een studte . In 1652 slaalde hi j voor Zijn exalllen en ... erd reaonst ra nts predtkant in ~jeuwkoop . HIJ t r ouwde liet Suza nne fan Baerle en ze kre,en drie zoons . die allen pr edikant werden, Gee~aerdt sch~ijyer

_.-

Bran d t werd in 1660 te Hoorn beroe pen en uiteindelijk In Am_ ste rdam, ... aor hij Ne der landll predi kan t waa van 1667 t o 1685 . Hij waa een bekende ach rijver In zijn t ijd . Zijn pr ozastijl s luit aan bij d i e '"n Hooft . In 1666 br acht hij een kroniek uit o.er de ata d Enkhuizen , die nog sleed s een belan grèjk a br on van informat ie vor~t voor de vroeae ,eachieden l a van deze sta d, Ook als biolraaf yan Pleter Co r nelisz . Kooft (1581-16 47), un Joost yen den Yondel (IS87-1679) en Hichle l Adriaansz. de RUfter (1607 -167&) heeft Brandt gfo t e be kendheid gekregen . In 1681 kr eeg Brand t .an Hichlals zoon [ nlel de Ru, te r de opdracht om een bio;ra! i e over diens in 1676 over led e n vader te schriJven . Dit wer k dat na hun be id er dood In 1687 zou verschijnen . Is eeQ zeer ui t lebrelde blOlrafte van 1063 paain a's, die met lIede~er kin l fan De Rutters weduwe en kinderen werd ,eachreven, Het ~erk Is ,Ql t oold door Br andts zoons Caspar an Jo ha nnea, EnBeL vermaa k te vierhonderd luid e ns aan Sr and t, verlloedelijk ~ls betaling vO Qr de opdracht . Geereerdt Brandt o.erleed op 59-jaril e l ee ftijd In op 12 october 1685.

Allaterd~m

BEI.ANG RI J(ST!'. W!'. U!'.H:

• • •

•• • •

Stic ht e l ijke 8edlchten, 166~ . Hll1torie der .er.aerde lee- en (oops t adt Enkhuisen , A.sterd~m 1666. 't lee.en fan Kooft , 1677 . Historie der RefoT1latie (4 del en) , 167 1-1 704 . De lea tst e t wee delen werden na Zijn do od ultie le ven door zijn zoon Johan ne s . 't lee,en '"n Yondel. 168 2. Het Leven en Bed ' J! fan den Kee re Miehiel de Ruyter. Hertal . Ridder, Ic. L.Adlil r aal GeD e raal van Hollandt en Wes tvr ieslandt , 1681-1687 . 72-17

BENAMING.

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7• 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16.

Kanonloop 36-ponders. Rol paard. Broekingtouw. Zij talies. Loden dekplaat. Muni tie in touwkrans . Krui thoorn. Lantaarn. Poorttalie . Krasser & stamper. Stamper & wisser. Houten koevoet. Touwstamper & wisser. Kardoeskoker. Bakj e met touwproppen . Lijst met namen van geschutbemanning. 17. Dommekracht, 1 per 4 kanons. 18. Balie met water. 19 • . Stokdweil. 20. Mondingprop. 21. Balie met zand. 22. Kardoesprikker. 23. Lontstok •

om- "'Ol( ~,.,.c:)(;

.J(J-IJ'.'91. }-I._

Opstelling van een 36-ponder op de geschutoverloop. 75-00-00.

Sinds in het ~idden van de Veertiende Eeuw in onze gewesten he~ buskruit voor het krijgsbedrijf ~n gebruik raa k te, veranderde de oorlogsvoering - aanvanke l ij k alleen op het land, ~aar later ook ter zee - op drastische wijze. Werden voordien de projectielen langs we chanische weg in en tegen de vijandelijke bastions of schepen geworpen, konden deze nu via het kanon - met buskruit a ls drijfscot - worden afgevuurd. In eerste instant ie wa s dit kanon nog primitief van constructie . De loop van het geschut besrand meest a l uit e en - uit vele staven ijzer - sawanges med e buis. die mec verstevigingsringon bijeen werd gehouden . Ook werden zij \Iel uit "klokspijs" gego~en .

Het kaliber was op geen enkele wijze gestandaardisee r d en was veelal afgestemd op de afmetingen van bestaande stenen kog els en liep uiteen van ~ één pingpongbal tot e e n uit de kluiten gewassen voetbal. Deze buis was ~a n één zijde van eon z.g. "s t ootbode .. " voorzien. Aan deze zijde bevo'ld zich ook het "zundgat ". Via dit gat kon het in de buis aanwe~ige kruit ontstoken worden. Deze kanonloop waS op eell zWare balk vastgesjord en de~e was op ~ijn beurt op het dek aan da scheepsconstructie verbonden. rn de:te tijd kende tIIetl 1I0g geen geschutpoorten . Hel aantal stukken geschut per schip was SOll8 enorm . Wel tot 150 à 200 stukken toe, alleen waren de kalib ers dan wel ze e r k.lein . Door deze primitieve constructie lag de "vuursn"lh"id~ uit,,-onderlijk laag. In een later stadium probeerde men deze te vergroten door de jnvoerin g vau het "-.g . "kamerstuk", een soort van achterlader. Oe loop wa s nu van achteren van een grote opening voorzien, waarin een ijzeren "k .. ",er" - sevuld liet kruitlading en kogel wer d vastgezet. De voorZijde van de kawer paste zo goed ~ogelijk achter de loop . In de kamer zat een zundga t , via welk het kruit ontstoken kon worden . Een in principe prilli tieve constructie , welke - door de grote kans op ui ~een spatten van de ka~er - n iet geliefd was bij de gcscbutsbemanningen. Het aanbrengen van geschutpoorten in de scheepswand, toege-sc hreven aan achecpsbouwrneeste~ Des c h8 ~ K es te Brast, dateert van ~ 15 00 en is i n 1533 voor grote schepen al gemeen gebr~ike tij k ~eworden. Niet lang daarna kwamen op de schepen affuiten o p raderen, de t .g. "rampaerden" of " ro lpaarden". Deze constructie bevorderde de vuursnelheid enoYm .

75-01

Na nog e n ige klei n e aanpassingen , zoals het vastlegge n van de kalibers, blijft het geschut in deze vorm vrijwel tot in de Twintigste Eeuw in gebruik . Gelijktijdig met de groei van de schepen zien wij ook , dat de kalibers toenemen . Was i n 1587 een 13 - ponder nog het zwaarste kanon op de vloot , in 1616 was dit reeds opgelopen tot een 36- ponder. In 1665 , ten tijde van " De Zeve n Provinci~n " is het aantal kalibers op de vloot min of meer gestandaardiseerd tot 6-, 12- , 18- , 24- en 36 - ponders . Een uitzondering op deze glad geboorde kanons was het 6 - ponder "kl oc kswijs" gego ten kanon . Overwegend werd het geschut in ijzer gegote n, alleen in uit zonde rlijke gevallen in het veel duurdere brons . Slech ts zelden was er voldoende geschut in voo r raad. om de nieuw gebouwde sche pen te bewapenen . Vr i jwel door de hele ma ritieme geschieden is der Ne d erlanden , zien we gebrek aan ka nons voor de v loot. De aanmaak van geschut viel onder de Staten - Generaal en niet onder de Admiraliteiten of het leger . Het ijzeren geschut kwam overwegend u it Zweden . Het bron zen geschut werd veelal in de Republiek zelf gegoten .

75-02

DE BEIJAPF.NTNG VAN "DE ZF.VF.N

rROVINCr~N" .

liet verkrijgen van het nodige g"schut voor het schip heeft in eerSte inslant!e nogal wat voeten in de aarde gehad. Om welke reden dan ooI<, kon men wel op korte termijn een compleet vlootbouwprogrn~ma uit de grond sta~pen, ~aar als het o~ het bewapeoen van deze schepen ging , dan stuitte dit op haast onoverkomelijke problemen. flet Bing hier dan ook om het verwerven van t 3 . 500 kanons, waarvan een hoeveelheid in brons. Juist deze laatste waren uiterst schaars. ren eerste waren er "'"ar weinig 24- en 36-ponders in voorraad en ten tweede werden deze zware kalibers in die tijd uitsluitend in het kostbare brons gegoten. De Admiraliteiten hadden meestal wel geschut in .oorr~lId, maar onder e~treme omstandigheden - waarin èn de opgelegde vlooteenheden in zee moesten worden gebracht èn tevens meer dan 3 . 000 stukken voor de nieuwe schepen be nod i gd waren - konden zij niet aan de behoefte voldoen. liet is duidelijk. waaro", door de Admiraliteiten een beroep op de Staten-Generaal werd gedaan. Het gaat hier alleen om de kanonlopen. De rolpaarden h oorden tot het scheepsbouwprogramma. Het is dBn ook niet verwonderlij k, dat "De Zeven Provinciën" op het moment dat het schtp al volledig gereed was, pas in de tweede helft van 1665 van geschut kon worden voorz1e n. Ook al, omda t aan de traditie moest word en voldaan, dat her vlaggeschip van de opperbevelhebber geheel met metalen geschut moest zijn gemonteerd.

GF.SCHUT. De eerste keer, dat. er iets wordt vermeld over de "mon ture" (bewapening) van "De Zeven Provinciën", is in een Resolutie van de Staten van Holland van medio 1665 . In deze Resolutie vragen deze aan het College van de Admirali tei t Op de Maze, hoe de bouw van het grote schip, dat zij op hun werf in aanbouw h eb ben , vordert en welke kalibers en hoeveelheid geschut zij denken nodig te hebben en wat de aansc h af hiervan gaat kosten. "De Zeven Provinciën" wordt in deze correspondentie nog niet bij nalle genoemd. Men spree kt in het alge",een over het "groote" of "n ieuwe groote schip", dat op de werf in aanbouw is. Dal hiermee "D e Zeven Provinciën" wordt bedoeld, staat wel vast, daar e r door deze Admira li teit in dat jaar maar één schip werd afgebouwd! De Admiraliteit Op de Maze antwoord in een brief 'an 3 jull 1665 op de bovengenoemde ,ragen:

75-03

路.--+. . .

'\._~_ ... DE OVERLOOP. E V"N HETSCHIP.QP

AAN DE LOf.:JfDE 24 PONDER TE BOORD S

toc

'oe SOO

.. ij

bij ons selv e n zijn on",,,chtig,

conside~abelen

O1ll",e

de ,"onture

schip te â&#x20AC;˘ .,'-zorgen ."

De Admiraliteit had dus niet voldo e nde geschut' van de gewenste kaliber s in haar magazijn in voorraad en ook het kapitaal voor het gleten van nieuw geschut ontbrak kennelijk. Zij vraagt dan ook de Ho: Ho : Heren 0111 hulp, om dit geschut elders te ,'erwerven of nieu .. te laten gieten .

Bij dit verzoek geven zij de hier volgende lijst, gespecificeerd naar aantal en k aliber en de plaats op het schip, het gewich t van de stu kk en en het totaal gewicht met de prijs per Ilond . Op de onderste taes (de seschutoverloop).

8 stucken, schietende 36 pond bals, Su 1 ten wegen ij dder 48 . 000 pond omtrent 6000 pond 22 stuc ken, schie~end e 24 pond bal s , .... egende ijdder 99 . 000 pond /,500 pond Tweede l"e8 op het verdecl<. 28 stucken , van 18 pond, .... egende ijdder 3500 pond 98.000 pond Op de schans (halfdek) en de back . 26 stuc k en,

van 6 pond , wegende ijdder 1600 pond

41 . 600 pond

Voor de hut ( kam pasnedek) . 6 stucken van 4 pond , .... egende ijdder 1000 pond

6 . 000 pond

"Alle doorgaende stucken." "Sullen de voorz. stuck.,n bij calculatie co men te .... egen 292.600 pond ende tot 100 pond ~a8 gerekend worden tot 65 gulden , compt te bedragen de somma van j 190 . 190,00 . Alle me tae le stucken."

75-04

Merkwllardig is , d .... t men tijd .. ns di~ stadium van de bouwer nog v~nuit ging, dllt het schip met negentig stu k ken zou worden bewllpllnd. Terwijl er toen toch "t bekend moet zijn ge ..... est, dat he t ma ar voor achtent a chtig stukken maIi.maal w ~ s "geboord" . Hiervlln konden er slechts tachtig effectief worden benut. Zie afbeelding 7A-QQ - 32 .

Op 23 juli 1665 delibereerden de Stilten

v~n Ilolland echter opnieuw over het geschut. ~I en vroeg zich 0.11. IIf of men niet alleen bij de bekende Hollandse geschutglete r s naar gietcapaciteit op zo e k moest gaan . ~anr ook in hel buitenland. Met na.e in Keulen en Genève zou " .. eta e le kanon " in voorraad zijn geweest.

Verder schreef men hierover letterlijk: "Alwaer sy sullen verne .. en dat eenigh bequaem KlInon slll wesen te vinden, om ' t sel.e of een goede quantiteyt vlln dien in k oop te mogen mllchtigh worden; alles om te dienen tot Monture"' , voor eerst ende voOT al van ' t groote Schip by de Admirill iteyt tot Rotterdam aengebouwt, ende jegen woordich yolko!lIen gereedt leggende . " •

Onder "tlonture" verstaat lIen de be ... opening niet geschut . "De Zeven P,ovinciën" was op deze datum , 23 juli 1665, gereed en moest alle e n nog van ~ijn bewapening worden voorzien. In een Resolutie van de Staten van Holland dd 9 september 1665 werd oek weer over de bewapening gesproken : "Dat de selve het voorschreve Boven-geschut niet hebbende ... 0te" te beko .. en . " (Kennelijk ~as men e r wel in geslaagd het zware geschut voor de onderste batterijen te verkrijgen . ) Aa n de Heren Ceco .. mitteerde Raden werd dan ook verzocht: "Aengenomen hebbende het groote nieu"'e Schip de Seven P,ovinciën genoe!llt, te versien van complete Monture . ende van wegen het gemelte Collegie ter Adnl i raliteyt v"rsocht zijnde heL boven Geschut dot nevenS het andere nie t WilS aehgeko",en, insgelijc~ ten spoedichsten t~ w; llen verzorgen . " Ook oan de andere Admiraliteitscolleges werd gevrllagd. hun uiterste best te doen om het ge",enste geschut voor "Pe Zeven Provinciën" te verzorge n en dit aan de Gecommitte e rde Raden te melden, zodat het schip met het min ~te vp,zuim zee kon kiezpn . Opmerkelijk jS , dat juist over het seschut 'Bn "De Zeven Provinciën " in de archiefst~kk k en ,rij veel werd geschreven . Ov e r de bewapen ins van de overige schep e n van he t vlootbouwprogramma , ",aa ,toe d e "Zeven Provinciën" beheord ... . "' erd met geen woord gesproken .

Wie het geschut uiteindelijk heeft geleverd en of er ~eeTdeTe geschutgieterijen bij betrokken lIaren, valt niet te achterha~ len. Ook de op~erkiog , dat naast Hollandse naar buitenlands e geschutgiet er ijen OIoest lIorden uitgekeken, hoeft n iet tot de levering van geSChu t door deze gieterijen te hebben g e1eid . 0., prijspol i tieke redenen, lI erd dit spel wel vaker gespeeld , 0., de Hollandse gieterijen onder dru k te zetten. Het is bekend, dat meerdere f"meuze geschutgieterS hun producten a an de Ad~iraliteit Op de Mase leverden. Oe be kend ste waren lI el, Are n t.v.d .P ut, Oude rogge en Wegevaett, geschutgieters die vele Jaren lan g hun beroep in de Republiek uitoefenden . De mogelijkheid bestaat , dat een deel van het geschut uit de arsenalen van het leger zijn gelicht, a l maken de Slukken in de archieven daar geen notitie van. Hoe het ook zij, op negen october 1665 (dus één maand na de laa t ste, hierboven genoe~de Resolutie), lIe~d "De Zev e n P~ovin c-iën" geheel bewapend en geproviandeerd over de d~oogte van Goe r·ee gebracht , om zich d,,,.rna bij de v l oo~ te voegen . Zeker in de eerste jaren van het bestaan, van het thans ~o beroe .. de schip , is de onderl'inge verdeling van het geschut en de kalibers van de~e hoeveelheid geschut, een aantal malen ge"ij ~jgd.

Hieronder volgt een overzicht van het opgestelde gesc hut ov "De Zeven Provinciën" , naat santal en kaliber. Uit deze .lijst blijkt, hoe en 1n .... el k jaar deze wijzigingen hebben plaatsgevonrlen. Mer k waardig is e en bericht, det de Engelse gezan t Dawning in april 1666 aan de rege~ing in London verzond, waari n hij Ver.. eld "tliO or three days?" op "De Zeven Provinciën" te h ebben doorgebracht. Hij schreef dat het schip met 80 stukken was bewapend en dat zich hieronde~ stuk ken van 44 en 30 pond bevonden, kalibers die wij bij de vloot niet kenden . We zullen ,lus voo r de bewapening uit 1(>66 de volgende lijst ui~ De Jonge , "Geschiedenis van het Nederlandse Zeewezen " deel 11 , tlleede stu k, bijlage VI , blz . 492 - aanhouden .

75-06

GESCIWTLIJST VA N "DE ZEVEN PROvINCr~N" .

-----------------------------------------------------------------------1666 .

, , , , ,

"" "" " ,,

3ó-ponder 24- ponder

op geschutoverloop opgesteld. totaal g ewicht ± 74 , 5 ton .

IS-ponder 12-ponder

op het verdek (boevennet) opgeste l d . totaal gewicht ± 43,6 to n .

6-ponder

op h a lf dek en bak opgest eld . totaal gew icht ± 19.1 to n .

6-ponder

op k a ~p a nj ede k voor de stuurm a nsh u t opge s tel d . totaal gewi cht ± 1,5 ton.

80 sto kk en gesch ut , totaalgel/icht Bron :

138,7 ton, alle brons.

De Jonge , "Gesch iede nis van het Nederland s che Zeewezen . " Deel 11, tl/ eede stu k , bijlage VI , blz . 492.

-------------------------------------------.----------------------------1667.

28 x 36-p ond er

"" ,,

" ,

18-ponder t2-ponder

op het verdek {boevennet) opgesteld . totaaLgcwicht t 43 , 6 ton .

6-ponder

op halfdek e n bak opgesteld . tota a Lgewi.cht t 19 , \ ton .

6-ponder

op k ampa n j ed e k voor d e stuur .. anshut opgest e ld . totaa Igewi cht ± l , S ton .

80 stu kken geschut , Bron:

op gcschutoverloop opgesteld . totaal g ewicht ± 90 , 4 ton.

totaalge wich t ± 151, , 6 t on, alle bron s.

De Jonge , "Ge schiede n is oan het Nede r lan dsche Zee",ezen." Deel Il, t l/eede stuk , bijla g e VI , blz . 492 (voetnoot) .

-------------------------------------------------------------------------

75 - 07

---------------------------------------------------_.-._--------------_.1671.

"" ""

, , , , ,

36-ponder 24-ponder

op geschutoverloop opgesteld. totaalgewicht ± 74 . 5 ton .

18-ponder 12-ponder

op het verdek (boe_onnet) opgesteld. totaalgewicht ± 42.6 ton .

6-ponder

op halfdek e n bak opgesteld. totaalgcwicht ± 19 . 1 ton .

6-ponder

op kampan j edek voor de stuurll anshut opgesteld. totaalgewicht ± 1. S to n .

80 stukken geschut, totaaIgew;cht ± 137.7 ton . alle brons. 1I,0n:

Alg e meen Rijksarchie f - Den Haag, Fa~iliea,chief De Ruyter, Geschutlijst "De Zeven Provinciën" . A.R . A. XC.V.119.

-------------------------------_. _---_._-_._--------------------------_._1683.

~at jaar wa S het schip nog slechts bewapend met 72 stukken. Welke stukken van de bewapening zijn af8evoer~ is onbekend.

Bron:

De Jonge, "Geschiedenis van het Ncderlandsche Zeewezen." Deel lIl, tweede stuk, blz. 392.

----_. __ ._-------------------_ .. _...---_._-----_._----------------------_. 1692 .

8ron :

, ,,

24-ponder 18-ponder 12-ponder 6-ponder 4-ponder

b,ons ijzer brons ijzer ij zer

20 28 12 8

, , ,

stukken geschut. 1 2 brons

Algemee n Rij ksarchief

- p,"

'" '"

i j ZeT

ijzer.

Haag.

._----_ .. _--_._._--------_._. __.__ ._-_._-_._------------------_ .. _._ ..... .

75 - 08

De hiervoor genoemde ~otaalgewichten per dek komen niet in de ver~elde bron n en voor, maar zijn herleid uit de geschutlijst van "De Zeven Provinci"n" uit 1671, te vinden in het Algemee n Rijksarchief - Den Haag, Familiearchief De Ruyter, XC . V,119 . Hierin staeo de afzonderlijke gewichten van alle kanons ver meld . "Char ter . ende Honture van' t metael geschut gevaert worden de op 't Lan ts schip de "Seven Provinti"n" waarop comm .. nd eert Admir",d, Hichiel Adriaansz. Ruijtcr, Luijt . + Admirael van Hollant ende West Frieslent." "Op het onderste deck" .

,,, ,,

Pond Bals

" "" 36 36

6 schieten

36 wegende

7 8

36 36 36 36 36 36

, "" ,,, ,, , , ""n "" " W

8 schieten

""" "" "

wegende

""" "" ""

(De over loop of geschutoverloop.) Ponden (gewicht van de loop) 6785 6380 6260 6500 6190 6270 6595 6665 6270 6320 6690 6575 4510 4324 4437 4470 44 50 4489 4795 5100 4450 4435 4612 4393 4368 4172 4347

â&#x20AC;˘

" ~: nd e

noch een vierent,,;ntigh ponder, deer geen gewicht op geteekent staet ."

7$ - 09

"Op he t tweede dec k".

(Het verdek.)

2 3 4 5 6 schieten 7 8 9 10 II

12 I

2 3 4 5 6 7 schiete n 8 9 10 II

12 13 14

18 18 18 18 18 wegende 18 18 18 18 18 18

3890 3820 3930 4045 3890 3770 3995 4025 3880 4005 4120

12 12 12 12 12 12 1 2 wegende 12 12 12 12 12 12 12

2865 2820 2860 2750 2895 2880 2885 2890 2850 2870 2770 2865 2915 2880

75- 10

"Op het halfdeck en den back" .

, , , , 3

>0 11 schieten

wegende

""" ""

" Achte r op voorde stiermans hut t ". "Kl ocks-wijse" .

(Kallpanjedek . )

---------- - -- - '" - '"

•

2 schieten 3

, ,.

Ponden (gewicht van de looP)

Pond Bals

,, ó

Een "klocks-wijse" g egoten kanon was een stuk, waarv an de constructie belangrijk af week van de nor ~a l e zes -p onder . De ziel was k orte r, ~par had hetzelfde kal iber als de zes-ponder . Aa n de achterzijd e had de ziel , een vernauwing in de vorm va n e en k erk k lo k . Hierdoor k on d eze maa~ een k lei n e kruit lading bevatten . Deze k a non s waTe n hoofdza k elij k bestemd voor het af _u ren van sc hrootzakje s en kar tet sen. De uitdruk k in g " po n d bals " of "pond en bals" slaat h ier alleen !daar op het kaliber . fle t dit k a n o n werden geen k ogels v a n zeS pond afgevu urd!

75-11

In 1666 WaS her to[aal ge~icht van de be~apening aan kanon s 138,7 ton . Een jaar later, 'in 1667. wa S dit gewi cht met 15,9 ton toegenomen tot 154,6 ton . Alleen hierdoor was he t schip al ± 6 cm dieper komen t e liggen . Tellen we hierbij de zwaardere kogels e n het e ltra buskrui t voor de zestien 36-ponders, die boven de reed s aanwezige twaalf waren opgesteld, dan kunnen ~o aanne,.en, dat de totale diepgang met 10 cm vermeerderde. Het vrt jboord van de onderkant van de onderste poort van de overloop tot de ~aterlijn verminderde hierdoor van 1 , 30 tot 1,20 meteL Kennelijk ~a s dit toch te veel, ~ant in de jaren tussen 166 7 en 1671 kwam .. en \leer op de situatie van 1666 terugl Alleen de a antallen 12- en IS-ponders zijn t en opzichte van elkaar verwisseld, Het uiteindelijke totaal gewicht van de kanons k~am toen op ± 137 , 5 ton . De be~apening wa s voortdurend aan gewichtswijzigingen onderhevig. Zo " sprongen " er tijdens de Vierdaagse Zeeslag in 1&66 vijf 18 - ponders en een 12-ponder . He t vervangende gescnut zal ongetwijfeld andere gewichten hebben gehad, dan het verlor e n gegane. flet

beproeven

het ge schut.

A1vorens een konstabel een nieuw of onbekend kanon aan boord in gebruik nam, werd het eerst beproe f d. Net als bij de valproef van een anker. werd het kanon door ~id del van "proefsch ote n" e.treem belast. Als het daarna geen ge breken ver t oonde, de" werd het in dienst genotlen. De proef verliep als volgt: De eerste proef ge schiedde met één k ogel en een voor de beproe"i"g va~tgestelde hoeveelheid kru it voor he t te beproeven kaliber kano n. Bleef het kanon heel, dan volgde de tweede pro e f. De hoeveelheid kruit bleef gelijk. liet kanon werd nu met t\l ee ko gels geladen en IIfgevIlurd. Bleef het dan nog heel. dan \leTd het visueel en acoustisch gecontroleerd ; da t wil zeggen, he t werd goed bekeken en er werd flink me t een haIDer op geslagen. Leverde dit een be vr edil!end resultaat op, dan kon er redelijk veilig mee geschoten worden. Gaf het stuk echter een doffe klank en ~as de scheur zichtbaar, dan waS er iets mis . Maar dat hoefde n i et te betekenen dat het stuk afgekeurd werd. Men \lild e dan wel weten of de barst vsn bijvoorbeeld de ziel naar buiten of omgekeerd doorliep of dat het ~lechts een oppervlakkige sc heur wa~ . Hiertoe bond .. en enige vliezen uie het slacht afval rond het kanon ter plaatse van de scheur, laad de het kanon .. et oen hoeveelheid kruit, sloot de ~onding met een stevige houten prop en vuurde het kanon af. Ilad de e~plosie zich via de scheur op het vUes afgetekend, ja , dan wes hee echt onbruikbaa r en moest het omgesmolten worden. 75-12

De voo~ proefschote n Sebrulkte hoe,eelheden k r uit staan In he t hier volgende tabelletj e aongegeven : Kaliber 36

"" , 12

Atr:tema, Deel V, b lz. 717-720. De Jonie.

DO!el TT , 2e stuk , blz. 497.

Hoeveelheid kruit. 21 pond 15 pon d 10 po nd 9 pond 6 pond

Of deze bepro e vinBen werk elij k bijdro e g e n aa n de bet r ouwbaarheid van de ka nons . va l t Ui betwijf el e n. Als we ken n is nemen van de In Ai t z e ma gegeven Iijsr yan gesp r onlen ,esc h u t tij dens de Vle r daalse Zeeslag in juni 1666 :tien we . dat .on d" 6.629 stukken Beschut e r in totl.al 117 sp r onBen . F.en ver liespercents Be van 2i • t"n opzichte van het totaal. De ve rd eling van dil totaal verLies in .etalen en Ij~e r en geachut Is door het ontb r eken ,~ n voldo en de g e g"."n5 nie t eeer te achte r halen. .... el Is be k e nd. we.lke aanuilen vlln wel ke kalibers zijn g e llpron gen . lile r ee n overzicht: Kal.

Aan t. •

18 28

, , !3

, l'

Tv e e st ukk en ya n afwijkend kaliber, ke nne l1j k buit gemaakt ge~c h u t.

Opyallend is. da t van de t wee ~wlla r ste kal ibers aeen s tukken zijn gesprongen . Vr ijwe l ~eke r waren d i t bron~en stukke n. Tn 1673 sp rongen op h et scchlp " Gr o ening.,n ~ van lt .· Ad •• En no Doe d ellz . St a r , 28 ,on de I n tU l ani 60 stukken. Dit was e e n verlie s van Jo 47% ""0 de tot.ale bewapenlnar Hoeveel ~enSen hie r bij aan elBen zijde o~ kwa~ en , we r d neraens ver~eld. Ook "fer de hierbij onts t a ne mat e r iële ec hode werd niet Bespro k en, ma ar be ld e moeten aa n zienlijk z ijn ge wees t . Men krijgt wel eens de Indr uk. dat het aon!:.a) do,len e n gowo nd en door dit soort ongel ukk e n grote r was nan d oor het .. uur d e yfjand! Kennelij k hoorde dit bij hel risito van hel krijg sbe drijf en oond een he~ niet n od ,l s hle r oye r ap ar te cijfe r s te publiceren .

.,,0

De vare oorzaken YBn het sp r i n gen yan z oy eel geschut zijn niet .eer te acht e rhal en. De cijfe r s ge ven ec h ter we l een in"icht In de kvalite it va n h et Beschut . Di t ondanks het beproeve n en het tijde n s da,elljkae en sto r .scho te n k l einere verbruik 118n k r ult.

75-13

Brandt, blz. 19 .

•

"Ontrent dr ie of v ler .,y1en vDorb, Beyez;'er , by Fierley , op de kust van Eng el andt ge ko.,en , on t moette hy. e e n Engelsch Parlem e nts oorlogsschip, dat hy me t eenige eerschooten vereerde ; doch h e t stu k geschuts borst in v eele stu kk en , de geheele bak sprongh boven o p, e n ben e den doo r den over l oop he en, Een OIan werde door den slash gedoodt , een ander werden b eide beenen in stu k ke n geslagen , en v,r of zes geq uetst ." Met "hy" w"rd t bedoeld De Ruy t e r •

Uit de gewichten van geschut in de nog bestaande geschutlijsten e n d e aangegeven gewichten op [Dt nu toe gevonden geschut van gelijk k aliber e n dezel fde f llbri k llnt (het betreft hier dri e 12-ponders, gegoten door Arent v.d . Put) valt te constateren , dat de ge"chutgieters in de Zeventi end e Eeuw niet in staat waren een gestandaardiseerd eindproduct te make n . Zowel kog el sis loop waren TUWe gietstuk ke n , wel k e een te verwaarlozen nabewerk ing ondergin gen , Het gewichtaversch i l moet over het algemeen b ij de buitendi ameter v a n het kanon worden ge~ocht. De ~iel was me estal _rij nauwkeurig o p mas t g egoten , Van een bewerkingsto e sla g voor het glad uitbo r e n is nergens spraspr ak e en er zijn bij nog bestaand 17e Eeuws geschut geen duidelijke spore n vpn enige be.wer k ing ge vonden . I ndien de ziel vervormd was, dan werd deze hooguit met een primitieve boor wat uitgeschraapt . Ook de kogel kwam direct u it de gietIlal. De g lett ap werd verwi j derd en eve n tuele bramen o p de deeln ~ ad werden weggenomen , moer h ij onderging geen enk el e verd e re bewerking , Om deze onnauw keur i gheden op te ku nnen vangen werd de ~le1 ± 10; in diameter groter ge.got e n, dan de buitendiamet e r van de kogel. Rij ijzeren geschut was dit z el f s IS:t!

Van Yk, blz . 264.

Clae"z, blz. 9.

De theoretische bui tend ia meter van de kogel valt le bereke nen uit de vas t e k oliber gewichten van de ko gels , n .l. 36, 24, 18, 12 en 6 pond e n het s.g . van gietijzer 7 , 25. Uit deze th e oreti t ehe buitend1amet e r kan met behulp van de \n het boek van Cornelis van Yk " De Nederlandsch c Scheepsbouw konst " op bl~ . 264 ge seven meetkundia e constructie, de ~'i eld;a.,eter worden bepaald . Ook in het boekj e ui~ 1641, " Arith ., e~ r ische, e nde Geolletri,,,he Praktijck e der Bosschi e t e cije " geeft \"11e,. Claesz op bh:. <) e c n d ergelijk e cnnstruc t _ie "eer .

75-14

Opmetingen aan ge~ondeo geschoc bevestigen deze theor i eën en re Chtvaar di gen de hieronder s t aande benaderiogstabel: Kaliber

Po n d'ln

"" " 6

Kogel di"m .

'" '" '" '"80

llierb'i j ,"oeten diam e tertpie r anties neden vorden ingecalculeerd .

Ziel dia m.

'" 98

~an

1 Ol'" naar baven e n be -

De z e spe lj ng va n de kogel ten opzi c hte Va n de ~ielrli","ete r, " log t" of "speelens" genoe .. d , bevorderde te vens de be t ere verbranding van het k r u it . Door deze r ui mte tussen k ogel en ziel k on het niet anders, dan dat de koge l op ~ij n weg naar de mon ding va n het ka no n enig e ~o l en de wand van de z i el aa ns t ootte . Deze min of ~eer z i 8~za8 ve rlopende be v eging werd al i ng e leid , doordat de kogel ti j dens het laden met z ij n .. i dde l pu n t onde r d e de nkbeeldige har t lijn van de ziel lag . Th eor e tisch was dit de h~lve spelingrui ~ te . De tw e e touwpropp e n, v aart u s"en de kogel tijden s het lad e n werd o pgesloten, c entr e erde n de kog e l n i et in de ziel . De door de kog e l ge volgde zig ~ zag lij n r eso lteerde bij he t ve r Jaten van de mo pdi ng in e en z . g . " uitva a rtshoe k" . Dit wa s eep hoe k ten opzichte van de ha rt l ij n va p de ziel . Omdat de kogel een n iet t e voo r ~pellen we g door de ziel volgde , VIIS he t oo k ni et be ke pd waar de kog e l aanstoott e e n waar deze t e n opzichte van cl e mondingso mtrek het s tu k ve r l i et . In h et " Memora n du," voor den Je ug digen Zee~of f ic i er " ui t het jaa r 1859 st a at, da t de uit vaar t shoe k ge middeld 4 ",i n uten en 30 secon de n bedroeg . Oe spel .i n g was t oe n 4 toL 6 Olm ; ,"en sprak toen va n " s t r epen " een s peli n g , die ± 30% van die va n de 17e Eeuw bedroeg . De o i tvaartshoek te n t i jde va " " De Zev en Provi nci ë n " .. oet toen dan ook aanzienl i jk groter zijn ge ve e st . De conclusie u it he t voorafgaan d e ma g dan oo k zijn , da t e en koge l afgev uur d vsnu i t e e n k a n on zo nd er ric h tmidd e l e n , van a f een vo o rtdurend in beweging zij n d schi p, waa rvan het proj e cti e l een onbekende ui t ~ vaart~ h o ek he ef t , een minim"l ~ kans h8 d het vooraf be paa l d e ,I"e l t e tre f f en . Vol g e n s Chap ma n was na zorgvu l dig" .. " rIng de r ei k" i j d t e va n he t Zw e e d se geschut ~" z i jn lijd : 3ó- pon de r 24 - ponder 18- po nd e r 12~pa n der

6~ponder

678 me r e r 64 3 lI eter 362 me ter 3 48 me t er werd niet genoe md

15- 1 S

De invloe d v an de en totaal gewi cht.

Mate~iaal k euze ~

he t geschut

prijs

Het lIa teriaa! waaruit geschut Cen tijde van "De Zeven Provinciën " voo r leger een vlnot werd vervaard i gd, was giet ijzer of b~ons.

De rijd van het sOieedijzer en kanon waS dcfinitie[ voorbij. E~ werd nog ... el geëxpe rimenteerd toec t.g . "composi et " kllnons, maar een succes is dit nooit geworden . Dit ... aren u it meerdere materialen vervaardigde kanons, zoals er o . a . êên gevonden is bij het wrak van de " Batavla ". In principe waS het gevonden kanon van het klok wijs gegoten lype, speciaal voor het verschieten van schroot met een kl eine krUitlad i ng.

Het gietijzeren kanon werd veelal u i t het buitenland, hoofdzakel ijk Zweden , betrokken . Men noemd e dit geschut " gotelingen " of ge ... ooo ijzeren k anon . Het was relatief goedkoop, !laar had niet de kw aliteit van h et bronzen kanon . Het b ~ onzen kanon kostte 6 à 7 maal meer dan het was om een aantal redenen verre te prefereren. Ijzeren geschut ko stte i f 10 , 00 per 100 pond. Bronzen geschut kostte ± f iJ5 , 00 pe,. 100 pond . Het

bron~en

kanon k on -

hoewel het

soo~te!ij k

ijze~en ,

maa~

gewicht v a n brons

(8,8) hoger is dan van gietijzer (7,25) - lichter worden gego ten dan het ijzeren stuk, daa~ het ijzeren s tllk (OOI even sterk te ?ijn als het bronzen) uit "meerder spijs " moest worden gegoten . NaaSl het gewicht speelde ook het feit, dat het bronzen geschu t de kompassen niet beInvloedde en zij minder gevoelis waren voor co rro sie e en belangrij k e r ol . Corrosie

lii

ijzeren seschut.

Bij ijzeren gesch u t kwam het ... eleens voor, dat "ieh in de loop een zogenaamde " roestbank" had gevormd . Meestal k ... am dit door het l ekk en van de mondingprop . waardoor zee- en regen ... ater in de loop k onden doordringen . Werd een kanon dun over een lange tijd niet gebruikt of gEcontroleerd . dan "aS de k ans zeer groot , dat zich een fo~se roes r kors t vormde . Deze korst WaS ~oeil1j k te verwijderen . zoals uit het volgende blijkt .

Van der Tollen,

"li et Nieuwe Licht der Bossch.leterijc",

445 :

75-16

blz.

"IEn dan maek ik met wat Kurk of Werk het Laad gat digt toel dan soo giet ik Pis in ' t st uk tot dat de bank bedekt isl ende laten dat so 20 à 24 uuren daer in staenl en daer na soo maek ik het stuk van binnen wedero n1 droog/ ende dan geladen met een halve Lepel vol kruyt/ dat gedaen zijnde/ 500 set ik daer op een Hoed vol Keijen/ met een Prop daer op wel stijf aengeset/ ende losse dan alsoo het Stuk tot 2 à 3 mael toe/ tot dat de bank geheel weg is: Maer het ge beurt wel/ dat de roest-banken soo hart zyn / dat se uyt de stukken moeten geboort worden ." Geen halve maatregelen dus! Mocht het dan allemaal nog niet geholpen hebben, dan moest het kanon uitgeboord worden . Uit het hier voorgaande blijkt ook weer het voordeel van bronzen geschut , dat veel minder gevoelig was voor corrosie .

GEWICHTSVERSCHILLEN TUSSEN BRONZEN EN IJZEREN GESCHUT . Had men " De Zeven Provinci~n' l in plaats van bronzen met ijze ren geschut bewapend, dan zou het totaal gewicht van de bewa pening van de oorspronkelijke 137 , 5 ton met ± 25 tot 162 ton zijn opgelopen .

75 -1 7

Dit hoge ~ e t otaal gew i cht ~ou bijzonder ong unstig yoo ~ de diep gang en de s ta biliteit yan het schip zijn geweest. lie t e nige ,,~gu llen t o. nie t YOO ~ bTons te ki ezen WaS de hoge pT i j s .an het .aeeTlaat . Het geschutbToRS bestond IR principe uit 901 kope r en lOl tin . Geschutgie t ers deden soas wat 8eheimzlnn~a ooer hun . etallu ~ gtsc he re cep tuur , .anr ooer het "lge.,een kwpm de l age r i ng mct het hierboven ge no e mde overee n. Toe,oeginge n van lood . zin k e n andeTe "'etelen kw " .. en voor , .. aar kond e n oo k zijn oeroorza8kt door het gebruik van z . S ." aetrallIe ", over het plaeaeen koperafv al >'11" allerhande eard, Ook ou d of ges pro nl e n lesch ut werd foor dit doel _ersllol t en . waardoor de ju iste ve rh oudi ngen koper /ttn n08 al eens ve r t r oebeld e n. De kostprij s ooor de aa n.aak van het ges c hut la8 bijna gelij k. In bei de ae oa llen aoesten posi ti e f en Reastief .al l e n wo rd en aeaa akt. Oo~ de stoo kk osten waren gelij k. liet br on"en gesch ut was ooer he t al gelleen wat r ijke r aeo r n".entee r d , .aar dat. zal ~eker nlet de ko st e n e~~ r ee. hebben veThoogd. Sc he pen va n aanzi e n, du s aeco • .,ande e Td door de hooaste in rang , we~en o~er het aL ge.e en aahecl van bronzen ka nons voorzi e n. Oo k kwa me n lIeng-b e wapenlnaen ya n gle tj jzer en brons voor . Opv allend i s h ~e rblj, dat he t ?wa r e geschu t (de 24- en de 36ponder s ) alleen J n bron s we r den vervaardigd. de h iero nde~ l i gsende ka l ibe rs In zowel Ijzer als brons .

VerRel i1 ki ns sta be 1. Ho ll.ands-Enae Is seschu t.

, 11,

6-ponder

•

••

Ho llands pond _ 494 enaels pon d _ 454 Uit deze t abel bl ij kt dIt het Ena" ise geschut oan aellj k kaltber als het Hollandse een l ich t e r e kogel afvuurde. Het ye r schil tuSSen het zwaS r Ste Enge lse en het zwaars t e Hol l an dse kaliber bedr oea 2,6 pond _ 1.284 sra • .

15-18

Vergelijken we de totllle vuurkracht van "De Zeven Provinciën" ~et een Engels $thip vlln 80 stukken, bijv. The Setond Rate "Loyal London", dan ~ien wij het volgende: "Lor at London" ( in Hollandse ponden

, ,,,

2ó 28

csnon of demi canon culverin demi culverin

38, b 29.4 16,5 8,3

•

ponden • 849.2 ponden • \ I7•b pooden • 429,po oden • 232,4 Totaal: 1.628.2

gra.,) . ponden ponden ponden eonden ponden • 804,33

"De Zeven Provinciën" (geschutopstel l ing ols in 1666) .

"I' ló

2ó

, , , , ,

36-ponder 24-ponder 18-pooder 12-ponder 6-ponder

•

'"I" '"

• • •

Totaal :

ISO

I . 368

ponden ponden pond e n ponden eonden ponden • 675,79

Oe vuurkracht van "De Zeven Provinciën" lag dus : loger per s alvo d"n van de "Loylll London ".

128,54 kg

Een en ander zegt nog niets ove r de werkelijke vuurkracht, Ook de vuursnelhe i d . die door een betere trai ning over het alge .. een bij de Hollandse schepen hoger lag, speelde een belangrij ke rol tijdens een gevecht . De oge nschijnlijke winst in vuurkracht van de Eng e lse schepen werd veelsl teniet gedaan door hun mindere stabiliteit, waardoor het zware geschut op de overloop reeds bij een lichte bries opbrui kb sar we~d.

In plaats .an dat het ge sc hut naar zijn aantal pop deo we~d verpoemd, gebrui k te ~en ook wet de volgende bena~lngen:

48 ponder 36-ponder 24-ponder 18-eonder l2-ponder 6-ponder

hele kartouw driekwart kartouw halve kar touw 18-ponde r· kwart kartouw schtste kartouw of fa! kon et

Al l een de 18- ponder bleef 18-popder neten!

75-19

HET VERVAARDIGEN VAN GESCnUT. net gieten van een kanon gescbiedde volgens een gecompliceerd proces, dat valt te vergelijken .. et het gieten ,·an een kerkklok. Oe toege pas te wer kwij.,e kon 2'owel voor ijzeren als bronzen geschut worden gebruikt. Teder kanon was een unie" .. . da~r er per gie~in8 - doo r het Ye.r Loren g~an van de giet~al - s lechts één kon worden gegoten . a.e.r het algemeen ,,,.r,,n de bronzen kanons wat rijker gedecoreerd. Op dit geschut vindt men oVer he t algemeen ook de meeste informatie over de eige naar. het gi et jaar, het gewicht en de gieterij . liet productieproces. Allereerst werd rond "en rond" houten kern met behulp van gevlochten stro, vormzand en .. est een "moeder- of .positief.,al" van he t kanon - zonder de stootbodem. tappen . do l fijnen en sierbanden - gem~akt. Wel wa ren reeds , door middel yan een schraapmal , de verhoogde banden op de basismal v~n het kanon aa ng ebracht . Als deze hootdvorm gereed was, werden uit wa S gemaakte dolfiJnen en sierbanden , cartouche en c~chet en eventuele verdere belet:tering op ~e "al aangebr~cht (volgens het verloren-wasof cire-perdue-pTocédé). Oo k de tappen werden geOlonteer,J . Uiteindelij k ontstond zo een precieze vorm van he t te gieten kanon , echter nog steeds zonder stoot bodem. Nu werd rond dit stuk .. oederm~1 uit gie t zand en klei de gietvorm aangebracht . Deze werd a~n de buitenzijde met ijzeren rIngen en staven vers terkt . Als de gietm~l yoldoende waS opgedroogd. dan werd de houten kern uit de m oeder~al getro kk en . het stro , dat om de houten kern zat, verwijderd en daarna werden ~lle uit k lei en mest bestaande delen uit het binnenste van de gietmal weggehaald. Uiteindelijk ... erd de gie t .,al warm gestookt, waardoor alle ui t WaS gemaakte orn~menten uit de mal werden gesOlulten. Aan de gietmal was aan de mondingzijde van het kanon een giet~ond gemaakt. De mal werd nu liet deze monding naar boven verticaal op een co ntramal van de stootbodem geplaatst. Dit geheel werd nu verder met ijzeren strippen vers ter k t . De cont ramal yan de stootbodem werd ook volgens de verlorenwas-methode vervaardigd . De gietmal was nu, wat het exterieur van het kanon betreft, gereed en bevatte hiervan een exacte contravor~. In de uit luch~ bestaande positiefvorm van het k anon werd nu de - uit klei en zand bestaande - kern voor de ziel van het kanon zuiver concentrisch opgehangen . Deze kern werd aan de onderzijde gecen t reerd en ondersteund door het zogenaamde ~kroonstuk", een ring. die precies om de kern paste met drie of ~eer verbindingsstaafjes naar de buitenko"t Vall de gietmeI.

75-20

Na een arondige re inigin g en droging vOs nu do a iet~al gereed om te wor den gevuld ~et vloeib aar bro ns of ij~ e r . Bij het gioten yan een b r onzen kanon ~Oe $t ~en e r op letten, dat de brons.ossH zo heet vas, dst het borrelde , op dat e r geen stheidi ng do or het soorte l ijk lewieht tuS Sen het koper en hel t in kon ontstsen. De ~.l we r d tot Juist boven de .onding yan het kanon yol leaoten , WoarnS het aehee l kon afkoelen. Dit kon .o~8 wel eniRe dORen duren . Een .. ool "f Bek {]el~ k on d e giee mst voordch till worden ontmanteld. Als ook de ornamenten woren gereinigd en do aletkern u it de ziel was verwijderd , verd het ntellve konnn vnor het eerSl Beschouwd op eventue l e geh r eken, Voorat de >: i el , hec gat vaar het o l le.oal 011 gi n s, wo r d - vaor moge l ijk - .et sp i egels en kros.ers aetnapectee r d op aletlal len en a ndere ongerechtigheden. Teve ns werd de dia.e t or over de lehele lengte en de lineaire vara ge contr6l e erd. Bleek het gietstu k in orde te zijn , dan v erd heL verder a fa e verkt, d . w.z. het zundgat g eboord en de rUiten vlln de giet . o nd 8fg ezaa Sd . Mil en ig laatste poet $ ve rk , va. he t kanon dan uitei ndelijk ge r eed. ~adat het kanon aan boo r d wal! geb r ach t , werd he t op een opgetuigd rolp a a r d gelegd en kon de kanata be l .e t het bepro even heg I nllon .

Giettechn i l!ch gezien .roeg de vorM,ev;ng van een kanon81oop bij woo r baat oa proble~en. Op .ee r de r e plaatsen varen de overaange n, wan relatief dunne gedeelten .an het lietstu k naar zvare delen, vrij abrup t . Vooral bij he t z . g. ~tappens t uk" en de ""tootbodell ~ .ond lie R moterioalopeenhopinaen, die 011 probleaen vroegen als "laken Kaainsluitingen. Vooral tijdens het a fk oelen - en zeker ata dit ae f orceerd ae baurde - ontstondelI Ln die OIl,a'll1a .aak de i nle idende toaarscheutjes , d ie al direct bij het beproe,en yen het ta non of later uiteindelijk het uitee n ba r sten tot gevolg bad . De gevoonte van so.alge gie t ers 0& Ijzeren yerst. rkln ,en In het ~Ietstu k a a n te brengen, was uiteraard ook funes t yoor de sterkte . Brons hecht zich niet aan ijzer en doo r kr ill P rammelde hot los in het gietatuk .

75- 21

BUSKRUIT.

tndusr 1e .

De voortdurende behoefte asn grote hoev e elheden goed en be t r ouw baar busk ruit voor vloo t, leger en koopyaardij , ."",k te een grote, goe d funct·ionerende k ruitind us trie noodzakeltjk . Verspreid over de Republiek waren vele , ~eest particuliere , " k .uitmolens" in bedrijf . Na enlge e .nst ige ongelukken met k ruit - h ierbij valt te denken nan de geweldige " I plosle van 90 .000 pond buskruit, die in 1654 cen groot deel van de stad Delft in puin legde - werden de molens buit e n de steden bij voorkeur ean een vaarweter gesitueerd . Voor het vervoer van kruit gaf me n de voor keur aan vervoer ov er water. Oe vaak zeer gret e hoeveelheden zouden bij vervo er over de weg , vaak door bebouwde ko mmen van steden en dorp en, een te groot risico opleveren . Aan de Schie te Delft is n08 een goed voorbeeld van een krutt molen complex te zien. Over het algemeen be stond zo'n compie. uit een windmolen me t stamp- of rolmaalwerk en enige schuren .oo r ops1ag vAn de ingrediënten en het drogen en korrelen van het kruit. De opslag van kruit gebeurde in houten of stenen loodsen , mees tal omgeven door hoge aarden wallen . Ket kru it op zich was in vaatjes verpakt, om het tegen invloeden van buItenaf, vooral vocht, te beschermen .

Grondstoffen.

Het in de Zeventiende Eeuw gebruikte zwarte buskruit bestond uit een mengsel van 10% zwavel, 75 % salpeter (kalium-nitr aa t) en 15% gezuiverde houtskool. De bestanddelen ~wavel en salpeter waTen i n de Republiek nie t voorhanden en moest en geimporteerd worden . Z.. avet kwam overwegend uit Spanje en Italie, terwijl salpeteruit Zwitser land, Pru i sen, Rusland en het Verre Oosten werd aangevoerd . SaIpeter was het meesl k ostbare bestanddeel van buskruit. Houtskool werd in eigen land uit zachte houtsoorten als popu liere - en wilgehout gebrand . VoorWAarde was , dat her zo min mogelijk ongerechtigheden bevat ~ e .

Fsbrlcsge.

In her kort kwem de fabricag e hier op neer: Nadat de grondstoffen ven alle ver·ontreinigingen waren ont~ daan, werden zij ~e er fijn ve r llalen, waarna zij onder toevoeging van water i n de juiste verhouding innig met elkaor wer den vermen gd . De ~evormde kruitkoeken werden verpoederd en daarna weer met behu l p van een "korrel!'eef" tet k orrels gedraald. Deze korrels werden goed uitgestoft en geglansd. liet eindproduc t was een blauw/zwarte glanzende korr el van 4 à 5 mrn doorsnede. De e%plosieye kracht van dit gekorrelde k ruit lag aanzie nli j k hoger, dan die van kru i tpoeder .

Kracht.

Uit onderzoekingen is gebleken . dat bij een explosieve o n Lbrandin~ van buskruit het volume van de hoeveelheid kr uit 4.00D ~ 4.50D maal vermeerderde .

75~22

Kru l t da .. p.

H1er1;l1j k WBmen gewe'ldige hoeveelheden k r ui t da mp vrij. Per slllvo, met a l h et geSChut van "D e Zeve n Provinciën ", kan dit geschat worden op ± 2.000 m'! Hiervan verdwee n het meest e In de buitenlucht. ren d eel kwam in de i nwendige ruimte van he t schip terecht .

Ver pakki og .

Het kruit werd, nadat het intens was gedroogd, in vaatjes verpakt. De~e , o vC r het alge .. een eikehouten vaa tjes , wa,.e" zeer dicht gedreven en met een grote hoeveelheid wilgetenen hoepels omsloten . De inhoud van de vaatjes , z oals we nu u it de vrachtbrief van de bevoorradingsgaljoot de "R ode Leeu(w)" weten, was honderd pond , dus ongeveer 50 k g . In deze handzame verpakk i ng werd het kru it in gro t e hoeveelheden bij de vloot op de rede of in .o lle zee a fg el everd . De admiraa l verdee ld e het krui t nallr behoefte over de schepen. Iedere Admi r aliteit bevoorraadde zijn eig en schepen! De vrachtbrief van de "Rode Lee u(w)" spree k t over: "D uijsent en tachtentigh vaetjes busc ru ijt ijder van hondert pont. maeckt sa me n hondert duijsent e n ac ht dui jsen t pond en netto." Di~ wa s ongeveer vier en vijftig to n k ruit in één transport! Voldoende om enige schepe n van het groo t ste charter volledig t e bevoorraden. Zie hierover het Journaal va n L t . - A d ~ iraal De Ru yter van M n dag de 2e juni 1673 . flij sc hr ijft : "Wij nllIDen pa rtij wa te r ov er en ooc k eenijge behoeften en 4000 pont buscr u ijl en verdeelde soo 40 . 000 pont onder ' s La n ts schepen uit de Maae."

Kruitvoorrood .

Een sch i. p als " De Zeven Provinciën " had ge ., i dde l d 46 . 000 pond (23 . 000 kg) buskruit aan boord. Hoeveel scho t en hiermee ko n den wor den gegev en . va l t niet precies na te gasn . Ee n en ande r i s afha nk elij k von he t gebruik .an de kanon s en wol k soort sc hote n werd gegeven. Naa st he t hiervoor r eeds genoemde "pro ef s"hot" kende .. en nog de "dagelijkse of eerschote n" en de " S t ormscho t e n". Het k ruitverbrui k bi j dit soort schOlen wa s a l s volgt: Daseli jk se o f eer schoten

KrUltverbruik.

Kali ber

Aantal

20nden en o nsen) .

Hoeveelheid

Totaal per s a lvo 693 pond.

75-23

Mer ""erschoten" werdlm de saluutschoten bedoeld . Onder de "dagelijkse schoten" vielen ook de schoten, welke tijdens de e.cercitie's met geschut werden gegeven. Vervolgens kende men de zogenaamde "stormschoten", Dit waren de schoten, die tijdens het gevecht of het "slaan" werden gebrui k t. Mer kw aardigerwijze werd hierbij het minste k ruit verbruikt. Een dUidelijke verklaring hieryoor is niet te vinden . Storm schoten (in ponden [aliber

Aantal kanons

"18 12 6

Eén p<>nd •

I2 16 I' 12

" '"

ons e n).

Hoeveelheid per schot

Hoeveelheid totaal

157 P • 8 o. I" P • I" P • p• 8 o. P• 8 o .

2 o. 6 o. 8 o.

9 • P• 7 P•

3 P • JO o.

3 P • 12 o. Totaal gra," •

saho

'" ".

16 onsen

" 377

pond & 8 ons .

30 , 9 gram .

Als wij nu he~ verbruik aan st<>rmsch<> t en aanh<>uden en delen dit op de vo<>rraad van 46.000 pond kruit, dan kon men ~ 80 sc hoten per kanon afvuren . Dit houd in dat, als het schip niet tu ssentijds bevoorraad was, "De Zeven Provinciën " tijdens de Vierdaagse Zeeslag van II tOt en met 14 juni 1666 niet meer dan 19 à 20 schoren, per kanon per dag , heeft afgevuurd. Bij ~roefnemin8en me t geschut, die in opdracht van Prins Mau rits OlP het strand van Scheveningen zijn gehouden bleek,. dat een te grote hoeveelheid kruit het sc hot zeer slecht he1nvloedde. VOloral het niet verbrllndde kruit schijnt de k racht van het schot hebben dOlen S~oren. Kruittransport

". boord ,

net kruit werd bij voork eur via een van de geschutpoorten Van de konst abel kamer, op de OlverloOlP, binnenboord gebracht. Dit k lln op zee Olf op de rede natuurlijk alleen onder gunstige weersDmst and ig heden. rn de kDnstabelkamer Waren alle vOOlrzorgsmaatregelen geno~en Dm het krui t, langs de kor tste weg , ZD veilig mogelij k in de kruitkamer op te bergen. Langs de route die het kruit vOllgde, wa r en kruitzeilen op dek gelegd en harige kleden opgehangen, om iedere vorm van von kvormi ng in de k iem te SmDren . Oat men zeer voorzichtig met het krui~ omging. hoeft geen verder betoog. Alleen de konstabels en hun assistenten mochten met ee n speciaal seconstrueerde lantaarn 1n het kruitmagazi jn afdalen.

75-2~

Salvo 's. Il1cr volgt een berekening van het aantal salvo's. dat de " Ze yen ProvinciĂŤn" - .. et een k.u i t lading vlln 44.000 pond - "'ct

a l Lijn geschut kon geven. Zie : Mr.

M.e.

de Jo nge, Geschiedenis van het Nederlands ehe tw eede deel, tl/eede stuk, blz . 60, notitie aan onderzijde vsn de bladz ijde . Zee"e~en ,

Jonge , Deel U , Ze stu k.

"De Ruyter berekent In een' zijner brieve n , voor zijn Ad .. iTsslssenip De Ze~eo Provtncien, 44000 pond noodig kru id te hebben. Voor elk schot ven 36-ponder 15 pond , van een 18-ponder 7 pond, vs n een 12- ponder 5;- pond en van een 6-ponder 3t pond ." Deze brief is waarschijnlijk in 1667 gesc hr even toen de "Zeven Provi n ciĂŤn" niet wet 24 -p onders was be,,"pend. In di t geval is het verbruik per salvo als volgt : I( alibe~

12 6

Aantal kanons 28

Hoeveelheid pB~ schot

" ". 7

'" ,. " !: ,o. 126

n! 'H

Hoeveelheid totaal 77

salvo 707 pond

8 ons.

In 1666 , mel een mix van 36- en 24-ponde~s, is het sa l vo op de gesch u tove~loop als volgt :

ve~b~uik

Totaal

pe~

I(alib,,~

36 24 18 I2 6

Aa n t al kenona 12 16 I, 12

Hoe veelheid per schot I5

,. , ,. 'J ,;:. 7

8 o.

selvo 572 pond

Dit betekent, dat in 1667 in totaal : 44 . 000 konden worden afgegeven en in 1666 , 44 . 000

75-24a

,. " ,;:. 66

Totaal

Hoeveelhejd totaal 180 p. I"

8 onS.

707 _ 62 salvo's 572 _ 77 aa l.o' ".

Dus nog .tnder dan in de

~abel

op blz . 74-24 s taat aangegeven !

80 schoten per k a no n af t e kunnen vuren , had .en in 1666 80 1 572 pond _ 45 . 760 pond bus kru it du s : nodig! Ket Yersehtl hie ri n z it hoofdzakelij k in de yerschillende kr uitlad inge n per kanon per ka liber, uitgaande yan z . g . " s t or.aeho ten " .

-.- .-.-. -.-

75-24b

Sp.,cieIe hnu,e r n.

Dez., koperen lantaarn had aan de onderzijde een open waterreseryoir, vaarin o ngeveer 5 t. wate r stond. In het .. tdden h ier van a~ond de kaara. Eye n tueel van de pit afvallende gloeiende deeltjes yj.,l"n in he~ water. Ook hield dit water de lantaarn koel. AI het ge r eedschap of "ater ianl , dot • .,t h.,t kru lt In aanraking kwa. , .oest yan bijv . hout, koper of leer yervaard l gd ~ i jn 011 led are mogelij k heid yBn Yon k vor~in8 te voo r kallen .

Specleal schoelse I .

!lel was ve rb ode n 011 .. et 8el/o"" .. c h oe n e n in de krultk a ll e r te koeen . !li e r.oor waren vi Iten slo f fen voorgeschre.en. Ook bij • . riemen lie t ijzeren gespen varen ten str.,ngst e verboden. De Arlikelbrief no. XLV II I van de Staten-Gene r aal yan 4 aU&UStu .. 1664 zegt hie r over: "Nle.and en sal he. onde r Vinden eenich geschut te schieten, te hant e r en, noch In de kruytksmer te ko.en, dan alleeneIIJcken den constapel ende s l aulcke busschiete r a als hen Lol he!!rluyde r h ulpen Shegeven Bul l en zijn, op pene van drlemael onder de kiel ,eL rocken te vorden ende we r beurte van een maent solts . "

Cont r (;le.

liet kruit, dat niet direct in kardoezen afileyuld kon worden en uok het fijne z.g. ".eel k ruit" , moes t dagelijks op vochtlghold worde n gecontr6 1 eerd on gekeerd . Door het Stsll pe n en [rillen va o het schip ha d he~ onge korre l de k rult de ne igin!! "uit te ~skken " , d .v. z . de zware delen zakten nssr onder , waardoor het krult instabiel kon worden . liet krult werd ook voortdurend door de konstabel op ~1I~enst.l llnll en kracht onder~ocht . De kruit kame r vas diep in het achterschip geSitueerd en was geheel .et hout gedubbeld o( .et roodkoperplaDt bealagen. De vloer WDS bove n h e t kols em ,elegen o. te zor&en, dat bij ove rvloedi ge lekkase het kruit niet direct nat ken worden. Er waS alec hta één toe,anS, die yanult de konatabelka~er te t ~n de kruitkamer afdaalde . Op deze wijze kon de ktu l tyoorrasd op e e n eenvoudige .anler worden ,econ t röleerd e n bswaakt,

Verpakking in kardoe zen .

In opdracht v~ n de Ad .. iralLtelt moest he t aangcveerd e krult zo snel mogeli jk na a""kOJilDt In kur~oezen ... orden verpbkt, d:le op hun beur~ weer in de kBrdosskisten yerpa k t moeaten word nn. Waren deze vol , dan .oes~nn de lege k ruitvaten voor dJt doel worden &ebruikt , hetgeen een onaco n o.ische methode van opslns wna, daar er manr enkele kardoezen in een vaatje pasten . Een "kardoes ~ wa a een stevig , cy l ind r isch ge~or.d zakje, vaarin een hoevee l heid krult vaS verpakt. ln de Zeventiende Reuw verden deze . eestal ge.aakt van zo,enan.d "kardoespapi e r ".

75-25

O.BLOM lAve.cknrid 20 1441 XN PURMEREND

•• u . . . . _ .

• • •

•

"wor .. '& ...,..,..'

--'. -'. •

,"•

...........

• ' ''G ............ ...,""' ....

........ "

I. I

• • • •

,",_""U

Haterlaa 1 â&#x20AC;˘

Di t ka rd oespapier was een dikke , I ri js/blauwe papiersoort van toppen ,epuakt , Wij kennen dit papier zo goed, oadet Admiraal De Ruyter h et als omslail yoor ~ij" journaalll g e bruikte , welke nu nOB in hel Rij ksarchief te Den lIa8g wo,den bewaerd. Zoa ls uit de vrachtbrief van de bevoorra ding sls lj oo t de "Roode leeu" blijkt, verd het papier In "delle n" ii 4 80 vel aallgo1e."rd. De aflletllll"o yall een vel staan lIe r gella aanlele.,,".

Vooratel tot gebruik van and e r ,"plerlu! .

Op 3 juli 1665 verd aan de CecOlllliltee r de Raden .an de Staten van Holland voo r gesteld all , in plaot!l van kardoespapier, Z.I. "francijn" of vel perkaaent voor kardoezen te gaan Bebrui k en . Dit verd echler niet Op8evolSd. WIJ zien , dat in 1673 nog s teeds popieT werd gebruikt . Zoals reeds ee r der opgemerkt, ~ad het kardo espapier de nare elgenscbap om niet geheel te verbrBndcn. Dit .. na in a fge sl<>te" ruimtes , zoals Ban boord van een achip , bijzonder le.aarlijk. De kardoezen verden aan boord , onder leiding yan de konstabel of een va n zijn konstabeillaata, doo r het !lcheepayolk veryaardigd . De Bflletinien v an een kardoell werd bepaald door de noeyeelheld krUit, die voor een bepBald knliber kanon en een bepaald pro Jectiel WBa .ere1st . Met behulp van houten .. allen, werden zij op de juiste afmetingen gelIBlIkt en .,e t speciaal "kardoesgaren" asn elkaar genaaid. Voo r " cloc k .. 1Jze" Btukken .. erden conische kardoel'en gellaakt.

Van der Tollen, b Lz. 399.

"F.nde vanneer hij Zijn KBrdoesen sset vullen / zoo doet hij 5 I 6 i 7 Tonnen kruijt te lelijk In een croo t e Tobbe / dae r bet [ r" ijtEeil onde r gehnelt is / o. te zien ol alle de Tonnen Boe t en van eender kruljt zijn I ende zoo ae n dan beVind dat tusschen de eene en de andere Tonne Bos krui jt verscheel ia / EOO doet men die twee of me er zoor te van krui jt onder 111alkanderen I ende ook weL niet; moet ook 80ede zors dragen I dat zoo lang hij 1n 't vullen van ' t kru ij t doende is / alle de brandende L on~en en Toebaks pijpen I binnen Scheep. Boo rt uiJt gedaen wo rd en I e n de a lll hij se 8c vult I ende ijder .et zijn NOllbe r Me.erkt heeft / 90 0 doel hij de!lelve l n de (ruijt-tonnen of Killten I (die liet lee re Huijden aoeten bedekt zijn) ende .. el geaorteert bij haer NOllbers I al s aede d e Kordoesen die .et hel oudste kruijt Bevult zijnl boven i n d e kisten / op dal des el .~ in a lderhaeate des noot zijnde I moson eerst en "el pe~ ge bragt vorden; Doer nll doet hij het kru1j t in de Kruijt-k omer heel lao; .. cs I om sc hoot Yri.j te ~ijn / zoo verre als ' t ",ogelijk is / ende dan overdekt in het zel ve liet het J( ru l Jt-ze;jl en Scha ep s Vellen :" Van der To l lon zest verder:

75 -2(>

"niJ" mo et ook het Luij k van de Kruijt-kame. I na dat dezelve " el toegesloten is I ," ct een atuk Plat-loot gehe e l overdekken." ..

Met "h ij"

w o~dt

hier bedoeld de konstab el .

De exacte hoeveelheid kru it werd met een koperen weegs~haal of k ruitmaat afgemet e n en met cen trecht e r in het kardoeszakj e afgc~uld.

51 ui te n.

Dit werd d,,~rna zorgvuldig dicht gebonden. net m"cht nu nergens " le kk en ". Was de kardoes goedgekeurd, dan werd hij ln een z.g. "ka rdoes kis t " opgeborg e n . De konstabels kenden, door beproevi.ng van iede. k onon en voor leder projectie!. de juiste hoeveelheid k r u it .

Kardoeskokers.

Voor het vervoer van de kardoezen waren houten of koperen kar doeskokers be s chi kba ar . liet is niet aannemelijk, dat deze koker s , die in de konstabelkamer in speciaal daarvoor gemaak~e rekken tegen het schot van de~e kamer gereed s t onden , oo k in oorlogstijd van kard oezen "aren voorzien . Een ~o grote hoeveelheid krult op een zo kw e[sba~e plaats opslaan , zou gelij k staan aan zelfmoord.

Sal uu t-

Ook voor saluu ts choten , die ,'eelal in flinke hoeveelheden werden gelost , moesten voortdurend kardoe~en voor direct gebruik gereed 1 igge n. Het niet snel beantwoorden van saluutschoten van schepen van andere natles werd als een ernstige belediging opgevat e n kon ~ot grote politieke rellen en zelfs oorlog leiden.

s~hOte n.

Op ver~oek van de Admiralit e it moesten de hoeveelheden kruit voor deze saluutschoten zo kl ein mogelij k worden gehourl en en bij voorkeur met het klein kalib er kanon wo~den gegeven. P.erbetoon waS prima, maar het mo e st niet te veel kosten! Pa mflet Staten-Generaal , 27 juli 1665 , no. 12169 .1 52 ; Ilo . XXII . "Sullen mede tol behoorlicke mesnagie van ' s Lants kruyt en 0'" ' taelye niet onnutt e lick te yerquisten , geen eer s chooten mogen werden ghedacn als uyt het schip va n het opperhooCt, onder wat pretext s u ic l sourle [logen zij n, selfs ooc k niet ondcr den titul van het canon af te moeten blasen : op p"ene van d ' eerste reys ove. yeder schoot XXV guldens te verbeuren, de tweede reys dubbelt ende voor de derde rers effective gede portee.t te worden van hare functiĂŤn ende bedieningen . "

Ko e l en van het at uk .

Na 7 Ă 8 scho t cfi moest de zi e l met een natte "isser van schapevacht wo.den uitgewist om hot s tuk te koe len. Ook het afgezette k ru itslijm in de ziel kon dan worden los ge"eekt. Er mocht natuu.lijk gec n water in het kanon achterblijven. De loop moest uite i ndclijk van binnen droog zijn. Een "warm" kan"" schoot verder dan een koud !

75-27

Afblazen, reinigen.

Als een dit met Door de van het

kanon met een z.g . "kruitslijm" was vervuild. dan werd een flinke hoeveelheid los kruit "afgeblazen". explosie werd het vastzittende kruitslijm uit de ziel kanon geblazen.

Hoogstwaarschijnlijk wordt op het schilderij van Van de Velde,

"Het Kanonschot" (in het Rijksmuseum te Amsterdam), een kanon afgeblazen. De voor gevechtshandelingen benodigde kardoezen stonden niet alleen in de kruitkamer, maar ook in de zogenaamde "loopgraven" opgeslagen.

Loopgraven.

Dez~ "loopgraven" waren in de zijde van het schip, op het koe-

brugdek, afgeschermde gangen. Deze bevonden zich onder de waterlijn.

In deze ruimte kropen jongens en timmerlieden tijdens het gevecht rond, om eventuele schade van schoten onder de waterlijn provisorisch te kunnen herstellen . Hier stonden de kardoeskisten opgesteld, van waaruit het geschut op de hoger gelegen dekken van kardoezen werden voorzien. Kardoezen werden altijd in "kardoeskokers" vervoerd. Deze kokers waren van hout of koperplaat gemaakt en konden aan een touwen handvat worden gedragen . Iedere koker droeg een Romeins cijfer, overeenkomstig met het kaliber van de betreffende kardoes . Betrouwbare mannen reikten via de luiken in de geschutoverloop de kardoezen aan de stuksbemanning uit. Soms waren in deze luiken kleine klepjes gemaakt voor dit doel. Smeulende resten in kardoeskokers

Controle op

kisten.

Alle naar de kruitkamer geretourneerde kardoeskokers en kisten moesten terdege op smeulende resten va n touwproppen , kardoezen, etc. worden gecontroleerd, voordat zij naar beneden werden door doorgegeven om opnieuw gevuld te worden. De reden zal u volkomen duidelijk zijn!

75-28

TIl:A1fSCRJPT J E VAN DE VRACItT8RlEF, -tn hsndschrlft . un de bevoorradinis,aljoot de "Rood e Leeu ", juni 1666, zoals deze . oorko .. t In het Rijksarchier te 's Gra.enhase: onder: Colloctle De Ruy t e r no. 3 . "Ick onder,et. Sc hipper op het schip de Roode Lee .. beken ne ontfa n,en te hebben uijt handen vande Commljs Pieter Gl i llsz door ordre 'snde Kr. Com.ljs Franco Gr asw i ncke l des .. onderstaende a •• unille als te w e [en~; 50 250 500 500 500

'"2"

I""oten bOllts d. " " d. " "

d. d. do do

" "

pond

1250 2500 2600 2500 1250 1250 600

" n " 8

" "

• pond

d.d. "" ""n

2" cOIels d.

d.do

do do

" "

pond

18 8 6

•2 po nd

"End e noch duljsent en tachtnnt!ch .aetje,. buscruijt Ijder van hond e r t pont .aeckt ssmen honde r t dulJ sent en acht dUijsent ponden netto .. et noch";

"lOl

20 25 200 500 50 500

acht

halre kloede" r i emen kardoU$papler zeSge 29~ s t uc stren,e" zeijlga ren pond c ardou s gsr e n lIaeljrt n 8 en kard ousnae ld ell eisen pond lonten sljnde IJ bossen gesortee r de mallen tot de co,e l s Schiedam .. 1 Junlj 1666. Jscob ...... ?

Totaal gewicht .an de ladl n, " .... unIti e Kru I t Rest g"schat

;

" "

162.900 pond 106 . 000 pond 1. 000 pond

Totaal I•

291 . 900 pond 145 . 950 kilo

Tot~al

.. i

75-29

146 ton led In, ~ ---

...........

IfUIHTlE.

Bewape nina·

De s tuk sco ... an dllnt kon, a Ch ank eU jk. van het doe l . kle~en u it een aantal ,"nonen p~ojecttel .. n. lIi j voorbe eld lied hij de r onde koge l voo~ ge r ic ht e "cho t e n, de k e tting- o f 8chuifkogel yoo r he~ "ern1e1en .on d e vljondelljke t uig a g e en de sc hr eo t~ lI k of ka~Letskogel tegen h .. t viJondel ij k e per s ooeel lot zijn beschikki ng. De In voorraa d g .. houden soort en werd e n doo~ d e hoofdkonetab e l be paald. Hij had oo k het. onder z i jn be heer stll and e Sellchut , m e~ de Ju.ls te hoev .. e lh e d e n kr ult per soor t ammunitie bep r oefd en doo r d e~ ~ pro~{s cho ten wis t hi j dus . aan wel ke ei sen de pr ojec t i elen Iloeste n voldoen . Ook h e t behee ~ en de o pslag va n d .. . unitie Vielen o n de~ de .e rant woo r ding vall d .. ko nstabe l .

HaS51e-

Het mees t geb r u1 kte en !OOr 1I1le kallon s (behalve de klokw1jE" 6-ponde~s) be schikbar e p r ojectie l, was de bol.or.lge .aas l e . e 8 1 ~tl j ~ er e D kogel. Van alle beschi k ba ~e p r ojecti .. l .. n k on deze . voo r al door djn lon5 t 11e yo ~ . , vol u .... en lewicht".e r houding . he t zulve r at en het v e r st worden le8choten . net doorboren va" e .. ~ zestls cent ime ter di kk e . "Bsslef ei k e n sc h e epswand me t e e n sc hot van niet. al te grote afstend , hoorde tot de moge lijkh e d en en kon een Ylja ndelijke bodem flin k in d e problemen brengen. Voor al de zware 24- en 36 - pondets. op de geschutoverloop , kond en .... t z . g . " waterpas "-scho ten srote yernieling .. n aanr i chte n.

••

~ ond e

koael .

Febr! clla e •

De k og .. ls we r de n i n kle illllilen Reg oten . Na het gieten werden ~ij yan e ventuele b r aIOen en de liettap on tda an • • aar onderainaen Reen verde r e bewe rk inl. Doo r o n zui Ye~e 81etllllll"l1 en on8e l iJ ke k ri.p na het afkoelen, wa~en de kog el s niet zuive r r o nd va n .orm. Al le k08ela lIoeaten dan ook eet beh ulp van ee n kogel .. al o f kai lber.llll t op hun lIaat en 'o r ll worden gecontr6lee r d.

Cont ~ö 1...

Ook het gewicht w.. rd ge c o n trö l .. erd , o .. d~t ~et h et gia t ijzer no gal eens we~d gekno eid . SO ll a werden goedkope toe llial.at e r \a len toege voegd . Mo,,""t en de ko g e ls voor langere t ijd worden gecon Bo rV l>e rd. dan werd e n zij in hete tee r ondergedo llp eld . Aan boor d waren altijd enig e projec t ielen in d B nabi j h e id va n het ka no n opgeslagen . De hoofd.oor r aa d wa a in d e nabi j heid . a n het g r o l e lui k - zo lallg !Oogelijk , in de hanli jn van het IIch i p - tn k 08elkaBte n opges l agen . Dit o. stabi l i~eits p~ obl ... en te voorkomen. SOIIS we r d een k og e l heet sealook t .. n do arna af ge vuu rd. In dat gevlI l Iloes t de pr o p, luall .. n de kogel en de kardo .. a , nat lio r de n gell aakt. Na het laden moest. het kanon dlr .. ct wo r den afgevuurd . Het verhitten ge beu~ de me .. a tal In ee n s.idsvuur.

lIout-

"'staafkogel.

Kettîng ~

kogel.

Schuif~

kogel.

Schroot~

lantBa rns ,

E"" t weede, ve el gebruikt. projectiel was de z.g. "bout-" of "st oafkoge1", Deze ~erd in verschillende vor~en uitgevo"rd. De afmet ing werd eveneenS in kalibers aangegeven. Het gewicht zal echter belangrijk hoger zijn geweest . In princip e bestond he t projectiel uit twee hel e of halve bollen - met een dia~e~ ter, overeenkomend met de ronde glad de kogel - die door middel v an een aangegoten of geamede staaf met elkaar verbonden wa ~ r en . Hij wa .. voor alle kaliber s kanon voo rha nden. Zij werden hoofd zakelijk gebruik t, Om de tuigage en bemasting van de vljande~ [,ijke !$chepen te vernielen. Ook aan de ma rsen en de lichte delen van de bovenbouW van het schip kond e n ziJ veel schad e tne brengen . Hiervoor was dit projectiel - liet zijn onstabiele, buiteleode beweging - verr e boven de gewone. ronde kog e l t e verkiezen. Ten derdo kend e .. en de z.g. "ketti og kogel "; "CO niet geheel correcte benaming. Het gaat hie. 0'" [wce kogels, ieder voorz i en van een OOi, wa araan tussen beide een korte. stevige, 8es~ede k e tt ing is aangebracht, Ook hier geeft de kogeldiameter het kaliber a .. n . rn teg enst elling tot de v.... k geuitte .eronderstelling. dat deze projectielen door twe e kanons werden afgevuurd , geschiedde dit echter door slechts ~én kanon . Pe nog gevonden e%e~ptaren hebben hier voor een te korte ketting. Ook het exaCt gelijktijdig a fvuren .an ~wee kanons, va .. een technische onmogelijkheid. ne t afvuren vere.iste , door he t grote gevicht ... n het projectiel . een grot er e kruitl ading . llierdoor werd de kans op beschadiging .an de loop of het "springen" van het kanon aanZienlijk ve rgroot . Dok de reikwijdte zat niet gr oot se weest ~ijn, maar de uitwerking van dit projectiel in het t,dg van d e vi .iand , moet geweldig zijn geweest. De " sc hu1{k oge l" wa s in principe gelijk aan de ketti ng k ogel. echter waren de beide kogels of ko~eldeLen niet door een ke~ ting, maar door twee aan deze k ogels bevestigde lange sch a lmen - di~ In elkaar konden sch~iven - met el kaar verbon den. Na h~t a f vuren schoven de delen uiL elkaar, met e e n zelfde Uit~erkin8 als de k etting kogel. Voorts kende. .. en de z . g. "Bchrootlantaarns". Dit war en ee~ soort v a~ staaf k og e ls . waarbij de ,u;mte ro~d de steel ~a " opgevuld met musketkogels of "teerlings " - een soort loden dob belstenen . Di t geheel was omwikkeld met linnen . dat op zijn beurt met touw , netvormi g wag o .. ~onden e~ geknoopt . Deze sch,ootlantaaTlls waren een belangrij ke verhetering van de hiervoor geb ruikte schrootzakken.

75~31

Dit waren van pompleer Deze hadden echter het loop uit elkaar konden vastzetten in de loop,

vervaardigde zakjes. gevuld met schroot. nadeel, dat ze bij het afvuren in de barsten , waa r door het schroot zich kon met a l le kwalijke gevolgen van dien.

Deze "anti-personeel" projectielen werden hoofdzakelijk door het "bovengeschut" in of over de dekken van de vijand gevuurd en hadden een verschrikkelijke uitwerking onder de vijandelijke bemanning . De voor de " stiermanshut" opgestelde, klokwijs gegoten kanon s waren speciaal voor het afvuren van deze projectielen vervaardigd. Brandbommen.

Men kende een zekere vorm van " brandbommen", die met het kanon konden worden afgevuurd . Over de werking en het afvuren van deze projectielen is weinig bekend . Ook werd weleens een in brandewijn gedompelde prop. brandend in het zeil van de vijand geschoten. Dit schijnt (ook) tot bevredigende resultaten te hebben geleid!

Aitzema , Deel V,

Een oorlogsschip van 130 voet was als volgt van munitie voorzien:

blz. 896.

veertig ronde gladde kogels per kanon . vijftig langscherp (staafkogels) per kanon . twintig schrootlantarens voor ieder " bovenstuk".

75 -32

III!T ROLPAABIl OF RAHPAARIl. rul paard of rpmpaard was het op mpssieve , houten wtelen 8eonderstel, wa arop de kanonloop scharnierend u'" zijn as tappen was Bcmonteerd . net seheel werd door talie s lellonoeu1' r eerd en In zijn terullstoot na het sc h ot 0Pll evanSe n door het broekinlltouv. !le~

plaats~e

Oe aflletinlen werden bepaald door het kaliber van de lo op van het kanon en de hier1'an afgeleide armerinlen yan de loop enerzijds en door d e hooste yan de onderste poortdre_pel boven het. dek en de Invendige af .. etlnsen 1'an de poort anderz ijd s . De hartlijn van de loop las iets onder het hnrt vnn de geschutpoort . Deze lIaat bepaalde de hoogte van het rOlpaard, ~nclusjef de vielen. De lenste YSn de zijwangen werd bepaald door de lenllte van de loop ac ht er de astappen. De vor â&#x20AC;˘ â&#x20AC;˘ an de loop op deze plaats bepaalde de c:onll'lche .or. 1'sn de bodemplaat of "zool". De dikte 1'an de satsppen "oor de wielen en de dikte van de zijvangen verden bepaald door de diamete r van de kOlel 1'an het kanon , vaarvonr het. rolpaard werd ge ... akr. In "Evenred ige Toerusting van Sche pen Ten Oorlog Bijder See" lezen wij dnt: "Oe a ffeuiJten ende r aa pllerden worden le .. a eckt uijt. gew"onte, de sijstucken ende de ossen a l toos oat r ent con8el. dislIe ters voor de di c kte soo dataen s u lcz weIl voor een r egie_ent achten .ag h." Oe hier seSefen vuist r egel gaat alleen voor de .. sse n op . In de praktijk bl ijkt , dat geen wan de astappen van de loop een lengte hee(t selijk aan de "congels dia.eter!J", plus nos ee n speling .oor het bewegen van de loop. Oe zijvanaen zijn dus dunner ge weest , anders zou de loop s l echts gedeeltelijk in de pan Vlln de astap :d jn opaele8d . De rolpaarden verd" . . . eeslal door de v" r .en aa n blok.akerijen uitbeateed en iedere blok.aker zal v el zi jn eile n .orage1'ing hebben gehad . Ook hier Waa van standaardisatie aeen sprah.

Aan de b01'enzljd e in de ziJ wangen zijn uitsparinlen .oor de tappen of oren van de loop aangebracht, de z . g. aspannen . So .. s zijn ~ez e de halv" dlo.eter van de astap diep en .et een fraai gebog en Ijzer en "flap" argedekt . 5o"" ia de uitsparing de hel e diameter van de astap diep Cn met een bijna rochte flap afgedckt. De zi j vangen en de bod" .. plaat vcrdcn . ~eker 1'oor de grotere e~ellpla r e n , uit .. eerd ere stukken hout sa.enge s teld. Uout.soorl.

Het .eest leliefde hout va" iepehout. Het waa In flinke aC. e tingen 1'oo rh anden en het splinterde .Inder dan eikehout.

75-33

~ r

", /~

1::3 ""'"

I1 ·'V:l""OFOOPlM'

•

, -, :

,: ':~I' I ,,

I 1- i

: t11' I

-"""'"

I", , ""

~.. ~z!!X

,_ _

[U" TME EEuW

I!Q'Nf'!.MT

I~I

In de zij wang werd het ka liber van het kanon gesneden; dit werd er ook wel op geschilderd . Opslag kogels.

lIit d e beschrijving van Van der Tollen blijkt, dat bij ieder stuk een hoeveelheid diverse soorten k08els werd opgeslagen, bij voorkeur in touwringen en ni et in kogel bakken aan de scheepswand. Dit was zeer gevaarlijk; bij een tr e ffer c a ramboleerde de inhoud door het schip, ~ Et slle gevolgen vandien.

Waterbalie's .

Tussen de stukken stondEn balie's met wster en zwabbers OPBesteld om het stuk ta koelen en eventuete brandjes te blussen . ~\et deze zwabber moest ook het altijd aan\olezi.ge niet verbrande kru it , dat uit het stuk rolde , not gemeakt wordeo. Hoe groter het ka liber, hoe meer on verbrand kruit. Vooral bij de zwar e 24- en 36-ponders schijnt di.t nogal eens het geval te zijn ge\olcest. Bij ieder stuk was een k ruithoorn . V~~r een schip van 80 stukken woren 90 kruithoorn s aanwezig . Voor iedere kruithoorn was 8 pond fijn (Oleel) kruit In voorraad. Verd e r stond bij het kanon een half vaatje ~et zond opgesteld, \oIaarin de lontsto k met smeulend lont lag .

lonten .

Op ieder dek stond bovendien neg een e ~ tra bak lie t zand. Hie rin lagen lonten dag en nacht voor gebruik gereed. Di~ "aren de z.g. "wakers". Een pond lont brandde 3 e tmalen . l ,ont \oIerd net als t OU\ol in rollen , z.s . "ki.pp e n" sele.erd. Zij \olaren niet zoals touw ges10gon, maer gevlo~hten . Aan een balk of knie bij het stuk hing een kaarslanta arn om, ti j dens het gevecht op het door kruitda~p verduisterde de k, enig licht te hebben.

Kard o eskoker.

De houten of koperen kardoeskoker ~ocht alleen zO dicht mogelijk bij de monding van het stuk geop e nd worden. Dit om vroegtijdige ontsteking van de kardoes te voorko~en . F.r was altijd maar één kardoeskoker boyen bij het kanon. Tedere koker was du i delijk gemerkt, zodat men wist voor welk kanon de koker (kardoes) beste~d waS. Vergissingen konden het springen van het kanon tot gevolg hebben .

Platlood.

Het "laadgo t" werd, nadat het met roet was afgesmeerd, afgedekt met een ± 3 à 4 ~m dikke plaet lood. Soms \olaren de nokken naast de kruitpan in de plaat uitge s neden, zodat deze er doorheen staken. He t platlood werd met enige teu wt jes op het kanon vastgebonden. De acht e ,zijde ~a s met een rand van ongeveer één duim over de ku lasrand neergebogen, om in\olat eren te voorkomen.

Hond±ngprop .

De mondingprop was ~an hout of kurk gemaa kt en von een touw voorzien, waarmee zij kon worden vastgebonden. Om de prop \oIa terdicht te maken , werd zij rondom met roet afge slleerd.

75-35

In de Zevent i ende Eeuw werd waarschijnlijk nog geen gebruik geln"'akt van z . g . "<II onding kappen", een za k va n ~eildoek, die nog eens extra om de monding van het kanon werd gebonden. Waarschijnlijk wa S de mondingprop alleen niet vo ldoende 0<11 het krui t droog t e houden. Verdeling

~ ~

bemannins ti jdens het geve cht .

Tijdens een zee slag waren ongeveer 325 inan, van de in totaal 475-koppige be.,annln g , .e t de bediening van de scheeps .. rtlller ie en de overige bewapening belast. Ongeveer 100 man hiervan bedienden de handvuur- en steekwapens . Hieronder waren 50 man van het, toen net gestichte, korps mariniers en 50 mat.rozen. Oe overige 225 ",an bedienden, onder leiding vao konstabels e n bosschieters, het geschut. Oeze be.anniogen bedienden twee tegenover elkaar staande stukken. Bi jna dagelij ks werden----er:-over de gehele vloot e xercities met het geschut gehouden. (Zie de Exen:.itielijst, blz. 75-37) . Ongetwijfeld z .. l er ., e r de over ige wapens ook geoefend zijn . leder lid ~an de geschuts bemanning kre e g een v .. ste plaats toegewezen bij "z ijn " twee stukken g e schut. Hun n .. men stond en op een b ij het kanon opgehangen lijst , zodat ieder z ijn juiste pl .... ts .... ist. Het a .. ntal m.. nnen wisselde per dek en per kaliber kanon, .. Is volgt : Voor de 28 stuks 36- en 2A-ponders waren per kanon 7 man nodig. Me t t .... ee k .. nons per bemanning is di t 98 m.. n op het overloopdek. Voor de 26 stuks l8- en 12-ponders waren per kanon 5 man nodi g . Me t t .... ee kanons per bemanning is dit 65 ., .. n op het verd ek . Voor de 26 stuks 6-ponders waren per kanon 4 man nodig. Met twe e kanons per bemann ing is dit 52 .... n op de bak , het hal[de k en het kampan jede k (voor de stuurmanshut). Hierbij kwamen d .. n de bovengenoemde .,ar iniers (zeesoldaten) en matro zen , 6 kon~tabels en 4 jongens voor het aanbreng en van de kardoe~en .

Uiteinde l ij k bleef nog ongeveer 150 ma n over voor het bedienen van de ze i len, brandbestrijding , het stoppen van lekken , etc . In dit aantal zijn de officieren niet inbegrepenl

75-36

TRANSCRIPTIE VAN HET EICERCITIE VOORSCHR I FT, In handschrift, ~oa l s deze yoorkoat In het Rij ksarchief te ' s Gr aye n ha8e, onder: Admira l ite l taarchie f , no . XLV I l I - 17 of 1.01.47 . "[sercieie .et kaaon ijder t ro.slag coaaando." I 2 J 4 5 t.>

7 S 9 10 II 12 IJ 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 Jl J2 JJ J6 J5 J6 J7 38 39 ~O

neemt de prop af. loat de u i 11 iea. aaakt plat loot los. stelt het .luck voo r t heen. back. het atuck aster heen . back a het recht inde poort. wlucht het stuck. domp het stuc k . stelt het stuck waterpas. wat de lont stock . blaast de lont af. wat plat loot af. seef vuur . set de Lont"toek ... eg. sto p het laat Qat . .at de talllies o p. taliliet .. e h ut in . Seeft de wissers buit e n boo r t . s t ee k do wissor jn stuc k . wist het stuck oiJl . haalt de wlase r uiJt en k eert he ,. 00! . .at do ka r does en s t ee k int kanon . neeat de p r op en slee k Int ka non. steekt de aanselter int kanon . set de kardoes aan. haalt de aansetter uiJt stuc k. vat de k08el en stee k t Int kanon. neeat de p r op en set o p kanon . steekt d e aansette r int kanon. set de kosel aan. haalt de aansetter uij t stuck . 8eeft de aanaetter int schip . vat de laitliea op . haalt het stu<;k te boo r t. vat de kruit hoorn en prlea. boort de kardoes doo r . r oet het stuck op. dec k t het l aat sat aet pistloot . set het stu<;k vle~kant Inde poor t. .. aakt de taUl1ea Yast . set de prop op de .ont vant stu<; k.

"Ala des Vice ad.Irsel begeert . dat alle de schepen onder sljn COII.sndo sullen doen . de eie r citie aet Canon, sal hij een Seele vlaa vBn de vlaBgestoc k van de Ca.pasne en een schoot schieten Actu,," In t slants schip . "

75-37

N A DER

BEVEL.

V.... de 1I0 0i e I'Io l e ll d e "ee r e n S t a te n Ce ne r a el d er 'e reea l a de Ne derl a nd en, t o t .. a e r ne . i ng h van 1 0 e de t uc ht i n ' s lan t s Vl oot e. 10'1 tsen, bI z •

395. no . 11.

"Sullen het volk op de schepen dienende, dalelijc ks ~oo In achee ps-.. erck als in 'L .anieren van 't Canon. ende 't lIebrulck vlln ' t handt-geweer oeffenen , 0 .. ' t zo lve alzoo seer ende .. e e r bequae. te .. aken, o. den gewcnschten dien st b1 ,elegenthe,t dser .an tO konnen treeken, op atraC r e dat die gene, die da .. r inne ,ebreeckigh blijven , daer ove r keurlijk ,estraft zullen "orden." Uit de e~ercitielijst blijkt, dat door de ,ehele yloot yol"",,, een unifor .. progra"ma ao t het leschut werd aeë~ercee r d . Interessant lijn de de taila, die de lijst leeft ove r d e yersc hillende bewoainaen nn het stuk . Opvallend hierbij is, dat het s t uk .. el gevlucht (aeëlev~erd) en gedompt werd. Oyer bakaen os te r ic hten werdt niet aesproken . Wel zette sen het s tuk "ate r pas en recht yoor de poort. Opvallend is, det het re cu l (teruIstoOt) nt et wordt aenoe.d. BIJ punt 11 werd het stu k "ingO!ta!ll1ed", terwijl het hier donr het recul. al binnenboord ~ou .. neta" staan. Waar sc hijnlijk bracht het r ec;ul h e t ~enon ni et volledis binnenboord. Vervo l aen s werd het ken on yan binnen uit ~et sc hip schoonaewtst en aelsden. Het koelen en uitwissen yan het stuk met WSLer gebeurde o. de 1 à 8 sc hot en . De kardoes en de kogel werden ieder set hun prop aana e~e t. De .. isser e n de aanzetter zaten asn é6n stok. Bij punt 3S pakte .. en d e kruithoorn en de priem, bij punt 36 doorboorde .e n het kardoes , msar OYer het s trooi e n yan fiJn kruit uit de kruithoorn In het laad - of zundaet vordt ye rde r niet gesproken. Maar ve .oaen aannemen , det dit .. el aebeurd was, alvorens het laud,at met roet (tslkvet) werd dichtges.eerd. I\~j punt 4 1 "erd de ",ondings prop geplaatst . Deze werd ook sf8esmeerd met roet. Wij mogen conc iude r en , dat het baksen 0 .. een Yijandelijk schip t e volgen, niet voorkwa •. Gezi en de rui.te tot .anoeuyreren, die de asaChutpoorl bood, waren de m08elijkhed en von vluch te n en dompen niet groot . Men moest zott e n, dat tijdens het teruglopen VBn het stuk, de loop de poo r t randen niet raakte, wi l de .. en ernstige beschadigingen aan schip e n r olpaard yoorko.en. Voor het rechtzetten yan het stuk en yoo r evenluele reparaties eun het rolpaard, wa r en naast de handspaken ook dommekrolchten yoorhandcn. Vooral bij het va a k yoorkomende breken van de wielen, was dit een vaardevol stuk se r eed schap .

75-38

De ges c hutt alies bestonden vo or he t zwer e ge8~hut uit een 6-dut.s en kelen een 6-dut.s du bb elschtJfab l o k. Bij licht geschut varen de blokk en 5-dui •• en ook vel en kel8chij fa . De poortteke l s hedden 5-duims enkel- en dubbelsch ijfs blokk e n. Voor li~htere poorten wer d met e en enkel touw .01 ste8 n . De broekingtouwe n h ad d en de vo lsende ef. e t i ng e n: 3ó-pon d er 24-ponde r IS-pond e r ll-pond e r 6-pond er

'" '" '","

om t rek oatre k omlrek omtre k omlrek 5 "

die a ete r d i a . ete r dieae t cr diamet e r diameter

•• • • ••• 6S"57 •• •• • •• •

•• " "

•••

Yoor d eze b r oek t ngt ou wen werd o ud tou w geb r ui k t, efko.eti g V8n sleR en en wenten . ZIJ verden ac t een halve s t eek 8an de ringbouten in de scheep s wand be yc sti gd en .et c en t a kel ing bel e sd, Te k st bij illu s t ratie nO. 75 - 00-33 . Aan de li1zijde d .. 24-pond er .

~ ~

schi p,

overloo p.

boord stae n-

Wann ee r het sc hip door hard e v i nd en zware zeegang o.erhelde kwe a al sncl het aoaent. dat de bstter iJ op de overloop niet aeer gebruikt kon vorden . Ue t ka non kon, zonde r in zijn te r ugs t oot tege n de bovendr e mpel le s t oten , el gee n waterpass chot .eer efsev en . Zi e de l i jn A-C , Het stuk SlaB t t en opzichte yen de weter pu sli jn A-B gedo $ pt en 8chi e t in deze situetie in ~ee. Door de nos l eop ende poo r ten sl r ooa de he t veter t ot .eli~ael de lijn E-f op de overloop . Er kon den vel 30 ton! va ter !'lan dek ko.en t e stean , det alleen via de s pu i ge t en z ijn we l 1n zee t erUI k on Yin den . Deze situ etie kva$ herhaaldelijk voor en ho e fde nlee dir e ct ge va a rl ijk t e zijn , aaBr het v er d wel t ijd oa de poort en te sluiten , Het kea on .oest dan ee t st tege n de hellinl op binne n vorden geheald , .et de tekels onde r coat r &le ge h ouden wo rden , t o tdat het kon worden gesjo r d ale weerg egeven in teken1na nO. 15- 00 -2 0 . Een onder ~e gegeven o ~ sta ndighedun i~$e n 9 ~ va3r kerve i t

75-39

De With klaagde ,eeds in cen b,ief aan de Hoogmogende Her e n 1n Ib52 :

(Zie Elias, "Pc V1ootbouw in Nederland", blz. 109.) .. .... , OIacr dat iek het schip Brederode dan weder soude .oeren, welck schip sijn schut soo laegh lert, dat ,.en (het) veeltijts in de rouwe Noortzee niet en can gebruycken. Daer ick den 8 Octob(cr) lest nogh preuven van gesien hcbbe, dat sijn schut doen viercant onder waeter sooptc, sijn schut derhalven most inhaelen en een groot gedeelte waeter op den overloop hadde, 't welek een magh t ige ongelegenthcyt is als men by den vyant is . " Tekst bij 1l1ustratie no . 75 - 00-3L Aan de loefzijde de 24 -ponder.

het schip,

~ ~

overloop , te boord staan-

In de loefzijde, bij een helling van 卤 10 graden, gebeurde e i genlijk he t omgekeerde als bij de positie aan lij. Hier is de waterpaslijn van A-C aangegeven. Het kanon kan hie, nog wel iets eleveren, maa, dOOIpen tot een waterpassehot is niet mogelijk zonder tegen de onderdrempel te s toten. Zie lijn A-B. Het kanon moet hier liet de geschuttakels " te boord " worden gehouden. Bij het afgaan van het schot vloog de halende part van de geSChuttakel ~aarschijnlijk uit de handen van de geschutsbemanning. Jn deze positie zal de r eculreactie de hart l ijn ~an de loop volgen en het rolpaard van het dek lichten, waarna het aan het eind van de terugstoot , gere~d door het broekin g touw, op dek neervalt. Te k st b i j

i llustratie no . 75-00-19.

QJ!. de overloop stoande "inselopen"

2~-ponder.

Het kanon staa t hier "ingelopen" getekend Cn wordt door de achterste geschu~takel slrak in het broekingtou'o' gehouden . Nadat de geschutpoort werd geopend , kon het het kanon door he t vieren van de achterste en het aanhalen van het voorste geschuttakel, onafhankelijk van de beweg i ngen vnn het schip, gecontr贸leerd te boord worden gezet . Het stuk werd in deze posi~ie uitgewist en geladen . Indien men de poort gesloten hield tijdens deze handelingen. werd de uit cen stevig tou~ vervaardigde flexibele wisserl aansta,.per gebruikt.

75-40

Tekst biJ illustratie no.75-00-20. ~

de overloop gesjord staande 24-ponder .

Het was .Dor schip en beDlanning van levensbelang, dllt bij slech t weer het geschut onwrikbaar stond vastgesjord . Als een ~waar kanon van so~s ~eer dan 3.500 kg losbrak , vernielde hij alles wat hij op zijn ... eg tegenkwa",. Hen was vooral bang. dat hij met de loop in horizontale posit.ie een poort uit ~ijn hengsels zou rammeien . Het kanon werd dan ook ",et zijn tromp stijf tegen de balkwegering van hel bovendek gesjord; hiertoe waS een zware oogbout aangebracht . Ten overvloede werd met een geschutta kel de loop nog extra tegen deze balk getrokken . Het rolpaard werd eveneens .. et een geschultakel in de meest voorlijke pos Lti e geSjord en het broekingtouw. dat achter de af t appen van het voorste wielste l was g~haakl en ",el een seizing rond de loop waS ingesnoerd . op zijn plaats gehouden. Ten slotte werd de "staart" van het stuk met een seizing vaStgeze t om opspringen te voorkomen. De poort ~as eveneens zorgvuldig gesjord. Tekst bij illust ra tie no . 75-00-18. Te boord staande 24-ponder 2..P. het overloopdek . In de hier weergegeven situatie staat het kanon gereed om te worden afgevuurd. De geschutpoort is gcopend en het poortluik wordt door ~iddel van de po orttak el omhoog gehouden . Het stuk staat tegen het boord aangetrokken, waardoor de loop zover ~ogelij k buiten het schip stee k t. Zeker bij kanons. die tussen delen van de tuig a ge doorschieten . is dit vnn groot belang . Ket mondingsvuur zou hier het touwwerk gc~akkelijk kunnen doen ontbranden . Het z.g . "te boord" staan de kanon sprong, tijdens het "fgaan van het schot, bijna twee meter achteruit. Deze teruBstoot werd in haar achterwaartse be weging door het broeking touw afgeremd . De aangegev en onderste domppositie A en de hoogste elevatiepositie B kunnen ten opzichte van het rolpaard ~orden gerea liseerd . De loop zou dan echter door de terugstoot tegen de bovenof onderdrempel van de ges chutpoort aanslaan . met alle ernstige gevolgen van dien. De posilies C en D geven de uiterste dompen elevatiepositie weer, waarbij de loop de poortdrempels net niet raakt. liet kanon staat in de stand vlln een "waterpas" schot getekend.

75-4 1

De lijn E-F door de ziel van het stuk ligt precies waterpas. Een theoretische positie , want het schip was voort durend in beweging. Uit de tekening blijkt de zeer geringe "bewegingsvrijheid " van het stuk . De mogelijkheid om het stuk te "baksen", was uiterst gering en werd alleen gebruikt om het kanon na een schot weer recht voor de poort te zetten.

75-42

Geschu~

werd oo k gebruikt voor het trimmen van het schip .

De Ruy t er schrijft in zijn journaal, dat hij twee 24 - pon ders vanuit het voorschip (boegstu kke n) n aar achteren verplaatst , omdat het schip in z ware zeegang ntet voldoende wou r ijzen . Aart van Nes schrijft in zijn journaal ten tijde van de toc h t naar ChattaAl , dat hij vier IS-ponders (vermoedelij k vanuit de kuil) van zijn schip de "F.endracht" i n het ruim plaatst , omdat het schip wat wankel was . Het gaat hier waarschijnlij k all e en om de k ano n lopen . Het totaal ge wicht van de vier kanons was t 8 . 000 k ilo . De kanons wa r en a l ti jd 8eladen! Volg e ns de voorschriften was het 8eschut op zeegaande schepen altijd 8ereed OAI d irect afge v u u rd te kunnen worde n. Dit gold zowel voor de z. g. " stOTla- " als wel de " saluutschot e n" . Dit is da n ook de reden waa r om bij brand aan boord eerst het gesch u t afgevu u rd of ontladen moeSt worden, wilde men schepen die te hulp k wamen en langszij afmeerden geen schade toebrengen . Oo k al l e gereedst a ande kardoezen moesten zo snel mogelijk uit de gevarenz6ne worden ge b racht . Wist het vuur de k ruit k aAIer te bereike n, dan waS de situatie voor schip en bem a nni ng hopeloos .

75-43

ItANDIoIAP EKS . Voor het geyecht op k o rt e afstand was het schip ultlerust aet een forse ho evee lheid l ichte wapens . Deze zijn in t wee ca t egor i eën in te delen ' A.

Hondvuu"... pan s .

11 .

Hou"- en "teek."apen s .

IIl1ndvuur"a pen s . De handyuur "apens wer den In ons l and, ae e st a l door ui t he L buitenland af koastige s pe cialisten , in grote Lot z eer g r o t e hoeveelhed e n ve r vaa r digd . Eveneens werden alle hie rb ij ben od igde accessoi r es in eigen land yeryaar dl gd. zoals kru i tri essen , gietaal l en vOOr kogels , patroontassen , etc . Voor atlltal r geb r uik "a s , eve nals voor he t geschut , ee n zekere yora van s t anda a r disatie Ing eyoerd . De ~e ging uit vsn het aanta l k ogels . da t uit 6~n pond lood kon worden ve r vaardigd . De diamet er kogel voo r het .. illeai,e au s ke t of ka rabijn lag rond de 18 mlO, terwijl de dlalleeer voor het pistool 10 ti 12 all was . Maar zoals g e woonl ij k wa ren hier natuurlijk "e e r vele varianten in uitvoer ing en di a lIeter; het bleven uiteindelij k ambac htelijk very aar dlgd e producten . Over he t: afvuurml!c he n lsae ten tijde ~ a n "Ile Zeve n Provinciën" bestaa t e n i ge duid elij kheid. WIJ weten i n lede r geyal uit het boek van Il r and t , "Het Leyen en 6e d r l jf ya n Hi chiel de Ru ite r" op bl ad zijde 460 , het y01 lende ; Brandt, bh. .

4 60 .

1 665.

"/l iet la n g te voo r en beslooten de He er en Staaten van Hollendt een regia e n t zeesoldaaten o p te rechten . naa dat ze d ' tnzichten van den L . Adalraal de Rui t er da ar op hadden verstllan . lilt regiaent ZO u bestaen u.tt 19 kOll pa gnl en, e n uit bequ"aae zeeluiden , die a Lreede cenlge toght en ter zee hadden Bedaan. Deeze zuuden t Ot den d i en st der zee en der .loote zyn seëlge nt . e n niet nUe e n gehouden ach e eps ... e rk, lI aa r oo ~ by Selegenthe lt te l an de di enst te doen . rn pl snt a Vall lI u s ke tte n .. e t lon t en, dIe op zee nie t die nstig Z1n . zouden ze met geweer va n snaphaans l ooten word en . e r~jen." Deze slo ten waren van een vuu r steen voorzien . Een voor die tij d aode r n en bet r ouw ba a r arvuurmechenislle , at nder gevoe l ig voo r vocht en wind. De "gewone " zeelIeden bleve n ke n nelijk lie t het lon ta us ke t bewapend .

76-01

Men aoet :ti ch bij de ze "alllr;aire~ wapen s seen - ~oals noa .. el ee ns In e en .useu. ss nw e~ l a - fr aai yersierd e ~ e.pla ar 'oors t el len , 8aar een simpel doel.stia wapen, zonder enl,e ops.uk . Helsaa is onS seen enke l e xe mpla ar yan dit trpe na,elsten. O_er de aan tallen en SOOrte n li c hte va pen s op " De Zewen Pr ovin ci;; n" is niets be kend. De hoeve e lheid zal on letvij ( e Ld a f weste .. d zijn gevee s t op de voor de bedien 'i nR wa n de7.e wapens besc hikbare monschapp e n. li e t e ni ge tot nu to e gevond en seschr i ft op d i t Rebl e d 1 11 a a nvezig i n het Ri j kaar c h ief te ' .. Gravenhage, Z.B. Fila 355 . Het be t r eft hier de hand - , vuur- en steekv .. penll. beste. d vo o r her sc hip " Zel andi .. ", 168 3 , be vopend _et 90 s t u kk en geac h ut.. I n di L st uk vord e n d e vo l gende vapens naa r s o ort en hoe_eel he id .e r _ eld: 48 60 200 4

.uske t t en karabij nen pistolen donderbus s en mel kope r en loop

Verder nog:

,,,

••• "

hossen 5t uk IJ bossen 12 st uk s bossen 12 stu ks 200 houver lJ ' u bel s)

• • •

hele pieken ) of hal .... piek en ) " spies en" d r ieli ng pi e ken )

Ove r de bij be horend e zaken ~oals ka lib er ... kogelglet.allen , lood . e t c . v o rd niet gesproken. Oo k d e enterbijlen worde n niet genoelld . Ve rd er wor d i n het stuk bet reffen de de li c ht e bewüpe n l ns nog ges pr o ken over : 36.000 pond huskrul t

( 0 1 8 voon .. "d 10.000 pond !WInder

don Ol' "De Zeven Prodncl;;n") 2.000 pond l on t en 29 rie m kard oespa pier 100 schap en vel l e n (voor he t a aken va n wllJse r lJ voO f het g esch u t) O.er s pec iaal kard oelJgo r e n o f kardoesnaslden word hier niet gespr ok e n . E_en min oye r d e ... llen o. kardoez en te aaken . Aon boord varen, zoa ls wij yaak le ze n, ook h .. ndgfanaten e n brandb om_en 011 in d e vi ja nde l ijk e sc hep en te vefpen.

76- 02

Zoals kier blijkt, ie het stuk niet volledia. Indruk van dit aoort bewepening.

~aar

geeft e en

Uit het Journnel .. 8 n Aert .on Nes. dd IS juni 1667, bet re [fende de toc ht near Chattem, blijkt he t .olgende: Liggende voor d e rivier met ~ijn sc hip de "Eendrllรงht~ , krijgt hij van Ad., De Ruyter opdrackt %Ijn "boot" (aloep) en .anscheppen ter bescblkking te stel l en , teneinde hier~ede de riyier op te varen en de vijand ean le testen. Journanl Aer t v . Nes . 1667.

Hij schrijft letterlijk:

"Ontrene 3 uier e n "00' sons ondergengh sey.nde den od,.. l. de ruyter (ean boord "an "De Zeven Provinclen""') wederom de Capiteyns nen boort, gerende Jder ee n aen ho e veel solda ten en de o{ftc teren aij op da echepen riie inde rivier gtngen souden overgeven , lc k h ad op mijn boodt ee n .etnle at uckje (koperen kanonnetj e"') geleyt gevend. de ae lve mede eet aljn tweede captn de bruin." Di t "koperen kanonnetje" waa niet ~"n ket lichtste ksliber ~lIn he t nor.al o geschut (n.l. de zea-ponder), zoala dst 811n boord werd geb r uikt . ~ell~ hoogtl!l w an~achijnlijk een st ukje van t we e of drie pond. Hiervnn waren er a eestal een aantal a lln boord aanwez lg .

โ ข

Toe~oeglng.n

van de auteur.

-,-.-.-.- .-

76-03

[necht 1'an de 1'DOl'lIIlst

kardeel blok, 8ten8evindreep niet in8eschoren.

Vo- pondcr

,. •

. ...._..

-.-

•••

°l

~tJl~i~-l\:::]t::;i:::l[::::~tl~~~:l ~

I55"ffiriW=t:::LjL? :::::l"j?'"""=J ~J-2

e l I

•

, i

•

WU~RI

nnr

rI- ~

---

~足

---.

('--'---- ---

' ---

~--

..... .- . "

---'-.

---."--'

__.-_._-. -_. __ .-_.--

-\,~ll4----'--'-'-'--'--:::==lmm~

_. __.__ __._.__.__.__.__._.__._. .

MAS TEN EN RONDHOUTEN. Het zvare rondhou~ voor de yery aardiging ven onder.asten, boegsprieten en ra's werd in de yor. Yan reeds in het land yan herkoe.t ontschorste Stae.en asngevoerd. VOQr stengen e.d. werd lIeestal balkllout . dat reeds in plaat.llClijke houtz age rijen Qf hier te lande vas gezaagd , gebruikt. Hetzelfde gold oo k yOor bet plankbout. Het vaS Q"er het algeeeen. In verbend eet bet belede n de r schepen. yoordeliger be l hQUI J n bet land van oorsprQng reeds te l aten zagen. De Engeleen vsren , door hat handelsove r vicbt van de Republiek QP de ht erbQven genoellde gebieden en de cQntröle vaa de hendel srou t e naar deze gebieden, vrijvel van de invoer van dit bout uitgealoten. Vooral da In _Qer yen ... sthout ~erd door deze contr6le tot een eloleue teruggebracht. In het dagboek Ya n S•• uel PeP1S, dte een hoge post op het "Nao, Orflce" bekleadde, kunnen .... I j lezen ",at hij op 14 nove.ber 11>1>4 oo~r deze beperking _on de hout invoer sch r ijft' "'file

Conetse Pep1s" . blz. 322 .

"And lt seeas the Duteb, as I after .. aTds [ouod by Mr. Coventry' s J e tter s , hav e a topped a ship uf ~ss t s o f Sir W. Warren's, cO.l na fOT Ua In a S",edc.'s shJp . .. ble h thay .. UI not rel os se upon Si r G. Do .. nlng's ela1min8 lier: .. lIich sppear. all t he fir st act of h09tility . " Dit wiS du s asn het belln yan de T",eede Enaelse Oo r log. We zullen nu .. aar aanne • .,n , dat hout voor masten op de lijst VSn stra tegi sche goedmrcn s tOnd. Bovendien bracht dergelijke buit op de Nede r landse larkt vee l geld op! Deze eon t r6 1e op de invoer vso hout, ma a r ook vsn nnd e re laederen, dwong de Enle lse schee psbou .. ers - reeds vr oeg i n de Zeventiende Eeuw - oe hun .as thout uit andere da n [U r Op"",, a"bieden te gaan halen, Reeds in 11>23 werden de eerste staelen vo or rondhout venuit A.e rika (New England) Jn Engeland ingevoerd, ",aarna eQ k andere ,ebi eden In Aeerika .. erden geë.ploiteerd, zoals bijv . Nev Haepshire en ral.outh (nu Portlaad). Tn delr.e gebieden werd de zogenss.de 'vhite pine' ,ewonden die , hoe .. el het lIout .an .inde r e kwsli t eit ~as daa het Europese grenen. sta.een _an .0 1nch (± 1 eeter) doorsnede kond an le veren. Di t verklaart waaracbijnlijk de opee r kina van Vaa fk over de .sst van de ~Ro,al ChaTles M , Oit ",p. het achip . det door de Hollanders tijdens de tocht nlar Chatba. in 1667 o p de Engeillen .... as veroverd en nSar Hollan d ",erd o,eraebracht . Toen dit schi p werd gesloopt, we r d de fokkeeast er. f Seh.ald, De~e bleek uit één st uk hout - ~an uitste kende kvalitelt t e ~ljn ge •• akt.

Van Yk ac: hr ljft op blz 16 7 : " Waa r oa dan ook de Hee r en , van de s e s Staat s ZeeJ:aaken, al eer ' t h1er voor aeaelde Sch i p , de Ro,a 1e Cha r l e s , ter sleet ver koate n, de Fotke-Meat , die daa r Ins t ond, e n een zeer achoo n , e n enkeld Hout waa , daar ui t li gtede. R ~ ennelljk waa deze a.at u i t éé n yan de hi ervoor aenoeade ,ebieden a f koaatia . Het voordee l ,an een aas t ui t éé n s ta m wa s , da t deze set sinde r arbeid kon wo r den geaaa kt , dsn de gebouw de aast . Daar atonden yoor de Enaelse n echter we l de hoge transportkosten tegenover.

De transpo r tkoste n lagen ,Oo r de Hol l a nd ers aana e r kel i jk aunatiler . Muur dalle badden .. chte r " e er he t pr obleem . dat lIij . ou r hun a r ote schopen a l tij d de ma St en .oe s t en sa ken, zoa l a ,e r der in dit boofd:HUk u I bl1jken . Zeet r a nsport. Het t ra nsport ven het hout . a nu it de winn i ng s gebied e n werd over

het a lge ,"ee n ged aan me t " fl ui t - " en "ka t s c he pe n". Deze "aren speciaal voo r he t ' ''r vo er va n ho u t in ge r ic ht. Hier t oe waren in he t achterschi p , na a st de ac hter a t oven , poorten aangebrac ht , wa ardoor de a~~s we l 10 t o n zw a re en mee r dan 25 ~eter l anga s t e,"~en langsscheeps op het tuss e nde k van daze schepeo konden worde n gestuwd . Dit betekende echter , dat deze schepen door de hoge ligllng ~.n de lading en ~et het r ui a volges t ou"d met bout , fora Heb. l last .oea t ao "o r den, wilden zij hun s t ab i li t eit niet verliezen. Bij aankaast In Hollsnd we r den de schepe n in de hou t stapel plaat.e n , zoals Do r drec ht en Aasrerd a a, gelos t en het rondhout werd in he t "ater opaes l agen . Men deed dit o. uit d rolen te .oo r ko. e n e n he t hout zo lanl gelijk zijn oorspronkelijke taaihei d t e lat e n behouden .

.0-

De scheepsbouwmeester of de aastenaa ker koch t en hi er het benodigde hou t . Volgens "E'fen r edige Toe ru sting ,an Sche pen Ten Oo r log Bij der See~ aoeat he t hout yoor rondhou ten aa n de 'Io l gende yoo r waarden vo l doen. bil' .

15.

Het aoest zijn : " . . . guet aae f f aotle bur ge r ofte t en . i nsten goet Coperw i jc rondhout Snnder quade 'Iuas t en . Cruijs quast e n o fr Couckels en .erdorvon quasten en a l t e we r en dat de aast e n schad el ij ck of f t e hi nde rlijck s ij . ,.

SD-02

Dat yaa deze ata.,aen al het spint en wankant .,oest worden verwijde r d en dat e r geen srote scheu r en ln .,ochten yoorkoaen , apreekt yoor zichzelf . liet vinden van stall.,en van der.ate grote aflletingen, zodat dasr uit één stuk rondhouten voo r de sc hepe n van de g r ootate charters zouden kunnen worden ,e.,aakt . waa al sinds het begin yen de Ze.entiende Eeuw , r ijwel on.,ogelijk . Het ging hLer zowel 011 de dialleter eLs oo k 011 de Jengte van de S l a.,. Dit kwa., ntet zozeer door d e ontboss i ng van de houtwingebieden , als wel door de taena.,e .an de af.etingen .an de onde r .,asten en boegsprieten. In eerste insteotle betro f het hier e llesn het hOUL voor de grote .,ast. Hepr gedurende het ,o r deren van de eeuw , werd hat ook "oallijk oa hout 'oor de rokke.,ast en de boegspriet te vinden. Dit problee. on t s t ond op het lIo.,ent, dat de .,aten van de rondhou tsn de gemiddelde afllletingen ... n de grove denne soor t - de "pin us sil . e9trus~ - zoal" deze in de bosaen voorkwaa, beHonnen te oversch ri jden. De bezaanllast en de ra's en stenlen konden iede r nOl wel uit één enkel stuk hout worden geaaakt . De asstenaakers werden nu sedwongen 0111 de ~P9t l!n uit Illeerdere delen te gaan "aaken". In oorspron& ling dit, door op eenvoudile wijze .,eerde re stukken hout door aid de l van klinkbouten aan elkaa r te ,eebinden en deerna tOL een aaat te voraen. Mear I" de loop van de volsende eeuw ontwikkelde het maken van aasten zich tot een ware kunst. Deze werkwijze heeft zich tot yer in de Heaentiende Eeuw vOOrtlezet, totdat !angzaaerhand de lichtere, ,eklonken ijzeren aast de overhand kreea . Heten Yan r ondhout . Bij de handel In r ond- of ., a sthollt werd .00 r de Ollt r e k en de dta",eter van de at all een apecia!" lIaa t e "nheid, de .. pal .... , gehanteerd. De di".,eter werd leaeten .,et de dle.eterpal_ .an JO , B lIa. 10 van deze dia.,et er palaen k wa.,en overeen set een !2-duiase Rijnlandse voet yan 30B aa. Verder kende men de umtrekpalm. Deze was 22/7 maal groter dpn de diaaeterpal.,; een verhoud!n, Ul n I J,l~. Peze had een lengte van 96.8 .,. (2217 ~ JO , 8 a.,).

80-03

Een beëd!I de houtMete~ .a t o p 4 ~ o et ~an het wortele!nde .an de a la n , net behu lp .an e e n soepele , bull~5ae wa l'ls ba l ein de oatre k ~an de ~taa i n ontre k palnen . Hie~uit werd dan d e dianete r i n dlameterpal.e n he r leid. Oe lenlte .an de Sla. werd .e~kwaa rdiger wijze veer in Amsterdamse .oeten geaelen . Sc he e ps bouve r s en .asten.akers rekenden . oor za vel de dla .eter als de lengto .sn de sts. ne t Ams t erda mse .oeten. BIJ Van rk o p blz. U 'In de n .. ij een lijst nn aangekncht r o ndhou t ,oor het ".aken N ,an aasten . ~ Dlt

na.o l gonde iontho u t vie r d gekogt , ten prij Se als hier onder te sien is. "

,,, ,, ,,, ,, ,, ,, ,, ,,

,,'

Groote Kast lang SB Voeten, m ) Stu k hout ne.enS Has t lan g SB, dik 201 ) Stu kh ou t 2 Wanlen8 , lang 87, di k 23 ) f"oc kea s sl I a ng 87 , m 22 ) St ukh o ut nevens m ) I1S St . lang Boe gs pr iet 18 n 8 dik 22 ) Stu khout Wa ngon , lallg >0, m 20 ) Bessan s 110 5 t 1an 8 SO, m 201 ) ) Groote S tens. lang 63 , ) Voor s tens e Inn 8 62, m Groote Ree long 89 , 221 ) Po I .. e focke R.. lon8 86 , m "I ) ) Blinde Ree , m Groot I1 nrszeU R.. ) Voor Mar a zei l Ree, m ) BagiJn Ree, m ) BeSllan Roede 1 8nS dik ) HOIl t o. Hasten jo Groote Steng ) se t ten . voorraad, long SB , dik ) Een ande r dito lang dik "I ) S.. ap re Ste .ens [ r uis , Brpmstengens. Dito andere B r p.~eil Reen . alt emaat betaa ld S ..... a I \450--0--0

,•

••

'"'

••",

'" '" ",

,,'"

••

""" "" "

" , ,., '"'

'" "

" En i. dit bo. e n staande Ronthout b .. ste"d ns behooren te .aaken voo r . 355 Guldens . Des 500 s ull en d e Bes te e d"r s , h"t Kou t t ot hasr e n koste n doen op ' t Land brengen , de Bou t- ga ten d oen booren: de Neden doen Csl fs te n en . r J Dr an k le veren." Uit bo.enste a nde lija t b l ij k t, dot hier de g r ote .est, de rokke.sst en d a boegspriet ui t aeerder" delen aoeste n vorden sa M on~este l d . O.er het oanbren,e n _an zoge naamd "schsskwedr." wor dt niet gesp r oke l'.

BQ-O/'

Evenals voo~ de houw van de schepen zelf bestonden e r voor het ~aken van de ~asten en overige rondhouten, het staand en lopend want en de zeilen geen, ges~and8ard is eerde voorschriften . Voor het .. aken van deze onderdelen had iedere scheepsbouw~ eester of tak ela siell e ester zijn eigen regels . Dat dit tot grote verwarring kon leiden , blijkt wel uit de volg e nde opmerking van Van Yk: Van Yk, blz . 18 6 .

"Daar benevens sie ik d~t somllige BouwIleesters in ' t bellasten van haar Scheepen, lie t ande t en, en sOlItijds ook wel met haar sel.en soo veel verschillen, datmen nauwljks we ete n ks n wat algelleene Reguien ui t hs .. re Sc hriften te tr ecken sijn:" lie t is onduidelij k, wie eigenlij k de afllet i ngen .an de t ui gage bepaalde en waarop de regels waren gebaseerd . Nergens b lij k t een ve~baDd te bestaan tussen bijv , de .Or., en inho ud van het onderwaterschip, of de functie van het roer in samenwerking met het sturen met de zeilen. Ook over de invloed van de zeer vo or lijk gepl aa tste voor~ast en blinde steng op de boegspri ~ t en de dsaraan hangende bl i nde en bov e nblinde, wordt nergens gespro ke n. 1011."1 vinden .. e nog "en opmerking van Van Yk over het in

tekening vastleggen Van een t uigplan, Ni et o~ tot standaarda fmetingen te kOllen, maar o. de a f~etin8en yan stagen en wante" en nlisschien zelfs het lopend wan t van t e vo re n t e kunnen vaststellen, Uit do opmer k i ng blijkt oo k, dat bi er nog a l e .. ns vergissingen .. erden ge maa k t , Ook Is hier sprake van een "lIeeste r der toetakelinge". Kennelijk een s pecial i st op het gebied . .. n de tuigage en bemasting , die i n overleg met de acb eep s bouwmeester of ze\[sta ndig werkte. Van Yk, bh. 210 .

II.B.

" ' t Soude een gew enste 9sa k " 1]n , indien de Meesters der toe te k "linge, sig ook der Tcikenkunde msgtig !Isakte, op dat a l Schips Mas t en, ei\de daar aan be hoorl ij k hangend e Ree'n, op ' t ald endjdste gek~id , en gcd~aaid , sig na de kleine Voetmnat (een teken i ng op schaal dus ) voor Oogen stellen, en ' s Wants Langt e, Wiskonstig, daar na af k orten mogt en, want als nan , n iet veel To u .. s onnut, ofte met a an geknoopte Er nden vaaren "oude."

O~ders ~repjng en tussenvoegsel

van de a. uteur .

Het Woord je ook ~ou do e n veronderstellen, d8t de scheepsbouwm eester all es wel en de ~eesters der toetakelin ge niets in te ken ing brachten, Nlets is he l aas minder waar ! ! Zelfs Van Yk, die het le ke nen bier >:0 voo ~ s to nd, heef t In zijn bock ner g ens een teken i ng "n a de k leine voetll8at" aan ons na gelaten .

80- 0 5

net be r e k enen .an de a[lI e tingen .an de ,"as~en volg e ns Van Yk, Witsen en de gegeven af.,et i ngen in de tabel in "Evenr e dige Toeru~ting van S~hepen Ten Oorlo g Bi j der See" . Va n Yk, bh . 17 2 â&#x20AC;˘

"De adddelste Mast, om dat de grootst e is, we rd groote gena" .. d , en al d ' andere tot een Regel zal dienen, neelld gemeenlijk driemaal Schips Wijdte voor dess e l vs La ng t e aan; te "e t en tot 25 Voeten Wijdte tOe. Want het Schip Wijder sijnde, werd, 011 de hier voor gegeven ~eden , op yder Voet Schips Wijdt e, maar een Voet tot desselvs Langte g e daan . By Voorb e eld; ee n Schip Wijd 36 , de groo t e Mast ."lal Lang wesen 86 Voeten . Ziet het Wer k:

fatit

75 II

~ Voeten .

Drie vierde-Deelen va n de Voeten die ' t Schip wi j d is , zal haar e Di kt e , naar gewoonte , in Du imen zyn . By Voorbeeld : een Schip wij d 36 Voeten , de g r oote Mast di k 27 Duimen ; dog werden veeltijds nog .. aar al t e zwa k bevonden . 't Geen de Rede" is datmen zo veel, aa"gaande ' t verli e sen van Masten , hoord, of dese)ve met opgelapte Wangen , vaeren ",iet. " Voor "De Zeven ProvinciĂŤn " ziet deze bereke n ing er d~s als volgt u it : 2S

- '-

Le ngte De dikte ven de

~ ast

~ voeten _ 26 , 32 .. eter .

wordt dus :

0,75 x 4 3 -

3zi

dui~en - 82 , 9 afserond 83

diameter

Vol sens Van Yk zou deze maat aan de dunne kant Zijn en zag hij de masten liever wat dikker . Volgens "Ev e nredige Toerusting van Schepen Te n Oorlog Bijder See" (tabel op bl~ . 18) zou een mast voor een schip van 43 voet breedte, 97 voet lang ~oeten zi j n en een di e meteT in de vissing van de overloop moet e n hebben van 27 duim . Uitgaande van de bere kening van Van Yk , zou dit dus ~el erg dun djn! N. B.

De bovengenoemde t abel ~ oest door de auteur verlengd worden , do a r "Ev e nredi ge Toerusting " slechts tot SChepen van .,a .. imaal 40 voet breedte gaat .

80-06

Hollandse Tweedekker 1660/1670 Blad III

" l'.venre d ighei t ts"n , blz . 94 .

..,Ti

d er mas t e n . "

" 0". de .. asten nae r proportie te o r dineeren , bolte e" de wij r e twe e mael , al s by e~e~pel de wijte is 29 , cle holte 12.

29 12

""8 2

~oo

neemt de

d es masts hoogte .

De dikte v .. n de .. est word getro kk en u it d e holte VBn zoo Illenige 6 voet hol t e , een ~oet dic k te."

' t schIp

Bere k enen we op de wijze van Witsen de g r o t e mast , dan k o men wij op d e volgende afmetingen, voe t 59 voet voe t 59 voet voet 119 voet lengte. 3 3 , 67 7 me t e r en dus ruIm 7 mete r l ang e r dan de bere k ening volge n s Ven Wijdte Holte

De di k te

43 16 S9

16t voet holte : 6 _ 2 , 75 voet _ 30 , 25 duim (30!) .

Hier wij k t de le n gte dus aanmer k elij k van de andere bereken'ingen af, terwijl de dikte een g e middelde van dez e b ereken.insen 1s en in ie d er g e val , volgens Van r k, aan de te dunne kanL Het hier voorafgaand e laat ons de o n betrouwbaar h eid van de onS nagelate n yuis t regels zien en bevestigd de bewe . ing van Van Vk , dat iedere " Me e ster der toetakelinge" z i jn eigen niet op enige wetenschap stoelend e - regeltjes ha d o m zij n tuispI .. n t e " ont>lcrp e n ". hier . net als bij het ontwerp van het schip zelf , we r d puur ambath t elijk , e llpirisch , gew e rkt . liet mer kw aa r dige hierbij is, d a t Witsen In zijn boe k e e n ",in II f meer ges t andaar d iseerd e lijst opneemt ven de diktes Van het touwwer k van schepen .. et een grote mastdi am eter van 34 dui m (dus voor e en schip VBn :i 170 voet) tot een d i a llet"r va n 12 duim (voor e e n sc h eepje van 卤 80 voet) .

OOk

'.Ij tsen, bi:>.. 121-124 .

VoLgens de~e ;.:::;d:~ Voor wel k t yp~

Wij mogen dus aanne-

l"II"n , dat dLt n :路:.: :,;. ~;: ,,: ::::: : een k oop,aorder, ""n oorlossschip, p o[ een pinas, e t c., h e t m" .. k t e k ennelij k niets Hoe dan ook de beweri n g in de wereld is gekomen , dat fl u itschepen een eenvoudiger tuis en dus minder bel"lla n ning nod i g hadden , is een r a adseL Dit k a n hooguit i n de hoeveel h eid b ewapening worden gezocht .

80-07

Van Yk, blz .

De in \Htsen geplubfceerde tabe l wordt do or Van Yk- 26 jaar later ! - ov ecg e no men.

224-228 . Voor he t bere k enen va n de .. "Sten 100 de overige r ondhou t en , welke van de grote ~as t d i"meter zijn afgeleid , zullen wij ve rder de door Va n Yk aa ngege ven berekening aanhouden , all e en geb a se e rd op het feit , dat deze de ster kste lIast geeft. Het onderzoek naa r het bIJ het [ uigen gebruikte tou ww erk is _ voor zover aa ng egeven - ult boven ge no e~de tabellen overgenomen. Overig ens zijn alle cert er s van rondhout, etc . - voor zov er we l beschikbaar - bij dit onderzoek betrokken. Ond e rzoE k ua n nog bestaande temporaine ~od ellen is minder bet r ouwb aar, daur deze gedurende hun bestaan vrijwel ze ker enige ~alen opni euw getuigd zijn. Voor so .... ige details is gebruik gemaa k t van eigentijdse afbeeldingen.

.. " Alle af .. e ting en voor de rondhoute n van "Ile Zeven Provincien djn zo betrouwbaar .,ogel i jk uit diverse nistorische bronnen herleid en In beeld gebracht . Hetzelfde geldt voor de .,aSlen , ezelshoofde n, e t c. Bij de r e constructiete ken ingen is er .snuit gega~n, dat de grote msst een z . g . "ge",aakte" lIast wa s . De .. ast is oo k zodan ig getekend . Va" Yk , blz . 44.

Ile fok k emast en de boegspriet zijn als massieve .,ast en g e tekend, maar zouden eventueel op dezelfde wijze ge .. aak t k unnen zijn , zo a ls de li jst van aa ng ekocht hout (van Van Yk) la at zien . Als voorbe e ld ,'oor de reconstruct ie is uitgega<ln van de mee st bet r ouwbare nu bes c hikbare bron , n.l. de mast, welke bi j het \Irak van de "l/a sII" te Stoc k holm is gevonden . Ilez e msst was ove r igens nog inwendig met vier ijzeren stIlven versterkt. De bezaansmast en o verige rond houten zij n alle ui t ĂŠĂŠn st uk vervasr digd.

80-08

als door Van Yk ,

:~;::~:~.::~_v a n de door

,,.' I S2'

mast en van ~Oe Zeven Pro.incien M , .olgcna Yk op blz . 172 gegeve n berekenin g .. oor .asten.

Oorlog$Schip

'"'" 2'.10" _

<.13 '

Van Yk, blz . I 73.

,204 l 208 en de

32"

Ze .. en

Pnlvincien

Foc ke-Ha st . ag een tiendedeel korter, en dund er , dan de groote wesen, een weinig meer , o f .iader na da t he t Spoo r hooge r, of laager ia lepla"tst.~

~Oe

Af.etinge n van diverse fu kke.a s ten.

-"" .. '" '" -

155 '

,"" ,,.' 152' ,W

HiJ '

26"

26" 25"

SS '

'" 43 '

83' â&#x20AC;˘

2' .

29-

Witsen, blz . 127 Pn 12H , Afaetlns srote aast . Scheel'Blenste

,""

Schee psbreedte

,,'

Hastlenste

,,'

Mastdinmeter 24 Pale _ 29"

Wiuen, bh . 121 en 128, Afmeting fo kke. a st.

80-09

Oorlogsschi p

Pro. l nelen

Deze lijs t is ove~genollen uit; "BeschrJYinge yan de Oostindische Co .. pagn!e" Dali, eerste boek, de e l i, blz. 501 .

doo~

Pioter Van

De in deze lijst gegev en s f lletingen kO llen frij~el OVereen liet de a[",etingen van de rondhouten van "De Zeven P r ovinciën" , zoals deze tijdens het onderzoek in diverse historisch e bronnen zij n gevonden . Lengte eR dickte van ' t ronthou t voor een schip fan 160 yoet, aanBevu ld .et de lIaten van de rondhouten voor ~De Zeven Provincië n" - lang 163 voet.

,, ronthout

............

d. d. d, do

groote IISSt fockcu.st beSoeRSIIIIst .. .......... boogspr iet · ............

d. d. d. d. d. d.

stengh voor5tengh . ............ kruyS$tengh boven bi inde stengh groote br....,tengh voorhrall5tengh

...... ........

g~oote

d. g~ote d. focke ~ce d. blinde

.......... ....... ..... .... .... .. ......... .............. ........ .......

hmgh

'00'

duyOll

"" -"',,- 0 ,,57,,- ,J' "2926- J' 7 7 7 7 7

88- 2 00- 0

.......... ............

".".., 7j 7j

"'- , , ;S-

9 9

••

JO-

". "10'

".,.

,,'" U, S. , 7 7

5 1/ 8

80-10

0 0 0

26-

0 0 0

55/ 16

63- 0 56-

10~/2

P~ov.

93 - 0 83- 7

11 7 /8 9

05 /8

29 29

". "". " " " 26

./d

lengte '00' d ui ..

10'

26-

"",

duy.

"Zeven

"". "

d. voorbruree

--r ondhout

d. besn~n5roe d. baUnerce ....... ..... .. d. 8ro~e IIIIIrSSer"" ........ d. VOO.-.a~S5eree .......... d. boven blinde ....... d. kru1sr"" ............... do grote bn.. ~ee ..........

· ......... . .. . ... . . . . . . . . · ............

ron t hout dick

9080 SS

, "5353 -- 5 ,, - 63/4 " --

-- 00

0 50- 0 lJ- 0 JO- 0 27 0 52

26-

•

~ondhou l

"Zeven

P~ ov .

doorsnede duilll!n

"" ". •• " ". 20

10 9 9

" "U, 10'

,. 7 7

./d

• •

DE HARSEN. Reeds in de Vijftiende Eeuw hadden de grote sehe~en een soort mars boven in de ,"sst ; toen nog veelal een massieve "paalmsst" zonder stensen. Oe msrs bestond over het slgemeen uit een kuipvor,"ig bouwsel, waarin eeD paar mensen op de uitkijk konden stDan. Bij de toenmalige oorlogsschepen werden hier enige boogschutters geplaatst . d ie zo het dek van een vijandelijk schip konden bestrijken met hun wapen . Toen 1n later jaren de lIast in lengterichting met stengen werd u1tgebreid , kreeg de mars een platte vorm en werd 1n diameter aanzienlijk groter aangez ien de mars een extra functie had seku,gen. Die nieuwe functie bes t ond da aruit , dat i n eerste in s t a n tie de marse n ervoor dienden om de wanteQ Van de stengen uit te spreiden, zodat deze be~er ges t eund konden worden. Hiertoe ~a ren asn beide zijden een a a n~al puttingijzers met juff e rblokken op de buitenrand aangebracht. 1 n t we ed e 1n s t ant ie dienden de platformen, met soms wel een diameter van 5 meter, ook om de vijand van bovenaf met allerlei wapentuig te bestoken . Over het a lsemeen ~sren de kant gat 1n het midden met tendialleter. Dit gold niet .oor de IIsr s van de boegspriet. Dit gat

marSen cirkelvormig, met een viereen af~eting van ~ 2/5 van de buivsn de blinde steng op het eind is kleiner van aflIet ing .

" 'OC

Een aarlogsschip voerde alge ... ecn v i er marsen: D. .. ars d, grote !lIsst. d, ~oorste of fokkemssc . b. 0, mars 0, d, bezaansmast. <. mars 0, d. mars d. boegsprie~.

••

0' 0' 0' 0'

De srate mar s had een doorsnede, die ongeveer overeenkwam met 2/5 van de wijdte van het schip _ ~ 17 ' 2". tn het midden was een gat van 2/5 van de hi e rboven genoemde diamoter. De vloe r bes~ond uit twee lagen , kruislings op elkaar gcspijkerde, eiken delen met een dikte ~an ieder H:" . Het geheel werd versterkt lDet straalsgewijs aangebrachte "klampen" , "snuphanen" o f "r; bben". Van YI<,

bh. 178.

" : en het dubbeid van ' t Getal der Voeten in het Kruis, komt voor 't Getal haarer Klampen op den Haard . Sr Voorbeeld; een Hars wijd op den Ra n d 12 Voeten : den Haard zal hebben 2~ Klampen, " Voor "De Zeven Provinciën", voor de grote mar s die 17'2" dia.. e~er was, zou dat 34 klampen seven, ,.8ar de "evenredigheid" laat er "slechts" 32 toel

80- 11

Alln de buitenzijde, tegen de koppen vlln deze klll~pen rondoa de aara, ."lIa een gebogen lilt gespijkerd , de z,g . " schee nbr eker" of het ~lIcha.peIJoen~ . Dit plat fora ru st t e op de IlIngs- en d"'lIrszlllingen, die aan de top van de aallt waren vastgea"akt . Door alddel wlln enige spiebOllten ..... het platfora aan deze zalingen yerbonden. De bUitenzijde y.n het pl.tfora ... as versterkt aet een z ... are houten r and. Kiertn waren de jufferb l okken Ylln de ateng aal hun beslag bevestigd . Van deze puttingijze r s stond de voorste altijd voOr de d\laraacheepse hartlijn en de eers t volgende klaap naar voren .

HollandS<! ~ekker 1660/1610

Vlln Yk, bi z. 179.

De Yk De de

afmetiagen yan de ove ri ge aars en varen, folgens de door V.n op bladzijde 119 gegeyen vuistregel, te bepllien . a.ra foor de r o kk eall s t WilS proportioneel 1/10 kleiner dan aara van de grote aast, dus : 9/10 z 11 ' 2" _ :t 15 ' 5".

De bezaanll aa r a wall proportioneel iets breder dan de helft .an de di.aeter â&#x20AC;˘â&#x20AC;˘ n de grote a.rs, dns: 11 ' 2" : 2 -+- l'S" _.t 10'0 ". De aar a o p de boegsp r iet wall ie t s saai Ier dan de helft van de diamster van de grote aafa, dus : 17'2" : 2 _ .t 8'6" . De proportlea van de cons t ruc t ie vlln de aSrSen waren lIao de werkLeiningwfaclorcn a an8ep a~l .

80-12

HET HALENDE PART VAN DE TALIEREEP WORDT BELEGD ROND HET WANT

KNOOP AAN ACHTERKANT

TALIEREEP MATERIAAL: IEPEHOUT

JUFFERBLOKKEN

WANTPUTTINGS VOOR HET ONDERWANT VAN DE GROTE EN DE FOKKEMASÏ

KEPEN IN DE RAND VAN DE RUSTEN VOOR HET OPNEMEN VAN DE STAARTEN VAN D~ JüFFER8LOKKEN

TOUWWERI •

Ilerko .... t

VAn de hennep.

In de Zeventien de Eeu w ~els VBn de hennepplant Een groot gedeel gei.porteerd. De-'.,,; ,. kwaliteit kw •• uit De ~ezels .an deze ren btj uitstek en Bnkerkabels.

touw in de Republiek uit veSati~a) vervaardigd. werd liet buitenland ui de tweede

en wawan t

Uit ons eis en Bo .. melerwa~rd en "o:.hri ge . "vulle" lI aU. ge",,, h lkt touwen.

grD enuite rlIoofd-

Pe hennepplanten werden na te zijn ~ geroot ~. waarbij de ~ezela ~an de plantde len we r den geachaiden. zorgvuldig ged r oold. le hekeld en Beka.d. De vezel. werden i n stijf aangepe r a t e balen aan do lijnbanen o f garenspinnerijen aangeleverd. De hennepvezel heeft in z 1jn oorspronkelijke .o rll een a parte zoete 8"ur. De open st ru ctuu r vpn de ve zel IS de oo,,,aa k >all het f eit , dat het gell akk elijk .ocht opneeIOt en vasthoudt. Onbehandald touwwer k kan snel v~ r stikk~n of vorb r o~ ien. Ook i s het don sterk aan rek en krimp onde r hevil. Conser.erin,. Om deze ongewenste e ig enscllappen zoveel eOleli Jk tegen te laen. werde" vooral het staand want en de zwa,e anker kab els geconser~oe rd. Het onbehandelde touw we , d in e en ~.8. " tee r stoof" door onderdo tlpel ing in kokend e "Stockhol.er" teer aeco nserveerd. liet ,eteerde touw v r oea belangrijk ei nd e r onde rh oud . ""als wij nu nOB uit archeologische vondaten er,,,ren. Het te r en had e"hter als nadeel, dat de treksterkte set t 251 afna", t erWijl de stijfheid toena5. Verblee! dit to"wwe r k 10nil0 tijd in een z e er war.e , droge at.osfee r. bij •• tn de tr open. don 'erloor het al snel al zijn s t erkte. Ook voo r tdurend wlsaelende weerainvloeden benadeelden de kwaliteit ln hog e .ata. Het touwwe rk aon boord ble ef een .oo r tdurende bron .an zorg. Het ~tllllnde want werd dan oo k - ~aar .. ogelijk - tO Bood ,"ogel i j k door het Z.8 . "tr en8e n~ . ""s arten" , ~s arten ~ en "k.ledeo" tegen inwloeden van buItenaf te bescher.en. Daarna werd het geheel dik In de teer gezet. het z.g. "l"pza l,en". Het ,oo r tdurende krl.pen en rekken vroell 05 een yooTtduTende waakzaaaheid van de belOannlng. Wanten en at8ien konden lelden stij! vorden aangezet.

,,\ -0 I

liet bas1sllsterisal .. oor leder tou ... of kab e l bestond uIt gare ns. Het aantal van den Ifarens bepaalde de dikte. Deze gs rens ... e r den di r ect u i~ de hennepvezels gesponn e n of , zosls lIen het ook wel noellde, ~ger o l d". SOIIS lebeurde dit spinnen op de lijnbaan zalf , lIaa r er .... ren ook lespeclaliscerde, particu l ier e la r enspinnerijen. De garenapin.olens ... e r den veelal door vr Ouven of ktnderen aSnle dreven . liet ... erk vSII niet ovardreyen " ...aar, lIaar ... el ve r schrikkelijk eentonll' Meeatal ... e r dea op één lIolen .ee r dere Ifarens tegelijk lesponnen . Voor het tuigen v.n één schip .... ren dui"endeo lIaters laren nodil' "lichtel Adrlaansz, de Ruyter is. zoals ....ij allen ... e t en , ziJn br iljante tarrlère als .olend r aaier op de lijnbaan te Vlissingen belonnen, Di t zal oo k een garenspinba.n z i jn le ... eest . net dunste louwverk varen de %el1- en schle.aasgarens . Deze beBtonden uit tw~e tot vi er dunne larens . Het dlk ,te l~uw ... erk II lIn boord "eren de ankerkabellI . BIJ "De Ze ven Provlnc:!ën" had deze e en olltrek .. an 21! dUl," (eeo dlalIeter VIIO :I: 18 ",.) . Deze ka be l bevatte 2.160 saTens . Ook dco dikte van de lla re ns "pe elde ee n rlll, I/ttllen leeft .oor ~ezelfde kabe l 1.800 sarens aan. liet " a laan" van tou ... en kabels Bebeu rde op de lljnba.n of toU .... 188erij . In ledare , liet de zee .erbonden, pla ats vond "en ... el enlgll .. an deze Inrichtingen . Naallt de vele particuliere lijnbanen had oo k iedere Adllirallt eit zijn eigen liJnbaan. P.en lijnbaan belltond ui r. een zeer lanle loods; ~ à 500 .. eter wall lIeen ultzonderinll Oe br eedte was niet mee r dan 8 a 10 .. eter. Tn deze loods ston d de appa r atu ur voor het i neendraaien •• n de larena OPlleste l d, Ook deE~ werd .et de h.nd aanaedre.en, Vooral de vervaardiginl van zv.ar t ou ...... erk . ankerkabelB . stagen en ... anten, vroeg veel .snkracht . Veel 10llYalagers k... allen uit de omlev101 v"n Oude .... te r . Het all bachl atond, ... aarBchijnlijk doo r de sro te ee ntonilhetd vSn het ... erk ea de .... lnll beoodl,de vakke nnis, ni et in een hOOI eanzleQ . Het ... erk ... aa bijzonder erbe idsi nt ensief en verllde .eel volk . ... Ilde lIIen aao de Yr aeg naar touv voldoen. Nieu ... tou ... werk kon SOIIS nOl llink rekken, zoals .eerde r e lIele n uJt de jou r naals blIjkt: Journaal 7 Prla.

Zaterdel 10 october 1665. " •. , lIetleden ons ... ent ilen sislIlede s t aegden on~e IIlIaten , verllita tuiende \lent daegB te voore/!. seer ... as geretkt .,. ~

Fall. Arch. De Ruyter. A. R.A. 81 - 02

W lt!le~ .

b Ir. • I 21.

Yan Yk . bh. 224.

Hie r vo18~ eon ove r l.ic~t van d e touwdi k t e n in omtrek ge. eten, afgeleid ven do volg o ns Yan Yk bere ke nde .aa t d l~ .et er va n 32 d u im . De oo r spron kelij ke lijst i a uf k o il s ~ i g uit het boe k ven NicolGe.l!l Witsen . getiteld : " Ae loude ende He d e ndaaasche Scheops- bouw en Bes t ier", uitgegeTen In 1671 . Zie blada tj de 121 e . • . Co r nelis nn f k pl a giëort I n pr i nc i pe deze lijst in zi j n boe k : "De Nederla nd ache Scheeps - bou w-ko nst Open Ge.telt", ui t geg eTen in 1697 . Zie bladzijde 224 e . •. Oo k Wi t sen ~ad deze geg ove ns n ie t ui t e i ge n waarDe_Ing • • ear hoogstwa a rschij n lij k we er van ee n bev r i e nde tu l aer seLeo nd. Hier voLat de lijs t, a an g e vu l d ~ e t de oll tr e k- on dlu il eter~ a at per t ouw in ~ i l l i_eters (~fBe r ond) doo r de auteur , Dez e lij s t is ver r e Tan complee t . lI a ar ge e ft ten llins t e een Indruk vsn de di k te Tsn het to uwwe r k op e en sc~lp a l s " De Ze Ten Prorinciën" . Tafel. va er In .en z ie n .agh , de d ic kee Tan a l l e l oor na e.e Sc~eeps - touven, ge pr op o rt io ne ert o f geschIkt na de dick t en vsn haer e •• s ten. En .nor e ors t. Tan het Tou - worc k aen de Groote Ha a e , hebbende zijn BENAMJNG

o..uek in Allst . dui.

Schenckeb Stand er. of Taeckels Yallen of Taeckels Hooft of Want-Touwen TaeH-reepa $oningen 011 ' vant t e zwi c hten Ta,,~l-r eeps, , t sua vand Stagh Kraeg ha I.-banden, , t stroppen 0411 (d e steven Stagh TaU-reep$ Toppenants S-, Schooten 1looe11jns ) Spd e t-touven ) Bras schenckels Braszen Knie-touwen COrd .... len o f Valletjes Rack (pareltouv) Borstreep (b1JToq) Buick-aordlnah Nock-gord lnas

81-03

, 5\" ,• " •, " " " "

"" ""

· S!"

9 " "

6\ " 5 "

,. \"" ," 3 " 3\"

,H""

6 "

21"

OIntrck In _.

---." '" '" '" ---,,. . --""'"

003 206

'03

206

' 03 m

003

161 _ 129 _ "6

'03 77

0<>

Z06

<8"

Di...... t er in _ .

---"'" ., "" ., ---.," "'" -"" "

TI TI

TI m

37 33 2S

Kole-schenckels Reepeo (ra of draalreepen .an de groote ,,) Groot .. kardee l (vallen van het ka rdeel)

5!"

net Tou- wcr c k "aR de groote St engh, BEII ....'lING

'" >03

heert z.ij n

o..trek i n .....st . du im

Schenckels va~L ~~e grote stengh) Vallen o f Taeekels Wan t-touwen Taeli-reeps (voor het want) Back-stagsen Stagh want Stagh raeli - reeps (" of draaireep van het groot e .arueil) Toppe nnants

206

H" 5 "

H" 5 " 3 "

, "" 7

Omtrek in """. 129 ...

-'" ---

'"""

'"0 ' 03 77

Diameter i n ... .

,,20_ ,,20_ " "" 25

----

Dic k te ~an het ~oor (Focke-) Ha sts Tou werk, op ieder Ms sts dickte als boye n. (Volsens Van Yk 1s de dikte van de fokke.,sst 10% mind e r dan die van dc grote mast , diame t er dua 29 duim .) Arm et i ngen blijven , k olom 2 volsen.

BENAMING Schenckels (van de focke-mas t) Standers of Tak els Vallen Want-touwen Tali-reeps Puttings Tdi-reeps Such Tael:l-reeps Reepen (ra of d r""i r""pen van de focke-ra ) Valletj e ( van de rcepen) Kordoeion To ppe nants Rac k (pareltouw) &rst-reeps (bijvoeg) Schoots (marszeil schoot)

81-04

(btrek I n

~trek

Am..~t.dulm

in 1lII1.

~1:' ,3t" "

, ,7!"

H" " "

,7!""

])"

," ,,3,"" ," 6 "

'" --'" -'" '" '" '" '" '" "3

W3 m

"9 "3

H;o

Diameter in DIl.

-"" ""-

"" m ""33 m "33 m '06 "" =

SOJeets Boel ijns ) Spr ier- rouwen ) Bras sc henkels Braszen Knle-touwen Binl:-touwen Buick-gording Nock Gording

To uwe r k to t

B "

,3t"" 4t"

3 " 3 " 3 "

2t" zt"

-"" -

20<>

<16

\03

'>0

n n n

---" "

33 29 25 25 2S 20

~ ~

d e (Focke-) S ten g h .

BENAMING

Omtrek in Amst.du端I

Schenck .. ls Scheerlijns Want-tou",en Tali-reeps Want puttings Stagh Talie-schenckels van de taeH Reep (ra of draaireep van de focke marsra) Standers Valletje Boelijns Schoots Knie-touwen Raks -touw

," 2

" "

4t" 3 "

3t" 3t"

9.,

Omtrek in""".

""'" ------

Diameter ;n _.

Omtrek 1n ....

Diameter in ""'.

\03

<16

'>0 '>0

'"0

3!" 3," " "

4t"

<1&

'>0

103 ...

103

!1111

--"" "-"-37

" "

37 29 29

33 37

Dic kt en va D de 8 o .. g h -sp r lets t ou we n . BEllAMING

Omtrek in Amst.dui .. 6

De schenckels van de schoot Schoot Knie-touwen Blinde-ta.kel Bras-takels Braszen Ta.kel

4t" 3 " 3 "

,H"" , ""

Reep5

Bulk en Nock-gordens Groot blinde schoot Blinde toppenant"

3 "

" 3 " 6

81-05

--"-'" '" '"<16 n n

\03

n n

--"-"" "" "

37 23 25

33 33

Di c kte .lIn 't b o.en blinde Tou were k .

,, 3

" " " " " " "

n '1 '1

--------

--"-"16 16 16 16

" 16

BeX8ens Tou werk. o..trek in Am.-'n .du im

BENAMING

,3;'""

5<:henekels St8nd ers Vallen Want-touwen TaU-reep, Rack

,HOI" 3 "

6!"

,"""

'.1 Stach Ta lt-reeps Schoot v"lletje 5<:me rlijn Toppenands ICnle-touwen Rakspere l-tou

3 "

,3!""" ,, "" " 3 3

~trek

"--"-"" --

In 1IVIl . 120 00

1>, 167 116 129

<JO_

129

'1 129

()hJlete r In IMI.

------"" -'1

"" "" " " '1

29 '1

16 '1

To uwerk .a n d e Baaij ne-ree.

8ENA!-'lING

OII trek in Alls t.duia

~l:

Tappe""nt" BUS7.en 5<:henckels

3 "

'.1

l~ "

81 - 0&

Ootr e k in .... <JO

<JO

Dla.eter In _.

--- "" - "29_

D i c k ~e

ya m 't To uwe rk t o t d e

l ~u ls-s tca8h.

(Duek in Ams t.du1.

BENAHUiG ::c~encke l s

Vallen Wand

3 "

2'"

raeli-~l!eps

I!"

Want-puttena Schenkel b~as>:en Braa>:en Boelijns Iruis-spTÏe-toul«:n Kru is-knie-touwen Rad, Valletje Toppenants Parel rack-touwen Staghlooper Schinckel o p de s t a, ~ruis-zeil ree p Ba cka t agh schenke l Een Garnatje (Voon k ru lazci L:J \le nd.

3 "

" " " " 3 " 2 2 2 2

2'" 2 "

2!"

21"

3 "

3t" 2t" 2 "

--""" "" "." -". --

?"trek i n _.

17 58 17

39 m

DI_ter in _ . 25

----------""

25 12 25 20 16 16 16 16

2<l 16 2<l 2<l

20 16

•

Dickte y an h e t Tou w- work ee n de gro o te 8ra.stenah . Cbtn,k in Amst .dui.

BENAHING

Schenckels Vallen o f taeckeb ....end Tael1recps Bra.. puttens Bakatagh :Jcnenckels Scheerlij n Stagh Too1.ie Br as"en Schonctel br.. szen IIoelijns Spriet-tou....,n Reeps-tnull Paere l ~ecks--tou ..

2 "

,'"

3 " 3 "

" "

lt" HO, 1! " 2 "

•

2 "

Roo'

3 "

Toppe .... ns Vl eg stef-stegh Kole-tou..,.,n

2 " 2 " 2 "

'.2

2!"

81-07

-"--

a.trek In _ .

DIalICter In _ .

25 16

12 25 25 16 25 20 12

17 17

---". -"" ""17

" ""

' 03

20 16 12 33 16

---

----

------

2<l • 16 16 16

Dickte •• 0 ' t Tou v e Tck tot de .OO T S Ta • • tenah . BENAMIN\';

Omtrek in .l.mst . du l 11

Rack V.lletje Boelijos Spr i et-touwcn St agh Io'snt Ta el1 -reeps Parel r ak-touw [oie touwen

2 " 1'" 2'" 2'"

2 " IlO"

H" Ii "

Bra s~en

Toppenants Reeptnuv Schendels Vallen Puttens Back-stauen

3 "

2!" 2"

,,"

Omtre k In ....

-----" --"" "" -

Di8./lleler in _ .

" " ""

J9 J9 J9

16 12

20 20

12 16 l'

10 25 20 l' 20 20

---------m

Al s bereken i ng is a a ngeho ud e n : Tnuvolltr e k in Allsterdnss~ dul~ en , 25.7 . olltrok in .. ~ gedeeld door 3 ,14 • dia se t er in s.,

Doo r de co na tr ucti e van to uv z i jn boyenataa n de waa r den niet zul.er te .eten en derhalve een aro.e benadering! D~ lijst ts I n zi jn Rehe el owe r geno. en, doch e r ont breekt eni g to uww erk! Het tuignn oen d e sche pen geschiedde bijna . ' tljd wla een stan d aa rdpr oce dure, zo da t ee n gene fe n de zeeean orljwel ieder touw .an he~ tuig bij nacht e n on tij b l i n deling s kon .inden . Wij kunnen er echt e r yan ultl8en , dat hij een schip als "De Ze.en Pro.i nciën" wel eni le .eranderingen In de tu ig a ge , . ooral ... n het l opend want, djn vooraeko.en. net sehip had n . l. een leeft ijd '8n 29 jaar en in d ie jaren k wa8en l enge pe r io des voor, w.. arln het sc h ip ont t akeld t e lI e l leyoetslui$ l a g! En DOlt toen ... erden de oorLogs,."hep en aaH d e ".odern s t e " ei seH aa"lIep ast . Een 100'1 ~e kerheid valt oo k hi er niet te verkr iJl enl!

S l -08

De Zeilen zijn: \H~sen,

blz . li4

Het SToot o f schove r z e il . De f oc k aen de ~oor.ast. 't Bonnet; onder ae n andere zeilen vaat, o â&#x20AC;˘ â&#x20AC;˘ eerde r wint te .anaen . liet sroot"arsze l 1 ' ofte het \.wede ~eil, op de Rroote mast . van onde ren aen t e reeckenen . Het yoor.arszei l , of tweede ze i l op de yoorste .ast . De b l inde, het zeil yoor , onder . aen de boegspriet. Beza en of achterzeil , liet zijn bonnet, 8ov e nbllnde, het zei! o p de boegspriet . Het kruis-uil, of het zeil boyen de bezaen. Het g r oote b r all - zell , of ' t hooaste ze i l op de g To t e aas t. Het ~oor-braa - zeil , zijnde het hoogste z e i l op de focke-

"".s t.

Stach-zeil en, leizeil en, ra tz en , en Ceiken' welke laetste zeilen zijn , die by onaaae en yoorval, ' c ZJ bJ haest , in groote .. ti l te , of als .en Jaegh t, tot de an dere zeilen geregen konn en worden. I!e t yinne t je , o f jachtenduhel 18 een klein zeil t j en, ' c le en achter oen de ,laiiespil lez e t wordt .

De Sc he e ps - Aok e r s zijn deze: Het Pl ec h t-a n ke~; 't geen h7 har t weder geb r uikt we r de. wanneer het dose l ij ks te licht Is . ' t Dn ge li j ks- onker. T ui, of Vertu t- a n ker; 't gee n te gelijk .et het dagelij. wordt geb ru ikf . 't Werp - anke r; we r dt yOO T uitgevoe r f , en het schip wo r dt daer bJ yoortgehaelt , in stilte. De Drelle, is oen an ker met vier er.en; daer .en boot en s l oep aenlegt .

De vlag yaD boye ne n; Stoe t op de g roote .ast . Op fok en be~aens mast . ~et ~en vlagsen, d ie na de masten, dae r teder op st ae t, ben aem t werd e n. Het Geusj e n . staet voor, boyen de blinde , op de stengh. Ren T z j ouw ia een inisrolde visa . Wi. pels, zijn lange aaslle vlal8en, yoorgekeept . De wi t te yla gh bediet vreden ; de swo r te rouw; de r oode kr ijg ; en vechtens lu st . Het een blauw e yl ag, p1tziaert of roept .en aenboo r t . Vl e Ul e i s . zijn kleine v l aggen , die Besneen of gesp l itst zijn, dees Toiot ,.en geaeinlijk op de lIlast en staen .

81-10

10-06

·~4~o~qa5uuo

la~~

ap fTq ~ rr{allo~ l4~lP oz ~na~~OOA rTq p~aK ~4~TKaS ~ rr{a.~oos ~ rTta 80~ 800q oz uaa ~3m {OOJ~alom~SOI{oq ~TO · ,ool~a.om.so, -Ioq P13413aAaoq Ua~ UOA ua8uaJquoo d14~s 1~4 ul ~r;Ta80m 8081 0% laq SOK maalqo~dsllallllqolS lTP ua8a. aTpama~ aSToa ao · ualolsa8 uaplUK UalSaOm dooT~aAo - ln4~so8 ap UOA ua~fn l1Jood ap ua uap~oK lsaom p~apulm~aA ~OtA _~addoiTaZ la4 lijP 'S;uop oz laus TO dmo~ ap UOA ~ao4s8ullTa4 op p~3K U3 .. 0U001 su;zs8Tua ~ea", Sua8aa2 1Ia PUT" e~poz · llol'ilq _Bl ss 8us.uGO aU l al~ Uaa sl4~ols olpaalq uu Su08doTP a10;2 unq uappoq 'a8u8 1n1 a~0"2 unq ua lnq~su8 10A ua ~~ up apuaS -11;1:8004 un4 """ '"ua T':I U1 '0;.:I uaAaz a(l" sIoOZ uadaq:>sslIoIl OO s~uopuo

· ~la~IïlaV~SSMV~O

'a.Slalu, alSJaa uaa luol' aSl,als uua SOK 'ua8ols08dO uallo{ slaqo~ ap ~OOK 'd lqlSJOO' . a q UT Jo~az ·p8ola8 uaJods -OllU~ ap do Jaol' u~u lsotloq ap ~ a Aoq p~u~ 8TPOU J~O~ ·uuTz uauun~ ua.~3~ JO SU3AGq ~OA u al uuld apno do suaa la~ 80u llP rTM sI902 ' p~uul~a~ UUp~OM lSUO~ fTz urlz do ~lP31T O. d1 4ls l34 laaUU~M p~aprlKJa, uap~o" lSGTtGq allo lS30~ plG~J31 1n · U3~9'" a l ~ooq~s ,"opnOl lE~p d~4"S laq UHA p,nq up wO .0 u 3J30A Ul ll" UflTJU1UK ap pUOJ sallH~ud3~ wo ' plU" "p8Ua ..L~3S" '1ql.1 dJq:>" luq H"' UU"K (oAall 1 aq ~OO SI1It lTO ·ua01n4)S lIu~8 lSBIll1Q ap l~p 'uamBK~lOO. u31,az 134 S~upÇT l ua~aoq8ullTuq a8 U,J 38 r,JA aij ·uupn04 Ul 91S9\d U, Z do lS91tcq up ruo apuuoPlOA T9 _ UpJ3~rTd"u8 ~UTJ3~UM ap do - u ~ lu9 UaJGK s8u~lapÇTZ U3~IGq

·ua~lnJqulI

al lGB1JalBm.sol{oq S{B wo SUl' 1~T4)"a8uo {B11101 pUBZ 1~0 1S,,8 sOT ,"O lU UK uauap',; 9p UH. U~~ so" 1TO · uaddolS~U' .01U ~ rll _JnnlaU ua14:)0'" uad .. od up ~OO ·UU,rlTq lOBq)IlU~uq lU" U01SUOW ',\OOllspunz 'IlSJa" up Uu UU1U<!d" ap uassnl '~ l"ql, ul ~ up lSBBU ua l n~~Ol apwBoualloz ap lOl ua8uc8a01 ua · UfTZ u a 8u181U1UJ 1 UO _JaA aJapUB ua pUHZ UOA f,l" t OJOO A lSUOru TDCTJal"Wlscllcq 110 ·U Ul _01 s a8do uaJodsallH~ ap uiJ"sn . ~p: uulI"l uada4lSS~01JOO ap fHI 'p8at u8Jaau 8UTJa8u~ up U". ~BI A 134 do uapJa~ uau _alS ao ·ua~1a~ aq al lla,Ju a1suaK a8 .oq wO SD" 81POU u.u -r auA Ja JOOpJBO~ ' 8U1P004JaA 1411"08/,'" lIoal uaa uappoq UuUalS az~o · uaZT"q <lp lOO. ~u1lellsaq~ iJ T" sie suço~ ... etdUuAoq au~ai~ UT oaJJ;)J~OIlO 80u ollep U-al uap a q u~p Ç1K slBo~ ' lDIl",JO} Ua;) UDA uuua l Sf;)~ .0 tuZaf~ U"A l ~ ee .. aft ~ TnJq311 lua~ pJa~ ~l~ ap fTq u;) ~OA ap f,q uuduq:>s up un, UamUlIJl u~ u~lset leq luq JOOA ·NVA~~IH

Na~n~S

13H- .N3

1Vvr~3~VW1SV11Va

Een Eeer ae1iefd ballast.ateriaal lIaren oude RietlJ~eren kanonslopen. DeEe lIerden bij yoorkeur tegen de binnenk ie l, het ~olenllllllde "kolse,," IIlInlele Rd. Het beste 118S nOl lood, ""ar dit lias lIeer .eel te kostbaar.

90 - 02

GRONDTAKE L . De An kerkabels. een oo r logsschip van 130 yoet lengte had, yolgeos een opgave uit 1666, de volgende an kers en kab els aan bo ord : Ait-

zell3, bI z . 896 .

4 zware anke r s (2 plechtankers , I boeganker, 1 tuia nk er) . 5 a nk er kab el s , 2 werpank ers . I tuitouw . 3 zware kabel touwen ( l ichter dan de an k er kab e ls) . 1 licht kabelt ouw . Hie ru it mogen "'ij aannellen, dat een schip als " De Zeven Provinciën" miniOl aal zes ankertr<>ss e n aan boord had . Hierbij komt dan nog het l ic h tere kab elwer k voor d e werpank ers . De ank ertros had e en lengt e van 100 tot 115 vade .. . De "grate vadeal", zaals daar de AdilliraJiteit gebruikt wer d voor de af me ting van kabels . wa s zes Rijnlan d se voeten yan 31 41101. Dus 1 , 88 OIeter lang . Een an kerkabel had dus een lengte yan tus sen de 188 en de 216 meter.

Van Yk, blz .

De berekening va n de dikte va" de ankerkabels was als volgt :

2I3•

De wij dte van het schip over de spante n gedeeld door t",ce . geeft de olltr ek van de ka bel in du ime n . De gevonden omtrek gedeeld d o<>r 3 , 14 geeft d e diaMeter van de ka bel..

\</itsen, bh . 204.

Voor "De Zeven Pr<>y;nciën" g e eft dit dan de vol gende uï.t kaIJst: Breedte ov e r de slanten .cs 43 voet , ged ee ld door twee , gee f t een omtrek van 2! duim, gedeeld door 3 , 14, geeft een kabel diameter van ± 7 duim (dit is ongeveer 18 COl). Ca re I Alard. blz . 43.

Deze zware ka bels waren , de naam zegt h e t al, uit drie strengen gesla gen. Het gebruik t e materiaal was hennep . Een 21-duims kab,,! bevatte: ± 2 . 160 garens, verdeeld <>ver drie strengen Van ieder : ± 720 garens . Dez e tros had een gewicht van: 9 .261 pond (4 .630 kg). Geteer d woog deze kab el : 11.112 pond (5 . 556 k g) . De prijs was ongeveer: f 15,00 per 100 pond . Een an k er t ros kos tte dus : f 1.389 . 00 . Een forllidabel bedrag voor die tij d ' De zes ke.bels vOOr "De Zev en Provinciën" zouden dus een wa ar de Yan f 8 . 334 . 00 hebben vertegenwoo rdi gd . Dat de ko sten van een an k ert ra s zo h<>og waren , is niet zo verw onder lij k als OIen het wel zeer arbeidsinten siev e fabri cageproces in beschouwing neemt.

95-01

Wits e n , blz. 120.

dikte

~ ~

ka bel

~ ~

dagelijkse ank e r .

~ Oe dickte van een daeielijka anckertou~,

la ieëvenrede nt (ieproportio n eert) teiens de lenite yan het Schip' bJ .oorbeel t; he t Sc hip Iaet lang zijn 100 voct: zoo rek.,nt tot ., 1ke tien voet Le ng te . een duim dikte yoor het tnu .. . ..

Oit b.,te ke n t , dat het tou ... 'Joof het dage l ijklIe enker wan " De Zev e n Provinciën" als volgt kan .. or den berekend, Lengte van het schip 163 A.. et. voeten , gedee l d door 10 iee f t de nmtrek vau de kabel in d uillen la ' Ib.3 dUili - ~19 11111 . De d iam e ter ts dus 419 , 3 , 14 • een doorlInede .an 133 ~~ rui. 5 dula . Hoest aen op de lijnbaan een ankerkabel liet een gelilddelde l e nite van 200 lIeter en een oat r e k van 21 t dulll lIa ken, dan ve rgde dit een hoev eelhei d baai siar en 'Jsn t 713 . 000 hele r. AI ach t eruit lopend ~OCSt dit liet de hand uit langdradl&e he nnepvezels vorden gesponnen . Hen lebruikte bij ,oo r keu r he nnep uit. Rualand, letland (Rila) en rUlle . Van dtt bastSlaren ver d t 11 lIeter - 42 vadem uit een po nd hen nep aeslsgen. Bij het in spann en vsn de garena moest aen n auvletten d toezi e n, da t ieder van deze garens een e~8ct gelijke len gte en $~a nnin g kr egen , daar and era de te korte la rens z oude n kn ap pen , Uit dez e ia ren s ",crden negen atrenlen g ealage n, ieder bestaand e uit drie st r engen yan 80 garens, is per atren g 240 iarens , linkSOM geslagen. Ui t dr ie stre nlen van 240 garens verd een st r e n g 'Jan 120 garens leslagen e n ve r d utt drie VaM de>:e atre nllen vB" 720 BSrens ieder , d e uiteindelijke ank e r t r os yaM 2.160 ga r ens ges l agen. Doo r he~ i neend raal _n van de kab el , ontstond een Iengteve t !iea ven 5 np 3 bij kabelslal. en 3 op 2 bi j vantslal . Dlt be t eken6e . dat me n voor de ee r s t e stre ngen een lengte van ~ 330 ae t er op de lijnbaan moest ins pann e n. Op de lijnhaan eo.,,,t do"r de tou .. slage rs dus ee n af s tand YS n 2 .1 60 x 330 Meter - 113 kil ometer .. orden afgelegd , o. de>:e ka ba l op te spannen. Tellen vij hie r bij de 113 kM , dle reoda bij het spinnen ,an het iare n "a r en aCaelegd en het opspannen .80 de diverse st r enlen, dan komt Men al gauv aan een totaalaestand van t 1.450 km voor één enkele onker ka bel. Ook bestond de .. ogellj kheid, dftt de touvalage r meerdere garens tegelijk inapande, De a fg el e gde af s tand verd dan vanzelfspre kend II lnder. ~ls ~ij h ierbij bedenken , dat de spi n.nlens e n de touvslage r ij ~et handkracht verd en aanged r eve n. leert dit een Indr u k ,an de gigantiSche hoeveelheid a rbeid , die het Make n van deze ank er kabel s kostte. A19 ve naar de eento nighei d van dit verk kijken. da n kunnen ve me t rec ht s pr e k en van ee n lanldrndill verhoDI! Ond a n ks de Iale arbeidslonen , de l ange v er kdagen en de relatief lale I r ondstofprijzen , bleven de kosten van deze kabels fo r s op de budletten van de v!ootbouvprogram.a's drukken.

95-112

eoelle n 'e ri Dg. O. deze kost hare kabels een .a~lmaln bescherminl telen rotten en schi .... e!s te geyen, .,,'rden ~ij mnt hnte t eer leimpregnenrd. Dit gebeurde in een ~.a,. " .. toor". De kabe l lIerd door een bak liet hete. hijna kokende ~ eer lehsald. Tijdens deze behandeling nam iedere honderd pand hennep. die de kabel "0og , t .. int1g pand teer op! Het zOgenaamde "l enrhuls", .. Illlr deze behandeling pl!l\. tll vond, 108 .. e esLal op e nige ~fSLand van de lijnbaan en de verdere bebOD .. de kam. De reden "'''' het brandgevaar , dat de?e conser ver ingsmethode met zich meeb ra c ht. Schade

kabels .

Zie: Journaal De Ru,ter, "De Ze,en P r ovinciën" . 4 sept .

1673.

"Ten 2 uren liet de yaory!oet acheyde .. i j . De heeren voeren nner lande en .. ij deden a nll beat om .. at suydelljckor t e comen om a,t de vU11e gronden te leggen . lIent Onse kabels seer beschadych .. er den door de VU1\e gronden . Sayona sonne-o nder ga nek qua~en ten hank er m e~ de ~aarvlact, .. ynt S.W. En lagen soo voor t si dy en na c ht ~o~ d e n 5 data . " Lag het schip onvoorzien boven "vuile grond " geankerd . don kon een ankerkabel ernstig .. orden be$chadild . De enige oplossing "Os don een andere ankerplaats 1,18n te windden a f indi en d it door slechte lIeerao.stsndiiheden niet lu kt e , de schade te accepterenl

Brandt, bI z. 561.

"De Zeven P r aYinc:lën" lag op 15 juni 1661 voor de rivier van London, in ZlIaar s t orm .. eer, yoor zes kabels en het plech~.," ker, dat echter ondanks deze enorae lengte van 1.200 .eter nag krahde. Lag een anker met tros In zee , dan .. erd aan boord het deel yan de ankertros dat, door het rijzen en dalen van he t sc h ip in het klui sg at lag te schav i elen , daar .i d del van een - uit St r oken zeild oek p,emaakt c Cn mcc taUII am .. ikkelde - " oe rviolI" zO goed mogclijk l>Ulcher .. d. Ook de ring van het anker .. as met zeildoe k e n tou .. o", .. oeld. om beschodiging van de troll tegen te a,aa n.

Hs een ankerperiode me t harde wind en storm, .. aren er altijd wel (j(jn of .eer schepen i n de vloot , die hun a nker en kabels ve r speeld hadden . Men probeerde deze altijd met het afdregge n von de anke r g r ond op te v 1 sse n. Lukte dat niel - en de vele nu nog levonden onkers .. Ijzen erop, dat dit nOl al eens ge beurde - dan .ees t dit verlies ssn de Admiraliteit, ... artoe het sch i p behoo rd e, lIorden gsrapporteerd.

95-01

Zie: Journea l De RUfter, "De Zeven 15 aug .

1673.

Provinci;;n~.

"T e n

anker , Pet t en o . l e n S. van ons 2! .. i j l . De n 15 Bs us t " op d,ee nd ec h . Ile. den 15 s .. oraens .et den daae w,nt veat ten noorden , moe, wede r. Wij corte kabel en set te Onae voorst e 1na" en Cockeree op , Ond ertussen V8re n al de schepen beeych om dre voor 2 a nk ers legen ~ên te Iychten en bodt te co rten en steJnaen en re es op te se tten. Daer veren deyerse , d1e ~i n en tvee . ja e en Vryes , dJe l kab els en een anker verlo r e n hodde , den v1B-~myro<)1 Eversen 2 an ke r s en kabels; Bondal wij gennndtBackc varen te blijve leaen nm te syen ofte ie.a nt sijn ankera en kabels cnnde berge n. Ick sch re e f een brref aen de heeren am,relen over deze galeaenthayt , .ae r dot viJ soo heest ~ogelijck ons OIosten vervoeaen op da aeordyneerde randavoeys. Voort stijve coelt e , vynt weat ten su~den, al d re n nacht met dychten regen lot den 16 aIllOfgenS ."

Indien een ~nkerkabel brak, dan kon de~e later .et he t hieraan hana en de anker .. eestal - door .,iddel van de , .. et een lange " boeireep " aan het anker ve rbonden , ankerboei - terua worden aeTonden . Deze situatie noemd e men, dat "de boei waakte ". De boeireep vas VOldoende s t erk 0., het anker le kunnen bergen , Io'o s ook deze boei verloren gegaan , da n lag he t sn ker .. el de kabel "blind" . De ka bel aoest dan door dreggen vorden terug geyon den. werd en , yoor he t tij weg ~akke nd, alle anker ka bel s uitgevierd om ze eenS duchtia te spoelen en tevens de ielegenheid te hebben, Om het kabelaat schoon t e .,sken. Men .,oest dsarna .et ve el mank r acht alle s veer binnenboord bren ge n e n netje s In heL sc hone kllbe1a8t o pberaen .

S08S

Opslag

~ ~

kabel

bonrd.

de ankerksbel aan boord aehteuwd werd, kwo . hij doortrokken 'Sn vate r en beh anaa n .et wier en schelpen, vla de klu , sallten in het schip. Hier werd hij hOTen de zogenas.,de "pisbak" van alle o ng erec.htigheden ontdoan en kon het lIIeeste aanhanaende Wlller afdruipen . Nadllt de kabel vla de " kabelar\na" verder in het schil' vas gehaald, Ba f .en he. aan dek ae l eaenheid yerder uit te lekken, slvore ns hem in he t kab elgat, keuria npaeschoten voor vo l gend gebrui k, op te bergen. De tr os lag in het kabelao t over op de vloer aanaebrschte ribben, zodat de kabel yrij kon UItlekken en niet in zijn lekvaLer bleef lissen . Wat al snel tot rot en achi •• el kon leidenl Het a ( Bedrop en ZIIOW., t er kon onderin het sc hip, _ia de "Iokgaten" , na a r de ?o~pen vloeien en bu i tenboord gepo.pt worden . ~onneer

95-04

De k abels moesten regelmat i g , vooral inwendig , op verborgen rot en schimmel worden geco n t r oleerd . Lagen de trossen hier la n g opgeslagen, dan kon - vooral in het warme jaargetijde - broei ontstaan. Om dit te voorkomen , moest de kabel regelmatig gelucht worden . Wanneer een schip voor la n gere tijd werd o p gelegd, moesten de kabe l s van b oord worden gehaald . gedroogd en op een luchtige plaats opgebo r ge n . Om deze vier en ee n halve ton zware tros in het kabelgat opgeschote n te k r ijgen , had een flinke ploeg van de bemanning de handen meer dan vol . De stuurboordkabel lag aa n bakboord en de bakboordkabel lag aan stuurboo r d opges l agen. Bij het ops l aan van deze trossen moest de trim va n het schip in de gaten worden geho u den . De opgeslagen tros moest in het kabel gat met sjorri n gs, tegen verschuiven, worden verzekerd . De dikste kabels lagen in de wijdste bochten , de dunnere lagen hier bi n neni n .

AFMETING KLUISGAT

95 - 05

Afmeting k luisgaten . De afmetingen .an de kluis gaten voor de ankerkabels . die op enige hoogte boven de overloop - naas~ de voorsteven - door de kluishouten zijn geboord, moesten zO wijd zijn , dat een kabel .. et zijn splits en de daaromheen aangebrachte "serv ing" ~ egen het scha. telen , ",et enige ruimte kon passeren.

Van Yk,

blz . 109.

Het klu isgat. moeSt aan de b i nnenkant , " "ker aan de dragende onderkant, glad en .. et ronde hoeken worden afgewerkt, 011 beschadiging van de kabel te voorko .. en . In het gat mocht geen naad van de kluishouten voorkomen . Dl.t ZOu aanleidi ng geven tot lekkage e n rot. De klu is ga ten werden niet bekleed met metaal. Door de hevige ru kken en het "erken van de tros , zou dit na kor te tiJd los raken en de ankermanueuvre ernstig kunnen verstoren. De berekening

Van Yk, bh . 101l . W:l~sen,

bI z •

497 .

de diameter

het klu issat

.!1! als volst:

BIJ de - hiervoor - gevonden dikte (7") van de ankerkabel (A) wordt de halve dikte (3!") van deze kabel opge~eld , OUI de dikte over de kab elsp11ts (B) t e vinden, dus 10!" d i am eter . Eé n derde van de so~ va~ deze kabeld i kte en toeslag voor de splits, is de toeslag voor de serving (C). Het kluis s a t "ordt dus 7" + 3!" + 3!" - 14" diameter. Hierbij kalOt nog één duim voor lipeling , ili totaal : 15" d iaOleter - i 38! Cl" {Dl . Zie te k ening up blz. 95-05. Lekkage via de kluisgaten.

Witsen, blz.

497.

Indien alleen de enkele ankerkabel in de kluis lag, dan "erd de overblijvende ruimte gestopt met een zogen"" .. de "klui sza k". Dit was een langwerpige za k van zeildoek, ge.uld met geplozen touw. Het eventueel tussen de kabel en ~ et kluisgat doorsiepelende le k" ater werd binnen in de z . g . "p isbak" opgevangen en via spuigaten buitenboord afgevoerd . Ook het bij het binnenhalen van de a nke rtros afdruipende water "erd zo geloosd . ~Iaa r het llIeeste water zat natuurlijk tuSsen de tieren van de strengen en k"p. met de kabel in het SChip . Voor een schip als "De Zeven Pruvinciën " hadden alle kluisgat en dezelfde afmet i ugen. Van Yk schrijft hierover:

Van Yk, bI z. 213 •

"Schepen die ten Oorlog, of na Oost-Indlën vaaren, en veel Vol ks voeren, sullen a l haar Rytuig byna even zwaar hebben . "

95-01i

Hieruit volgt, da t ook de IInkerkllbe..ls ongeu,er d .. zelCde afmetingen zullen hebben gehad . Indien h et schip een lanie reis ging ~aken naar bijv. de Oo~t of de West, dan werden de ankerkabela gehe .. l binn .. n h .. t achip gebracht en de kluisgaten _et houten proppen ies t opt. De lInkers werden dan ook San boord gebracht . Dit gebeurde .eelltllt, wllnn .... r h .. t IIchip het Eng .. lse Kanaal of de Noordzee had yerlaten. Het aantal anke r s

~ ~

groot oo r lo gss chip.

Op een oo rl ogssc h ip .. et de IIfftlotjngen van "Do Zeven Provinciën" WIl ren hoogstwaarschijnlijk zeven ankeTS Snn boord. Hiervan Wlla het zogen llll .de "plechtllnker" de iTootste . Vier anke r a hingen gebruiksk l aar lIan de buite n zijde vlln het schip, ter we"rs:<ijden Vlln de bak . Twee ank" TS hioryan wlIT"n telen de fokkerust iesjord en de twee andere ankers hingen aan hun ring onder de kraallbnlk. De kant Van de arsen voa d eze ankers waren met de ~penter bolk~ oPlehaald en alln de fokkeru s t lesjord . Een tweede pl ec htanker lag g e de~o n t e erd als reser.eanker i n het ruiOl. Journaal .:ngol de RUJter. 18 juni 1673.

"0 p S c h 0 0 n e • e I t, den 18 j un J, Bondac h . Item den 18 Sllo r gena vroech r u rilden wij ona rU 1m op os ons ancker daeru,t t e krijgen , alsoo een lerlooren hadden . T'wa a schoon wee r , wint noort. Daer passeerde niet sondera. Sav onta qua. e en Sweet bij de vloot." VO(lTts had h et schip nog een "d agelij k s linker" . Dit wss ongeveer een achlste l ichter dan het plecht an ke r. 'Fen leste waa er nOl ecn "tuianker", dat op dJn beurt we er een achtste lichte r wao dan het dagelijks an ker. In 1665 ordonneerden de Ststen-Genernal san de ~dlljral i teiten, o. ied er schip een eatro reaervennke r mee te ge.en. Hiet In de eerste plaats voor eilen lebruik , 1I0ar os In geva l van nood andere achepe n bij t e kunnen slann . zodat deze niet uit zee behoeven te l open, om in één .an de zeelaten nieuwe an ker s op te gaan halen . Er ginSen dua heel wat ankers verlor en!

95-07

fab ~ icag e ~

het

anke~.

De zwa ~ e plec h tan k e r s yoor de aro t e achep en ~an de Ad_iraliteit en de VOC _oeten lOt d e arootate s aeedstukken yan hun t ij d hebben behoo~d. He t a _ ed en ya n een anker aet een sc ha cht lengte wan bijna vijf ae ter en een gewich t van rui m tw e e e n e en halve lon , a oer a e t de e e nvoudig e middele n Cn d e spier k~ath t die a e n lar besc hikking ha d , een ongelo f e lijk zweer kar wei z ij n gew ees t. D1 elle ne. d i e d e aoeit e heeft genollen 010 een o ud an ke r ee ns e c ht goed te bekijken. za l z ich ver bazen oye r he t enora e 'Bk as na c kap. Alleen aL de ring. die eerSl c irk e l yoraig en rond ao eSl worde n gesaeed . dan door het get in d e schach t werd gestoken en d aarna o.o.n el kaar a o"st wo rde n aewe l d, a e tuig t a l wen d it vSkllans c ha p ! Het is ni et ve r wonderlijk, d a l zes lor zeven er .area anke r aseden twee we ke n hard _oeaten werken , oa e en a r oot anker te aaken. De s_e d e r i j van de an ker aaîd .oe s t ~oldoend e r ul_ zij n om aet een co mpleet an ker tu ssen aaabeeld "n vuur t e kun ne n sanipu l eren. Hier t oe moest in de s aede r i j ook een soo rt hijskroan aanwezig z i jn met yold oen d e hefYeraogen , 0_ het zwaarSt e anker te kunnen till en. Het s",edc n gebeurde .. el ~ lIur c voorh a lI ers . Door de , .. id. kne c h te n ~ erd het anker In ~ljn ui tei ndelijke vo[~ gebracht. Van Yk, bI z •

215 .

Ile e bs sismateriaa l Yoor ankcrs IIBS ee n co a bino tle vsn ZlIeeds en Spa ana ij~er . Het Zweedse I j~ er lias s tijE en .terk, het S paa n se zwak _aar taal . Pit Ijzer wer d I n vierkante e n plalte s t aven geleve r d . De afm e ti ngen wa r en I a 2 dU l a di k of vi erkan t en 2 i 3 duim breed . Pc lengte ysrlëerde. UI L d it _sterÎaal wer d en bund els ge_aa kt I n de var .. yan het lewe nste Sll eeds tu k, b ij • . de sc hllc ht of iên der ar.en . Deze bundels we r den aet I j z e r drsad omwo e ld en d a ar na in h e t 1[0 te said vuur yerhlt . IIlj ee n tem pe ra t uur (zo w.lj nu weten) van .t 1 . 300 grsden Celci u s werd het Ij ter " deeKach tIK " en door er dan _et grote kr ac ~t op le sla an. werden de staven In de bunde l lot 6u n geheel aan elkaar geweld. Dit wellen ~ .. s ee n apllrte kuns t e n v"rgde een grot e erya r lng van d e ," ees ters ll id . lI ij kon All ee n .. aaT aa n de k le u r van he t 81" .. 1 e nde Ijzer zÎen . wann e e r dit heet gen oeg was voer h e~ w~lproces. BIJ dit pro c e s . voo r al met s~eedstu k ken yan de?e af me t ina en , yiel er niet aan t " ontkolle n , dat er verontreinigingen i n de verbindingen we r den Ing e sloten. I n de schacht en de ar se n wa s dit ni e t direct ern"tia. aaor in de "knoop" of "k roon", waa r araen en schacht tesaaen koaen , kon dit .. rnstia e geyolgen hebben. Dit punt wes de " Achi ll es h iel " van d i t type an ke r. Hie r brak vaak - op he t momen t dat het achip het an ke r he t aeest nodig had - ~~n de.r armen af .

95 - 08

Vlln Yk, bh,

215-21(; .

Oo k i n de Ze~entlende Eeuw werden aoke r s op ve rborgen gebreken onderzncbt , in eerste instantie door de s.id zelf . Daerna werd liet anker door Keurlleesters " ges tor t ~. Een soort valproef , waarbij men liet anker twee voet van de r1ng af op een hsl! i n houten blokken inRelaten Ijzeren knnon ,ooro~er liet Ylillen. ~la er dnn visu eel geen gebreken konden worden Reconstatee r d, werd het gewogen en yan een lIeTk . oo r z ien. Pas daerna "ocllt lie t ••H teer worden bestre ken. Dat door de ve l In het tUlteriaal Juille inleidende scheurtjes konden ... orden ~e r oon!,aakt, dllar had lIen n,et aan gedac ll tl

Van Yk, b Iz.

216-220.

De gegevens an ker.

~ ~

berekening van de aflletingen

~ ~

plecht-

A. De sese.eu ll wols ens Vsn Yt zijn als ,olgt: 1. Scllaclltlengte. De lengte van d e scllacht wan liet an ker bedraagt 2/5 deel Vlln de grootste breedte van liet schip ov er de hui ten kont van de spanten gemeten. 2. De lengte Vlln de a r llen.

De lengte van de arllen (btj de boch t om aometeo) is op tedere S dutmen , di e de schadit lan~ '1.", 7 duillen. Eén arm i s de helft hiervan . 3 . De lengte ,an de handen. De lengte ~an de hand i a de helft bocht geme t en).

~an

een arm (aan de binnen-

4. De breedte .an de handen. De breedte ~an de hand ia 1 /6 dael yap de leng te lIinder .

~an

de baad

5 . Af.,atlngen ven de ring . Iedere ~oet sc lla cb tlengt e geeft 2 duim ~oo r de buitendiameter ,an de rio g. Iedere 3 duim .an de buiteadiameter 'an de rina geeft rondo. aen dui .. lengte ~an de bUltenOlltrek van de r i ng . Ged a eld door pi (3 , 14) geeft dit dus dn d1kte ~an de rln~. 6 . Lengte anker9Lok . De anke rstok heeft een lengte , gelijk aan de lang te van de schacht incl. de h1eraan be~e9ttgde ring.

7•

•

.an IIPBr lengte . lenRte geeft een du hoogte, zonder de holte. in de hoogte 19 10 du t • . wordt i e ta meer dao de hoogta Reno.en. ~tjn ± de lIo1ft .an de 1I00g te en de breed t e.

~5-09

a. De be r e ke o i os

~olsens ~

i ! als

~olst:

Het plechtanker van "De Ze~e o Provinci;;n~ (tek. 95-00-01) ko.t volgens bo~enaenoe.de gegevens uit op de volaende af _e tinsen: 2/5 1 4J' geeft:

J. Een schachtlengte van:

t 7'2 H 2.

4 . 862 •••

De lenste van de IIfll"n: 7/8. 17'2" voet, aeeft een lengte ~Oof beide srlllen bij de bocht o. ge."ten, vSn: :l 15'0" • 4.Z50 (1110. Eén ar. heeft dus een lenste ~an: :l 2.125 11110.

,.r. ,

lenlte

••

•

S. De

is :

b r "edte

"""

hand 3 ' :5" hand 2 ' 8"

h"lft 926

."" •• •

binn"nbecht

" -'/6 ""••"• lenate

.. " "

s.aUer, i,.:

zou volgens de b" r ekening u itkOllen op een bUlten distleter van: 17'x 2 .. 3 4" .. 873.,,". (Dit Is In verg" l1 j k ing lI'Iet ge.onden an kers erg groot. De dia meter ligt bij deze lInkers rond de 600 lII.,t (Z'\ " » . Do dikte vsn dez " rlna zou (volgens Van Yk) zijn: 3 4" : 3.. 11", 1I" : J , 14 .. J!".. 90 •• . Vat oo k veef veel t" zvaar i sl Dlt ligt bij de aevond"n ankers op: 2! ij 3 dui.! Bij dit deel van de berekening .oeten ~ra8gtek"ns vorden a"plsatat !

6. De ],,"ste van de anke r stok (lengt" sc ha cht plus ring) Is: (17'2" + 2'1N • 19'3~) afg"rond: 19' .. 5 . 380 ....

,. S.

" ,.

hnr>8 te breedte

wordt: , - "

"" ,' "• 8"ankerstok • ,,~ " .,"

"2 ' anker"tok - 22" -

566

•••

is:

Oe ankers to k werd uit eiken- of ie penhout ge ••• kt "n bestond uit tvee delen. Deze waren ."t h out en nag e l .. s tij f op elkaar bevestigd . Deze nog"ls wor"n gewigd of g"deuteld. Dit in t egenstell ing tot de aakerstokken In de Achttiende en d" Negen tiende Eeuw. Deze varen ,an een rui.te tuaa"n d" bei de helften ~oorzien vaardoor de kans, dal de ank"rstok ,on binnenuit ~er r otte, sanzlenlljk verd .ersinderd.

95-10

o. te voor ko~ en dat de ankers tok van de schacht af zo u glijden, was de schacht van twee aangesmede nokken voorzien. In het hout waren deze nokken uitge k eept en hielden zo de ankerstok op zijn plaats. Het ijzerwerk en de a nkerstok werden met t eer tegen roest en rot beseherJld. Berekening

het sewicht

hel anker

volgen~

Van Yk.

Pe ankers werden door de ankersmeden in een grute diversiteit gemaakt. Bij an ke rs van gelij k e schac.hten armafmetLng k>la~en soms grote gewichtsverschillen voor . Van Yk, blz. Z19.

bh. 218.

Van Yk sch r ijft hierover: "Do g de An k ers werden, 0'" voorgaande Neden so~tijds zo ongeregeld gellaakt, dat ik twee Ankers heb ge9ien, welkers Schagten be i de even lang waar en, en nogtans he t eene 3000, en 'I'.. and"r 5000 Punden op ' t [ruis hadde staan ." "Dn Langte vande Sehag t liet eJv - .Dui .. ae Vueten g" .. eeten " ijn de, zoo Mullipliceerd het gelal der Voeten Cubyscher ... yse .1n malkanderen , en de uilkolJst zal byna aanwysen ' t getal der Ponden die 't ZWaar zal wegen . " Het plechtanker van "De Ze~en Pro.inclën" zuu lul,.ens deze berekening een gewlch~ hebben gehad van (17,2) _ 5,088 pond, uf naar hedendaagse begrlPven 2.544 kilo. De gewic h ten van hel plecht- , bel dagelijk",- en hel tuianker lagen ge lliddeld 1/8 minder ten opzichte van elkaar. Hel ge wicht van het dagelijks anker Wa S 1/8 lager dan die van het plechtan ker, terwijl het gewicht van het tuia nker we er 1/8 .. Inder ... as dan dat Van het dagelijks anker. ges~eed

ijze.en anker kost t e 3 stuiver s per pond, per 15,00. E"n anker Van "De Zeven Pruvinciën" liet een gewicht van t 1 . 544 kg. of 5 . 088 pund, kust te dus f 763,00 . Een

100 pond dus f

In het geschrift " ~venredige ToeruSl:,ins van Schepen ren Ourlug B'lJder See" vinden wij de volg end e gege vens betreffende de af",etingen en gewichten van ankers: Evenr. Toeru .'l ttng, Se Artcul.

" T is weil gebruijc kel iJck bij Coopva~rdii lu yde, dat ze een çlecbt ee n dagelJcx sncker, een tU'j ancker ende "'erpancker vue Ten u~dat men wel 1 op de rivieren compt , ende IRen 'I'.. "ulck nIet ~verdadtgh en hee lt, ende beswaerlijck swsre snekers can uijl de grond crijgen , daeru", nemen s ij int gemeijn o t f door gewounte het eene 1/6 aW8crder als 't ander Suo dattet plechtsn e ker 1/6 swaerder is als het daselije. ancker en de weder het dagelijx ancIoer 1/6 swacrder als het teuijancker cnda 't werp ancker 1/4 van ' t plecht anckers swaerte .

95-11

•

Onde~5t~epin8

Vnn de auteur,

De berekening yon elusief de ring,

in-

"l1e anck"rs .aec k tllen loogh te w.. len plecht anckers lie t schaf!t

en de flnah het halve schipa wijdte . " Dus yoor " De Zeu'n PrDylnctën~ 21j voet,. zoes .eter lang . "De a .. dt"T sLoc ken .ede soo I nDah en .oor d eso;o l ' I! T dlck t e op ijder voeL lengt .. een dulj. ,iereant in de noot."

De anker stok

~n9

dus in het midden 21!

dui~

55 Cm dik en

b r eed.

Het g"wlcht ,sn een plechtanke r werd op d e .olge nde wi j ze ber .. kend: Eenderde deel YDn de scheep.wljdte over de spanten gemeten , to t de 2 . . . a cht verhe,en e n daar e en nul achter ,eplaatst en dnn .e t tw ee ver.enigyuldigd. geeft h e t gewicht in ponden .

Voor " De Zeven Provinci~n"

(1~,3)

ZOu dit het volg~nde gewicht voet breedte _ 14,3 . - 20, 4 5 I 10 • 2045 x 2 • 4090 pond.

yan

g ~ ~en:

Merkwaardia Is. dat de in het ,,,sthrif t ft Eyen r edlae Toerustina yan Sthepen Ten Oorloa Bijder See n bijgevoeade tab el , na verlengin, (door de auteur) van 30 .Oet t ot 43 .oet breed te , het anker .an " De Ze.en Provinciën n op een ,ewicht .on 4.090 pond zou moeten ui~ko~ e n. En dat ia rull1> 1 . 000 pond .inder , dan de berekening wan Va" Ykl Bij het aaken Van de tekening nn het plechtIInklI f (",ie te ke ning no. 95-00-01) , is .. an de bere kenin & van Van Yk u1t8e&80n. Op de teken in, (no P 1552) In het Madt i e. "useuil te Rotterdaa heeft Van de Yelde de Oude de anke r s .. an het s~hip de ftEendracht" de ankeratokken onder een hoek 'sn 45 · t . O.• de aakeraT.ell ,etekend o Delte hoe k lIoe t QO· zijn.

95-12

Opste lling .an de kaapstander ln de construc tie .an de r~p .

! 51113

I I

-+-

_--L. I I i

BOVENAANZICHT

O.BLOM Leverkruid 20 1441 XN PURMEREND

Kaapstandera of spil len.

Hp., Ze,e n Pro.inciën" was .o t twee kaap standers uttleruat. De grootate .an deze twee atond op de gescbutoverloop, achter de g r ote mast , opgeste ld. De kleinste in de ba k, achter de fokke.aat. Deze ogenacbtjn l tjk prtmitieve werktuigen waren aan boord absoluut onaiabaa r bij het I n halen nn het grondtakel, het strijkea en opzetten ,ao de stengen en het strijken en hijsen .an zowel de grote ais de fokkera. Ook bij het aan boord .erplaatsen .an zware lasten, zoala an kers, geachut en watervaten , waren zij .an onscha t bare waarde . Iletzel!de lold natuurlijk .oor het:!!.'.!.!!. boo rd en nn boord brenSen .an deze attributen en de zwar e boten. Ala we de opstelling van de grote kaapst ander bezien dan bUjkt dat. wanneer deze voor één .an de hiervoor genoe.de werzaaaheden .oast worden gebruikt , het in de directe omge,ing geplaatste geschut te boord moest blij.en opgesteld. Ook de pomp- of waagstokken moesten zodanig worden gedraaid , dat de ~indbomen van de kp 8p~[ande T vrij konden passereo. !lij het plaatsen van de kn echt .sn de gTote en de fokkemast moeat er tijdens de bouw op worden 8elet, dat de haiende parten van ~e kordelen en de stenge wtndrepen over het dek, waarnp de kaapstanders stonden, direct van de schijven in de kop van de kne cht vrij naor de kD apstander moest en kunn en worden toegeleid . fabricase

~ ~

a r ote kaapstander.

Voor het centrale deel , aet eeo lengte ysn bijna 3! meter en een diamete r .an bijna 70 ca , werd een puntgaaf atuk eiken uitae>;ocht. Va" YI<, bh.

110-111.

Oit stuk hout werd bij yoorkellr 111 bij het beaio vlln de bouw van het schip, ola et nOg veel hOllt op de we rf lag, uitlozOcht. Zoala de tekening aanaeeft had de>;e spil aan de bo.en>;ljde een cylindrisch gedeelte, wasrin de vijl gaten voo r de windbOmen en do kepen voor de ze.en klampen wa ren ge.aakt . O. de bo'en>;ijde werd eeo 11zeren ring tegen het scheuren ,en het hOllt aangebracht . Ongeveer op de helft , net onder de gaten van de windbo.en waa eeo zes dule dikke houten rin g oaog ebro cht , waartegen de kOppen van de zen" (zes dutm di kke) kla llpen hun ei n de yonden. Tussen deze kIs. pen werden segllentvorllige vulkloa.en aange bracht, die lets 1.o,er ... aren dnn de kla llp en, waardoor deze .oor de grip op de kabelaring tergden. Tn het gedeelte t.ussen de ijzeren en de houten ring, was ron-

95-13

do", spriraalsge"ij:te een versiering aangebracht van u itgeha kte halfronde groeven . Oe onderzijde van de centrale sp il noemt "'en de staander. Deze was conisch van vorm, ",et t"ee cylindrische delen voor de lagering van de kaapstander in de visstngen. Om het draaien te verlichten waren de lager punten van pokhouten ~5chenen" (dit zijn kleine latjes) voorzien . Deze zorgden vOOr het verlagen van de wrijvingsweer.sta nd in de vissing. Het geheel werd met zeep gesmeerd. Ook rond de onderzijde van de staander was tegcn h e t scheuren een ijzeren rin g aangebracht. In de onderzijde van de staander, preCies in het centrum, was een hakkelbout met bolle kop geslagen. Via deze kop rustte het gewicht van de kaapstand e r op een in de onderv1ssing aangeb r achte - ijzeren plaat. Het gehe el vormde de z . g . "taa ts ". De vijl windbomen hadd en ieder een l engte van : 20 voet 1 duim 5 .834 ",m. Deze werden tot de helft in de kop van de kaapstander gestoken, zodat er tien hefbomen ont~tonden . De wind bOGen waren uitnee",baar en wanneer zij niet in sebruik war en, op de overloo p opgeborgen. De volledig bemande kaap stander , totaal 40 ,.an, met een drukkracht yan % 150 kg pcr ~an , leverde een tre kkracht van % 5 . 000 kg. Per om we n teling werd % 3; meter _ % 12; voet ankertros ingehaald . Een ankertros von 185 meter _ 100 vadem lengte vergde dus: % 53 o~wentelingen. t

111 t sen,

bI",.

516.

Op het commando , " Zet borst aen", duwden de bemanning .. et de vind bomen de kaapstander rond en hieuwden zo het anker op of de steng of ra omhoog . Om de kabelaring vrij te houden van de ondcrzijd~ van de klampen , waar de paL tussen viel, liaS op het dek een "pran~hout" of kHb ellichter aang ebracht. De kaapstander was voorzien van twee pallen. Deze scharnierd en in het zogenaamde pallenbed. Dit pallenbed zorgde ervoor, dat de druk van de pal niet op de as van de pal, maar op een zware klns achte r het pallenbed werd overgebracht . Hiertoe was het g at in de pal olaal van vorm en was de ruimte t ussen de ronde achterkant VBn de pal en de kom, lIaar deze in draaide, "'lnimaal. De kaapstander kon zowel I~ nks- als recht somdrBai end word en gebruikt . De pBl moest !liet de hand of de voet Ln de holte in de kaapstander worden gedru k t . Om de kaap stander goed te Laten functioneren moes~ hij zuiver haaks op de vissing scaan, anders zou hij bij hoge belasting gaan "kni jpen". 95-l4

labelartnB of "abellarsa, Van Y" , bh,.

112-113. Wit.se ... bh:.

495 -4'l6 .

Door ~ljn arote dikte en atijfheid. waS het nIet lIog.lijk de ankertros direct rond de kaapstander te leggen en he. ~o binnen het achip te t r e kken . Daarom lIaakte men gebrulk yan een zogenaallde kabelaring. ook we l kabellarga genoelld. Dit was een hecht ge" l agen kabet , waaryan de olltrek éé nd erde deel .inde r was , dan yan de ankerkabel: 1/3 x 16,3 _ 5 , ~ duia 16 , 3 - 5 , 4 _ 10 , 9 duia _ ± 1I duill ollt r e k. Dit geeCt een kabel YBn: 1\ : 3,14 _ ± 3! duiG d oo r s nee of 90 ••. (~Ie bereke ning ankerkabel pagina 95-02) . "abela r ing bestond uit de helft minder d r ad e n dan d8 an"erkabel , dus ongevee r 1 . 080 . verde eld ,.. er drie s t rengen yan 360 drilden. De~e

Op Iedere yade m lengte Van de kabel was een .erdl kkln g aangebracht., een z.g . "lIuls" . Deze di e nden 011 bij he t aanbin d en yan de ankerkabal aoll de kp~elaring , de seizjngs lIeer hounst t e geven . Deze selzinga wuren kort e ei nd j e s to uw, waarmee ankerkabel en kabelaring gedur end e het i nhieuwen tijdelijk aan eLkaar werden heve sti gd. De~e ka belaring was door middel v3n een oogspllt~ aao ieder ei nde , welke met een sjorri ng Ba n elkaar waren verbonden . tot ... en " eindeloz ... .. t r o~ ,etran sfor .. eerd. Deze werd enige sls8e n rond de kaapstander geleg d en bij de voorsteven ove r of achte r twee rolle n geleid . Door aan do kallp s tand e r t .. d raaien, kwa", deze rondssande tro s h beweging. Het ankeren. Uit: "JOORHHL GEHOUDEN BIJ HICHlEL AD . Rll YTER, tuYTENAHT -A HYMAEL VAN HOLLANT EH ~ESTVRYESLANT. OP Sl AHS SCHYP DE SEYEN PROVENSYEH ANNO 1673 . BEGONNEN DEN 29 APRYL.~ Collectie De Rurt.er, -

20 -

... . R.....

Uittreksel : "Den 20 aepte.ber , o p wonsdac h . Itea den 20 ".orsens ~roegh wrn t west ae t een stij~e door8sende coelte. Wlj st reke n onse steJngen en r ees ollloe8h , want nret lIoselijck wes ons ankers te wroden. Tegen den avont c regen wij tijdgrnge. dat SiJn Hooc heyt de stadt Hoerden op den 13 d escr liet gewelt heeft Bedwongen tOt overgeYen . Godt hebbe danck! SavOns w... rt he t loet weder. Wi j s ette on~e steyngen op en korte kabel en l agen soa tot .yd de r nacht; do e beIOnl stijf te weef Ben , wJnt W. S . W. Wi j "tre ken OnSe stelngen en re es , wij yre r de noch een kabel ln see ; het woer seer st ijf . En lagen soo voo r t dyen nacht tOL den 21 dato ."

Dit journaal aeeft p en indruk vsn ~et ~oor snker aa.n en de hie r bi j be~orend~ handelina"n , os rondhouten en sc h i p bij ~ ni8~ l. e ealln8 \'OOT schad e t a beho"d e n . Reeds bij een s tljy e bries (wind kr acht 6 à 7) WUI het a l niet mear soaeliJ k het snker pl u s ka bel .e t de k aapst a nde r op te ha l en. Zel f s me t i ' 0 man aa n de kaap s tand er en een t r ek k r ac h t: van:!: 6 t on "aS het oi"t '"oaelijk o. he t schip , t " a"n de \/lnd ln, bo~"n h"t snker t" kri jsen en dan het anker uit de a r ond t e breken en op te halen . Het d"ze ~elfde kaaps t ander . oes len de s t .. n aen en de ra's van de ar Ole .ast worden aelltreken, resp. Mopaese t " . De kl e ine k aa pS t a n der onde r h e t ba k de k diende alleen ~aor het: st r ij ken en opzetten van ra ' s en S t en Se n Van de f ak k esas t en h ulp bij he t teaen het boo r d bre n gen van de bovenlIater aehaalde snkers . Het lias dus leen ee n~ ou dise ops·u o . . . et ee n g r oot sc hi p "t e n anker " of " an k er o p" te gaan. [ " n aroo t de " l .an de be . an n in a .. as hi er bij betr okke n! Deze .anoeuvre s neS t z eer gedisCiplinee r d I·er lopen, ... ild~ hel schi p en de beeannina nieL in .oei l i jkheden k Olll en . Uit bO ,·ena l aa nd uitt r ekse l van h"t journa a l va n [Ie Ruyter blij k t, da t so ms ~eerdere na l on d" ste ngen e n r a's werden ges t reken o C gehesen e n nen sons het an k er niet aan boo r d kon kri jsen . ""t ankeren bleef een riskante b"ziaheid; h,,~ Hnker krabde, br ak s f o f ,af an dere pro blea en . De ank"rkabel bra k, sleet door op de "y uile " bode. of "'aS soas zoyer uitgeçierd, dat men 50lllS u r en aan de kaapstander .o" st .. e rk "n oa het an ker a e r ei "e" r a an boor d te kr ijaen .

95-H)

r;ç 00 'ï

•

SCl-IACHT + RING. LfHGTE • 19'

I>IATER!ML : IEPEN CF EII<EHOUT

HOUTEN NAGELS

CE:W!GQ Of GfOEUTElD A'

OQQRSNEOE

A-A

tETAll BOIENkANT SCt!ACHT

111-_ .sfJc,!!!",~",

1 \ \ /

I , b

N NAAD

~.l. T T

I ' t Daagoanker is 1/8 lichte r 't Tuianker 18 weer 1/8 lichter 1/8 lichte r . 10% in proportie

I I

\,1 /, /

BOVENAANZICHT

MATERIAAL : SMEEOIJZER . S.G. ?S

.-_. __.__ .__ ._ - ---!--=

ONDERAANZICHT

De "Zeven Provinciën" had 8 ankers atb

1 PICC:htanker , 1 ~gs- of boeganker, 1 Tuianker, 2 Werp- of stroc.ankeCl;l, vasnan een in 't rut.. gede.onteerd, 2 Dregonke r s "oor de bij boot en I Resene anker in het ruu.. 00

D~ " \lEItKBOOT~

YAM "DE ZEYEN PItOYIMCI.I!N ".

Zo .. ls uit he t hlervolaende clt .... t blijkt , had teder schip êén o f .e"r "" .. r kboten" o .. n b oo r d .

v.. o

z."" ... and

"Alle Sch eep en die by der Zee ~aaren h e bben een Boot , e n tnd.en d e Sch e e pen groot .. ijn , en v er re Re isen doen ~oeten , ook "el e e n S l o e p nodig . belde aijnze van veelderley gebrui k. rl'R er s t ,, · , be h al ven d a t h et Tu yo nke r d aa r by ~eet u ltlevoerd wer d en , ze die n tze oo k veeltijds o ~ Sc h eeps 8 e h oeften , e n Last'! n a" n Boo r d te brenaen . d'Ander. om d .... r mede van , e n 9 9n Bo ord te ger .. nken , en sez oMent l ijk 0 .. LJ v en Goed so .. tljd doa r d oor te be h oud"n ,"

Yk ,

b I z. • 27 0 .

•

Onderstre p ing v.. n de auteu r . Yan fk sp r ee k t hier dus t.en eera t e v a n d e ( we r k )bo o t "n t"n tweede van d e " l o c p, die in die t ijd ook Ife l " ch .. l o llp ,, " Ife r d 8e n oe.d . liet Nederlandse oor l ogsschip .. as ove r h et alge .. "en .. Ileen liet ee n .. e rk boo t u it g erust . De af.etin gen o v er d" Sle.ens Iferd bep aa ld doo r de rul_te tus Se" de d ", ars sc h e e pse balust r ades v a n ha lfd ek c n blik . Hier i n rle " ku il ~ - op de t r ail e r o oste rs v a n het verde k - .. a .. d e plaats , ",a a r d e " boot " aan boord Iferd ge ll laatat . Ve boo t ",c rd ov e r het alae "een acht e r he t schip gesleept en "ord , naar "ij uit het voJBend citaat verne"en , ' 5 nachts all" boo r d Bepl a ats t . HAD E R

\l 1t.5"0,

blz . 392 . bl~ .

3"5 .

8 8. Y \!. L .

Yan de HooBe HOIende Hee r en St a ten Gen e r ael de r Ye r ee n lg d e Nede r l a nden, tot .. ae r ne_ingh VnO goede t ucht I n ' s lan t s Vloote . Alle Ch a lou p e n zulle n voo r So nnen ondergB n ll Ben bo ort v lln ' s la n t. ""ch e pen mo eten .. e r den ge b r ach t , ooc k n a S ... " " en ... nd er g a n g h geen~ Ch alo u pen va " het ee n e schi p na het ander mogen vo ren .. . Een merkwaardis artike l, d .. t de beyel h ebbers Van zonso n dergsng tOt kennelij k zonsop8anB tedere vora yan pe r soonlijk contact ontnam. Of me n zich aan dit verbod hie l d , is nOB Mnar de .ra .. g1 Bovendie n "nS d e grote boot, wa n neer h ij in de kui l slond oP8e sle l d, op he t toch al oYer~o 1 1e schip e en e n Or Me "ta - in - de- .. eg . Ket "grote luik " .... s yol l edlg a f Bedekt, wst onder ande r e het .. Isse l en van zeilen v r ijwel on.oge ll j k _na k te .

c)6-0 1

Ook kon, ",annear de slo ep san bo o rd s t and , he t ge sc hu t in de ~ kul l" (6 atu kken ) niet .. or den gebruik t. !loe d eze q ua ~olulle en a" .. ic ht toch for se bo t en ,a n en aan board "'e r den aepillatli t . ia n oa e en ra adsel. De , ~Oa r he t uit het .. a~er h ij s e n, ben odig de ta kela aan de nokk en ~an de o nd er r ll's ~an {o kk e- en g r o te mas t on t b r a ke n I n die tij d. De enia e z "are ta ke l s .. aren b ij de ",sn te n aanaeb r ac l'lt en deze wa re n .Inde r gesc h i k t ~oor het i n- en uithijsen ,on de bo t en . Voor " De Ze wen P r o dnc iën" zu l len de .a t en W8n de we rk boot onaeveer a l a yolat :tijn ge .. eeat : Lentee .........•.•.•.... .t .35 ' 4" af 389 " Br eedte .............•..• .t 10 ' 9" af 119" Ge .. ich t .•........•...•.• .t 4,5 t on. Lengte/b r e edte !erhou di ng .3 , 3 : 1. lie t draag.or.oaen van de boot .oes t ru im ~oldoende z i j n a ll he t arootst e ank er . me c e en hoe~eelhe i d ankertro s , te ku nnen vervoer e n. Zoals ui t de ons nu no g te r beschikking staande technis c h e hand sc hetj e s on a nd e re afbeeldingen blijkt , komt he t gev oe l voor f r aalo li j nen van de scheepstimmerlieden hier .. eer vOI ledtg t ot Uiting. On danks hun nodo r 1ge fun ctie ko nden deze .. "rkbot e n, qua uiterliJk . liet he t arootste gCllo k wedijve ren met de me os t e ho d endaa~se p la tb odelIs .

BIJZONDERliE DElf : Het wl ak was ksr,ee1 aebouwd en .an een s peCiale conat r uc -

tie. De zijden varen

o~o r naads

Rebouwd mer een steekRang.

De spsn t wor. va s In het woarsch i p rond en !01 , .et een ste rk . ooro . e rh el l ende voors t e,en . li et achte r sc h i p l iep uit 1n een hujdiae le ms t era a k.

~S ~- vorm,

gel ij k b i j •. een

Het sc heepje paa rd e een groo t draag.e r llogen a sn uitste kend e roeien zeilkwa l iteiten . Om haat t e kunnen slepe n , wa s rondos een st evige troa aang ebra cht , li et bij de voorste.en "en sle ep oog . waar de . a nglijn ann kwa ... Deze tro s diende t e .ens els berghout.

96-0Z

0 .. te kunnen zeilen was de boot met een uitneembare mast, l osse zijz wa arden en een spriet- of gaffeltuig voorzien . Zow e l tijdens het roeien als tijdens het zeilen, werd met een roer gestuurd. Voor het ophalen vun ver loren g eg a an ankergerei was de boot aan de voorst e ven met een rol uItgerust, teT\lijl in de midscheeps een wegnee~bare braadspil kon wOTden aangebracht. Onder normale omstandig h eden we Td de boot door acht roeiers geroeid. Moest het schip door windstilte of andere omstandigheden worden geboegseeTd , dan waren a ll e beschikbare roeiplaatsen beze t, Soms met twee man aan ~~n riem. Werden er hoogwaardigheidsbe kle de rs vervoerd , dan werden op het boeisel van het achterschip "borden" geplaatst . Het achterste vormde een Soort spiegel, me t aan de buitenZijd e fraai snij- en beeldhouw we r k. In deze spiegel waS een doorgang voor de helmstok . De djboTd e n waren aan de buitenzijde met een "prins\lerk" beschilderd . De langs banken achte~ de achter st e doft weTden van kussens voorzien en op de vloer kwam soms een tapijt te 11ggen . Ee n deel van het voorschip bovenwater wer d vaak wit geschilderd , met op dit vlak het wap en van de Admiraliteit, waar de boot toebehoorde.

De boten- of chalou penbouw werd meestal aan ~ĂŠn of meerdere timmerlieden uitbesteed . Deze bouwden dlln 1n hun "vrij e " tijd deze - over het algemeen - fraai gelijn de scheepjes . Ofschoon er wel enige schetsen yan deze boten bewaard zijn gebleven en er oo k wel enige certers o f ma teriaalstaten beschi kba a r zijn, zijn deze vrijwel niet te combineren . Het zeil plan is af kom stig van een afbeelding van de sloepen behorende bij het mode l, dat in Berlijn verloren ging. Zie W1nter , "Der IlollĂ¤ndlsche Zweidec ke r van lf>f>0-1f>70~. Op de volgende blarlzijde volgt het certer van een 30-voets boot, uit Van Yk ( bl z. 272).

9&-03

Een Bestek yan ee n Bo o t

o p d e s ely e Voet e n .

lang Wijd

Hol

.. "

0," Booll lang (kiel) Wijd

OIk O. Ke spen OIk

BOOD

breed (spanten)

net

5 0 0 0

, , ,

0 0

0 0 0

Twee Knien o. rder O. band wege r s breed

OIk O. BaTkhollten OI k

'"83

OIk O. Bolder ... yierkant O. Hastdo f t b r e ed OIk O. Ag t erdoft br e e d

Dul ...

.alkonder WIJ d O. Voorsteven .. allen D. Agt e r ... tewan dik S.I vollen O. ond e r gong O. Boorden inhout breed

s., """

Voet.

0 0 0 0

breed

De onderkant me t een Sponde , en op yder Hout .. et een Bout op d e Bandwege r geklonken. Het BoeJsel breed De lijst breed

OIk Den Dolboom di e p

o o o o

o o

Het Zaathout breed

OIk

3 0 0

,2\

,3\

5 9 5 3

,, ,

, 3

, , , 3

, 3' ," 3 I

Voorts voo r en as t er-P l egten , Ro e r , Zwaarden, Br aadspit, Haa t , Gijk, le l eye r en: al ... 't h:er . Pik, Teer, Hagels. SPJkers &c . en is g ellaakt voo r 325 GuJdeas .

96-04

'-.

;

11 " ' .

' '"

"'<' "

I ; . ····d .... '"

•

- .......

.....~

1\ :

... ..:.

• ,/

\ ~" {

•••• •

. • .......~;;; .. ~ ~ . .~ --~ .

-:Q '

1\ ...

Q :

~ ~ ••••• .1 . (>0. ~ ••

,> :

.. .-; .

I·

j .

Q, .

~~~~/ . ?~ .

-,'

~ '~rR O"V,<" rl',,,",,c;;, . 'f " .. -4 .",. TorA!. l..E.v~ï'" -2.'1 vOE.r ( .... Ito1C;TE~DA""~e

--~--~~'~~ I 1> '" J 1) LJ J 1'\

I •.

" V O ET ;:-

.........

2B;'~ J 3e.ttM .. )

------~--~------

l , " 1 ~ c '"

-::r::

1Z,'Z.1

•

J.,.;" ~-'

,-: .

t: .'

: ... '

' .-

,.' .-

. . 'f .. ·.

.'-",-..:(. "".,'::- )\.'\" ,", .. :',. .. '. . -..... ~ ·;n:\..:

~_ , •

•_ .

- t

..,.;;.

- '.~

....

.' ..:-:- :--:--:-'~ . ~

... ,

._ -~---

.... ......' .

,:~,

' . ., 7'

• .

~\ • •

T~ ' tr

. ~ --1

J--';--.'if ·; '" ' .' . .

. .. .. ..

••

- .-

, ..

. t

. ..

~" '---~- ---- - --

_ ._------ - -- ------ --

I_IÎ... 2 , ~.

, \

----------- ---_._----_. . __._._-- --_ ... _--_._. '"

•

• ,

. ."

.~~'- ~---

•

, .'

.!If.

" ';\ -

, • "

•

.-'

-- ----- --- .•. . .- .

L ,

.... "

•

"';" ...... . :; ::';'. " ::I ... ·.~ ..

. -.-.'.. ,............. . ....... ' . ' . " '.~

::'

., .

. ....

. , .... ,'.. "...

. . .r

.,...

- ~

) . ~ .

•

" ,

, -"(

•

",'

·e ~

' ''' ::~ ~''""";;"''- '- '!!'''"' -"3!.' '- " -;" ': _ "

...... -, " _........ •

. ....

...

;

.'" .

•

... : ... ,

•

.•

".""' _" .,",_

.. "

..'~ . ;: ...... ~. : - .'::.: . . ~ ····-r-· ·_ ..... ~ .. .. .

...• .

~--. _

• • , ", •• '1" ' . - - .. .,.

.. . ~ .,

~.~ !'If" -'

." .

'.' . . ,

._ i"". . ,:.9 v•· •~• .. ', . . ~_ ' ..

.' ;-

' .~.

•

....

i-r

"." ';',

' :;.

-' f·

• , ...... '.'..... ...'" .

;.; ,·"". i . "

...:

0·-'.'

..'

.-:

-,;

• ,.

'..t .•" ~.

/ .-

~..

. ..

" 1. "" "

1'1 .:

.... ;

.',

,110'.

.~ '.; . " " . " :11- ..• ~ '4

...:?-: ..

•

-' ;;;; .

;

....1t. .

,, ~,~- ~

/ -.-

J';' fIc' . ' "

-. ,:~O\'

,'. ~

. -.,

'X"....;-:. .. :_ ç.,. .

'...... . ' '"

. ,._ . . . .. ;!:- • . _ .. ..:;.. •• ••• •_:~ ~~ .t

." •. . . "... -....-

. ...... . "1

..: . . . }~',"

'0 . .:,"

'"'I,., ... ..• '.

_ '.JI" ." '

,, -r;

'~- .'. '

: :,"~ •• . ~_

.....

.' - -c' ' . -' .. ' - ' . ..-'--~_;_ '- ,.--- .

-.,.

: ~ - . ~" .

, ' V ': '.

. -~.

..""

...

•

., .

. ,.

.,,\.. . • ,', '1

'. '

LI JS T VAN GE RAAD PLE EGDB " ERIE N. ACda , G. K. W. V oo~ e~ ac h te ~ d e Hast . H e~ Le ven va n de Zeeman in de 17e e n lB e Ee u ... , SU SS UJI! 19 76. Al t",,,, _a, L. ' li P Hi s t o r ie of Verhaa l va n SlIken YB n St aet en Oo rl os 162 1-11>1,9 , 14 Vol ., ' 11 Gr.'en has", 1 669 . Bibl io t h eek If SH Allllcerda _. Al be rt, "trred (la s Hi storisc he Schtf! a l s Hod ell. lI e r fo r d 1988 . "llard, C. Ni eu ... e Boll e nd"e Schee p s bo uw , vcr t oo ne ndC! ee n vol .. a s k t s c h ip , 2 Vo l. , A_ s te r d am 1695 . Bibl i othee k NS" " ... ter d a • • Ano n y _ us. lee . e n an Dad en De r Do or luchttahs te Zee-helden e n Ontde ck ers yan La nden , dese r Eeu" .. n . Fa e.l_il /! , F r a neker 1 9 9 0 . Ano n yllu s - tr en sc r. l e tt .t as, lI e r_ a o Even r e dige 1'o erust l n B van Sc he pen Ten Oorlog Eijd er S ee. Bi bl iothee k NSM Amate r dam . An o n J _u a . Seec kere Pu nct e n e n de Ar t lculen yan Cn nstapels c hap , ellbden, Du its la nd 1622 . IHblin th e e k NSH A.. s t erdam .

Ba l bi a n Ver a t e r, J.F . L. d e Ove r z i c h t ye n de llt stor l s Ch e Af dee l i n 8 op de Eer s t e N ede~lIInd sc he Te n toonstelli n g op Sc h ee p waa rt g e bJed , A~ster d a~ 1 9 13 . 8 ee r , C. T he Art of Gu n f oudlng , 1991 . Beers, J a n- lee s I Bakk e r , Cee s Was t f r ie~e n naar d e Oo s t , Hoor n \ 990 . Be ijl en, J . ya a Sc hepe n van d e Ned erla nd en , A5sc e r daa 19 70 . 8e rn ~n l , Siaafr ied Se g elk r i e as-Sc h i f le d e s 17e Jah r hu nd e rt s , Bi e lef eld, Du I tsland 1975 . Bla e u, J o aa Toonne eL d e r S t ed en . r ucs ; .. I I/! VDn u i t a av e 1&52 . IH aeu , J o an De Gr ote At la s , LtSI"" 1992. Bl o k, P .J. Hic hiel Ad r i aa nsz . d e RUJ t er , 'a Gr"v en haae \930 . Boer , S.P. de I Sc ha a p , J.A. Sc ht e ma ns ... er k e n Zet 1 h uai en , AlI1 s te rda., I 9lil , lI o n t ekoe, IIUle. Ya brant a:< . 10v .. n ao l o Ct e Ge d e nc kw ae rd tihe Beachr y vina he va n d e 008t In dische Reis n va n 1I11 1 en Ysb r snta z. Bontekoe va n Hoorn , " .. s t e r da. 197 1Boudr int , J eaa le Va issea u de 74 Ca no ns , deel 1 , 2, 3 en 4 , Gren ob l l! , Fr an k rijk

1973 . Bo udrint, J e a" & Be r ti, H. La Vén" . 1781 , Pa r ijs .

98-01

Prof. e.R. Zeevarend ~ederland en zijn .... ereldrij k 1600/1800, Le.id e u 1967 . Bo~ e r, P r of . e.R. De Ru, t e r en de Eng e lse 00r10gon in de Goud e n E e u~. Bu s sum 1 976. Bo% e r , Prof·. C.R. llet Proftj t van de ~lachl, Ams t erda .. 1988. Bo , . ans - ~an Beun i Dgen found a tion , Rotterda m. The Wi l 10 ~ van de Velde Drawin@s In tho BOJ~ans - van Beuningen Huseu .. , deel 1,2 en 3 , Rotterdam 19 79. Boy.ans- van Beun i ogen "useum , Rot terdam. Ciltaij, Jeroen en [el e h, Jan Lof der Zeevaa r t. Ca~alogus van de tentoonstelling 21 de c.e mber 1996 - 23 f e bruari 1997 . Brandt, GeTard "et Leven en Bedrijf van den IJeere ~lichiel de RUJteL Facsimjlé, 10e dru k. Br ake l . P." . • an "Zeven Provinciën" en " Eendracht" . De RuyteT's Vlasgeschepen. On~e Vloot , jaargang 1940 , blz . 109- 113. BTBJbrooke, Lord Ri chard The Concis", Pep,,, , lIertfords h ire , f.ngeland 1988. Brugg e n, B. E • • an Beschouwing van het aangeve" van de h oofdafmeting e n va" Ned e rla ndse zeeschepen en de daarbij gebrui k te ma ateenheden 1600-1800 . Me dedelingen van de Nederlandse Ver e ~iging voor Zeegescnjedenis no 20 , ,.Bart 1970. Bruijn, Dr s . J.I!. De Oorlog yoering tcr Zee in 1673 i n Journalen en andere Stuk ke n, Gr oningen 1966. 8 ru i jn , Dr s . J . J!:. Th .. DUlCh Navy of t h e Seventeenth and Eishteenth Centuries, Univa r sit, of Sou th Ca r olina 1993 . Bruijn , Pr o f. Dr. J . R. - De urse o , Prof . Dr. A.Th. van - Verbout Wa ll steeker , Dra . A. A. B . - Pr ud·ho .... e .an Re i ne , Dr. R. B. & ZIl e , Drs. Ad .an der De 7 Provinci;;n . Een nieuw schip voor Michie~ de Ruyter. Praneker 1997 . IIru i nvis, e . w. De Alk .. a arse Bedrijfs - en AmbaChtsgilden . Haarlem 1906. Bo ~ e r ,

Chop .. a .. , F.H. Arch it ectura Navalis Nereator ia , Lonclon 1972 . Clacsz, Wille . Ar'thOlisc he end e Geometrische Practij ke de r B05s(c)hieterije, 1 64 1. Biblioth ee k NSM Amsterda m. Colenbrander, H.T. Bescheiden uit vreemde a rchieven om t rent de groote Nederlandse Ze~-oorloge" 1652-1676 . Rij ks gesch i edkundige publ i catle . 2 Vo l. , k l. serie 18-1 9 , ' s Gravenhage 1919 . Cro ne , C.C.E . On~e Sc hepen in de Gouden Ee uw , A"s t er d8," 1943 .

98-02

Crooe, G.C. H. ' s Lands Schip "Hollandla~. Jaa~v"r91I1g Nederlands Htsto~lach Sc he epvaa r t HuseuM , A ~ s t e~daM 1919. DaM, Pteter vall Besch r ,vinae van ds Oo st ln dl~che COMpsg nie . Eerste Boek. Dee l 1. ' a Cr a yonhaae 19 27 . Diekerho[f. F. L. De Oorlogsyl oot in de Zeve nt i"nd .. ["u~ . BussuM 1961. Do nkers loot-de Vrij. " s r ij ke Dr i e Gene r atie. BI.eu. Zutphen 1992 . Ed ... r !!s . Huah ne t Wrak op hot Hslve Haan ' a Ki f . De Str andi na va n het VOe-Sc hip Zee .. ljk o p de Ko r aalriff en yan d" Ab r olhosellsndsn . West -Au stral i; 17 27. Bsarn 1973 . EUlnk . elsra Journaal van Wil l e. Yabrantaz. Bo nt eko" ( Woo rd varklaring) , HaarlaM 1957. El iaa. D~. Johsn E. 0" V100tbou .. in Nederland 1596- 1655 . AMsterdaM 1933 . ErfteM"tjer. An toon N"derla nd se Sc hild e r ij en uit de Tijd v8 n de Cro te Zeil vpa r t, Dordrecht 1990 . I'alco no r . Wl li laM Fllicone r' s Msr!ne Dictionary (1780), an Un! verss l Dlctlen.ry of the Ha r t ne . NO! .. ton Abbet . De.on . Engeland 1970 . Fla vob e r! cht 322. Rei nd e r ta. Re ln der & Dosting , Rob Scheepsa r cheolOBle : Prto~itetten en Lopend Onderzoe k, inleid!ngen Ilehoude n tij dens de Clavi.ens S,l1l>osle .in 1986 e n 1988, Lelystad 1991. Flevobe r h : ht 3 23. Oostinl, lt. & Vlier.sn, [. De Zeeho nd , een Cron l n8er Tjalk g eb ou ~d in 1878 . vergaan in 1886, Lel ysta d 1990 . Poreea t , Jo nkh ee r H.A. val1 & We ber , R.E.J. De Viu daagse Zeee h g 11- 14 juni 1666 . Al1sterdaM 1984 . for ees t. J on kh eer H. A. v.n De Vie rd essse Zees l as, Engelse en Hederlandse voordrachten, gahouden In het kader .an de 8anifeststie " 1666 Heder18nd ter Zee 1966" , DM "ea a 1966 . 1'01, Fr an k Creat Sh i ps. The 8sttlefl .. et of ~IDg Cha r les I I, London 1980 . Fra .. kl l n. Joh .. Na" Bos rd Sh lp Hodets 16.50-1750. LondOD 1989. pra .... .," . Gr e t a The Gr es[ Shlp Vasa , Ne .. York , USA 197 1. Vree.a"t l e . Kat he rine Beelden kijken, Amsterdam 1977 . Pru ln. R. & Jsp!k sl!. N. Brieven 811n Johlln de lI i t t . Historisch Ge!l ootsd,ap , 3e ",e ri e 42- 44 . 2 Vot. , 'sste rdaM 1919 , 1922 . Yurte nbll ch, .1. Archltect ur s Ns.alla, Uia , Dultslllnd 1629.

98-03

Gaast r a, I' .S . U.. G".!Ic:hled .. nÎ.a van de voe, Bus" ... 1982 . Galsc:hut, Uanlii l Pyrotec:hnia 1692-1708. IHbllothe .. k NSfi Amsterdam. Ga ... ro n.!l k l., J. H.G. Vae-Schlp A".!Ite~d a m, Amsterda . 1986 . Gelder, Roe lo r v an Sporen van de Compagnie - Ue vQC io Nederland. A.st .. rda. 1988 . Ci 11. Claud .. S. St .... l · 11 EI ..... n t .. of "sst.ak i ng. Sa U."ki ng and ]lIgging. N.. w Jor k. USA 1932 . Goen s . 11. ven Handlalding tot de k ennis der Zee-artillerl .. , Rott erds", 18611865 . Gr oe neveg .. n, G. V.. r ~a.eling ~8n Yi er-en-tachtlg St uks Hollandach .. Sc:he pen. Gr o ot. de & Yo r s t .an. R. Zeilschepe n. Pren t en yen de Hede~18ndse H.... ters van de l6e tot de 19 .. E........ Ha. r sen 1980. Groye . C. l .• Journalen v.n de Admir.len Van W.ssenae r -Obd •• ( 1 658/ ' 59) en De Ru,tU (16591 ' 60). Auterda. 1907 . Haj e , Chr .F . Ue Oprechte lIaarle .. "e Courant e n Mich lel Adrlaallaz. de Ruyter, IJ.ulden 1976. lI a l1 e.a, A. Co rn .. l i . Hssrtens~oon Tro.p 1 629-1 691 . 'a Gr aven hagc 1941. Il a r ding, Da yid Rnc:,c:lopedie ven Wapens, Hel.ond 1980. Harla nd , J oh n A "Je r s, " ar k , l i l . Sealllanahtl! tn the Age of Set l, London 1987. lIar r i .. , Dan te l G. F . H. ChaplII!ln. The fi:,-"t Nmval Archit e ct oud hls Wo~" , Londo~ 1989. Hart . S. Een bijdrage tot de Geschiedenis van de Houtha ndel "De Zaende", pag . 53-19, 1948. Ilei d e, G. D. .. . d. Scheepaarch .. ologie , Haarden 1976 . Ho gg . Ia n v. Htatory of A~ttllerr" Feitha •• Htddlese~. Engeland 197A. Hoof . 1': . van Certer.!! e nde HontuT e de r Schepen Vlln Oo r log, Rnchuij .. en 1670. Fol. Bibliotheek NSM Auterdalll. lI o nTo . T J . ot h .. u " teo Leven en Bedrij f van Tromp . Facsimile . F ran e k e r 1990. 1I0u r - l.ue Long, Hi t hel l ' A Ri .. th, g r:le I.e Mauritius, Gre nob le . Frankrijk 1989. HoYi n g. A. J. Nicolae.!l Witsen .. Sc:heepa-6ouw- Kou"t open le.!lt .. ll, Frao .. ker 1995. Ho v nrd . Fr an k SailinS Shlps of War 1400 -186 0. Greenwlc:h, l!.n8eland 1979 . 98-0 h

Howarth, Dav i d De Grote Zeeslagen , 1979 . Hullu, J. de Archi e ve n der Adm ira l i t e itscolleges ,

s Gr ave n hage 1924 .

Jap ik s e, Dr. N. Brieven van Johan de Witt , Amst e rdam 1919 . Jonge , Hr. J.C. de Ge s chi e de n i s van het Ne de r landsch e Zeewe", e n , dee l e n 6 , ' s Gravenhag e- Amst e rd a m 1833 tlm 1845. Johansson, Björn A~el Regals k epv e t Kro n an , Hös en ä s 1985 .

1 , 2 , 3 , 4, 5

ho ... tusa, L. Schepen v an d e Fries "- AdJliralitelt , l e e uw arden 1973 . [ampen, Dr. S . C. van De Rotterda mse Partic u lier e Scheepsbouw i n de Tijd van de Rep u blie k, Assen 19 53 . IauEmann, Prof. Dr. Gerherd Zelch n e r d er Admir a lität, Herford , Dui ts land 1981 . Ke i j s er, r.c . Hands c hr i! t met 8est e kke n en Tekeninge n van Sc he p en , Jachten e n Sloepen 1 674-1686 . Fol . 8ibliothee k NSH AO'Ist erd ,.... Ket t ing, Her. an Pr i ns Wi ll e m, Bussum 1979 . list , J .B. - Sloot , R.II.T . • • d. - P uijp e, J.P. & Hark, W. v.d. Niederländische fl u s ke ten u nd Pi s tol e n , ' s Crav e nhage 1 9 7 4 . Ki st, J.B •• e.a. Van VOC t ot Wer k sp o or . Het Amsterd a mse l n dust~iet e rre i n Oes t enhu rg , Utr ctht 1986 . klei.n, P.W. De Tripp ep in d e 17e geu ~, Assen 1965 . Ko e l mans , L . Teken en Han k bi j Hichi e l d e Ru yter ( r ~oefschrift) , Assen 1959 . (~n is si ak, G.R. Scheepss!er , Baarn 1977. (ui p er, 1. Piet e r Jansz . Lierne en de Neder 1a nd li e Scheepsbouw . Wes t Friesland Ou d e n Ni e u w XXI V, pag . 60-75 . IlIrp e ~ shoelt , Ernest De Nie u we K e ~ k, Amsterdam. Laars, T. v.d. lIap e ns, Vlagg e n e n Zegels van Ne~erland , Ams t erda m 1913 . Landstro. , Bjorn Th e Ro y al Warship Va s .. , Stoc k holm 1988 . Land s t rom, Bjora Het Schl e, llnafddorp 1972 . Lan i t",k l , Cun t er Die Vas ... Schif{ der Köni ge, He r fo r d , Duitsland 1993 . L a~erJ, Brian Dea n,,'s Doctrine of Naval Ar c hitecture J670 , Gr ee n wich , En gelB n d 1981 .

98 - 05

La . e r" Brian The Areing and Fitli n a of Enalish Ships of Var 1600 -1 815, Greenw ich, Enlle l and 1987 . L..... Brian Ship of the l ine, deal I e n 2, Gr eenwich , [ .. ge l and t 98.3 . Lees , J a ll cs The Masting and Rlggtng of [n glish Ships of ~ar 1625-1860, Gre en\o'ich, Engeland 1979 . L.. uftink, Dr . Arnold R. liard .. Heelaeest " r s , Zutphen 1991. Leuftink, Dr. Arn old R. Chi r urgijns Zee-Coepas, Bll llr n 1963, L... er, DarcJ Young Sea Officer'. Shee t Anchor, Ncw Vork , USA 1963. Lonl rid ge, C, He p e a .. Th e AnatolIJ of Nelson ' a Shlp", Hellel, Heasteed. Enge lend

1972 . Lo o t.lle, S . De Zeildoekwey e rlj te KrOIl.enle, Koog aan de Z.an 1929. Lu oaho f, R ..... De Stu ur~an .an de Gr oene Le eu\o' . Leven en Bedrijf van M,chiel de Rurter, Allsterdaa 194 1 . Ha arleve ld , Th.J, & Clnkel, ILJ. van Ar c heologie onder Wate r. net Verleden van een VIIT .. nn Volk, ""lsterdo", 1990. Ha rt n e"tllf, BIITellU Hori tiee .. HI"tor ie . Bljdruge tet de Geschieden is 'On he~ Zee\o' e z e n, de"'l 2 . juli 1967 ",n deel 3 . !lIoa rt 1968 . " "n. dee . Peter The Wreek of the A.aterdlle, Londo n 1985. " eije r , Eaile Schatten uit het Rtjk s e .. seu., AaSLerd"lI 1985. " oe r , .... v" o de r Een Schipper uit Uoern, Froneker 1989. " oe r , A. v.d. De Lu itenan t -Ad.lra el-Gene rsel. Een bekn o pl e Lev ensbe.ch r lj ving van Michi"l Adrlaa n szeon de RUJl,,,r . Frsneker 2000 . He ll eea, J.C. Samuel repys in Woelige Dagen , Ha srh .. 1939. Holl e ea , J.C. De Nederlsndsche Vlag op dl! Wereld~eeën. HeL Da.irl Plecersz. de Vries in de Vier Werelddeelen, A.sterd~ • . " 01 1 eaa , J . C. Gesc h iede n is wan Nederland ter Zee, deel \,2.3 en 4, Aaste r dam

1939-1942. Hol l ea a, J . C . [e n Zedeprint: van den Oud en Zel1tijd . Leiden 1942. " o nd(eld , WOLf rail z u Wa s o. Sch .. e dische s Rego l ech lfl .en 1628 . dee l I en 2, Miinchen . DUitilla nd 1981. Hossel, G.P.J. Ha n dleiding tet d e kenni s van he t Schip, A.scerdse 1859 .

98-0&

Nat ional Mari t im e Museu. , Londo n . The Art of the Van de Velde, Lo ndon 1982 . Hati o na! Ma ri ti.e Museum, Londo n. Ne .. Eng land Masts and The K;ng's Broad Arrow, Basildon, 1979. Ned . llist. Scheepyaart Ho s eu lI, Allsterdam. Scheepsmodellen en Scheepsbou .. kundige Teekeningen 1600-1900, NHSM, AmsterdeOl 1943. Ned. Rist . Scheepvaart Hus eu lI , Allsterdam. Nederlands Historisch Scheepvaart Museum (PlatenalbulI), Amsterdam 1935 . Ned.lI lst. Scheepyaart Hu s eu lI, Amsterda â&#x20AC;˘ . Kuns t op het Water , Nederlandse Scheepssier 1650-1850 . Schokkenbroek, drs . J . C . A. & Zonnevyll e -Heyning, drs. C . E .â&#x20AC;˘ Zutphen 1995. Neut. J.R. v.d . Bus krui t." R.oerma k er en Schutter, Deventer 1981. Nie uh o r, JOBn Het Gezantschap de r Neerlandsche Oostindische Compagnie aan den Grooten Tartarischen eham, Franeker 1991. Oud e nd i jk , Dr. Johan"a [. Johan de Witt en de Zeemacht, AOIsterdam 1944 . Petrejus. E . \I. Nederlandse Zeilschepen i n de 1ge Eeuw, flussum 1974_ Petr eju s , E.\I. Modelling the Brig-o[-\lII" "I r ene" , Hengelo 1970. Poel, J.H. G. v . d. Scheepsa'odellen in Nederlandse Kerken, Enkhui",en 1987_ Prud'ho ll me van Rein e, Ronaid Rec hterhand van Nederland. Biog r afie van Michiel Adriaen$z. de Ruyter, Amsterda .. - Ant .. erpen 1996 . Puijpe, J.P. Scheepswapens uit de tijd van Michiel de Ruyter, De \lapenverzamelaa r no 14 , 1976, pug . 3-25 . Puijpe, J.P. Het Arsenaal van de Wereld , Amsterdam 1993. Ralallb , A.C . Skeps Byggerij, St.ockholll 1691. Bibliotheek NS~I Amsterdam. Re e s, Abraha. Naval Archit ecture, london 1970. Ree s, P .A. yan Memor8ndu~ voor den jeugdigen Zee-officier 1859, Nieuwendiep . Reind e rt s . Rei nd er Bouwtraditie en Scheepstype, Groningen 1991. Relndert s, Reinder Scheepsuitrustin8 en Scheepslnventarls , Groningen 1991 . Reinderts, Reind er Scheepslading , Groning en 1992. Rijksmuseum, Afd. Geschiedenis ter Zee . Gids met Afbeeldingen, Amsterd~m 1932_ Robijn, J. Hollandse Scheepsbouw, A.. sterdu", 1678. Bibliotheek NSM Amst e rdllll. 98-07

Robinson, H.S. Van de velde Drawing", Vol . I t , London 1974. Ru,""ell, Morg8T1tB 'o/ill e ll v en de Velde , de Janse, Bloell e ndaal 1992 . RUJyen - Z".Bn, ZsuasaBnB .Bn [leurr ij k Verleden. Bda. - p" GIBze" van de Gro~" Kerk , Monu menL yo n lunst c n Geschiedenis, eds.-Vo i e nd sil 1994. Scheffe r , A&" Ro emruc hte Je r e n YBn Onze Vloot 1665-1666-1661 (De Tweed e Engelse OarlOIl), Baarn 1966. SchrBle, rl sus Rundhi:il~er, TSliwed: und S8 ge1-, Herford, Duit s land 1989. Si& Bund, J.P. Nederl8nd $e Ze ehavens lusa.,n 1500 e n 1800 , A~sterdall 1989, Soop, lIanll SkulPt u ren 00. FIB8g sc hiff rön11 GUSt80 Adolf . . . On Schweden. lI .. s .. , St.oc khol . 1918 . S pe c tr fl , IIBn s I LB r ld n , Dlut d Ilooden Shl p, Boston, USA 1991. S peJsr~ van Woe rko •• II rpothese ove r de oo r spronl yan het 1I0hen1;o l lern Hodel (M""uscript), 1 970 . Bibliotheek NSH All9 ter dali. Tollen , Ger r 1t van d er Het nJeuwe light der bossch'ietuije , A.. sterda ll 1734 . Hihlio~heek NSM Amst~rdsll. Ri cha rd W. Dutch S hlpbu\ldln, before 1800 , A.st e r dam 1978 .

UnRe~ ,

Veluw e a ka.p, Jss Wi lle. Archangel . Nede r landse Ondernemers in Rusland 1550-1785, Uitgey e r ij Bala ns 2000. Verhoef , J. M. Oude Nto derlandse "'alen en gewl.c hten, AIIBte r dsm 1982. Ver. Spaarbank, Rotterda., Delft en de Vsr ee nigde Oo s tindische COlllpa,nle , A.sterdalll 1981. V'-nlbo ons. Atlas vsn kaart e n en sanr;lchten yaO de YOe en 'He, genoemd VING800NS-ATLAS in he t Alaemeen Rijksar ch ief te 's Grsrenhsae, Bus s um 1981. Vonk, !lr. P. G. De "V icto r ieuze " ZeesIal op Schoneveld . Ilat 1101 yBn De RUlter. Voo~beijtel -C annenburg, W. De Groene Draeek , Amsterdsm 1957. Yoo~beijt e l -C anncnburg,

Franse Oorlogsschepen i n 1666 in Nederland gebouwd , Jaarverslog 1950-1952 , blJl s ae B, HSM A.sterda •. Vorstssn, lo b e rt . e.a., NSM Asst e rda •• lud ol r Bakhut zen , Amsterdam 1985 . Vra a k rlJk e r , Dr. A.e.J. d e Mensen, leven en Werk en i n de Gouden E!luw. S Gr svenhage 1981. 9B-08

Vr cu g de nh il, A.. Koningen , Scheepsbouwers en Zeevaarders,

A~sterd a m

1951.

Wa ning, G.J .W. & Ho er , A. van de r Oe~e Aengenaem e Tocht - Chatham 1667, Zutphen 1981. Wa rn S in c k, J. C. H. De Vloot van den Koning-Stedhouder 1689-1690 , A",sterdam 1934 . War nS' n e k, J. C. H. Twaalf Doorluchtige Zeehelden , Amsterdam 1941. Web e r , R.E.J. De seinboeke n voor Nederlandse Oorlogsvloten en Konvoo i en tot 1690 , Comm . voor Zeegeseh"iedenis 15, Al1sterd,..m 1982 . Wi nter , Heinr ie h Der lIollöndische Zwetdecker von 1660-1670 , Sielefeld , Dui ts land 1978 . Wi nter , He l nr ie h , .ert. Akveld, I.. Ee n lIollandse Tweedek k er uit 1660-1670, AmsterdsIJ. Wits en , Nik o laa s Aeloude e n Hedendssggehe Sche e psb~uw en Bestier . Facsimilê , Alp h en aId Rijn 1979. Ijk, Cornelis va n De Nederlandsche Sc heep s -hu uw-kons t Open ges t e l t , 1697 . Patsimilé, Rotterdam . Zaan s t a d, Ge me e nte Peter de Grote in Zaandam, ZaandaM 1990. Zeiler , J . T . Zes Vaten Rundvlees uit het SCheepswrak Scheurra k SO 1 , Groningen 1994 .

98-09

I N IJ 0 U 0 SOP G A V E T E KST

VOORWOORD.

lNLEIDING.

DE SCHEEPSBOUWINDUSTRIE EN HAAR BETEKENIS VOOR DE

02-03

REPUBLIEK, 02-0i

De scheepsbouwindustrie en haar betekenis. MATEN EN GEWICHTEN IN OE ZEVENTIENDE EEUII.

04-04 04-01

04-01 04-03 04-03 0 4-03

04-03 04 - 04 04 - 04 04-04

Maten en gewichten in de 17e Eeuw. Lengtematen. Gewichtseenheden. Houtmaten . Inhoudsmaten . Tou"maten . Zei lila ten . Afs tandSlIB ten.

Maten van het geschut .

BRONNEI/ONDERZOEK.

05-37

OS-Ol 05-02

05-0 3 05-04 0 5 -05 0 5-06 0 5-08 0 5 -09 05-10 05- 11 05-12 05-13

05-15

05-16 05-16 05-17

Scheepatekeningen . Onder~oek van twee tekeningen Van Joh. Sturcken-

burgh . Bewapening . Schetsen met bijzondere kenmerken. Schema, lijst van schepen van het 2,. charter. Scheepsmodel l en. HeL Nederlands Scheepvaartmuseum te Amsterdam, L~ee modellen van 17e Eeu~se tweedekkers . Het model van de "Hol landje" . Bepaling van het charter. De schaal en afmetingen ven het model en het werkelijke schip . Schema, lijst van schepen liet 80 of meer kanons . "Der 1l01l채ndische Z.. eidecker ". Geschiedenis van het mode I. Sche"", lijst van schepen vergelijkbaar met de "Holl채ndische Z~eidecker". De " Prins Hendrik Casi"'ir" en de "frisia". De bewapening. Ankerkabels.

99-01

05-18 05-19 05-21 05-22 05-24 05-27 05-30 05-31 05-33 05-35 05-36 05-37

Oe spiegel van hat .odel. lIe~ \I"penschild op hat t"fereel. Evenredige toerustIng . Van Yk, "D e Nederland s <::he S<::heeps- hou\I-konst Open Gestel t". Te.por"ine afb ee ldtngen van "De Zeven Provinciën". Van de Ve l de's. lIet "ebruik yan optiac he o f andere hulp.tddelen door de Van de Velde's. Twee afbeeldingen yan "De Zeve n Provinciën" in 3/4 vooraaazicht (zie teks t "chterop). Ide m, in 3/4 achter - aanzicht (zie tekst scht erop) . IHtsen, "Ael ou de en I!edenda e gsche Scheeps-bouw en !last Ier ". Witsen en de " pilotage". Co rn el is van Yk. CHARTERINDELING VAN DE VLOOT .

06-05 06-01 06-01 06-02 06-02 06- 02 06-03 06-04 06-05 06-05 07-04

Charterindelioa ."n de ViOOL. Schepen yan het earste char t e r. Schepen vSn het t\leode chuTter . SChepe n Va" het derde charter . Schapen van het vlerdo cha r ter . Schepen Va" het vijfde charter . Sche.s , verschil t uasen licht en zwasr freg s t . Verklaring van gebruikte tekens. Verklaring arkortingen vun de Ad.trslite i ten . HERlOHST VAN DE /fAAM " DE ZEVEN PROYJNCJtN".

07-01 07-03 07-04

lIerkollst van de naam. Alle achepen van de Admiraliteit en de Mar ine liet dezel Ede naam . Lijst van alle 9chepen, die de naa .. " De Ze ven Provinc i ën " voer(d)en.

09-31 09-01 09-09 09-11 09 - 12 09-22 09-24 09-25

Voo r geschiedenis. JouTnaai van De RUJter, vrijda8 9 oct . 1665. 2 Schema ' s , overzicht vlootbouwpT oarall~a 1654 . Beknopt verslag van de "leven ,, " geachiedenis van "De Zeven ProvInciën". SChe.s, ove r zicht van het aantal maanden ac t i e ve dtenllt van " De Zeven Provinciën" . Keuze VBn De RUJter voor "De Zeven Provinciën" . Brief van Tro.p lIan de Ho, Mo, Heren (1665) .

99-02

09-27 09 - 28 09 - 29 09-3 1

Schepen waarop De Ruyter (ei nd 1665) heeft ge vareil. Versel i j k ing tussen de twee Adlliraala6chepen " De Zeve n Provinciën " en de "Hol l and!a" . Sc he aa "lich t e~ bewapening. Oe bellanning Uln "Oe ZeYl'" Prodnclën" en de "Hollandia" . HI~RARCH rE

10-09

EN ORCANISATIE VAN DE ADMIRALITEIT DER

REPUBLIEK. 10-00 10-01 10-02 10-03 10-03 10-04 10-05 10-06 10-07 10-08 10-08 10-09

Schella Adlliralitaiten . Geschiedenis. Zetelverdellnl de r Pr o vincia le Staten . De herkollst van de Mordinaris M of gewone in ko.sten. Inkomsten uit het ve r voe r ,an loederen . De be heersgebie d en de r Admiralit eit en. lnko.sten ell u ltg.ven d er Adlli r alite i ten . De herkoast van de "e%t ra- ordi na r is " of buitengewone in kollsten. Inkollsten uit bet con vooië reo van koopvaardiJschepen. ln ko llsten uit "p rijzen- " of "bu itgeld" . De kaperh rief . Het beatuuraapparaat van een Adll iraliteit . De Adalra1iteltswerven .

13- 11 13-01 13-01 13 -01 13-02 13-03 13-04 13 -04 13-04 13-05 13-06 13-08 13-08 13-09

De Ad.iraIiteltshof. De Admlral!te~tawa rf. Hemortael Adll : Ha:te 1588 . Hemoriael voou:(egde) Staet 1619. ' s Londs Ti.llerwe rf . He t Aoounltlehuls of ' 8 Le nt s Mas.zijn. De Adlliraliteits1Jjnbaan . Meoortaal Ad ... Maze 1589 . Over ige veatigl nSen bi nnen en buiten de st ad. Overz ic ht van d e a c t iviteit en op de werf. Sc he.a, overzich t van de pe r sonee1sbezettlns yan de werf . Woonpla a ts en a f ko.s t van het personeel . Bezitt!nlen en materiaa l (vao de we r f) van de

13- 11 13- 12 13-14 13-15 13-17

Ezt ra ct yan de Raad ter Ad • • Op de Maze . Touwplu kste r Jan ne t je Jans . r aar t u.n De Zeyen Prodnciën" in 1648. Vaarroutes ,an Rotterd •• naa r zee. laartje van d e vaa rr outes .

99- 03

14-06 14-01 14-03 14_04 14-06

He t aanbrengen va n de sch eerstro ok. "Vsnd e Splegels- P IBnke n ~ . "Van de Stellingen of Stelgeringen". Sch e ~a , organisatie bou., " De Zeven Prov i ncië n".

15-0 1

Aanbes t eding van de hou., .

15- 0 3

HET SCHEEPSBOUWERSGESLACHT VAN DEK TEMPEL TE ROTTERDAM.

16 - 12 16- 0 1 16- 03 16-07 16-08 16-08 16-09 16-10

Het s chee pshou" ersgeslac h t Van den TeM pel . TaakoM ach r iJvlng ,an een meester-scheepst iM Me rMan . E1traCt van d e Raad ter AdM . Op de Ma ~e . Sche Ma , sc hepen l ijst yan de door Van de n TeMpel Sr . gebou.,de schepen . Sc he Mo , sc he penlijat von de door Van den Te.pel Jr . gebo u wde sChe pe n . Scheepsbouwmeeste rs vs n d e Admi r sliteit Op de Maze . Sche Il II, l i jst vun sch e pen gebou wd tus s en 1596 en 1665 .

16-11 16-12

IdeM, ve r volg . Schella . lijst 'an ache pen Met hetzelfde hou.,prog rIl MMil als ~ De Zeven Pr o yinciën". t OSTPRIJS VAN SCHEPEN .

17- 07 17-01 17-03 17-05 17-06

Ko st pr ijs . Onkosten certer van het sch ip . Afbouwko stan . Xosten bewapening . WER KING EN INVLOED VAN DE GILDEN .

18 - 0 3 18-01

Gilden .

19-09

" 19-01 19-01 19-01

Verhoudi ngan tuasen Hol l andse en Engelse sc hepen. ScheMa . lengte, b r ee dte en d i ep gan g , e t c . Schema. "a und ec k" leng te en b r ee dt e verhoudingen.

9<j-O~

19-02 19-03 19-04 19-06 19 - 06 19-07 19-08 19-09

Sche~a , lijst van oorlogsschepen Van het eerste charte r, gebo u"d tussen 1662 en 1668. Idem , vervolg. Overzicht van ge bouwde schepen per ~dmlraliteit . Sche~a , lijst van Noorse/Deense oorlogsschepen, gebouwd tussen 1662 en 1 668 . Sche .. a . lijst van Zweedse oorlogsschepen , gebou wd tussen 1662 en 1668 . Sche ll a, lijst van Engelse oorlogssChepen, gebouwd tussen 1662 en 1668, Sche~a , lijst van frans" oorlogsschepen , gebouwd tussen 1662 en 1668 . Op Hollandse werven gebouwde Franse oorlogsschepen in 1666.

"CERTERS".

20 -07 20-01 20-03 20-04 20-06

Certers of bouwovereenkomst . Tewaterlating . Certer van " Oe Ze>'en ProvinciĂŤn" . Geschu tO"e r loop. TORSIESTTJFTE EN OE DUBBELE IIUIO .

21 - 02 21-01

Torsi est ijfte en de dubbe l e huid .

HOUT VOOR OE

2 2-0 9 22-01 22-02 22-04 22 - 08 22-09

SCHEEPSBOU~ .

Hout voor de scheepsbouw . Oe voorkeur van de scheepsbou"meesters voor hout uit bepaalde bosgebieden . Iiaar geha k t wordt , vallen spaanders . Sche~a, overzicht van de in de scheepsbOUW gebruikte houtsoorten . De invloed van de houtzaag~olen.

LIJNEN- EN CONSTRUCTIEPLANNEN .

24 - 23 24-00 24-01 24-02 24 - 03 24-04 24 - 05 24-06 24-07

Lijst met nummers behorende bij de te keningen. Lijst ~et beoa~ i ngen van de onderdelen tn de langsdoorsnede , tekening no 24-00-05 . Idem . verY(>lg. rde ~, vervolg. Idem , vervo lg . Lijst met benamingen van de onde r delen in de langsdoorsnede, tekening no 24-00-06. rde .. . vervolg . Lijst met benamingen van de onderdelen in het aan zicht op hel k oebrugdek , te ken ing no 24-00-10.

99-05

24-08 24-09 24-10 24- 11 24-12 24-13 24-14 24-14 24-16 24-18 24-19 24-20 24-21 24-22 24-23

Ide m, vervolg. lijst ~et bena",ingen van de onderdelen in het aanzicht op de geschutoverloop, te k ening nO 24-00-1 1. Idem, vervolg. Lijst met benamingen van de onderdelen in het aanzicht op het verdek , te k ening nO 24 - 00-12. Ide,. , "er v olg. Lijst met benamingen bij het aanzicht en de constructi e van het halfde k, te k ening no 24-00-13. Lijst met benam ingen bij het aanzicht en de constr uctie vsn het ba k de k, t ekening no 24-00-14. Lijst met benamingen van de onderdelen ln het aanzicht op het kampan jede k, tekening no 24-00-15. Lijst met benamingen van de onderdelen in het aanzicht op het dekje Van de stuurmanahut en het scho t van de stuurmanshut, te kening nO 24-00-16 . Lijst met benamingen bij de doorsnede ter plaatse van ordinaat 5 , naar de voorsteven gezien , tekening no 24-00-20 . Ide m, vervolg. Lijst met benamingen bij de doorsnede ter plaatse van ordinaat 30, naar de voorsteven gezien , tekening nO 2 4 -00-21 . Idem, vervolg . Lijst met benamingen bij de doorsnede ter plaatse van ordinaat 17 , naar de voorsteven gezien, tekening no 24-00-22 . Idem , vervolg . DE "KNIK" IN DE GESCllUTOVERLLOOP.

2 5-0 1 25-01 26- 01

De " k nik" in de geschutoverloop . DE CONSTRUCTIE VAN HET ACHTERSCHIP.

26-01

De constructie van het achterschip . TWEE- OP

27- 0 3 27-01 27-02 27-03

2 9 -0 1

SEMI -DRIED E ~KP.R.

Twee - of semi - driedekker . Gewic htstoena",e (bere kening). Schema van de door de Ad m iralitei~en gebouwde driedek k ers. LEVENSDUUR VAN KAPITAlE SCHEPEN IN

29-01

OP. 17E EEUW.

Le v ensduur van k apitale schepen in de 17e Eeuw.

99-06

STABILITEIT EN liET OMLEGGEN VAN EEN "BUIK ".

30- 0 2 30-01

Stabil i teit

het o .. legge~ van een "b uik".

HANDGEREEDSCHAP.

40- 10

40-01 40-01 40-02 40 - 02 40-02 40-03 40-03 40-03 40-04 40-05 40-06 40-07

Ha~dgereedsch9p.

Blo k- en rijschaven . Boor - en profielscha ven. Boeitang . "Klaes Jacobsen" of wringijzer. "Van Helle" . Houtbock. Natte slijpsteen . Tsaar Peter de Grote . Benamingen gereedschap bij tekening no 40-00-01. Vervolg benamingen gereedschap. De ramen van de Grote Ke r k 1 n Edam.

HET STUREN VAN EEN SCHIP, ZEILVOERING EN WIND.

55- 10 55-0 1 55-02 55-03 55-03 55-04 55-0 5 55-06 55-07 55-08 55-09 55-10

Oe s t uurinrichting en het sturen van een schip . liet roer . Koersscherpte en snelheid . Koersscherpte. Snelheid . Kompasroos. Schema . windkracht volgens Beaufort . Zeilvoering volgens Beau(ort en wind boven zee volgens Peterson. Schema , schaal van Beaufort en Peterson. Schema bliksems. ScheIDa mist.

DE "WATE RH UISHOUDING " AAN BOORD .

57-04 57 -01 57-02 57 -04

De waterhuishouding . Opstelling van de pompen . Kettingpompen.

BEELDWERK .

60-05 60-0 1 60-03

Beeldwerk . De beeldhouwer.

BEVESTIGINGSM IDDEL EN.

67 - 05 67 - 01 67-02 67-03

Bevostigingsmid delen. Klinkbouten. Houten nagels . 99-07

CONSERVERINGS- EN

68-0 5

~FD TC HTINGSMIDDELEN.

afdichtings~iddelen. ~fdichtingsmiddelen, breeuyen en kalfaten

68-01 68-03

Conserverings- en

71-01 71-06 71-07 71-08

Bemannen en uitrusten van de Vloot . Kwa r tierlied . Schema, indeling van de wachten in de 17e Eeuw. Indeling van kwa r tieren en wachten op "De Zeven Provinciën ". ~rtl ke lbrief 1664. Transcriptie van een soldijli jst . Persoonlijke uitrusting van de zeeman . Uit kering hij blijvende invaliditeit. Leefomstandigheden aan boord . Bemanning en hygiëne . Ziekte en o verlijden . Schema , lijst van schepen met hun verliezen en gewonden tijdens de Vierdaagse Zeeslag . Idem, vervolg . Idem, vervolg, I dem, vervolg . Schema , totaa l der verliezen per Admiraliteit . Rangen en functies van de bemanning op " De Zeven Provinciën". Admiral1t eitswapen met verklaring . Schema van de hu idige wachten a/b oord .

71 -32

71-09 71-12 71-14 71-15 71-\6 71-19 71-23 71-24 71-25 71 - 26 71 - 27 71-28 71-29 71-30 71 - 31 72-17

VOEDING. 72-01 72-05 72-06 72-08 72-10 72- 11 72- 1 2 72 - 13 72 -14 72 - 15 72 - 16 72 -17

Inkoop be leid . Overzicht van de maaltijden aan boord. Dranken. Brief van De Ruyter aan schoonzoon en dochter (1674) . Afko~st en nageslacht van De Ruyter . Sta~boo~ van De Ruyter. Ide~ , vervolg . Ide ", , ver volg. Ide "" vervolg . De Ruyter en zijn gezin . Persoonlij ke verliezen van De Ruyter. Geer a erdt Brandt .

99 - 08

BP.~APENtNG

75-00 75-01 75-03 75-03 75-07 75-08 75-09 15- 10 75-11 15-11 75-12 75-13 75-13 75-14 75-15 75-]5 75-16 75-16 75-17 75-18 75-19 75-19 75-20 75-20 75-22 75-23 75-24 75-24a 75-28 75-29 75-30 75-33 75-36 15-37 75-38 15-39 75-39 75-40 75-40 75-41 15-41 75-43

VAN

OORLOGSSCH~PEN .

Tekening yan de o ps t elling plu s de bena.lngen yan een 36- ponder op de geschu~overloop. [ort oyer~lch t yan de geschiedenis yan de bewape n Ing. De bewapening yaD MOe Zev en P r oylnclën~. Het geac.hut, Geachutlijst yBn "De 2eyen Pr oyincien ". ide .. , yeryolg. Sche.a, gewichten yan kanons op de ove r loop. Scheaa, gewichten .an kanons op het .erd ek . Sc heea, gewich t en yan kanons op het halfdek en de bek. Schee. , gewic.h t en .an kanons op het ka .. panjedek, k]okwiJs aegoten. lIet beproe.e n •• n het gesch ut. Schea., kruit.erbruik bij proe[schoten. Scheaa , aantal "aespronaen" kano ns . ~alibers en z ield i a.eters. Sche .. a, k.liber, kogel- en zieldia .. e t er . ~eikwtjdte van het Zweedse geschut . Materiaalkeuze voor het geschut. Cor r osi e bij ljze r en geschut. Ge wl c ht •• erschil l e n bronzen cn ijzeren aeschut . Sche .. a , vergelijking Hollands en Engels ileschut. Tabel, .uur krac h t van "Oe Zeven Provincien" en de " Lo,,,l London". Sche ma , be nftminaen .an aeschut. net ver. a "rdl~en Ven geschut. nel productieproces. Buakrult. Sc he.a , kruitverbruik bi j earschoten. Se he aa , kruitverbruik b i j sto l . schoten. Salfo's , 2 sche .. e's (1667 en 1666). Saeulende reaten In kerdoeskokers e n kisten. Transcriptie ."n een vrachtbrief .an de "Roode "eeu" , 1666. Munitie. Uet rolpaard. Verdellna .an de be.anning tijdens het aey,,-cht. Tr anscriptie .an het e~c ercitiey oorschri[t_ NADER BEVEl.. Sche.e , "f .. etingen broekinatou~en. A"n lijzijde op de ove rl oop t e boord staande 24-ponder . Aan loefzijde op de o.erloop te boord stnende 24-ponder . Op de ove r loop st"ande "ingelopen" 24-pondeT. Op de o.e rl oop " gesjord" staande 24-ponder. Te boord sta"nde 24-ponde r op het oyer l oopdek . De kanona waren al.tijd geladen.

99-09

UAHDWAPEMS.

71i-03 76-01 76-02 76-03 80- 1 2 80-01 80-02 80- 03 80-06 80-06 80-07 80- 09 80- 09 80- 09 80-10 80-1\

Hand vuurwapens. 3 Sche.a's , lijsten .an hend-, vuur- en s t eekwapens en verdere benodigdheden .oor de lichte bewapeninS vsn de "Zelandia ", 1683. Bevoor r eding buekruit, etc .

"ASTEM EN RONDHOUTEN . Hasten en rondhouten. Zeet rensport. Maten ,an rondhou t. Prijslijst van aangekocht rondhout . Be r ekeninS ,an de afsettnsen de r s asten. E. enrediahei d der sas t en . ScheMa , afse t insen yan de grote sesten . Sc he Ma , afmetingen ven de fokkesasten . 2 SchemaQtjes , afmetingen .sn de grote 8ast en de f okkesast vsn "De Zeven Pro. in ciĂŤn". Sc hesa, sfsetingen .en het rondhout .oor een VOCechip en "De Zeven ProvinciĂŤn" . Do !IIorsen.

TOUWWER K.

81 - 10 81-01 81-01 81-03 81-04 81-04 81-0$ 81-0$ 81-06 81-06 81-06 81-01 81-07 81-08 81-09 81-10

Herko!llst vnn de hennep . Conse rv e r ing . Schesa , lijst ven touwwer k ven de grote sast. Schema, lijst von touwwerk ven de srote etenS. Schese, lijat .an touwwer k van de fokke .aet. Scheme, lijst van touwwerk ven de f okke stenS . Schesa, lijat .an tou wwerk .an de boeispriet . Schesa, lij at van touwwerk ven de bo.enbllnde. Schesa, lijat van touwwerk van de be:r:aan. Schesa, lijat ,an touwwer k ven de bagijneree. Schesa, lijat ven touwwe rk .an de kruissteng. Sche.s, lijat van touwwerk vsn de s r ote brassteng . Sche.a , lijst ven touwwe rk _en de voor-brasatena. Lijst vsn blokken, sentsl en s eten. ~a.en van :r:ellen , anke r s en vlsggen . STAllILtTE lT .

90-02 90-01

Dwsrsstabliltel t. Ballsetsaterlaa t eB het s tuwen hler.nn.

99-10

95-16

GRQNPIAK EL

95-0 1 95-02 95-03 95-03 95-04

,,-06 95-06 95-06 95-07 95-08

"...

9S-11 95-12 95-13 95-13 95-15

De ankerkabels. Di kte van de kabcl voor het dagel ijkse Hnker. Conservering. Schade aan kabels. Opslag van de kabel aan 000rd. Afmetingen van de kluisgaten. Berekening van de diameter van bet klui sgat. Lekkage via de kluisgaten. Het aantal ankers op een g.root oorlogsschip. De fabricage van bet Mker. Be~kcn ing van dc afmetingen van het anker. Be~kcning van bel gewicht van het anker. Bereken ing van het gewich l van het plccht.anker. Kaapstanders of spillen. f abriccage ' ·1 11 de grote kaapst.ander. Kabelaring of kabeltarga. DE " WERKBoor

.... , ...., "7-66

VAN "DE ZEV EN PROV INCISW.

96-01

De werkboot.

96-04

Bij1.01ldo:rheden van de werkboot Oestek van een bool.

NA DER BEVEL

VERW IJDERD.

Zie boek of op internet (books.google.nl) : Scheepsbouw door Nic. WilSen. Verklaringelll'an Scheeps Sprceck-"·oorden. en ,·embeiden eigen benamingen·'. M

'18-0\1

GERAADPLEEGDE; WERK EN.

98-01 TIM 98-09 Boeken en cahiers. 9\1-2 1

INIIOUDSOPGA VE

99-01 tIm 99-12 TekSl . 99·]3 tlm 99-]7 Tekeninge n. 99·18 tlm 99-2 1 Groollc van de tekeningen en " ·aar IC vinden.

99-\ 1

INIIOUDSOPGAVE TE[ENINGEN

BRONNENONDERZOEK .

05 o

05-00-01

05-00-02

\/apen op d e spiegel van de "Holländt sche 2 .. ,,1decke," , Langsdoorsnede , handschcts naar Joh. St uTcken-

05-00-03

Buitenaanzicht,

burgh. o

ide~

naar Joh . Sturckcnburgh.

ORGANISATIE ADM1RALITEITEN. o

10-00-01

Relatie , Generaliteit , Staten en Adllliraliteit, (sch,,"'a).

DE ADMI RAL ITEIT TE ROTTERDAM.

13-00-01

's Lands

13-00-02

13-00-03

Route in 1665 van grote schepen van Rot terdam naar de Noordzee . Touwpluksters aan h e t werk.

" 0

0 0

• 0

te Rotterdam,

ORGANISATIE BOUW VAN HET SCHIP. 14- 00- 01

Organisatieschema van de bouw van het schip .

WERKING EN INVLOED VAN DE GILDEN . 18-00-01

Een Zcetoan .

LIJNEN- EN GONSTRUCTIEP LAN.

24 0

Ti~ ",er~erf

24-00-01 24-00-02 24-00-03

24-00-04 24-00-04 (24 - 00 - 05 (24-00-06

24-00-07 24-00-08 24-00-09 (24 - 00-10 (24 - 00 - 11 (24 - 00 - 12

Buiten langs -, vooren achteraanzicht. Lij n enen spa ntenplan. Constructie van het hoofdspant en de ofmetingen van de hoofdverbanddelen . Constructie details vall de potopen . Detail Langsdoo rsnede (constructie van de romp) . Langsdoors nede (indeling .an de romp) . Constructie details van de ramp . Aanzicht en co nstructie van het koebrugdek. Aanzicht en constructie van de geschutoverloop. Aanzicht en co ns tr uctie van het verdek.

99-13

•

(24-00-13 (24-00-14 (

( 24-00-15 (24 - 00 - 16 ( (24-00-1 7 (24-00-18 (24- 00 -19 (

( 24-00-20 (

(24-00-21 (

(24-00-22 (

(24-13/22

24-00-23 24-00-24 24-00-25

24-00-26 24-00-27

Aanzicht en constructie van het halfdek. Aanzicht en constructie van het bak dek en het frontschot - z . g . "schild" - van d e bak. Aanzicht op en constructie van he t kampan j edek. Aanzicht en constructi e van het froncschot en het

dek van de stuurmanshut . Aanzicht tegen het schot vaO de ka juit , binnen . Aanzicht tegen het schot vsn de kajuit, buiten. Aanzicht tegen het schot vaO de konstabelkamer, van de geschutoverloop gezien, Doorsnede ter plaatse vpn o rd inaat 05 naar de voor steven gezien. Doorsnede ter plaatse van ordinaat 30 naar de voorsteven gezien. Doorsnede ter plaatse van ordinaa t 17 near de voorsteven gezien . 134 Man per kw artier , Slapende tussen de dekbalken ~an het verdek (no 71-00-01) Construct i e en beeldhouwwerk van de spiegel en de zijga l erij (;de te k ening 00 &0-00-01). Constructie en details van de romp (voors chip) . Construct i e en details van het galjoe n. GEREEDSCHAP .

• • • • • •

40- 00- 01 40- 00-02 40-00-0 3 40-00-04 40-00-05 40-00-06

Overzicht gereedschap. Zag ers . Io'erfhijskraantje en ander gereed schap, slijpsteen. Diverse zagen, raamzaag . Scheepstimmerlieden . 4 Rallen van de Grote Kerk in Edam.

HOER , HELMSTOK EN KOLDERSTOK .

•

55- 00-01

•

55 - 00 - 02 55- 00 - 03

• 60

Samengestelde te kening - achteraanzicht spiegel cOnstruetie, roer, doorsnede achtersteven met kruitkamer en doorsnede ordinaat 5b naar he t voorschip g ezie n. Pe rspectie fte k ening van het roerstel. Schot van de konstabelkamer (buitenkant) . BEF.LDIIERL

•

60-00-01

'/ -

60-00-01

Beeldwerk en construct ie van de spiegel en de zijgaler ij. Idem, halfaf .

99-! 4

BEVESTIGINGSMIDDELEN . 67-00-01

Nagels . BEMANNING .

•

11-00-0 1

Overzicht yu " de "laa pp1 8stse n van de belllllnninB .

•

71-00-02

(zie t ekenln8 no 2 4-0 0-13 t /m 2 4-00-22). Schema . i nd e l ing van d e w 8~hten der kw artieren .

GESCIIUT .

75-00-00

, ,

75-00-0 1 (75 - 00-02 (15 - 00-03 (75 - 00-04 OS - DO-05 (75 - 00-06 OS-DO-D7 (75-00-08 {1S-0Q-09

, ,

75-00-10 75-00-1\

75-00- 12 75-00- 1 3

'/- (75-00-14

(75-00-15

,•

75-00-17

75-00-16

75-00-18

75-00-19

• • • • • ,•

75-00-20 75-00-21 75-00-22 75-00-23

75-00-29

[snonl oo p •• n de J6-ponder . Kanonloop van de 24-ponde r. [a nonloop yan de IS-ponder . Kanonloop Van de 12-ponde r. Ka nonloop ysn d e ö-ponder . Kanonloop vsn de 6-ponder , "kl ok,,1js " &e&oteo . Cachet . Con str uct ie " Iugt en s pelens" ( t. i" oo k to kani ng no 75-00-36) on profiel van een kanon . Rolpaard oan een 3ö-po nder. Rolpaard van een 24-ponder . Rolpaard van een IS-ponder . Rolpaard ven Oe n 12-ponde r. Rolpaa rd van een ö-ponde r. Rolp a a r d van ee n ö-ponder, "klokllij s" &e&oten. Perspectieftekenini van het rolpaard . Perspec tieftek eni ng van de kanonlo o p. Positie 'on het te boo r d staande kanon op het o ve r loopdek (2'-pon d e r) . Positie "tIln het ~inBelol'en " ksnon op hel oyer l oopde k (24-ponde r ) . Positie ypn het ~g e,.jo r d " ks non, 24-ponde r. Diyerse soo r ten munitie met kogelmal. Doorsned e vsn het gela den k~n o n. Kardoe s met ka rd oea koker.

75-00-24

75-00-2 5 75-00-26 75-00-27 75-00 -28

, , ,

Pers pe c ti eftekening YSO de ops t ellin, ~8n het kanon op de aeachutove r loop (J 6-p onder) . 8ene.ingen yan de kanonloop.

75-00-]0

75-00-31 75-00-32

75-00-33

Kr ui ty aatJ es . Sa. en s t elling yan de 36-ponde r. Sa menstellini van de 24-ponder. Sa.en s t elli ng yan de IS-ponder . Sa.enstel l !ng van de 12-ponder . Sa.en s tell ing v.n de 6-pon der . Sa.enstellin& van de 6-pon de r , " k lokvljo " legoten . Posities van het geachu t aan boord tan op~lc hte van d e poorten . Positie yan het kanon a an l ij~ij d e , 24-ponder .

99-1 5

•

75-00-36

]s-OO-J6

Positie van het kanon aan loefzijde , 24-ponder. Constructie yan de "lugt of spel,ms". Profiel vsn een kan on . nog~a81s te vinden op tekening no 75-00- 02 t/~ 15-00-09 .

75-00-37

Ca rt ouche en cachet op de loop .

1S-00-38 15-00- 39

IIIj8008

n-OO-35

•

• • •

75-00-40

./.

75- 00- 41 7';-00-42 75-00-43 1S-00-44

• • •

80-00-02

./.

80-00-03

•

80-00-04

•

80-00-05 80-00-06 80-00-01 80-00-0B

80-00-01

• 9S

95-00-01

95-00-02 95-00-03 95-00-04

{95- 00-05 (

(95 - 00 - 06 (

{95-00-07

• •

druif .

prof tel , cartouche en dolfijn.

t2-Ponder . 1 8-Ponder. 24- en 36- Ponder .

Samenstelling van de g r o te .ast , stengen , ra's en aarsen . Sallenstelling "an d e fokkemast, stengen, n " s en aa r sen . Samens t elling van de bezaansmast, ~tengen, TO' a e n lIo r6en , Salle n stelltng "an de boegspriet met ~~eng, ra en ," " r s. Tuigte kening yan 't staand ~ ant (delen). Tutgteken l ng Van 't lo pe n d want . Zie zeilpl an Holland,,,, Tweede kk er 1660/16701 ~ardeel blok. A1UEIt .

.• /.

• • • • •

Druif,

RONDHOlITE N.

• •

("dolfijn ~ ) op loop. Achleraan~icht bodessTuk . et

(95-00-08 (95-00-09 (95-00-0 6 (

Constr uctietekening va n he~ plechtanker . Plechtanker (aon stu urb oordzijde) . Tul-anke r . Perspectteftekeaing van he t anker . Perspectieftekeniag van de ankerb oei , grote ultvoerl ng . Perspectieftekening van de ankerboei .et ankerreep en snkerreepateek . Bevestillnl van de ankerstok . Ankerkabel , bevestiging aan de rinl . ~erken op het anker . Bijna hetzelfde ala OS t /_ 09 .

t/s 09

95-00-10

95-00-11 95-00-12 95-00-13

95-00-]4 95-00-15

Af_etingep van hel kluislat. Af_etl n gen yan het kl uisgat. Overzichttekentng yan de overloop aet ankerkabel a , kabelorlag, kaapstander, etc . Opstelling yan de kaapstander . Const ruc tiete kening van de kaapstander. Anker .

99-16

WER~BOOT

"/ -

96- 00-01

" "

96-00-02 96-00-03

Samenstelling van het lijnenplan en details van de boot . De wer kboot .

Details van de

~erkboot .

VAN DE VELDE .

â&#x20AC;˘

97-00-01

Spiege l - en zijaan",icht va n " De Zeven P r o vin ciĂŤn ", Reproductie van een teke n ing van Van de Velde, te vinden in het Mation e l Ha rit im e Museu m te Lon don,

no 1050.

Bete keni s Ta n de teken s in de kantlijn,

"/ -

( ( (

Deze tekeningen zijn af . Deze teke n ingen zijn holfaf . Deze te k eningen zijn nooit gemaakt .

Sam engestel de tekeningen .

99- 1 7

ORI GI NELE N RH COPI E! K + HA TE N + CODES VAN A LL E TE lEIIIII GEIi

TE KENINGEN BRONNENOIIDERZOEK • 05-00-01 • 05-00-02 • 05-00-03

HUT

ORIGINEEL

Ord ne r Enn'lo p Envelop

Boek Boek Boek

Envelop

Boek

.,!

•

25 27

ORGAN I SATIE ADHIRALITE I TEN • 10-00-01

" • 29!

ADM I RALITEIT ROTT ERDAM • 13-00-01 • 13-00-02 • 13-00-03 ORGANISATIE BOUI/ • 14-00-01

SCHIP

INVLOED V /n GILDEN 18-00-01

~'ER KI NG

•

V In

..." . ..

LIJ NENCOIiSTRUCTrEPLAN • 24-00-01 • • 24-00-02 • • 24-00-03 • • 24-00-04 • • 24-00-04 A3/detall • 24-00-05/06 • • 24-00-07 • - 24-00-08 - 24-00-09 ----• 24-00-1 0/12 • 24-00- 13/22

24-00- 23 24-00-24 24-00-2 5 24-00-26 24-00-21

,'"'"., """ '" " '"'" -----"" , '"'" , "" ---------

COPIE gr . l kl.

.. ""

,,,,

Ordner

Boek

Ord ner

Boek

~oker

loker l oker

-------------

Envelop

bh DJ bh bh

Ordner Envelop Ordner

, blz

Ord ner

bh DJ

Ordne r

--------,

ol ol ,

inci.

-----------------

,, ,

'" ", l oker ", , Envel op ", koke r

~ o k er

~oker

" " 01 71-00-

-----

99-18

Ordn e r Envelop Envelop

,, ,, ol , ol , " , ,, ,! , ol " ,,,' Ol," ,Boek , ,'ol " ol

, , " ,,

Ol,

Boek Boe k Boek

"" " Envelop ", Koker KokeT " "

b/,

, Ol, ,, "" ""

Ordner Envelo p Ordner

Koker Koke r loker

COPIEI!.N

[oke r

'" '"

Koke r l oke r

", ",

~oke r

ve~volg

GERE EDSCIl AP • 4D-00-01 • 40-00-02 • 40-00-03 • 40-00-04 • 40-00-05 • 40-00-06 • 40-00-07

.",

ROER, HE LM- EN tOLDERSTOK • 55-00- 01 • 55-00-02 • 55-00-la • 55-00-03 661

onderdeel 71 - 00- 02

75- 00-1 0 75-00-11 - 75-00-12 - 75-00-13 . /- 75-00-1 4/15 • 75-00-16 • 75-00-17 • 75-00-\8

t o ke~

,,, , ,,,

SS SS

... "

05 '.'. 'I. Ol. '.'. 'I. Ol.

Boek Boek Boek Boek Boek Boek ? • Boek ? •

Ol. Ol.

Ol 02 Ol

05 09

Ol, ??

, ,

t o ke ~ t o ke~

,, ,,, ,, SS,

SS,

, • '! • " ,

Koker Koker

)

50 50

Boek J .

'I.

, " ,I.

loker lo ker loker

Boek 3 . Ol, 00

", ,,!

loker 7S

99-19

Env e loll

l oker

24-00-22 Boek 3 . Ol, 07

, , • ,! incl. 75-00-36 Boek 3 . 'I. 32 Boek 3 . Ol. 32

En ve lop Envelop Envelop Envelop Envelop Envelop En vel op

Koker Koker

(

COPIE2N

Enve Lop Koker SS,

Koker te k. 24 -00-1 3 Ordn e r

. /k 1.

, ,

toke~

,,' 32! ,,' • ,, ,,' " loker ,,' l oke r ,,' "! ""!----" ----loker ,,' loker ,,' " " Env eloll SB!

COPTE

Envelop Koker SS

Enyelop

BEMANNING • 71-00- 01

• •

• ,,! •" • .o!

,", •• "

BEVESTIGINGSI1IDDELEN • 67-00- 01

GESCHUT • 75-00-00 • 75-00-01 • 75-00-02/09

" "" ".-" "

Envelop En velop Enyelop Envelop Enye l op Envel op Enyel o p

BEELDWERK • 60-00-01 ./- 60-00- 01

•

ORIG IN EEL

I1AAT

TEtEN INGEN

---------

Boek 3. Boek 3 • Boek

", ,Jo "

,. ", 00"

50, 50,

, '"

Ordn e r

, ,

loker loker l oker

75c 2 75c] 15,

loker roker

75c 15, 2

t oker 7 5e 2 l oket Enyelop roker 7 5c 2

",,

vervolg

KAAT

TEkENINGEN

, ,

• ,• ,,•

-• •

C ,

-•

75-00-19 75-00-20 75-00-21 75-00-22 75-00-23 75-00-24 75-00-25 75-00-26 75 - 00-21 75-00-28 75-00-29 75-00-30 75-00-31 75-00-32 75-00-33 75-00-3 4 75-00-35 \ 75-00-36

661

"" " ----80 " • "I 80 • m --------631 • "I

621

• "I • 30 80 • 80 • "! -----"

00'

•

75-00-;n 15-00-38 • ,15-00-39 • 75-00-40 '/- 75-00-41 • 75-00-42 • Z,.5-00- 4 3 ' /- 75-:'00- 44

RONOHOUTEN

•

80-00-01 80-00-02 80-00-03 80-00-04 80-00-05 80-00-06 80-00-01

•

80- 00-08

•

, • •

ANKER

.-•

95-00-01 /- 95-00-02 95 - 00-03

•• "I m

onderdeel

..."

----" " " ! ." ! !

.-.-

• ,. " • ,. • "S • ,. •" "-----

'" '"

ORIGtNEEL

COPIE Rr./kl.

Koker ,,2 Koker ,,2 Envelop Envelop Env e lop

Boek Boek Boek Boek Ilo ek

,, ,

Envelop ~ loker "2 Koker

Koker Koker Koker Koker Koker

,,2 ,,2 1,2 1,2 ,,2

EnvelQP ek . 75-00-02 Envelop

, ,, ,

Envelop EnvelQP Envelop Ordner Ordner Ordner

Koker loker [oker loker [oker

'.-.

blo blo bh bl. bl.

00 00 22 28

'. '. '. " ----Ilo ek ,. bl. Boek ,. b/_ " b/_ " lIoek '. ----- " ----Boek '.,. b/_ bi_ " Boek ,. bl. " Boek Boek "0000 , . Boe k '. ----Boek ,. blo 75-00-09 " Boek '. bi. 2S ----• •BQ ek ,. b/_ BQ ek ,. blo 02 bl. bl.

./-

• •

80 80 80 80 80

•• • .1 " • ol •Boek • 4 , •bi_ " -----

,. '.

Zeil plan ./d Hollandse Tweedekker 1660/1670 b/_ 06 Boek Koker 80 Envelop Boek bh

• "I •" " ----

KQker loker

OS OS

99-20

Boek

•

b/_ 08

-----

COPIEI!N loker 7)e; 22 loker Eevelop 2 Envelop 2 Envelop 2

Enve lop 2 2 Kok er 75e;2 Koker

Koker Koku Koker KQker loker

2 75e;2 75e; 2 75e;2 75e; 2

Envelap 2 Envelop 2 Envelop 2 EnvelQP 2 Envelap 2 Ordner Ordner Ordner

Koker Koker l oker Koke r loker

80• 80. 80. 80. 80.

loker 80. Envelap 2

loker Koker

OS.

OS •

.erools

TEKENINGEN

• • • • • • • • •

95-00-04 95-00-05/09 95-00-06/09 95-00-10 95-00-11 95-00-12 9 5-00-13 95-00-14 95-00 -15

WERlBOO T '/- 96-00-01 • 96-00-02 • 96-00-03

• ""

DE VELDE 97-00-01

ORIGINEEL

MAAT

53l

", 29l

", '"29 ," "35 " ,

'" " "

, ,

Envelop Koker 95 Envelop Ordner Envelop loker 95 Envelop Enve l op loker 95

, ,,

COPlE u . /kl.

, ,Boek

,Boek Boek Boek Boek Boek

loker Envelop Envelop

",,

Koker

Boe k

99-21

Boek Boek

COPiEll11

•• "I. •• "" " '' .. H. "I. " "I. '.

Envelop 2 Koker 95, Envelop 2 Ordn e r Envelop 2 Koker 95, En.elop 2 Envelop 2 Koker 95,

'.•• "/. "/. ""

Koker Envelop 2 Envelop 2

"" ""

Koker