Opticaj turskog novca u crnoj gori

OPTICAJ TURSKOG NOVCA U CRNOJ GORI

Autor: Dr Dragana Kujović

Društvena zajednica orijentalno-islamskog određenja kojoj bi kao realizovani modeli u prošlosti odgovarali Arapski Hilafet ili njegov jednako moćni nasljednik Osmansko Carstvo dijelila se na viši sloj (hāṣṣa) i puk (´āmma). Višem sloju pripadali su ljudi od pera - civilna birokratija i sveštenstvo, ljudi od mača - vojska u različitim vidovima i zatim trgovci i zanatlije.

U ovoj vrsti društva država je bila veoma moćna i lična svojina prilično nesigurna. Ljudi od pera i ljudi od mača bili su pod pokroviteljstvom države i živjeli su od dodijeljenih privilegija - plate, dodijeljenih zemljišnih posjeda, odnosno prikupljanja poreza. Većinu preostale populacije (’āmma) činili su seljaci. Na raspolaganju države bili su svi zemljišni posjedi koji su darovani pojedincima i vremenom se u klasičnom islamskom društvu ovaj u početku neotuđiv i nepovratno dobijeni poklon pretvorio na određeni način u fiskalno zastupanje države nad zemljom u zamjenu za platu iz državne blagajne. Ako bi uživalac ove privilegije kojim slučajem dospio u nemilost državnih autoriteta raspolaganje dobijenim je prestajalo, mada bi zloupotrebom često dobitnik i dalje raspolagao posjedom iako više, možda, nije bio u službi.

Posjedi u svojstvu lične svojine (mulk) obično su se mogli steći u okolini gradskih naselja i to su uglavnom bili: građevinsko zemljište, voćnjaci, vinogradi, bašte i sl. Trgovci i zanatlije predstavljali su neku vrstu gradske aristokratije i dobit od trgovine i zanatske proizvodnje predstavljali su, pored posjedovanja zemlje, najvažnije izvore bogatstva u islamskom gradu.

Centar ili nekoliko centara grada zauzimala su skladišta za smještaj robe (hān, funduq, qaysariyya, wakāla) koja su formirala bāzār ili sūq - natkriveni niz ulica sa prodavnicama ̣​̣ grupisanim prema robi koju prodaju. Zakon i vlast u ovom gradu bili su predstavljeni službenikom (muḥtasib) koji je bio zadužen da nadgleda tegove i mjere, ispravnost novca i trgovačku korektnost. Trgovci su imali prilično autonomnu i nadmoćnu prisutnost u društvu, i ovim poslom neometano su se mogli baviti svi, bez obzira na nacionalnu, odnosno vjersku pripadnost. Novac, odnosno ekonomska moć koja se sticala trgovinom, omogućavao je sigurnost koju su drugi poklonom ili platom imali zaslugom državne službe. U početku su se ovim poslom većinom bavili Jevreji, hrišćani i zoroastrovaci, da bi kasnije prevlast u ovom poslu imali pripadnici islamske religije.Trgovci iz Basre koji su trgovali robom putujući u udaljene krajeve svijeta imali su godišnji prihod veći od milion dirhema. Pominje se, tako, da je zaslugom trgovačkih poslova jedan neobrazovani mlinar iz Basre dijelio sirotinji svakodnevno stotinu dinara. Kuća prosječnog trgovca u Sirafu u vrijeme Abasida cijenila se na oko četiri miliona dinara1. Spominje se da je u predislamskom periodu među Arapima Hidžaza u opticaju bio rimski i persijski novac, tako da su se i prvobitni halife zadovoljavali upotrebom stranog novca, s tim što su u izvjesnim slučajevima na njih ponekad utiskivali kur’anske natpise.

U početku je arapski novac kovan po vizantijskom i persijskom modelu (na Abdalmalikovom bakarnom novcu, po uzoru na vizantijski, nalazila se njegova slika, što je bilo u suprotnosti sa islamskim shvatanjima, i njegovo ime, a na poleđini znak F na četiri stepenice i šahāda), ali su 1

Filip Hiti, Istorija Arapa, Sarajevo, 1988, str. 314-316

zlatni dinari i srebrni dirhemi već od 695. godine dobili originalni arapski izgled samo sa natpisom i kovanje novca je postalo svojevrstan oblik umjetnosti. Interesantno je da je anglosaksonski zlatni novac iz 774. godine n. e. bio imitacija arapskog dinara sa šahādom ispisanom na prednjoj strani2. Mlečani su u Svetoj zemlji u vrijeme krstaških ratova kovali novac koji je nosio arapske natpise.U Osmanskom Carstvu kovan je od 1328. godine za vrijeme vladavine emira Orhana srebrni novac - akča (ak - bijel; bijeli, srebrni novac), za koga se u Evropi ustalio naziv aspra ili jaspra. Ovaj novac bio je u upotrebi i u područjima današnje Crne Gore koja su se nalazila pod osmanskom upravom. Mletački dukat je 1431. godine vrijedio 35, 1488. 49, 1510. - 54, 1590. - 120 akči. Polovinom sedamanestog vijeka dukat je vrijedio 250, a jedan groš 125 akči. U istom periodu, 1650. godine u Carigrad je ubačeno sto dvadeset tovara slabih („čuruk“) akči (za jedan mletački dukat je trebalo dati 400 slabih akči), što je izazvalo velike neprilike i usljed naglog pada njene vrijednosti akča je prestala biti turska moneta 1687. godine. Akča je imala veličinu 18 mm i težinu 1,2 g (finoća 900). Na licu novčića bilo je ispisano ime sultana, a na poleđini mjesto gdje je iskovan i prva godina sultanove vlasti. Za vrijeme Bajazita II (1481-1512) otiskivana je godina sultanovog stupanja na prijestolje, ali je od vremena Mustafe III (1757-1774) otiskivana i godina sultanove vlasti obično iznad riječi ḍuriba ili ispod tugre i kada se taj broj sabere sa godinom početka sultanove vlasti dobija se godina u kojoj je novac kovan. Od početka XV vijeka na novac se stavlja i ime mjesta u kojem je novac iskovan. Ornament i kaligraski ispisana slova, posebno carskog monograma - tugre, bili su jedini motivi. Iako na ovom novcu prema osnovnim islamskim načelima nisu prikazivane slike ljudi ili životinja, na novcu Sulejmana I i bakarnim novčićima Mehmeda II prikazani su lav i zmaj.U XIX i XX vijeku novac se poćinje ukrašavati cvijetnim motivima, i to motivima četiri cvijeta: divlje ruže, tulipana, zumbula i karanfila. Vremenom su opadale i veličina i težina akče i krajem XVII vijeka bila je veličine 13 mm i težine 0,33 g3. U akčama su se izražavale vrijednost i kategorija vojnih lena - timara, tako da su oni koji su davali 20000 - 100000 akči godišnje nazivani zeametima, dok su oni sa prihodom od preko 100000 akči godišnje nazivani hasovima i ovaj prihod je bio namijenjen izdržavanju posebnih službi. Hasovi skadarskog sandžakbega bili su gradovi Skadar i Podgorica, nekoliko sela i drugi prihodi skadarskog sandžaka, tako da su prema popisu iz 1582. godine prihodi od Podgorice iznosili su 20000 akči, od nijabeta nahija Podgorica, Bjelopavlići, Kuči i Bratonožići 15000 akči. Hasovima sandžakbega Hercegovine pripadala su, pored drugih mjesta, i Pljevlja i samo iz ovog mjesta uziman je 1477. prihod u iznosu 10000 akči. Evlija Čelebi navodi: „Po zakonu (kanun) sultana Sulejmana, ovaj grad je sjedište hercegovačkog paše u bosanskom ejaletu. Pašino domeno (hass) iznosi 100515 akči“4 (na drugom mjestu Čelebi navodi da taj prihod iznosi 200000 akči, prim a.). Zeametu Mustafa-age pripadao je 1585. godine Novi i donosio je prihod u iznosu od 6000 akči godišnje5. Cijene poljoprivrednih proizvoda su u podgoričkoj nahiji oko 1530. godine po tovaru iznosile: pšenica i sočivo po 38 akči, raž i proso po 20, zob po 18, orasi 24 akče6. Sve se računalo akčom, jer je bila osnovna moneta u opticaju. Porezi - džizja ili harač, ispendža, resmi čift, nijabet i filurija izražavani su uglavnom u novcu - akčama, tako da je, npr., prosječan iznos koji je svako domaćinstvo u nahiji Kukanj moralo da izdvoji na ime poreskih obaveza

2

Filip Hiti, ibid, str. 292 Hazim Šabanović u: Evlija Čelebi, Putopis, Sarajevo, 1996, str. 590-591 4 Ibid, str. 397 5 Milan Vasić, Gradovi pod turskom vlašću, Istorija Crne Gore III/1, 540 6 Ibid, 572 3

1469. godine bio 735 akči7. Zemljoradničke dažbine - desetina ili ušur i salarija (dažbina na žitarice) do prve polovine XVI vijeka bila su naturalne, nakon čega je zemljoradnik bio dužan da plaća novčanu rentu, što ga je primoravalo da svoje proizvode iznosi na prodaju.

Stanovništvo u Crnoj Gori je nakon 1513. godine imalo obavezu plaćanja filurije - poreza po kući u iznosu od 55 akči i sultan je sa svog carskog hasa imao 122859, a sandžak-beg Crnojević 103000 akči dohotka8. Prodaja nekretnina, nadoknada šteta, krupnije nabavke su se uvijek računale u akčama. Navodi se da se 1704. godine neki prihod od ribolova računao 300 akči9.

Izraz aspra ili akča, u značenju novca uopšte, upotrebljavao se u Crnoj Gori ne samo u periodu XVI-XVII vijeka, već i kasnije kada je akča bila zaboravljena kao realna moneta. Kada govore o blagu - gotovom novcu narodne pjesme računaju sa tovarima ili kesama i tovar blaga je obično bio mjera od 100000 akči. Kada je akča bila teška 1,5 g tovar blaga je bio težak 150 kg. Akčama su se obično i žene kitile. Jedan Dubrovčanin je početkom XVI vijeka računao da se dnevno mora trošiti 1,5 akča. Šoljica crne kafe u Carigradu koštala je 1 akču10. Pored ovog osnovnog novca u opticaju je u XV vijeku iz Egipta stizao krupniji novac nazvan para. Polovinom XVI vijeka iz Irana su stizale srebrne šahije, da bi nakon zabrane njihovog prometa bile zamijenjene turskim krupnnim akčama - selimijama. Kao što je već rečeno, krajem XVII vijeka akča je prestala biti osnovna turska moneta i umjesto nje upotrebljavan je groš u vrijednosti 40 para, težine 19,24 g, veličine 40 mm. Tovar blaga u akčama zamijenjen je u „kesu groša“ u kojoj je bilo 500 groša, odnosno 60000 akči. Vrijednost ovog novca vremenom je opadala i 1810. godine težina jednog groša bila je 4,65 g, a veličina 28 mm, tako da se od 1844. godine kovao od bakra11. Akča se još uvijek može naći u računima kao sredstvo plaćanja najmanje vrijednosti, iako su manje sume radije bilježene u malim srebrnim parama12. Tokom XVIII i XIX vijeka u opticaju je bilo mnogo sitnog, ali i krupnijeg srebrnog novca različitih veličina: akča (promjer oko 11mm i težina oko 0,2 g), groš (pjastra - 40 para), para ( vrijedi 3-4 akče, promjer 1517mm, težina 0,6 g), novčići od 5,10 i 20 para (posljednja je teška 11,6 g): bešluk (5para), onluk (10 para), ikiluk (2 pjastre ili 80 para), juzluk (2,5 pjastre, 100 para), altiluk ( 6 pjastri)13. Pored srebrnog turskog novca - akče i kasnije groša, u upotrebi je bio i zlatni novac - altun težne 3,43 g, veličine 18-21 mm (finoća 965 ). Kovan je poslije 1454. godine i na zapadu je nazivan sulatnija, šerifija ili ešrefija. U narodnim pjesmama dukati se najčešće pominju kao žuti, zlatni, žuti u zlatu, žeženi, žućeni, sićani ili kao žute pare, žuti novci, zlatne pare14. Krajem XVII vijeka kovan je novi tip zlatnika pod nazivom turalija. Vrijednost altuna bila je ravna vrijednosti evropskih dukata, ali je u vremenu opšteg pogoršanja vrijednosti turskog novca pod Mahmudom II (1808-1839) pala i vrijednost altuna, tako da mu je tada težina iznosila 1,60 g (finoća 830 i 748). Pored cijelog altuna kovane su i njegove polovine (nusfija) i četvrtine (rub), ali i novac vrijednosti - 1,5 altuna, trostruki i petorostruki dukati. U XVIII i XIX vijeku postojao je niz većih ili manjih veličina izvedenih iz osnovne jedinice zlatnika, kao npr.: funduk (3,203,40 g, promjer 20 mm), zerimahbub (2,40 g, 22mm), rumi-altun (2,305 g, 22mm), novi rumi-

Ema Miljković-Bojanić, Pljevlja i nahija Kukanj u drugoj polovini XV veka, Glasnik Zavičajnog muzejaPljevlja, knj. 1, str. 161-165 8 Vuk Vinaver, Prilozi istoriji novca u našim zemljama, Istorijski zapisi,1962, 437-455, str. 437 9 D. Korkut, Miscellanea balcanica I, Narodna starina 30, str. 72 10 Vuk Vinaver, Pregled istorije novca u jugoslovenskim zemljama, Beograd, 1970, str. 47 11 Enciklopedija JAZU, Zagreb, str.272 12 Vuk Vinaver, ibid.

13 Zdenko Habuš, Tuski novac u nas (2), Sam br. 8, 1980 14 Vuk Vinaver, Prilozi istoriji novca u našim zemljama, Istorijski zapisi,1962, 437-455, str. 452 7

altun (2,406 g, 23mm)15. Najsitnija vrsta turskog bakarnog novca bio mangir, mankir ili mangur koji je bio u opticaju od XIV do XVII vijeka. Počeo se kovati za vrijeme Orhana (1326-1359).

Težina mu je bila 0,9-3,32 g, dok mu se težina za vrijeme vladavine Ahmeda I (16031617) kretala od 9,4-12,1g. Mangure namijenjene za upotrebu u Siriji nazivane su fulus. Početkom XVI vijeka akča je vrijedila najprije 16 mangura, ali je nešto kasnije ta vrijednost iznosila 8.

Tokom 1687. godine, u vrijeme velikog pada vrijednosti akče, 2 mangura vrijedila su koliko i jedna akča, da bi ubrzo (1688. godine) odnos bio 1:1. Bakarni novac nije kovan u XVIII v ., ali je procenat srebra u srebrnom novcu bio tako mali da su bi se prije mogao opisati kao bakarni. Za vrijeme sultana Abdulmadžida (1839-1861) počeli su se po ugledu na evropski bakarni novac kovati bakrenjaci od 1, 5, 10, 20 i 40 para. Tokom vladavine sultana Abdulhamida II (1876-1909) u upotrebu se pušta novac kovan od nikla. Tradicija kovanja novca ustaljenog izgleda, odnosno teksta prekida se dolaskom na vlast Mehmeda V (1909-1918), tako da se kuje novac u vrijednosti 40 para sa tekstom ḥurriyyet, musāwāt, ́adālet (sloboda, jednakost, pravda). Turski novac kovan je i u krajevima iz našeg šireg okruženja: Srajevo, Srebrenica, Čajniče, Skoplje, Kratovo, Novo Brdo, Beograd, itd. U periodu između dva svjetska rata sve do 1937. godine u privatnim kovnicama uz odobrenje vlasti kovani su u Zagrebu i Beogradu zlatnici mahmudije po uzoru na turske dukate (mahmudije) i služili su za plaćanje u nekim krajevima bivše Jugoslavije. U trgovini je upotrebljavan i strani novac u Osmanskom Carstvu, najčešće zlatni dukati i srebrni groši, koji su u zavisnosti od zemlje porijekla imali i različite nazive. U Crnoj Gori je ovaj novac upotrebljavan pri isplati i u razmjeni sa susjednim zemljama. Navodi se, npr., da su šestorica Bjelopoljaca 1747. godine primili od Dubrovčana kredit na uloženu robu u iznosu od 2300 cekina16.U turskoj monetarnoj reformi iz 1844. godine u upotrebu je pušten metalni novac - zlatna lira sa 6,59 g čistog zlata i srebrna medžidija čija je vrijednost bila 20 pjastera. Prema dokumentu ministarstva finansija tadašnje Crne Gore naslovljenom na G. A. Zakariju u Baru i datiranom 17.08.1890. godine preporučuje se sljedeće: „Od danas do nove naredbe učinićete bijele turske medžedije po jedan i fiorin 80 nov. a.v. a tako izdavat, ovo dostavite i ostalim lukama“, u potpisu: F.Petrović (Državni arhiv Crne Gore, br. 1585). Zaključili bismo da je na područjima Crne Gore koja su bila pod osmanskom vlašću turski novac korišten za isplatu novčanih taksi, plata državnih službenika i trgovinu. To je bilo zakonsko i relativno stabilno sredstvo plaćanja i za veće iznose moglo je biti u zlatu ili u srebru. Kao sredstvo mjere vrijednosti funkcionisao je kao zajednička mjera jedinstvena na teritoriji Carstva brišući tako granice zatečenih novčanih sistema i stvarajući čvrst i neraskidiv zajednički spoljnji okvir države, istovremeno dovoljno elastičan, prilagođen i otvoren da dopusti u cilju ostvarivanja određenog interesa i uspješne trgovinske razmjene i protok stranog novca.

15

16

Ibidem Milan Vasić, ibid, 579

OPTICAJ TURSKOG NOVCA U CRNOJ GORI Sažetak Na područjima današnje Crne Gore koja su svojevremeno pripadala okvirima Osmanskog Carstva, kao i u drugim oblastima pod osmanskom upravom, odnosno u svakoj zajednici koja se mogla definisati kao orijentalno-islamska, posjedovanje zemlje, trgovina i zanatstvo predstavljali su osnovni izvor prihoda a trgovci uživali nadmoćan i donekle privilegovan položaj. Veliki zemljišni posjedi nisu pripadali ljudima koji su na njima živjeli, već ljudima koji su ih stekli, zahvaljujući uglavnom vojnim zaslugama ili administrativnom položaju i neposredno ispoljavanje državne vlasti ogledalo se u prisustvu vojne sile i prikupljanju i otpremi poreza sa tih posjeda. Porezi, prihodi i trgovinska razmjena bili su u osmanskoj državi do kraja sedamnaestog vijeka izražavani u srebrnom novcu - akčama, da bi potom zbog velikog pada vrijednosti ovog novca, bilo uspostavljeno novo sredstvo plaćanja, takođe srebrni novac groš. Pored akče i groša, pominje se i zlatni turski novac - altun koji se počeo kovati za vrijeme Mehmeda II Osvajača polovinom petnaestog vijeka i njegova vrijednost bila je jednaka vrijednosti evropskih dukata. Pored turskog novca u pomenutom periodu u Crnoj Gori, posebno u trgovini sa susjednim zemljama, cirkulisao je i zlatni i srebrni novac drugih država.