Talent gaat door

SKON/Talentontwikkelplaats voor de kunsten 2008-2011

LEESWIJZER

project

Jongeren

Visie

Docenten Voor informatie over talentontwikkeling in Arnhem kunt u contact opnemen met: Kunstbedrijf Arnhem: Wim Boerman, boermanw@xs4all.nl Quadraam: Marieke Kraft, m.kraft@olympuscollege.nl Rijn IJssel: Anja Dirix, a.dirix@rijnijssel.nl ArtEZ hogeschool voor de kunsten: Elske Berndes, e.berndes@artez.nl Projectleider/adviseur: Wietske Millekamp, info@wietskemillekamp.nl

LEESWIJZER

Elk talent telt In de creatieve sector is de diversiteit aan functies en beroepen enorm. Van danser tot acteur, van professional tot amateur, van docent tot wetenschapper en van kunstmanager tot technisch medewerker. Elk talent telt, zowel op het podium als in de coulissen.

Hoe kan al dat artistiek talent op tijd ontdekt, begeleid en ontwikkeld worden? Om hier antwoord op te geven is begin 2008 in Arnhem het project SKON*/Talentontwikkelplaats voor de ­kunsten gestart. Drie scholen en het centrum voor de kunsten hebben drie jaar lang intensief samengewerkt aan het verbeteren van de doorstroom van jongeren met een passie voor kunst.

Feiten

Leeswijzer Dit boekje geeft een overzicht van het project. In ‘De proloog’ vertellen we over de aanleiding en de start. In ‘De uitvoering’ volgt het verhaal van de aanpak. ‘Het applaus’ beschrijft de resultaten en in ‘De epiloog’ geven we aan hoe talentontwikkeling een structureel vervolg krijgt. Ieder hoofdstuk kent verschillende delen. Er is een ‘rode draad’. Hierin geven de initiatiefnemers hun beeld van het PROJECT . Ook Docenten en JONGEREN vertellen over hun ervaringen. Verder zijn er kaders met de belangrijkste FEITEN en geven vier externe deskundigen hun VISIE . Tot slot laten we de vier coördinatoren van het nieuwe platform talentontwikkeling aan het woord.

Succes Resultaten laten zien, successen vieren en alle betrokkenen bedanken voor hun inzet. Met dit boekje willen we iedereen inspireren talentontwikkeling in de Arnhemse kunstsector voort te zetten. Natuurlijk willen we ook graag een inspiratiebron zijn voor anderen om met talentontwikkeling aan de slag te gaan.

Het SKON-project stopt, maar talent gaat door. En de ontdekking en ontwikkeling ervan ook.

We wensen iedereen veel leesplezier en inspiratie.

Wietske Millekamp Projectleider SKON * SKON staat voor Studieloopbanen Kunstonderwijs Oost Nederland

1

DE PROLOOG

Romano: ‘Op het podium voel ik me thuis, daar hoor ik gewoon’

Ambitie SKON/ Talent­ontwikkelplaats

2

SKON/Talentontwikkelplaats is een samenwerkingsproject van Quadraam (voortgezet onderwijs), Rijn IJssel (regionaal opleidingencentrum), ArtEZ hogeschool voor de kunsten en Kunstbedrijf Arnhem (centrum voor kunst en cultuur).

Zij hebben de ambitie het kunstonderwijs in de regio Arnhem te verbeteren door: • Elkaar beter te leren kennen en werkzaamheden beter op elkaar af te stemmen; • Gezamenlijke initiatieven te vinden om meer jongeren in aanraking te brengen met kunst; • Een podium te creëren voor jonge kunstzinnige mensen; • Jongeren beter te begeleiden bij de verdere ontwikkeling van hun talenten en hun voorbereiding op een opleiding in de kunsten.

Samen talent opsporen en ontwikkelen

DE PROLOOG

DE PROLOOG:

Het podium trekt. Steeds meer jongeren kiezen voor een artistieke carrière. En vanuit die behoefte schieten in het voortgezet onderwijs en op mbo-scholen de cultuur­ profielen en kunstenclusters als paddenstoelen uit de grond. Mooie initiatieven, maar hoe sluiten die nieuwe studierichtingen aan op vervolgonderwijs? En hoe kan talent op tijd ontdekt, begeleid en ontwikkeld worden?

Vier jaar geleden waren deze vragen in Arnhem aan de orde en drie scholen en een kunstinstelling staken de koppen bij elkaar om iets te doen aan de ‘wildgroei’ van kunstopleidingen. Volgens projectleider Wietske Mille­ kamp werd het steeds ingewikkelder voor jongeren om de weg naar een passende kunstopleiding te vinden. “Verkeerde scouting leidde regelmatig tot teleurstelling en het voortijdig verlaten van de opleiding.” Dat was de start van het SKON-project, met als concrete vraag: ‘Hoe kunnen we de doorstroom van talentvolle leerlingen binnen het kunstonderwijs beter organiseren?’ Het opleidingsaanbod in Arnhem was groot en gevarieerd en er bestond weinig samenhang tussen de verschillende niveaus.

Bestuurder Willem Hillenius vindt dat ook de tijdsgeest het starten van het project mogelijk maakte. “Talentontwikkeling krijgt de laatste jaren veel maatschappelijke aandacht. Kijk naar de televisie, iedere omroep heeft zijn eigen talentenjacht. En ook in het beroepsonderwijs en binnen bedrijven staat talentontwikkeling op de agenda.”

Door al die belangstelling kwam er via Het Platform Beroepsonderwijs (HPBO) budget beschikbaar voor samenwerking en het oprichten van de Talentontwikkelplaats. Willem is daar blij mee: “Zonder samenwerking gaat kunstzinnig talent ‘verloren’ voor het vak.”

Lees verder op pagina 7 >

3

DE PROLOOG

Suorella: ‘Eindelijk ben ik eruit, ik ga voor de muziek’ “Urban, R&B, Hiphop… zolang ik me kan herinneren zing en dans ik. En natuurlijk wil ik beroemd worden, maar hoe pak ik dat aan? Vorig jaar mocht ik een opname maken in een professionele studio, omdat een vriend van me iets ‘hoorde’ in mijn stem. Op zijn advies heb ik het nummer via internet verspreid. Ik heb er veel positieve reacties op ontvangen. Vervolgens ben ik naar de Vooropleiding Kunst, Cultuur, Media en Design gegaan van Rijn IJssel, omdat ik nog niet wist of ik dans of muziek wilde doen. Na een aantal urban-danslessen, sounddesign en het spelen in een band, ben ik eruit. Ik ga voor de muziek. Dit jaar hoop ik aangenomen te worden bij de Herman Brood Academie. Eerst geloofden mijn ouders niet in mijn droom, maar nu ze zien hoe hard ik werk, staan ze helemaal achter mijn keuze.”

Vooropleiding Kunst, Cultuur, Media en Design (Rijn

4

IJssel)

DE PROLOOG

Sophie: ‘Mijn hart ligt bij het podium’ “Vanaf mijn zesde ben ik al bezig met ­zingen en mijn hart ligt bij het podium.

Daarom wil ik graag een opleiding in deze richting doen, de Musicalschool bijvoorbeeld. De Podiumklas is daar een goede voorbereiding voor. Mijn favoriete vakken zijn theatertechniek en drama, omdat ik daar veel kan leren.”

De Podiumklas, vmbo ’t Venster (Quadraam)

Elke: ‘Ik wil graag docent drama worden’ “Via mijn ouders ben ik de theaterwereld ingerold. Inmiddels speel ik al heel wat jaren bij Atvo in Oosterbeek en nog niet zo lang geleden heb ik meegedaan aan een project van Oostpool ‘Verona aan de Rijn’.

Ik ben geïnspireerd door regisseur Jimmy Degens. Hij heeft me veel geleerd over inleving- en speltechnieken. Ik hoop dit jaar aangenomen te worden bij Artiest Drama en zo verder te groeien tot docent drama. Dat is mijn droom, want ik wil graag mijn passie voor theater doorgeven.”

Vooropleiding Kunst, Cultuur, Media en Design (Rijn IJssel)

5

De uitvoering

Jahmani; ‘Wanneer er iets te de doen is op het podium, ben ik van de partij’

5 Deelprojecten Het SKON-project bestaat uit 5 deelprojecten.

Ieder project kent een eigen aandachtsgebied, waarbinnen de betrokkenen verschillende producten ontwikkelen: Het deelproject Podiumkunsten (dans, muziek en toneel) legt in de productontwikkeling het accent op scouting en selectie; Het deelproject Ontwerpdisciplines (media­ design, productdesign en fashion) geeft prioriteit aan de verbetering van oriëntatie en doorstroom; Het deelproject Kunstdocent focust op de rol van de kunstdocent bij talentontdekking en talentontwikkeling;

6

Het deelproject Open podium stimuleert contacten tussen professionals uit onderwijs en werkveld; Het deelproject Kunst in de bovenbouw legt het accent op bovenschoolse talentontwikkeling.

Niet gelijk, wel gelijkwaardig

De uitvoering

DE UITVOERING:

‘Elk talent telt en ieder talent verdient het om optimaal te worden ontwikkeld.’ Met dat uitgangspunt werd de samenwerking gestart. Hoewel alle betrokken partijen het eens waren over de noodzaak, de ambities en de uitgangspunten van het project, was dat geen garantie voor succes. Want, hoe zorg je met zoveel verschillende partijen voor talentontdekking op het juiste moment, instroom op het juiste niveau en doorstroom naar een passende vervolgopleiding. En welke aanpak kies je met meerdere organisaties die ook allemaal hun eigen doelen, belangen en uitgangspunten hebben? Volgens Wietske begon het met elkaar respecteren en naar elkaar luisteren. “Iedere organisatie heeft zijn eigen plek in de keten van talentontwikkeling.” Willem: “Daarom zijn we begonnen met het neerzetten van een gemeenschappelijk denkkader, waarbij de kerntaak van iedere instelling het uitgangspunt was. Niemand was gelijk, maar iedereen was wel gelijkwaardig. Door verschillende mensen bij elkaar te zetten, structuur aan te brengen in het opleidingsaanbod en gezamenlijke initiatieven te ontplooien, hebben we dat raamwerk ontwikkeld.” Wietske vertelt dat, hoewel het niet altijd eenvoudig was, er uiteindelijk een sterk fundament is gebouwd. Door mensen te betrekken. “Zo kwamen docenten bij elkaar in gemengde projectgroepen om kennis en ervaringen uit te wisselen over talenten in de klas. Er was een projectgroep die zich bezighield met het in kaart brengen van knelpunten rond doorstroming.

Anderen bogen zich over zaken als de voorbereiding op vervolgopleidingen, informatievoorziening, scouting en missende schakels in het ontwikkeltraject.”Het project werd dus opgeknipt in een vijftal deelprojecten: Podiumkunsten, Ontwerpdisciplines, de Kunstdocent, het Open podium en Kunst in de bovenbouw van het voortgezet onderwijs.

Lees verder op pagina 11 >

7

De uitvoering

Paula Marris: ‘Onvoorstelbaar dat er in een relatief kleine stad als Arnhem zoveel mooie projecten zijn op het gebied van talentontwikkeling. En dat anderen daar dan niets van weten!’

Manager Kunst, Cultuur, Media en Design (Rijn IJssel)

Wel of geen kunstopleiding?

Het keuzeproces in fasen Hoe komen talentvolle jongeren tot de beslissing om van kunst hun beroep te maken? Ofwel, hoe verloopt het keuzeproces tot het volgen van een opleiding?

En welke activiteiten kunnen de instellingen ontwikkelen om jongeren bij dat proces te helpen? Binnen het SKON-project is dit in beeld gebracht.

Keuzeproces

Activiteiten

Fase 1: Kennismaking

Kunstclubs en hotspots (Kunstbedrijf Arnhem) Cultuur in School (po en vo) (Kunstbedrijf Arnhem) Cultuurklassen onderbouw (Quadraam) Lessen op kunstscholen (Kunstbedrijf Arnhem)

Keuzemoment Fase 2: Oriëntatie en voorbereiding

Profielkeuze en eindexamen in bovenbouw (Quadraam) Talentklassen buitenschools (Kunstbedrijf Arnhem) Oriëntatiemodules (Rijn IJssel, ArtEZ) Vooropleidingen (Kunstbedrijf Arnhem, Rijn IJssel, ArtEZ)

Keuzemoment

8

Fase 3: Beroeps­ opleiding

Mbo kunstopleidingen (Rijn IJssel) Hbo kunstopleidingen (ArtEZ)

‘Succesvolle talentontwikkeling lukt alleen met kleine initiatieven van gelijkgestemden’

De uitvoering

Cultureel organisme:

Veel artistiek talent vindt zijn weg naar de kunst dankzij ouders en school.

Maar vooral ook door het eigen doorzettingsvermogen. Een enkeling vindt zelfs zonder enige vorm van artistiek onderwijs zijn weg naar de top. Getalenteerde kinderen ontwikkelen door hun grote gedrevenheid namelijk al vroeg een bijzondere vaardigheid om de eigen ontwikkeling te sturen.

Toch zijn er ook veel talenten die om een of andere reden hun kans mislopen.

Het lukt ze niet hun kunstzinnige talent optimaal te ontwikkelen. Hoe dat komt?

Niet door de talenten zelf, maar door de omgeving. Talentontwikkeling gaat over het herkennen van een ontwikkelingspotentieel en over het optimaliseren van ontwikkelingskansen. Het vervelende daarbij is dat talent vaak moeilijk te herkennen is. Bovendien is niet voor 100% te voorspellen of iemands talent volledig tot ontwikkeling kan komen.

Tienduizend uur oefenen in tien jaar biedt geen garantie, net zo min als de leeftijd waarop het talent zichtbaar wordt. Er zijn gewoon heel veel factoren die van invloed zijn op het slagen danwel mislukken van het veelal lange traject.

Talentontwikkeling en innovatie Talentontwikkeling biedt dus weinig zeker­heid. En precies dat kenmerk van die onzekere toekomst deelt talentontwikkeling met innovatie. Bovendien geldt voor zowel innoveren als voor talent ontwikkelen dat ze een bureaucratische omgeving niet gedijen. Succesvol talent ontwikkelen lukt dan ook alleen met kleinschalige projecten. En alleen wanneer het proces wordt gedragen door een gemeenschap van gelijkgestemden die ieder vanuit een eigen verantwoordelijkheid, betrokkenheid en autoriteit een bijdrage leveren. Met een verbond van professionals die een groot kunsteducatief ego koppelen aan een aanstekelijke passie voor kunst­beoefening.

Peter Hermans Lid Kenniskring Lectoraat Kunsteducatie bij ArtEZ tot 1 september 2010 (onderzoek talentontwikkeling voor SKON)

9

HET APPLAUS

Fafanny: ‘Ik ben trots op het open podium dat we hebben georganiseerd‘

SKON-project: doelen en resultaten Met als centraal doel de kwalitatieve verbetering van talentontdekking en talentontwikkeling, hebben de vier samen­werkende partijen afspraken gemaakt over de opbrengsten van het project. Dat waren er een heleboel, te weten:

10

• Duurzame regionale samenwerkingsstructuur; • Overdraagbare producten voor voorlichting en oriëntatie, scouting en coaching, voortrajecten en selectie; • Een model voor doorlopende leerlijnen;

• Versteviging van de rol van de (kunst) docent en de betekenis van kunst­ vakken in de bovenbouw van het voortgezet onderwijs; • Advies voor het monitoren van studieloopbanen in het kunstonderwijs; • Betere kwaliteit van de instroom van studenten in het beroeponderwijs; • Minder voortijdige uitval; • Meer aandacht voor jongeren, die van huis uit niet vanzelfsprekend met kunst en cultuur in aanraking komen en daardoor buiten het blikveld van het kunstonderwijs vallen.

Landkaart met mooie voorbeelden

HET APPLUAS

HET APPLAUS:

Ruim drie jaar lang is binnen het SKON-project gewerkt aan verbetering van talentontwikkeling. Wat heeft al die energie precies opgeleverd? Wietske: “We hebben een context gecreëerd waarin mensen elkaar kunnen vinden.

Bovendien hebben we gezamenlijk een landkaart met mooie voorbeelden ontwikkeld. De meest aansprekende initiatieven en producten zijn de Fast-track Dance, de bovenschoolse talentklassen, de Quadraam podiumavond en de website met kunstopleidingen. Daar kunnen we in Arnhem trots op zijn.” Met de Talentontwikkelplaats is het ontdekken en ontwikkelen van talent binnen het Arnhemse kunstonderwijs daadwerkelijk verbeterd, vindt ook Willem: “Het geeft een goed beeld van wat je voor elkaar kunt krijgen wanneer je de krachten bundelt. De grootste uitdaging zat in het neerzetten van een nieuw denkkader.

Alle betrokkenen moesten op een nieuwe manier naar talentontwikkeling en hun rol daarin leren kijken. ‘Niet de instituten, maar de talenten en hun begeleiders staan voortaan centraal.’ Alleen al met die andere denkwijze, ontstond ruimte voor nieuwe ideeën. Dat leverde niet alleen innovaties op maar ook een verbetering van bestaande activiteiten. En dat is minstens zo belangrijk.”

Het SKON-project heeft dus mooie resultaten opgeleverd, waarmee andere regio’s en sectoren ook veel kunnen. Dat betekent overigens niet dat het hele project altijd vlekkeloos is verlopen. Natuurlijk waren er de nodige pieken en dalen. Veranderingstrajecten als deze kosten nu eenmaal veel tijd en energie. “Maar door steeds kleine stappen te nemen en over iedere stap goed na te denken, konden we de beren op de weg altijd opruimen.” Het SKON-project kent volgens Wietske twee succesfactoren. “Enerzijds het bestuurlijk fundament, waardoor krachtige besluitvorming mogelijk was. Anderzijds het vieren van de grote en de kleine successen. Met het stellen van korte en lange termijndoelstellingen en het zichtbaar maken van de resultaten, bleven mensen aangehaakt. Dat werkte. Vooral dankzij de rol die de voortrekkers van de vier instellingen hierbij hebben gespeeld. Zonder hun betrokkenheid was het nooit gelukt.”

Lees verder op pagina 25 > 11

HET APPLAUS

Nelleke Verweij, over de Try-out: ‘Jongeren kregen een podium’ “Uitwisseling, inspiratie, samenwerking, confrontatie, ontmoeting en leren; maar vooral ook heel veel plezier. Dat waren de ingrediënten van het Jongeren Kunstfestival de Try-out.

Jongeren vanaf 12 jaar vonden hier een podium voor hun talent en passie voor de kunsten. Van schilderen tot nieuwe media, van rap tot dwarsfluit, van toneel tot popmuziek; alle kunstvormen kwamen bij elkaar. (Oud-) Studenten van de kunstvakopleidingen vertelden hun ervaringen, masters daagden hun leerlingen uit en het publiek mocht meegenieten. Veel dank aan iedereen die van deze dag een feest heeft gemaakt.”

12

Docent Talentklas Theater (Kunstbedrijf Arnhem)

Om de eigen talenten te ontdekken of om ontdekt te worden, hebben jonge mensen een podium nodig. Hier kunnen ze van elkaar leren door naar elkaar te kijken en samen aan de slag te gaan.

Het is dus belangrijk dat er voldoende podia zijn. Binnen het SKON-project zijn verschillende initiatieven genomen.

• Het driedaagse Jongerenkunstfestival de Try-out was een succes. Met presentaties, optredens, interviews met studenten en alumni, masterclasses van bekende professionals en workshops zijn middelbare scholieren geïnspireerd tot een carrière in de kunsten. Het driedaagse festival heeft bovendien per discipline geleid tot verschillende kleinschaliger activiteiten en evenementen.

• New Arts Experience (onderdeel van Kunstbedrijf Arnhem) heeft in 2010 Talents on tour geïnitieerd. Deze jaarlijkse theatervoorstelling is uitgegroeid tot een show voor talentvolle jongeren in muziek, dans en drama.

De deelnemende jongeren zijn gescout

HET APPLUAS

Podia voor talenten en afkomstig van New Arts College, de mbo artiestenopleiding (ROC), de theatergroep Cactus of zijn opgevallen bij eerdere New Arts trajecten op scholen en in jongerencentra.

• In 2010 heeft Quadraam een culturele avond voor jong podiumtalent uit het voortgezet onderwijs georganiseerd.

In het Posttheater waren acts te zien die eerder als beste waren geselec­ teerd tijdens de podiumavonden binnen de eigen school. Een professionele jury wees drie winnaars aan.

Zij kregen de Quadraam Podiumprijs.

En ook alle andere deelnemers kregen advies voor verdere ontwikkeling.

Quadraam gaat dit evenement verder uitbouwen voor het voortgezet onderwijs in de regio Arnhem.

• Het Quadraam is in 2010 ook gestart met een expositie van beeldend eindexamenwerk van Arnhemse havo/vwoleerlingen in Café Dudok. Het publiek en een professionele jury wezen elk een winnaar aan voor de Eindexamen­ prijs Beeldende Vorming. Ook dit initiatief krijgt een vervolg.

13

HET APPLAUS

Celine: ‘Ik heb door een microfoon gezongen’ “Yes! Het is echt waar. Ik heb door een microfoon gezongen, terwijl ik dat eigenlijk helemaal niet durf. Ongelofelijk. Achteraf gezien is het eigenlijk net zoiets als toneelspelen. Ook daar krijg ik altijd heel veel energie van.”

De Podiumklas, vmbo ’t Venster (Quadraam)

Willemien Cuijpers: ‘Genieten van het applaus’ “Met veel plezier kijk ik terug op de Grote Culturele Avond van Quadraam. Alle leerlingen mochten optreden in het Posttheater. Wat me opviel was dat er achter de schermen veel respect voor elkaar was en dat alle leerlingen met elkaar meeleefden.

Tot slot het eindapplaus…ik weet zeker dat alle deelnemers daar ontzettend van hebben genoten. En voor mij was het geweldig om te zien dat de leerlingen enorm gegroeid waren. Daar doe je het voor.”

14

Docent Beekdallyceum (Quadraam)

HET APPLUAS

Meer duidelijkheid door Kunstwijzer De weg naar een passende kunstopleiding moet voor jongeren duidelijk zijn. De Talent­ ontwikkelplaats heeft de informatie over de Arnhemse kunstopleidingen toegankelijk gemaakt. Via een soort voorportaal worden bezoekers direct doorgelinkt naar de opleiding waar ze meer over willen weten.

De informatie over de opleidingen is op twee manieren geordend: • Op disciplines: muziek, dans, theater, kunst en vormgeving en nieuwe media; • Op fase in het proces van talentontwikkeling: kennismaking met kunst en cultuur; oriëntatie en voorbereiding op verdere scholing; beroepsopleiding.

Nog meer voorlichting Andere initiatieven en ideeën om informatievoorziening binnen de sector te verbeteren zijn: • Voorlichtingsbijeenkomsten en workshops voor jongeren in combinatie met bezoek aan eindexamenvoorstellingen en -exposities van ArtEZ; • Interactieve voorlichting op scholen; • De kunstbus die scholen bezoekt; • Extra open dagen of werkdagen voor het voortgezet onderwijs; • Gastlessen door hbo-docenten en -studenten op het mbo; • Gezamenlijke projecten mbo-hbo-werkveld; • Een beroepenmarkt; • Speeddating met kunstenaars.

15

HET APPLAUS

Bertine van Veldhuizen: ‘Nieuwe inspiratie voor mijn lessen’ “Door deelname aan het SKON-project heb ik weer een frisse kijk op dingen. Mijn blik ten aanzien van het Arnhemse kunsten cultuuraanbod is verbreed. Hierdoor heb ik nieuwe input en inspiratie gekregen voor mijn lessen en de begeleiding van mijn leerlingen. Wat voor mij zeker een meerwaarde is?

De website waarop al het aanbod op het gebied van Arnhems kunstonderwijs verzameld is. ” Docent Kunst, Cultuur, Media en Design (Rijn IJssel)

Mart: ‘De masterclass van Eddy Habbema was superleuk’ “Het was een spannende, leerzame en super­ leuke ervaring, de masterclass Liedinterpretatie van Eddy Habbema. De regisseur van grote musicals stelde ons deelnemers op ons gemak en zorgde voor een ontspannen sfeer.” Mart vond het niet alleen inspirerend om Eddy Habbema aan het werk te zien en te ervaren hoe hij het beste uit iedereen naar boven haalde, hij stak er ook echt iets van op. “Tijdens de masterclass heb ik concreet gewerkt aan de opbouw van mijn nummers.

Eerder had ik daar niet bij stilgestaan. Met een paar trucjes en aanwijzingen liep het interpreteren en opbouwen van de tekst natuurlijker en gemakkelijker. Als ik nu een lied ga instuderen, kijk ik altijd eerst naar de opbouw. Hoe houd ik het spannend? Wat is de climax? Het zingen gaat daardoor veel beter.”

16

Talentklas Muziektheater (Kunstbedrijf Arnhem)

HET APPLUAS

Tijdig spotten en begeleiden Scouting en selectie was een belangrijk aandachtspunt binnen alle deelprojecten.

Hoewel de blauwdruk nog ontbreekt, zijn er door het SKON-project betere voorwaarden gecreëerd voor het tijdig ‘spotten’ en begeleiden van artistiek talent. Voorbeelden hiervan zijn:

voorbereiding op een vervolgopleiding; • De integratie van scouting en selectie in een doorlopende leerlijn in de vorm van een Fast-track Dance; • Het bundelen van relevante kennis over gerichte talentscouting via het Lectoraat Kunsteducatie.

• Podiumavonden, grote voorstellingen, festivals, tournees en exposities waar jongeren hun bijzondere talenten kunnen tonen en waarbij (soms) deskundigen een juryoordeel geven; • Bovenschoolse talentklassen waar gemotiveerde jongeren onder begeleiding van deskundigen hun creatieve talenten kunnen verkennen en verdiepen; • Meer transparantie over selectieproce­ dures, omdat het kunstvakonderwijs betrokken is bij talentontwikkeling en de

Nog meer scouting Andere plannen en ideeën voor het verbeteren van scouting en begeleiding zijn: • Een training voor gerichte talentscouting; • Scouting opnemen in de taak van docenten; • Meer Arnhemse scholen betrekken bij podiumactiviteiten en exposities; • Actief op zoek gaan naar talent dat nu nog buiten het blikveld van het kunstonderwijs valt (bijvoorbeeld talenscouts in wijken); • Hbo- en mbo-docenten betrekken bij eindwerkstukken en portfolio-opbouw.

17

HET APPLAUS

Iris: ‘Keigaaf die extra toneellessen’ “In groep 8 ontdekte ik dat ik toneelspelen leuk vind.

Daarom volgde ik op de middelbare school dramalessen en allerlei buitenschoolse cursussen. In mijn examenjaar heb ik auditie gedaan bij de opleiding Artiest Drama van het Rijn IJssel. Ik werd niet aangenomen.

Maar omdat ik nog jong was en de docenten wel mogelijkheden zagen, adviseerden ze mij de vooropleiding te doen. Vervolgens heeft een leraar mij aangemeld voor een auditie bij de Talentklas van Kunstbedrijf Anhem. Hierdoor krijg ik nu op vrijdagavond extra toneellessen. Dat is super! Zo leer ik dingen als elementair spel. Heel moeilijk, maar keigaaf. Ga maar eens neutraal op een stoel zitten! Ik hoop dat ik dit jaar wel word aangenomen bij Artiest Drama en wie weet kan ik daarna naar de Toneel­ academie of Klein­kunstacademie…”

Vooropleiding Kunst, Cultuur, Media en Design (Rijn IJssel)

Paula Maris: ‘Mooi voorbeeld waarbij het talent van de student voorop staat’ “Dankzij het SKON-project hebben ArtEZ en Rijn IJssel elkaar gevonden in een versneld danstraject.

Talenten die (nog) niet kunnen starten op ArtEZ volgen een korter mbo-traject op het Rijn IJssel. Bij goede beoordeling volgt directe doorstroom naar ArtEZ. Het gehele traject is gezamenlijk bedacht en uitgevoerd.

Een mooi voorbeeld waarbij niet het geld of de organisatie voorop staat, maar het talent van de student!

Een formule die ook bij andere opleidingen ingezet kan worden.”

18

Manager Kunst, Cultuur, Media en Design (Rijn IJssel)

‘Hoe kunnen we de doorstroom van talentvolle leerlingen binnen het kunstonderwijs beter organiseren?’ Deze startvraag van het SKON-project kent verschillende antwoorden: • Wat binnen het SKON-project begon als een pilot voor jonge poptalenten is inmiddels uitgegroeid tot een aanbod voor alle kunstdisciplines. De talentklassen hebben een structurele plek gevonden binnen Kunstbedrijf Arnhem.

En ook het voortgezet en het kunstonderwijs zijn nauw betrokken. De talentklassen zijn bedoeld voor jongeren vanaf circa vijftien jaar die op zoek zijn naar een uitdaging. Zij krijgen binnen de talentklassen de kans om hun eigen specifieke mogelijkheden te ontdekken en antwoord te geven op de vraag ‘Wil je van je passie je beroep maken?’

• Studenten van de opleiding Docent Beeldende Kunst & Vormgeving van ArtEZ verzorgen een oriëntatiemodule in het derde jaar van de mbo-niveau 4 opleiding Art & Design bij Rijn IJssel.

Mbo-ers kunnen zich tijdens een programma van tien weken oriënteren op verschillende opleidingen van de kunstacademie. Naast informatie kan door middel van workshops en opdrachten

HET APPLUAS

Doorstroom beter organiseren worden geproefd aan de sfeer en de manier van studeren op een kunstacademie.

• Rijn IJssel en ArtEZ hebben samen een Fast Track Dance ontwikkeld.

Een tweejarige mbo-dansopleiding, op mbo 4 niveau, voor talentvolle jongeren die graag willen doorstromen naar de Dansacademie. De opleiding heeftextra dansvaklessen, theorie en een stage op de dansacademie. Veel lessen worden door hbo-docenten gegeven.

Docenten van beide instellingen doen de scouting en selectie. Door de intensieve samenwerking bij de ontwikkeling en de uitvoering is de aansluiting op een hbo-vervolgopleiding optimaal. Bij het goed doorlopen van de Fast-track Dance hoeft geen auditie meer te worden gedaan voor de opleidingen Dans Docent of Danser/Maker van ArtEZ. Nog meer doorstroming Plannen om de doorstroming nog verder te verbeteren zijn: • Talentklassen stevig verbinden met het voortgezet onderwijs; • Oriëntatiemodules voor meerdere disciplines en opleidingsniveaus; • Het concept (of onderdelen) van de Fasttrack vertalen naar andere opleidingen.

19

20

HET APPLAUS

Naast activiteiten voor jongeren en netwerkbijeenkomsten voor professionals stond bij het SKON-project kennisontwikkeling en -deling op de agenda.

In het denk- en ontwikkelwerk heeft het Lectoraat Kunsteducatie van ArtEZ een belangrijke rol gespeeld. Zij hebben zich gebogen over: • De begripsbepaling rond talent; • Het ‘cultureel organisme’ dat talentontwikkeling mogelijk moet maken; • Het benoemen van de verschillende rollen van de (kunst) docent: ontdekken (scouten), ontwikkelen (coachen en volgen (begeleiden) van talent.

HET APPLUAS

Kennis ontwikkelen en delen De bevindingen zijn vastgelegd in het advies ‘Talentontwikkeling na het SKONproject’. Verder heeft het Lectoraat met enquêtes en interviews de aanwezige en de benodigde deskundigheid van instellingen in beeld gebracht. Zo is inzicht ontstaan in wat nodig is voor de verdere professionalisering van talentontwikkeling. Uiteraard gaat ook na het SKON-project onderzoek en deskundigheidsbevordering met betrekking tot scouting, coaching en het volgen van talent gewoon verder. Tenslotte gaat talent ook door.

21

HET APPLAUS

Netwerk voor Arnhems talent

22

Vijf inspiratiebijeenkomsten, breed samengestelde projectgroepen, drie docentenbijeenkomsten en verschillende bijeenkomsten met kunstinstellingen… Met het SKON-project is een actief netwerk ontstaan van mensen die zich inzetten voor talentontdekking en -ontwikkeling. Tijdens de inspiratiebijeenkomsten hebben direct betrokkenen en geïnteresseerde derden van gedachten gewisseld over de nieuwe inzichten en concrete plannen van het SKON-project. De breed samengestelde

projectgroepen vormden de broedplaats voor nieuwe initiatieven. Tijdens de docentenbijeenkomsten werd aan de hand van good practices gesproken over verbeteringen in de keten. Zo ontstond het initiatief voor een nieuwe vooropleiding en het opnieuw invoeren van een examenklas muziek bij twee Quadraamscholen. En de bijeenkomsten met de kunstinstellingen hebben ervoor gezorgd dat ook beroepenoriëntatie een plek krijgt in het Arnhemse netwerk voor talentontwikkeling.

HET APPLUAS

‘Ook voor de stille jongens in het midden’ Achttien jaar was ik en weet het nog goed. Ik zette mijn eerste voorzichtige stappen om van theater mijn beroep te maken. Als buffetassistent werkte ik in de Schouwburg. Want, zo redeneerde ik, je kon maar beter dicht bij het vuur zitten.

Met een beetje geluk kon ik ’s avonds laat wat rondscharrelen in de buurt van theatergroepen, acteurs en, het liefst natuurlijk nog, actrices. Dat deed ik dan ook. Daar hoorde ik de verhalen. Daar lachte ik om de grappen. Ik leerde er de omgangsvormen en ontdekte hoe plannen ontstaan. Vaak was het leuk, soms ook heel serieus. En ik zat er maar, stil in het midden, met oren op steeltjes.

Een aantal jaar later deed ik een theater­ opleiding en ik werkte nog steeds als buffetassistent. Zo kwam het er zelfs van dat ik kon werken als regieassistent in een theaterproductie. Dat bleek uiteindelijk de echte opstap naar werken in het theater.

Kennis maken met het vak Inmiddels zijn we meer dan dertig jaar verder. Als we nu kijken naar de manier waarop jongeren zich oriënteren op beroepen is er veel veranderd. Ten goede.

Er zijn steeds meer gezelschappen en kunstenaars die jonge kunsttalenten herkennen en ze kennis laten maken met het vak. Bovendien laten ze zien dat er verschillende mogelijkheden zijn om het kunstenaarsberoep uit te oefenen.

Tenslotte kent ons vak veel rollen en niet iedereen hoeft op dat podium terecht te komen. Daar ben ik zelf een duidelijk voorbeeld van. Het SKON-project biedt ook ruimte aan deze beroepsoriëntatie.

Dat is voor al die stille jongens in het midden, zoals ik, een geweldige kans.

Marcel de Groen Marcel de Groen Consultancy (onderzoek kunstinstellingen en beroepenoriëntatie voor SKON)

23

DE EPILOOG 24

Marieke Kraft: ‘Scholen hebben een belangrijke verantwoordelijkheid in het scouten, begeleiden en doorverwijzen van talent naar kunst­instel­­­ lingen en kunstonderwijs’

Talentontwikkeling gaat door

DE EPILOOG

de epiloog:

SKON stopt, maar talentontwikkeling gaat door. In het afgelopen half jaar, de laatste fase van het project, is hard gewerkt aan het terugleggen van taken en verantwoordelijkheden bij de betrokken instellingen. Per 1 april 2011 is de projectorganisatie omgezet in een regulier platform waarin Quadraam, Rijn IJssel, ArtEZ en K ­ unstbedrijf Arnhem vertegenwoordigd zijn. Met dit platform krijgen de inspanningen binnen het SKON-project een structureel vervolg. De coördinatoren, managers en bestuurders van deze instellingen gaan het verder samen doen. Ook is er een belangrijke rol weggelegd voor de docent. Willem: “De kaders zijn gezet, iedere betrokken instelling kent zijn plaats in de keten en op alle niveaus weten de partijen elkaar te vinden.” “Bovendien,” vult Wietske aan, “zijn er allerlei succesvolle voorbeelden voorhanden en er liggen verschillende blauwdrukken om direct mee aan de slag te gaan. Zo is de Fast Track Dans relatief eenvoudig te vertalen naar muziek en beeldende kunst.”

Natuurlijk zijn er volgens Wietske ook nog de nodige uitdagingen. “De kunstsector kent nu eenmaal een veelheid aan opleidingen, waardoor de kans op verdwalen aanwezig blijft. En ook het probleem van de scouting is nog niet helemaal opgelost.” Willem ziet dat niet als probleem: “Deze vraagstukken staan hoog op ieders agenda en er is nu een structuur om ze te bespreken. Bovendien zijn er oplossingsrichtingen gegeven. Het moment is dus daar om het project over te dragen aan de vier coördinatoren, hun managers en bestuurders. Zij zijn nu aan de beurt.”

25

DE EPILOOG

John Bliekendaal: ‘Docent helpt talenten bij het vinden van de eigen identiteit’

Mirella van Mensvoort: ‘Verschillende manieren om kunst te onderwijzen’ “Vorig jaar heb ik een oriëntatiemodule gegeven aan derdejaars studenten Art&Design van Rijn IJssel. Zo kwam ik in aanraking met leerlingen die, anders dan ikzelf, vooral opdrachtgericht les krijgen.

Het was een gemotiveerde groep die graag inzicht wilde krijgen in conceptueel denken.

Erg leuk, want als beginnend docent kreeg ik alle ruimte om te experimenteren. Ik heb hier veel van geleerd. Het meest leerzaam vond ik de ervaring dat er verschillende manieren zijn om kunstvakken te onderwijzen, zoals opdrachtgericht lesgeven op het mbo en een meer vrije invulling van werkwijze en proces op de academie.”

26

Student Docentenopleiding BKV (ArtEZ)

“De indruk bestaat dat het talenten komt aanwaaien, maar dat is natuurlijk niet zo. Talentvolle mensen hebben jarenlang gerichte en efficiënte coaching nodig om aan de top te komen.

Ze moeten weten waar ze goed in zijn en begrijpen hoe ze zichzelf kunnen verbeteren.

Een goede doorstroom naar de juiste opleiding is weliswaar belangrijk, maar vooral een inspirerende docent helpt talenten hun eigen identiteit als kunstenaar te vinden.”

Docent Dansacademie (ArtEZ)

DE EPILOOG

‘Kunstdocent is de belangrijkste inspiratiebron’ Ieder kind speelt, zingt, danst en tekent. Het ontwikkelen van de fantasie en het vormgeven van gedachten en gevoelens zit kennelijk in onze genen.

Alle spelvormen kun je zien als talentontwikkeling. Maar soms springt er iets echt uit. Het spel fascineert dan zo, dat het verder ontdekken een doel op zich wordt. Op zo’n moment spreken we van artistiek talent en begint het echte talentontwikkelingstraject.

Het is onvoorspelbaar welk talent iemand heeft, wanneer het zich uit en hoe het zich ontwikkelt. Juist die onvoorspelbaarheid lijkt een wezenskenmerk van artistiek talent en bepaalt de manier waarop dit het beste begeleid kan worden. Wanneer kinderen opgroeien in een cultureel rijk milieu, krijgen zij al jong een kans hun kunstzinnige talenten te ontwikkelen. Andere zijn afhankelijk van onderwijs: via scholen of culturele centra. En juist binnen het onderwijs rijst de vraag hoe het beste om te gaan met de artistieke ontwikkeling van kinderen.

Wanneer besluit je dat een hobby ook wel eens een beroep kan worden? En in hoeverre passen creatieve talenten in de

dwingende en uniformerende structuur van het onderwijssysteem?

Zij weten wat nodig is Antwoorden op deze vragen zijn niet eenvoudig te geven. Wel duidelijk is dat de kunstdocent of docent-kunstenaar een belangrijke rol speelt bij de ontwikkeling van talentvolle kunstenaars. Zij kunnen als geen ander inspireren tot een carrière in de kunsten of een leven waarin kunst op een belangrijke tweede plaats komt.

Doorslaggevend is de keuze voor een beroepsopleiding. Daar weten ze immers wat nodig is om van je artistieke gedrevenheid je beroep te maken. Dan wordt talentontwikkeling een opdracht.

Diederik Schönau Lector Kunsteducatie bij ArtEZ tot 1 september 2010 (onderzoek talentontwikkeling voor SKON)

Rosalie: ‘Superleuk om les te krijgen van bijna leeftijdsgenoten’ Oriëntatiemodule Art & Design (Rijn IJssel)

27

DE EPILOOG

Nieuw platform voor talentontwikkeling

28

Het SKON-project stopt, maar talentontdekking en -ontwikkeling blijft in de Arnhemse kunstsector op de agenda staan. Op 1 april 2011 gaat het Platform Talentontwikkeling van start. ArtEZ, Kunstbedrijf Arnhem, Rijn IJssel en Quadraam hebben afspraken gemaakt over duurzame samenwerking bij het ontdekken en ontwikkelen van talent. Elke deelnemende organisatie heeft een intern netwerk van docenten en medewerkers met speciale taken op het gebied van talentontwikkeling. Vier coördinatoren zorgen voor afstemming en continuïteit. Concreet investeren de partners in: • Informatie-uitwisseling over bestaande en nieuwe opleidingen en cursussen; • Samenwerking tussen onderwijs- en kunstinstellingen; • Nieuwe activiteiten of projecten voor creatief talent; • Mogelijkheden voor beroepenoriëntatie; • Kennisontwikkeling en kennisdeling.

Ook de kunstinstellingen zijn betrokken. Voortgang en concrete acties worden ieder jaar vastgelegd. Zo krijgt het SKON-project een structureel vervolg.

DE EPILOOG

Shannen: ‘Mijn grootste wens is om de opleiding cameraacteur te doen’ “Op de basisschool zei mijn onderwijzeres: ‘Shannen wat je ook doet, je moet doorgaan met toneel. Je hebt een gave.’ Ik vond die uitspraak toen best raar, maar nu begrijp ik wat ze bedoelde. Ik heb heel veel plezier in toneelspelen. Op advies van mijn lerares ben ik naar de Podiumklas van vmbo ‘t Venster gegaan Een van mijn docenten was Carolijn Leisink. Zij heeft mij gevraagd bij Theatergroep Cactus te komen spelen.

Mijn grootste wens is om uiteindelijk naar de opleiding tot camera-acteur van Hugo Metsers te gaan. Samen met Carolijn ben ik me aan het voorbereiden op de auditie.

Mocht dit niet lukken dan zijn er ook nog andere opleidingen waar ik met mijn passie bezig kan zijn. Een vervolgopleiding zal er dus zeker van komen.”

Vooropleiding Kunst, Cultuur, Media en Design (Rijn IJssel)

29

DE EPILOOG

Sterspelers in nieuw platform In het nieuwe platform voor talentontwikkeling hebben alle betrokken instellingen hun eigen rol.

‘Voor verkenning en verdieping van je talent’ “Kunstbedrijf Arnhem heeft een spilfunctie in de keten van talentontwikkeling. Voor verschillende leeftijden, opleidings­niveaus en culturele achtergronden bieden we mogelijkheden. Zo kunnen beginners spelenderwijs hun talenten leren ontdekken in een project of cursus. Maar er zijn ook talentklassen voor talenten die goed beslagen ten ijs willen komen bij een auditie voor een kunstopleiding. De specifieke rol van buitenschools kunstonderwijs binnen het platform zit in de mogelijkheden voor lange leerlijnen en intensivering en verdieping in allerlei disciplines. Bovendien bereik je via Kunstbedrijf Arnhem talenten die anders misschien buiten het gezichts­veld van het kunstonderwijs zouden blijven.”

Kunstbedrijf Arnhem zet zich vooral in voor: - Verdere ontwikkeling van talentklassen, zowel voor traditionele als voor nieuwe kunstvormen; - Levendige contacten en korte lijnen met het Arnhemse kunstonderwijs; - Meer deskundigheid en samenwerking in het scouten, coachen en volgen van talent.

Wim Boerman, coördinator Kunstbedrijf Arnhem

‘Broedplaats voor aankomend kunsttalent’ “Het voortgezet onderwijs heeft een belangrijke verantwoordelijkheid in het scouten, begeleiden en doorverwijzen van talent naar kunstinstellingen en kunstonderwijs. De school is voor deze instellingen een toegangspoort tot aankomende talenten. Een zichtbaar en laagdrempelig netwerk van professionals met ruimte voor informatie-uitwisseling, concrete projecten en kennisontwikkeling zorgt ervoor dat artistiek talent niet verloren gaat. Samen kunnen we enthousiaste leerlingen een podium geven, waar zij de tijd, ruimte en aandacht vinden om te groeien en te bloeien. Bovendien kunnen zij met behulp van het nieuwe platform beter hun weg vinden binnen het Arnhemse kunstonderwijs.”

Quadraam zet zich vooral in voor: - Kunst en cultuurklassen in de onderbouw; - Eindexamens in alle kunstdisciplines; - Versteviging van het netwerk van kunstdocenten binnen Quadraam; - Versteviging van de relaties met Kunstbedrijf Arnhem, Rijn IJssel en ArtEZ.

30

Marieke Kraft, coördinator Quadraam

DE EPILOOG

‘Motor in arbeids­ marktperspectief én doorstroom’ “Onze kunstopleidingen richten zich vooral op ondersteunende functies in de creatieve sector. Daarom is het belangrijk dat we goed herkenbaar zijn bij bedrijven en instellingen. Iedereen moet weten welk talent binnen Rijn IJssel aanwezig is. Met ons impresariaat organiseren we veel projecten om vmbo- en mbo-studenten te helpen bij het werken aan en met hun talent.

Dat is de motor voor nieuwe initiatieven.

Naast initiator zijn wij ook de smeerolie van bestaande lijntjes. Dat betekent dat we projecten uitwerken en borgen in onze organisatie. Doorstromingstrajecten van vmbo naar mbo bijvoorbeeld of uitwisselingsprojecten in de vorm van stages en workshops. En het samen met Kunstbedrijf Arnhem aanbieden van muziekworkshops en lessen op vmbo-scholen.

Voor jongeren met meer ambitie en talent zorgen we voor een goede doorstroom naar hbo-kunstopleidingen.”

Rijn IJssel zet zich vooral in voor: - Voorlichtingsactiviteiten en workshops voor vmbo-ers en mbo-ers; - Het ontwikkelen van meer oriëntatie­ modules voor vmbo-ers en mbo-ers; - Het ontwikkelen van meer Fast Tracks met een doorstroomgarantie naar hbokunstopleidingen.

Anja Dirix, coördinator Rijn IJssel

‘Zo vroeg mogelijk talenten ontdekken’ “We willen zo vroeg mogelijk met getalenteerde en geïnteresseerde jongeren in contact komen en hen uitdagen om zich te oriënteren op een vakopleiding of een vooropleiding op onze school. Samenwerking met het voortraject is een must! Dat vraagt een actieve deelname aan (regionale) netwerken. Om de aansluiting tussen verschillende voortrajecten en het hoger kunstonderwijs te verbeteren, werken we samen met het mbo, het voortgezet onderwijs en buitenschoolse vormen van talentontwikkeling. Bijvoorbeeld door gastlessen of workshops te geven, of door jongeren met hun docenten uit te nodigen voor een kort oriëntatieprogramma gekoppeld aan een open dag of eindexamenpresentatie.”

ArtEZ zet zich vooral in voor: - Uitbreiding van scoutingactiviteiten; - Uitbreiding van aansluitingsprogramma’s; - Uitbreiding van samenwerking; - Aandacht voor vaktheorie en kunstgeschiedenis in de voortrajecten (zowel binnen de ArtEZ-vooropleidingen als binnen het mbo-kunstonderwijs en in de bovenbouw van het voortgezet onderwijs).

Elske Berndes, coördinator ArtEZ

31

DE EPILOOG

‘Relaties en vertrouwen daar draait het om’ Talent ontwikkelen in de kunsten gebeurt al eeuwen. Het fingerspitzengefühl van de meester helpt bij het opleiden van nieuwe generaties jonge mensen tot kunstenaars. Maar wat zijn nu eigenlijk de factoren die bepalen of iemand talent heeft? Daar bestond tot voor kort nog maar weinig infor­ matie over.

Met het SKON-project is dat veranderd.

Uit het project blijkt dat de ‘human factor’ cruciaal is bij het bevorderen van structurele talentontwikkeling. Kunst is bij uitstek mensenwerk en het ontwik­ kelen van talent is afhankelijk van onderlinge relaties. In de eerste plaats tussen docent en leerling, maar ook tussen docenten en instellingen. Het is dan ook van vitaal belang dat docenten weten hoe het er in iedere instelling aan toe gaat. Alleen met samenwerken kunnen ze leerlingen gericht voorbereiden op een auditie. Relaties en vertrouwen daar draait het dus allemaal om.

Klaar-overs Dat juist in Arnhem een project voor talent­ ontwikkeling in de kunsten is gestart,

is overigens geen toeval. De stad kent een levendig cultureel klimaat en een compleet spectrum aan onderwijsinstellingen. Helaas ontbrak het lange tijd aan vertrouwen en samenwerking tussen die instellingen. Het SKON-project heeft dit tot stand gebracht. Instellingen en docenten maken eindelijk gebruik van elkaars kwaliteiten en er is een levendig verkeer ontstaan van halen en brengen.

Hierbij is een centrale rol weggelegd voor de coördinatoren, die ervoor zorgen dat er snel geschakeld wordt. Niet alleen tussen de instellingen, maar ook binnen iedere instelling zelf. Deze ‘klaar-overs’ zorgen ervoor dat leerlingen en docenten niet meer verdwalen tijdens hun reis van talenten ontdekken en ontwikkelen.

Quinten Bunschoten

32

Qultura Management en Kwaliteit (evaluatieonderzoek voor SKON)

DE EPILOOG

33

Kunstbedrijf Arnhem

Archief: Lieke Starmans, Jan van der Wees en Ria van Remmerden, druk Digital Printservice Nederland bv.

school: Karlijne Pietersma, Lucas Jervies, Hanneke van der Weele, Mieke Gresnigt en Jolanda Willink. AKI / ArtEZ

Communicatie bv, ontwerp en realisatie grafisch ontwerpbureau Voltage, fotografie Het Domein / jongerentheater-

Millekamp en Z!N in Communicatie bv, eindredactie Wietske Millekamp en Z!N in Communicatie bv, tekst Z!N in

Colofon Talent gaat door is een ĂŠĂŠnmalige uitgave van Talentontwikkelplaats voor de kunsten (2011) redactie Wietske