Οικοτριβές #7

φιλόσοφος δάσκαλος ακτιβιστής

Ευθύμης Παπαδημητρίου

ειδικό αφιέρωμα 16 σελίδες

O

ικοτριβές Σεπτέμβριος 2013, τ. 7

δεν έχουμε περιθώρια για τα ίδια λάθη ντικής νομοθεσίας και στη διευκόλυνση κάθε είδους «επένδυσης». Το όνειρο που μας προβάλλουν σαν δικαιολογία είναι ακόμη παλιότερο από τον ξέφρενο αγώνα κάλυψης των αναγκών των δανειστών μας. Είναι το οξύμωρο σχήμα του δρόμου προς την «ανάπτυξη» που μας κατευθύνει στην ύφεση. Επαναλαμβάνουμε στην ουσία τα ίδια σφάλματα με αυτά που μας οδήγησαν στην κρίση. Από τον καιρό που μας διαφήμιζαν τα κολοσσιαία δημόσια έργα των Ολυμπιακών Αγώνων –τα ΣΔΙΤ που ωφέλησαν τους ιδιώτες– δεν έχουν αλλάξει και πολλά. Τα νέα έργα θα γίνουν ακόμα πιο ελεγχόμενα από τον ιδι-

ωτικό τομέα, παραμένοντας μεγαλοϊδεατικής έμπνευσης. Δυστυχώς στη χώρα μας, άλλα και στον κόσμο γενικότερα, δεν έχει γίνει πλειοψηφική ακόμα μια ολοκληρωμένη εναλλακτική πρόταση, ενάντια στη συνταγή της γκρίζας ανάπτυξης και της οικονομίας μεγάλης κλίμακας. Βέβαια, σε μικροκλίμακα τέτοιες προτάσεις έχουν γεννηθεί, κυρίως στο ριζοσπαστικό οικολογικό και εναλλακτικό χώρο. Τις συναντάμε στη βάση και στα κινήματα. Δεν είναι τυχαίο ότι οι αντιδράσεις σε συγκεκριμένες επενδύσεις όταν παίρνουν έκταση αποκτούν συχνά σημαντικό βαθμό

ωριμότητας και καταφέρνουν να συνδέσουν τα δικαιολογημένα αλλά μονοθεματικά προτάγματά τους για διατήρηση του φυσικού περιβάλλοντος στον τόπο τους με ένα συνολικότερο σχέδιο βιώσιμης διαχείρισης. Το ίδιο ισχύει και για τις πρωτοβουλίες κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας. Όμως τα ερωτήματα τίθενται πιεστικά για τις συγκεκριμένες επιλογές «ανάπτυξης» στις οποίες μια εναλλακτική και ριζοσπαστική κυβερνητική πρόταση της αριστεράς πρέπει να απαντήσει. Θα αναφέρουμε τρία παραδείγματα που θα μας απασχολήσουν το επόμενο διάστημα. συνέχεια στη σελ. 2

ΦΩΤΟ: MARIA TECHNOSUX

Μπήκε ο Σεπτέμβρης και ξεκινά η νέα «σεζόν» προώθησης των μνημονιακών πολιτικών, με ακόμη πιο επιθετικό τρόπο. Ο στόχος είναι ο ίδιος: το αριθμητικό πλεόνασμα του προϋπολογισμού με κάθε τρόπο και με κάθε κοινωνικό και περιβαλλοντικό κόστος. Τα εργαλεία για την επίτευξή του είναι επίσης ίδια τα τρία τελευταία χρόνια. Ο τομέας του περιβάλλοντος –δεν λέμε κάτι καινούργιο– είναι... προνομιακό θύμα των μνημονιακών πολιτικών. Στον κρίσιμο αυτό τομέα που αφορά στην ποιότητα της ζωής μας, η εφαρμογή αυτών των πολιτικών συνοψίζεται στο ξεπούλημα των συλλογικών αγαθών, στην παράκαμψη της περιβαλλο-



O

02

ικοτριβές

Το πρώτο είναι στον τομέα των εξορύξεων και της ενέργειας όπου η έρευνα για τους υδρογονάνθρακες μπαίνει ξανά στην ημερήσια διάταξη. Πρόσφατα έγινε ένα ακόμα βήμα με θύμα την περιβαλλοντική βιωσιμότητα. Κατατέθηκε στο ΥΠΕΚΑ αίτηση για έρευνες στο Θερμαϊκό και στον κόλπο του Ορφανού από τις εταιρείες Ratio Petroleum

Σεπτέμβριος 2013 - τ. 7

και Energean Oil&Gas S.A. Το δεύτερο είναι στον τομέα του τουρισμού και ιδιαίτερα της κρουαζιέρας που θεωρείται ένας δυναμικά αναπτυσσόμενος τομέας. Γνωρίζουμε για τα μεγαλοϊδεατικά σχέδια για λιμάνια κρουαζιέρας στην παραλία. Στο επόμενο διάστημα θα κληθούμε να απαντήσουμε μέχρι πού είναι οι κόκκινες

γραμμές που θέτουμε. Το τρίτο είναι στον τομέα της δημόσιας περιουσίας. Εκεί τα πράγματα φαίνεται ότι είναι πιο απλά, καθώς η προοπτική ξεπουλήματος συναντά καθολικές αντιδράσεις. Όταν όμως τεθεί η διάσταση της «αξιοποίησης» αδόμητων εκτάσεων, ορισμένες φορές σημαντικής περιβαλλοντικής αξίας, η

απάντηση δεν είναι κοινή, ακόμα και στο χώρο της αριστεράς. Ένα είναι σίγουρο, ο διάλογος αυτός έχει ανοίξει πια και στην αριστερά και σε όλη την ελληνική κοινωνία και πρέπει να καταλήξει σε ουσιαστικές απαντήσεις, καθώς δεν έχουμε περιθώρια για τα ίδια λάθη.

γείων, μέσα από την τυπική ή άτυπη συνεργασία με διάφορους κομματικούς φορείς, ή μέσα από τη λήψη επιχορηγήσεων για την υλοποίηση συγκεκριμένων έργων και λειτουργιών δημόσιας πολιτικής, οι περιβαλλοντικές ΜΚΟ δεν στάθηκαν μακριά από την επίσημη κρατική-πολιτική σφαίρα. Και υπό μια έννοια σωστά, αν έτσι εξυπηρετούνται καλύτερα οι διακηρυγμένοι σκοποί τους. Το ζήτημα συνεπώς δεν είναι εάν σχετίζονται οι ΜΚΟ με τα κόμματα και το κράτος˙ το ζήτημα είναι πώς οριοθετείται –τυπικά και ουσιαστικά– αυτή η τεταμένη και αντιφατική σχέση κράτους, κομμάτων και ΜΚΟ. Οι ίδιες οι ΜΚΟ –επεκτείνοντας το περί «πλήρους ανεξαρτησίας από τα κόμματα» επιχείρημα– αξιώνουν να ρυθμίζουν μόνες «τα του οίκους τους», χωρίς την παραμικρή παρέμβαση του κράτους. Προφανώς, τα προηγούμενα χρόνια του σφικτού εναγκαλισμού (μέχρις ασφυξίας) της κοινωνίας των πολιτών από το δικομματισμό, έχουν οδηγήσει τα στελέχη των ΜΚΟ να «φυσάνε και το χυλό», αποφεύγοντας να

συζητήσουν κάθε πρόταση θεσμικών ρυθμίσεων για την αξιόπιστη καταγραφή, τους όρους λογοδοσίας, τη διαφάνεια στα οικονομικά τους. Στην πραγματικότητα, άρρητα, αξιώνουν από την πολιτεία να απέχει κάθε ρύθμισης που να τις αφορά και προτείνουν εναλλακτικά να αφεθούν «όλα τα λουλούδια να ανθίσουν» έως ότου ξεχωρίσει «η ήρα από το στάρι», οι αξιόλογες οργανώσεις από όσες λυμαίνονται το χώρο. Προφανώς, από μια αριστερή και οικολογική σκοπιά, η ανεξαρτησία των οργανώσεων της κοινωνίας έναντι των κρατικών παρεμβάσεων είναι δημοκρατικά αυτονόητη και συνταγματικά κατοχυρωμένη. Αλλά, αυτό –ιδιαίτερα σήμερα που οι συστημικές αντιφάσεις των προηγούμενων χρόνων έχουν «σκάσει» με πάταγο– δεν αρκεί. Οι περιβαλλοντικές ΜΚΟ αποτελούν μια διακριτή κατηγορία οργανώσεων που έχουν ήδη μεγάλη προσφορά και σημαντικό ρόλο να διαδραματίσουν στο μέλλον για τη διαφύλαξη και διαχείριση του περιβάλλοντος. Είναι καθήκον των ίδιων να διαμορφώσουν ένα πλαίσιο δεσμεύσεων και κανόνων

στη λειτουργία τους, του οποίου η εφαρμογή θα ελέγχεται στο δημόσιο χώρο και από όλη την κοινωνία. Ένα πλαίσιο που να ορίζει λ.χ. ασυμβίβαστα για τα μέλη των διοικήσεων και τα στελέχη των ΜΚΟ με κρατικές ή εταιρικές θέσεις, τους όρους συμμετοχής εκπροσώπων οργανώσεων σε δημόσιες επιτροπές διαβούλευσης ή διαχειριστικούς φορείς, δεσμεύσεις των ΜΚΟ για την τήρηση προωθημένων και σίγουρα μη επισφαλών εργασιακών σχέσεων, ή την υποχρέωση δημοσίευσης ελεγμένων οικονομικών στοιχείων για τους φορείς που διαχειρίζονται και δημόσιους πόρους. Βέβαια, ένα τέτοιο πλαίσιο δεν μπορεί να επιβληθεί άνωθεν και εξωγενώς, αλλά να είναι αποτέλεσμα συλλογικών διαδικασιών των ίδιων των περιβαλλοντικών οργανώσεων. Ενα τέτοιο πλαίσιο ίσως χρειάζεται περισσότερο σήμερα. Αλλιώς, οι ΜΚΟ συλλήβδην κινδυνεύουν να σαρωθούν και αυτές από τη διάχυτη τάση ριζικής απαξίωσης των κοινωνικών και πολιτικών θεσμίσεων της «προ κρίσης» περιόδου.

Η συντακτική ομάδα

το σχόλιο του μήνα Στα τέλη Αυγούστου, η είδηση της δωρεάς 5.000 ευρώ της Χρυσής Αυγής προς τον «Αρκτούρο» είχε προκαλέσει σοκ σε όσους ασχολούνται με τα οικολογικά και το χώρο των περιβαλλοντικών μη-κυβερνητικών οργανώσεων. Το ποσό –ευτυχώς– επιστράφηκε τελικά, ωστόσο στο δημόσιο διάλογο που ξεκίνησε τέθηκαν ορισμένα ζητήματα που άπτονται των σχέσεων των ΜΚΟ με το κράτος, τα κόμματα και τις πολιτικές λειτουργίες. Το βασικό επιχείρημα των εκπροσώπων των ΜΚΟ για τη μη-αποδοχή της συγκεκριμένης δωρεάς εστίαζε στη διακηρυγμένη ανεξαρτησία των περιβαλλοντικών οργανώσεων «από τα κόμματα» (γενικώς). Είναι όμως σημαντικό λάθος να μπαίνουν αναλυτικά και ρητορικά στην ίδια κατηγορία η δολοφονική συμμορία της ΧΑ με τα πολιτικά κόμματα (αυτά που έχουμε). Διότι, αφενός αναβαθμίζονται και ξεπλένονται οι νεοναζί εμφανιζόμενοι σαν έγκυρη, αποδεκτή πολιτική επιλογή και αφετέρου αναπαράγεται έμμεσα και το διαδεδομένο «όλοι ίδιοι είναι»: πρώην και νυν κυβερνητικά λαμόγια, σαλιμπάγκοι τύπου Τζήμερου, παρακρατικοί, αλλά και τα αριστερά πολιτικά ρεύματα... όλα είναι «κόμματα» από τα οποία οι ΜΚΟ «δεν τα παίρνουν». Οι αιτιάσεις των στελεχών των ΜΚΟ περί «ίσων» και απαράβατων αποστάσεων στις σχέσεις με κομματικούς – κρατικούς φορείς δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα και αποτελούν μάλλον εξιδανικευμένες εικόνες: Όλα τα προηγούμενα χρόνια, μέσα από τη συμμετοχή σε επιτροπές κρατικών φορέων και συμβουλευτικά όργανα υπουρ-

Χ.Κ.

περιεχόμενα μηνιαίο ένθετο στην «Αυγή» της Κυριακής Συντακτική ομάδα: Φερενίκη Βαταβάλη, Γιώργος Βελεγράκης, Παναγιώτης Δήμας, Κώστας Ζαχαριάδης, Ιωάννα Θεοδοσίου, Ορέστης Κολοκούρης, Χάρης Κωνσταντάτος, Γιάννης Μάργαρης, Πέτρος Μαρκόπουλος, Ινώ Σιώζιου, Δήμητρα Σπαθαρίδου, Δημήτρης Τσούχλης, Αλέξης Χαρίτσης, Τάσος Χοβαρδάς, Μαίρη Χριστιανού, Πέτρος Ψαρρέας Σχεδιασμός, σελιδοποίηση: Μυρτώ Μπολώτα email: oikotrives@gmail.com oikotrives.wordpress.com

3 και εξόρυξη χρυσού στη Μήλο; 4 Ρόσια Μοντάνα - Τόκιο-Φουκουσίμα - Βιοκαύσιμα στην ΕΕ 5 χαλυβουργία στον Τάραντα 6 η τεχνη της πολιτικής επιβίωσης 7 το βαρύ αποτύπωμα των υδατοκαλλιεργειών 8 εναλλακτικά δίκτυα διάθεσης τροφής 9 νησιωτικοί υγρότοποι... στο σφυρί 10 τουρισμός της υπαίθρου 11 γκολφ και τουριστική ανάπτυξη 12 διεθνές συνέδριο στην Αθήνα για τον ενεργειακό τομέα 13-28 ΕΙΔΙΚΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΕΥΘΥΜΗΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ 29 εθνικό πάρκο YASUNI 30-31 μακροπρόθεσμος ενεργειακός σχεδιασμός 32 συνδιάσκεψη για το κλίμα στη Βαρσοβία 33 ποια ενέργεια για την Ελλάδα; 34 Σητεία και ΒΑΠΕ 35 διάλογοι: ηλεκτρικές διασυνδέσεις των νησιών 38-39 ιδέες και θεωρία: Naomi Klein 40 είδαμε...

O

ικοτριβές

Σεπτέμβριος 2013 - τ. 7

03

και εξόρυξη χρυσού

ΣΤΗ ΜΗΛΟ;

Το νησί των Κυκλάδων Μήλος και η δραστηριότητα της εξόρυξης ορυκτών είναι άρρηκτα συνδεδεμένα από τους προϊστορικούς χρόνους του πρωτοκυκλαδικού πολιτισμού. Η εξόρυξη του οψιδιανού και η χρησιμοποίησή του για την κατασκευή εργαλείων καθημερινής χρήσης και όπλων αποτέλεσε βασικό στοιχείο της ανάπτυξης του πρωτοκυκλαδικού πολιτισμού. Από τότε βέβαια κύλησε πολύ νερό στο αυλάκι της ιστορίας, η Μήλος όμως λόγω του ηφαιστείου παρέμεινε σημαντικός τόπος εξορυκτικών δραστηριοτήτων. Τα τελευταία μάλιστα εξήντα περίπου χρόνια κυρίαρχο ρόλο στην οικονομική και κοινωνική ζωή στο νησί κατέχει η εταιρεία «Αργυρομεταλλευμάτων και Βαρυτίνης ΑΕ», όπως λεγόταν παλαιότερα η σημερινή πολυεθνική «S&B AE». Γύρω από αυτή υπήρχε και υπάρχει ένα δίκτυο μικρότερων εξορυκτικών εταιρειών ή εργολαβικών και μεταφορικών / ναυτιλιακών εταιρειών, που ο κύκλος εργασιών τους στηρίζεται αποκλειστικά στην εξορυκτική δραστηριότητα. Μέχρι και τις δεκαετίες ‘80 και ‘90 και πριν την ορμητική εισβολή του τουρισμού, η οικονομική εξάρτηση των κατοίκων του νησιού από την εξορυκτική δραστηριότητα ήταν περίπου καθολική, αφού το 60% του ΑΕΠ του νησιού με άμεσο ή έμμεσο τρόπο είχε σχέση με αυτή. Το υπόλοιπο 30-40% του ΑΕΠ του νησιού προερχόταν από τον τριτογενή τομέα, που και αυτός είχε σε μεγάλο βαθμό έμμεση σχέση με την εξορυκτική δραστηριότητα, όπως ο χρηματοπιστωτικός τομέας με πολλά για τον αριθμό κατοίκων καταστήματα, δημόσιες υπηρεσίες, εφορία, τελωνείο και φυσικά το προσωπικό στους τομείς υγείας και παιδείας στο νησί. Ο πρωτογενής τομέας στο νησί συνεισέφερε ελάχιστα, κυρίως ως συμπλήρωμα του εισοδήματος. Η ισορροπία αυτή άρχισε να χαλά από την ορμητική εισβολή του τουρισμού. Οι πιέσεις για περιορισμό της εξόρυξης, για όρια και όρους προστασίας του περιβάλλοντος άρχισαν να γίνονται ασφυκτικές με σημαντικότερο σταθμό την θεσμοθέτηση χωροταξικού σχεδίου το 1981. Κάπου εκεί στα μέσα της δεκαετίας ‘90 «σκάει» και η ιστορία της εξόρυξης χρυσού στην Μήλο. Η εταιρεία «Αργυρομεταλλευμάτων και Βαρυτίνης ΑΕ» πήρε τα δικαιώματα έρευνας και εκμετάλλευσης, μέσω

της θυγατρικής της «ΜΙΔΑΣ ΑΕ». Η εταιρεία αυτή σε συνεργασία με Αυστραλούς και Καναδούς ξεκίνησε αμέσως γεωτρήσεις και διανοίξεις δρόμων στην περιοχή Χοντρό Βουνό. Οι ενέργειες εκείνες, με εμπεδωμένη την «κυριαρχία» της μητρικής εταιρείας στο νησί αλλά και εξαιτίας της έλλειψης νομοθεσίας περιβαλλοντικής προστασίας έγιναν χωρίς να έχουν υποβληθεί και συζητηθεί μελέτες περιβαλλοντικών επιπτώσεων στο δημοτικό ή νομαρχιακό συμβούλιο. Ο σύλλογος ξενοδόχων ζήτησε από το δημοτικό συμβούλιο, που μέχρι εκείνη την στιγμή «αγνοούσε» το θέμα, να ενημερωθεί επίσημα για την επικινδυνότητα της εξόρυξης χρυσού. Ταυτόχρονα δημιουργήθηκε Επιτροπή Αγώνα με συμμετοχή όλων των φορέων του νησιού, που ανάγκασε την τότε δημοτική αρχή, που στην αρχή ήταν υπέρ των ερευνών για χρυσό, να συνταχθεί με την κοινή άποψη. Από τις τοπικές κομματικές οργανώσεις Συνασπισμός και ΚΚΕ είχαν ταχθεί αμέσως υπέρ των κινητοποιήσεων, ΝΔ και ΠΑΣΟΚ υπέρ της διαχείρισης του θέματος με αλληλογραφία και παρεμβάσεις μεταξύ κεντρικής κυβέρνησης και εταιρείας. Και ενώ στη Μήλο η Επιτροπή Αγώνα είχε ξεκινήσει τον αγώνα κατά της εξόρυξης χρυσού με ενημέρωση των κατοίκων για τις καταστροφικές επιπτώσεις της χημικής επεξεργασίας με τη χρήση κυανίου, «έσκασε» το μεγάλο ατύχημα στη Ρουμανία, όπου έσπασαν τα φράγματα των λεκανών διαχωρισμού με τραγική συνέπεια να μολυνθούν τα νερά του παραπόταμου Τίσσα του Δούναβη και να μαζευτούν τόνοι νεκρών ψαριών. Το γεγονός αυτό έβαλε τέλος και στις προσπάθειες εξόρυξης χρυσού στο νησί. Η πολύ μεγάλη συγκέντρωση των κατοίκων λίγο πριν τις εκλογές του 2000 ανάγκασε τον τότε υπουργό Ανάπτυξης του ΠΑΣΟΚ Β. Βενιζέλο, να ανακαλέσει τις άδειες για εξόρυξη χρυσού. Μετά την ανάκληση, η εταιρεία «ΜΙΔΑΣ ΑΕ» με επιστολή της προς τον δήμο Μήλου ανέφερε ότι δεν θα προβεί σε καμιά περιβαλλοντική αποκατάσταση των συνεπειών των ερευνών, που είχαν γίνει μέχρι τότε. (Από εκδίκηση για τις αντιδράσεις των κατοίκων;) Ακόμα χάσκουν τα ορύγματα στο κορμί του νησιού. Το καλοκαίρι 2013 εμφανίστηκε η εταιρεία ΟRTAC, παντελώς άγνωστη, η οποία επιχείρησε να προωθήσει την εξόρυξη χρυσού σε

συνεννόηση με τον Δήμο τάζοντας κέρδη ενός δισεκατομμυρίου δολαρίων. Η ομόθυμη απάντηση των κατοίκων ήταν «όχι» Από την ιστορία φαίνεται ότι οι αντιθέσεις στην εξόρυξη χρυσού, πέρα από την επικινδυνότητα της δραστηριότητας, έχουν να κάνουν και με το μοντέλο ανάπτυξης του νησιού. Οι συγκρούσεις εξόρυξης και τουρισμού από τότε ήταν καθημερινές και οι σχέσεις αγάπης και μίσους έντονες. Η μεγέθυνση της τουριστικής δραστηριότητας συμπιέζει την εξόρυξη, που βλέπει την απόλυτη «κυριαρχία» της να περιορίζεται. Η υπόθεση συνδέεται απόλυτα με το αναπτυξιακό μοντέλο που θέλουν οι κάτοικοι για το νησί τους. Από την ιστορική αναδρομή προκύπτει ότι η Μήλος πλέον δεν σηκώνει άλλες εξορύξεις. Πολύ περισσότερο εξόρυξη χρυσού, που εκτός των άλλων είναι πολλαπλάσια επιβαρυντική για το περιβάλλον. Πέρα από τη χημική επεξεργασία και την επικινδυνότητα, για ένα δακτυλίδι από χρυσό δεκαοκτώ καρατίων κατά μέσο όρο, ανάλογα την περιεκτικότητα, πρέπει να εξορυχτούν είκοσι τόνοι εδάφους. Η επιβάρυνση είναι δυσανάλογη για τον περιορισμένο νησιώτικο χώρο. Η βιώσιμη ανάπτυξη του νησιού δεν μπορεί παρά να στηρίζεται στην ισορροπία της μέχρι τώρα βιομηχανικής/εξορυκτικής δραστηριότητας, στην ανάπτυξη του ανθρωπιστικού τουρισμού και στον εγκαταλελειμμένο πρωτογενή τομέα. Πρώτο βήμα σε αυτό το δρόμο βιώσιμης ανάπτυξης είναι η επικαιροποίηση του χωροταξικού σχεδιασμού. Αυτός του 1981 είναι πλέον ανενεργός και ανεπίκαιρος και επιβάλλεται να καθοριστούν ξανά οι χρήσεις γης και οι όροι και περιορισμοί δόμησης, Χρειάζεται να αναδειχθούν τα συγκριτικά πλεονεκτήματα του νησιού, έτσι ώστε να συνθέτουν ένα βιώσιμο τουριστικό μοντέλο με ταυτόχρονη ανάπτυξη του πρωτογενούς τομέα της οικονομίας του νησιού. Ενδεικτι-

κά τέτοιοι άξονες που συνθέτουν ένα βιώσιμο αναπτυξιακό μοντέλο στα πλαίσια της παραγωγικής, κοινωνικής και οικολογικής ανασυγκρότησης του νησιού είναι: Ανάδειξη τοπικών κτηνοτροφικών προϊόντων, κρέας αιγοπρόβειο ελεύθερης βοσκής, τυριά κ.α., τοπικά γεωργικά ξερικά οπωροκηπευτικά προϊόντα και προστασία των τοπικών ποικιλιών, μελισσοκομία, παράκτια αλιεία, γεωλογικός και ορυκτός πλούτος, περιοχές εξαιρετικού φυσικού κάλλους, σπάνια πανίδα παγκοσμίου ενδιαφέροντος, αίγαγρος αντιμήλου, κόκκινη οχιά, περιοχές natura 2000, οικοτουρισμός, γεωθερμία χαμηλής ενθαλπίας, ιαματικά λουτρά, αρχαιολογικοί χώροι και πρωτοβυζαντινοί χώροι, κατακόμβες. Τα παραπάνω μαζί με μια σειρά έργων υποδομής, στήριξη της δημόσιας υγείας και παιδείας, περιβαλλοντικές υποδομές, φορείς διαχείρισης, υποδομές άλλων σημαντικών έργων, λιμάνια, αεροδρόμια, βιώσιμες ακτοπλοϊκές συγκοινωνίες είναι απαραίτητα στοιχεία για την παραγωγική, κοινωνική και οικολογική ανασυγκρότηση του νησιού. Προϋπόθεση όμως γι΄ αυτά είναι να υπάρξουν πολιτικές αποκέντρωσης και περιφερειακής ανάπτυξης, που σήμερα έχουν καταργηθεί μέσα από τις μνημονιακές πολιτικές, να μην πουληθούν μέσω ΤΑΙΠΕΔ οι υγρότοποι, οι ιαματικές πηγές και άλλοι προστατευόμενοι χώροι και να ανατραπεί η πολιτική που εκφράζεται από την πλειοψηφία του δημοτικού συμβουλίου, που πολιτεύεται με αντιδημοκρατικές μεθόδους και χωρίς κανένα σχεδιασμό κάνοντας τον τροχονόμο στα μικρά και μεγάλα συμφέροντα καθιστώντας ανενεργή την προσπάθεια χωροταξικού σχεδιασμού που έχει ξεκινήσει. ΜΠΑΜΠΗΣ ΜΠΙΛΙΝΗΣ μέλος Γραμματείας Τμ. Περιβάλλοντος-Οικολογίας ΣΥΡΙΖΑ



04 Ρουμανία: Σώστε τη Rosia Montana!

Τον τελευταίο μήνα η Ρουμανία βιώνει μαζικές διαδηλώσεις σε όλες τις μεγάλες πόλεις της ενάντια στα σχέδια της κυβέρνησης για εξόρυξη χρυσού από τη Rosia Montana. Mόνο στο Βουκουρέστι περισσότεροι από 22.000 διαδηλωτές βγήκαν στο δρόμο στις 15 Σεπτέμβρη στη μαζικότερη διαδήλωση από την 1η Σεπτέμβρη που ξεκίνησαν οι κινητοποιήσεις. Το νέο «αναπτυξιακό» πλάνο της κεντροαριστερής ρουμάνικης κυβέρνησης περιλαμβάνει την εξόρυξη πάνω από 314 τόνων χρυσού και 1.500 τόνων ασημιού στην περιοχή Rosia Montana των Καρπαθίων. Η εξόρυξη σχεδιάζεται να γίνει με τη μορφή ανοικτού πεδίου (open cast mining) και με τη χρήση κυανίου που επιβαρύνει το περιβάλλον της περιοχής ακόμη περισσότερο. Σύμφωνα με τους επενδυτές, η περιοχή αυτή διαθέτει τα μεγαλύτερα αποθέματα χρυσού στην Ευρώπη. Το όλο σχέδιο απαιτεί την καταστροφή τριών χωριών της κοινότητας, ενώ ετησίως υπολογίζεται πως θα χρησιμοποιούνται 12.000 τόνοι κυανίου, με τα απόβλητα να ανέρχονται σε 13 εκατομμύρια τόνους. Η εξόρυξη αναμένεται να αρχίσει το 2016 και να αποφέρει κέρδη συνολικού ύψους 2,3 δισ. δολαρίων. Η εταιρεία, καναδικών συμφερόντων, Gabriel Resources Ltd, περίμενε 14 χρόνια για τη συγκεκριμένη κίνηση καθώς οι πολλές προσπάθειες της για την εξόρυξη του χρυσού της περιοχής, «σκόνταφταν» πάνω στις δυναμικές κινητοποιήσεις των κατοίκων της μικρής πόλης. Η πρωτοβουλία «Σώστε τη Rosia Montana» που δραστηριοποιείται στην περιοχή από το 2006, συνέβαλε στη δημιουργία ενός από τα πιο δυναμικά κινήματα στη Ρουμανία και πάγωσε την εξορυκτική ατζέντα των κυβερνήσεων τα τελευταία χρόνια. Στο τελευταίο επεισόδιο αυτού του μακροχρόνιου αγώνα, οι διαδηλωτές κατηγόρησαν ευθέως τον κεντροαριστερό συνασπισμό του πρωθυπουργού Πόντα ότι προδίδει τις υποσχέσεις του -καθώς πριν έρθει στην εξουσία ήταν αντίθετος με αυτά τα προγράμματα- ενώ επέκριναν και τον πρόεδρο Τραϊάν Μπασέσκου για την υποστήριξη που παρέχουν στην πραγματοποίηση των έργων. Ο ίδιος ο πρωθυπουργός κράτησε αντιφατική στάση καθώς δήλωσε ότι ως πρωθυπουργός είναι υποχρεωμένος να προωθήσει την επένδυση παρότι ο ίδιος προσωπικά δεν συμφωνεί, γι’ αυτό και θα καταψηφίσει το σχετικό νομοσχέδιο στο κοινοβούλιο. Μάλιστα απαντώντας σε ερώτηση αν σκοπεύει να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις έναρξης διαλόγου με τους διαδηλωτές που συνεχίζουν να διαμαρτύρονται για το έργο ο Πόντα δήλωσε: «Πιστεύω ότι πρέπει να ακούσουμε και αυτούς (τους διαδηλωτές)». Οι διαδηλωτές θεωρούν ακόμα και αυτή την αμφιθυμία του πρωθυπουργού μια πρώτη νίκη αν και δηλώνουν ότι δεν θα σταματήσουν τον αγώνα τους παρά μόνο με την οριστική απόσυρση των σχεδίων εξόρυξης. Την τελική απόφαση θα λάβει η Βουλή. Στις 27/9/2013, η κυβέρνηση ενέκρινε το σχέδιο νόμου για το έργο του χρυσωρυχείου. Στις 9/9, η επιτροπή νομικών υποθέσεων της ρουμανικής Γερουσίας εξέδωσε ομόφωνη αρνητική γνώμη για το σχέδιο νόμου.

O

ικοτριβές

Σεπτέμβριος 2013 - τ. 7

Ιαπωνία: Πανηγυρισμοί στο Τόκιο – ραδιενεργές διαρροές στη Φουκουσίμα Σε ρυθμό Ολυμπιακών Αγώνων κινείται η Ιαπωνία καθώς το Τόκιο έλαβε το χρίσμα και θα φιλοξενήσει τους αγώνες του 2020. Φυσικά τα οικονομικά λόμπι της χώρας, και όχι μόνο, πανηγυρίζουν καθώς θεωρούν το γεγονός μια τεράστια ευκαιρία για οικονομική μεγέθυνση στη χώρα. Η Ιαπωνία, προσπαθεί ακόμα να φτάσει τους φρενήρεις ρυθμούς «ανάπτυξης» που χαρακτήριζαν τη χώρα πριν το σκάσιμο της δικιάς της χρηματοπιστωτικής φούσκας προ εικοσαετίας. Σε αυτό το πλαίσιο οι Ολυμπιακοί Αγώνες του 2020 μπορεί να είναι η μεγάλη της ευκαιρία, καθώς τα μεγάλα οικονομικά «πάρτυ» των τελευταίων διοργανώσεων (βλ. Αθήνα, Πεκίνο, Λονδίνο) δείχνουν τον τρόπο. Όμως μερικά χιλιόμετρα μακριά από το Τόκιο, στη Φουκουσίμα οι αρχές αδυνατούν ακόμα, 2,5 χρόνια μετά το πυρηνικό ατύχημα, να μετριάσουν την οικολογική καταστροφή. Στις αρχές του Σεπτέμβρη αποκαλύφθηκε ότι τεράστια ποσότητα ραδιενεργού ύδατος από τους κατεστραμμένους αντιδραστήρες διοχετεύεται καθημερινά στον Ειρηνικό Ωκεανό (εκτιμήσεις αναφέρουν μέχρι και 300 τόνους καθημερινά). Την ίδια στιγμή πολύ πιο σοβαρός είναι ο κίνδυνος να καταρρεύσει μέρος ή όλος ο αντιδραστήρας Νο 4 του εργοστασίου που δεν είχε καταστραφεί ολοσχερώς από το ατύχημα του 2011 και ο οποίος σήμερα περιέχει 1535 ραδιενεργές ράβδους. Επίσης, αδιάθετοι εξακολουθούν να παραμένουν περίπου 150 χιλ. τόνοι ραδιενεργών αποβλήτων, δηλαδή περίπου το 30% των αποβλήτων που προέκυψαν άμεσα από τις εκρήξεις στους αντιδραστήρες το 2011. Μετά το ατύχημα υπήρξε σχέδιο προκειμένου 36 δήμοι της ευρύτερης περιοχής της Φουκουσίμα να παρέχουν προσωρινή αποθήκευση. Μέχρι σήμερα μόνο οι 13 από αυτούς του δήμους έχουν παραχωρήσει ασφαλείς χώρους διάθεσης. Εκτός του ελιππούς σχεδιασμού, οι αρχές αντιμετωπίζουν και την απροθυμία των κατοίκων καθώς οι τελευταίοι γνωρίζουν ότι οι αρχές δεν μπορούν να εξασφαλίσουν την ασφαλή διάθεση των αποβλήτων στις περιοχές τους. Σε αυτό το δύσκολο πλαίσιο, ο πρωθυπουργός της χώρα Σίνζο Άμπε αναγκάστηκε να δηλώσει, ότι δεσμεύεται προσωπικά για την επίλυση του προβλήματος μέχρι και τους αγώνες του 2020. Βέβαια, ο βαθύτερος ενεργειακός σχεδιασμός είναι στον αέρα καθώς ναι μεν οι περισσότεροι πυρηνικοί αντιδραστήρες της χώρας έχουν παύσει μετά το ατύχημα του 2011, όμως ο ίδιος ο πρωθυπουργός ενισχύει την τάση παραμονής στην πυρηνική ενεργειακή εξάρτηση με «ασφαλέστερους όρους». Καθώς μάλιστα οι πιέσεις (πιέσεις οικονομικές και δυστυχώς όχι περιβαλλοντικές) από τη διεθνή κοινότητα ενόψει και των Ολυμπιακών Αγώνων είναι τεράστιες, υπάρχει διάχυτη η εντύπωση ότι αργά ή γρήγορα η Ιαπωνία θα επιστρέψει στην πλήρη της εξάρτηση από την πυρηνική ενέργεια.

Μια χαμένη ευκαιρία στον τομέα των βιοκαυσίμων Στην κορυφή της ευρωπαϊκής ατζέντας βρέθηκε τις τελευταίες βδομάδες το ζήτημα των βιοκαυσίμων και των ορίων που θα έπρεπε να τεθούν ως προς το εύρος χρήσης τους λόγω της αλληλεπίδρασης του τομέα βιοκαυσίμων με τον τομέα τροφίμων και την κλιματική αλλαγή. Η κρίσιμη ψηφοφορία που έγινε στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο στις 11 Σεπτεμβρίου απέτυχε να θέσει όρια στην περαιτέρω χρήση βιοκαυσίμων στον τομέα των μεταφορών. Η καύση λοιπόν στην Ευρώπη θα συνεχίσει να αυξάνεται σημαντικά προκαλώντας έντονες πιέσεις στις τιμές τροφίμων και συμβάλλοντας ακόμη περισσότερο στην επιδείνωση του φαινομένου του θερμοκηπίου - μέσω των αλλαγών χρήσης γης και των αναγκαίων αποδασώσεων. Παρά τις συνεχείς συζητήσεις σε διεθνές επίπεδο για την ανάγκη μείωσης των εκτάσεων γης που δίνονται για καλλιέργεια φυτών με στόχο την παραγωγή βιοκαυσίμων, η πλειοψηφία των μελών του κοινοβουλίου αποφάσισε να αυξηθεί στο 6 % η συμμετοχή των βιοκαυσίμων στην κατανάλωση ενέργειας στον τομέα μεταφορών. Παράλληλα, στην ίδια ψηφοφορία αποφασίστηκε να μην προχωρήσει η πρόταση για υπολογισμό του πλήρους κόστους των βιοκαυσίμων ως προς τις συνέπειες στην κλιματική αλλαγή, λαμβάνοντας υπόψη το CO2 που δεν δεσμεύεται λόγω αποδασώσεων τροπικών δασών και της καλλιέργειας των κατάλληλων για βιοκαύσιμα ειδών (γνωστό ως ILUC). Διεθνείς περιβαλλοντικοί οργανισμοί διατυπώνουν έντονες ανησυχίες για τις επιδράσεις που θα έχουν τα μέτρα αυτά στις τιμές τροφίμων αλλά και στις χρήσεις γης σε χώρες με μεγάλες εκτάσεις δασών ώστε να χρησιμοποιηθούν για την καλλιέργεια των επιλεγμένων ειδών για βιοκαύσιμα πχ. Ινδονησία. Η μάχη συνεπώς συνεχίζεται και τα κινήματα, όχι μόνο του Νότου αλλά και της Ευρώπης, καλούνται να αυξήσουν την πίεση σε διεθνές επίπεδο ώστε να θεσμοθετήσουν οι χώρες αυστηρότερους περιορισμούς στις χρήσεις γης για την παραγωγή βιοκαυσίμων. “ο/τ”

O

05

ικοτριβές

Σεπτέμβριος 2013 - τ. 7

χαλυβουργία στον Τάραντα:

περιβαλλοντική καταστροφή και εκμετάλλευση

Η ιστορία του εργοστασίου χαλυβουργίας Riva – το μεγαλύτερο στην Ευρώπη – , του ομίλου ILVA στο Taranto της Ιταλίας, είναι μια πολύχρονη ιστορία με δικαστικές διαμάχες, καταδίκες, περιβαλλοντική καταστροφή, διαφθορά, εκμετάλλευση εργαζομένων και ανθρώπινα θύματα. Το εργοστάσιο χάλυβα καλύπτει το 45% της ζήτησης στην Ιταλία και απασχολεί χιλιάδες εργαζόμενους. Ταυτόχρονα αποτελεί πηγή ρύπανσης και αιτία ασθενειών, θανάτων και περιβαλλοντικής καταστροφής. Το 2002, ο όμιλος ILVA παρήγαγε το 31% των συνολικών εκπομπών διοξινών στην Ιταλία. Σύμφωνα με περιβαλλοντικές οργανώσεις αυτό το ποσοστό 2005 ανήλθε στο 90% στην Ιταλία και το 8.8% των διοξινών που εκπέμπονται στην Ευρώπη. Οι κάτοικοι του Taranto εισέπνεαν 2.7 τόνους μονοξείδιο του άνθρακα και 58 τόνους διοξείδιο του άνθρακα το χρόνο. Το Taranto χαρακτηρίστηκε ως περιοχή υψηλού περιβαλλοντικού κινδύνου από το Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας το 1986 και από το ιταλικό υπουργείο περιβάλλοντος το 1991. Σύμφωνα με την ιταλική κυβέρνηση το ποσοστό θανάτων από καρκίνο στην περιοχή ήταν 15% πάνω απ΄τον εθνικό μέσο όρο, ενώ για τον καρκίνο του πνεύμονα 30% υψηλότερα απ΄το μέσο όρο. Επιστημονική έρευνα αποκάλυψε ότι το μητρικό γάλα στην περιοχή του Taranta παρουσιάζει συγκεντρώσεις διοξινών τρεις φορές πάνω απ΄το επιτρεπόμενο όριο. Για περισσότερα από 50 χρόνια το εργοστάσιο χαλυβουργίας αποτελούσε πηγή μόλυνσης για εργαζόμενους και κατοίκους του Taranta και της ευρύτερης περιοχής, απειλώντας όχι μόνο τη δημόσια υγεία αλ-

λά και άλλες οικονομικές δραστηριότητες όπως αλιεία, γεωργία και κτηνοτροφία. Κάποιες δραστηριότητες απαγορεύτηκαν λόγω ρύπανσης κυρίως από διοξίνες. Για παράδειγμα, η βόσκηση απαγορεύτηκε σε ακτίνα 20 χιλιομέτρων από το εργοστάσιο, ενώ χιλιάδες ζώα που παρουσίασαν υψηλά επίπεδα διοξινών, θανατώθηκαν. Οι καλλιεργητές μυδιών στον κόλπο του Taranta, αναγκάστηκαν να μεταφέρουν τις καλλιέργειές τους σε μεγάλη απόσταση λόγω ρύπανσης του κόλπου. Διάταγμα που εξέδωσε ο κυβερνήτης της Απουλία, καλεί την εταιρεία να σεβαστεί τα θεσμοθετημένα ευρωπαϊκά όρια εκπομπών, γεγονός που σήμαινε την επένδυση τουλάχιστον 1 δις ευρώ σε τεχνολογικό εξοπλισμό περιορισμού τη εκπομπών διοξίνης και αιωρουμένων σωματιδίων από τις καμινάδες. Το Υπουργείο Περιβάλλοντος, επί κυβέρνησης Μπερλουσκόνι ακύρωσε το εν λόγω διάταγμα.

Παύση εργασιών Στις 26 Ιουλίου 2012, το δικαστήριο διατάζει την παύση εργασιών της κύριας παραγωγικής μονάδας της ILVA, μπλοκάροντας πρακτικά όλη την παραγωγική διαδικασία. Ταυτόχρονα διατάχθηκε ο κατ΄οίκον περιορισμός οχτώ στελεχών του ομίλου Riva – στον οποίο ανήκει το εργοστάσιο και άλλα πέντε στην Ιταλία. Οι κατηγορίες είναι ανατριχιαστικές. Κατηγορούνται για κατά συρροή και με πρόθεση, απόθεση τοξικών ουσιών επικίνδυνων για την ανθρώπινη υγεία, τη χλωρίδα και την πανίδα. Κατηγορούνται για εσκεμμένη καταστροφή, εσκεμμένη έλλειψη μέτρων ασφαλείας για εργατικά

ατυχήματα, δηλητηρίαση τροφών, βλάβη σε δημόσια αγαθά, ατμοσφαιρική ρύπανση, απόθεση επικίνδυνων ουσιών και διαφθορά. Ο δημόσιος κατήγορος υπολόγισε ότι 11.550 θάνατοι προκλήθηκαν από μόλυνση που προκάλεσε η εταιρεία κατά τη διάρκεια της 7χρονης έρευνας. Οι εισαγωγές σε νοσοκομεία ανέρχονται στις 27.000. Προς απάντηση στις κατηγορίες που του αποδίδονται, ο όμιλος Riva προβαίνει σε απολύσεις εργαζομένων και εκβιασμό της κυβέρνησης. Η στρατηγική αυτή είχε χρησιμοποιηθεί και στο παρελθόν με επιτυχία: τόσο ο Μάριο Μόντι όσο και η κυβέρνηση Λέττα, έχουν προβεί σε νομοθετικές πρωτοβουλίες που επέτρεψαν στο εργοστάσιο να συνεχίσει την παραγωγή και λειτουργία του, χωρίς καμία οικονομική συνέπεια για τους ιδιοκτήτες. Το πιο πρόσφατο δείγμα της εταιρικής αυτής στρατηγικής, ήρθε πριν λίγες μέρες στις 11 Σεπτεμβρίου 2013, όταν η εταιρεία ανακοίνωσε ότι θα σταματήσει την παραγωγή σε εφτά εργοστάσια ιδιοκτησίας της που δε σχετίζονται με την ILVA, και θα απολύσει 1400 εργαζόμενους. Μαζικές διαμαρτυρίες εργαζομένων οργανώθηκαν σε όλα τα εργοστάσια του ομίλου, κυρίως στη Βόρεια Ιταλία. Ο στόχος του επιχειρηματικού ομίλου είναι σαφής: εκβιάζοντας την κυβέρνηση επιδιώκει άλλη μια νομοθετική ρύθμιση που θα παρέχει πρόσθετη ασπίδα ασφαλείας στις δραστηριότητές του. Η κυβέρνηση έχει ήδη υποσχεθεί οικονομική ενίσχυση για τους άνεργους της Riva, ενώ ο υφυπουργός Οικονομικής Ανάπτυξης δήλωσε “ψάχνουμε τρόπους ώστε να συνεχιστεί η παραγωγή με τρόπο συμβατό προς τη δικαστική απόφαση”. Κατά κάποιο τρόπο ανα-

ζητείται λύση που να σώζει τόσο την εταιρεία όσο και τις θέσεις εργασίας – με τους όρους της Riva φυσικά. Πρόσφατη δικαστική απόφαση αναγνωρίζει το γεγονός ότι η Riva απέτυχε να διασφαλίσει μέτρα ασφάλειας και να εκσυγχρονίσει το εργοστάσιο, προκαλώντας έτσι εκτεταμένη περιβαλλοντική ζημιά και έκθεση της δημόσιας υγείας σε εξαιρετικό κίνδυνο, και επιδικάζει πρόστιμο 2 δισ ευρώ ως αποζημίωση. Τόσο η τοπική αυτοδιοίκηση όσο και η κεντρική κυβέρνηση δεσμεύτηκαν ότι θα προσφύγουν νομικά ενάντια στη δικαστική απόφαση.

Ομηροι εργαζόμενοι Η περίπτωση της χαλυβουργίας του Taranta, αποτελεί ένα ακόμη παράδειγμα αδιέξοδων μοντέλων ανάπτυξης. Βιομηχανική δραστηριότητα που αποφέρει τεράστια κέρδη σε λίγους μεγαλοεπιχειρηματίες, οι οποίοι προκειμένου να μεγιστοποιήσουν το κέρδος τους παραβιάζουν κανονισμούς και νομοθεσία που αφορά στην προστασία του περιβάλλοντος, την ασφάλεια των εργαζομένων και τη δημόσια υγεία. Κυβερνήσεις που προκειμένου να υπηρετήσουν τους επιχειρηματίες αλλάζουν κατά το δοκούν το νομικό πλαίσιο, θέτοντας σε κίνδυνο τους πολίτες. Εργαζόμενοι, όμηροι της οικονομικής κρίσης, που για το μεροκάματο στέκονται στο πλευρό της εταιρείας που τους εκμεταλλεύεται και τους χρησιμοποιεί ως ασπίδα ενάντια στις κοινωνικές αντιδράσεις που προκαλούν οι καταστροφικές τους δραστηριότητες. ΜΑΙΡΗ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΥ



06

O

ικοτριβές

Η ΤΕΧΝΗ Χωρίς όραμα, χωρίς στρατηγική, χωρίς αιχμές, το μοναδικό πραγματικό κίνητρο της κυβέρνησης μοιάζει να είναι η παράταση της παραμονής στην εξουσία με αντάλλαγμα την εξυπηρέτηση των συμφερόντων των λίγων και ισχυρών, εις βάρος των πολλών

Πολλοί από τους φίλους και γνωστούς μέσα στο περιβαλλοντικό κίνημα, αρέσκονται –χάριν αστεϊσμού– να αποκαλούν τον νυν Υπουργό Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής, Γιάννη Μανιάτη, «υπουργό πετρελαίου». Όχι και τόσο άδικος –ή άστοχος– χαρακτηρισμός, αν αναλογιστεί κανείς την προσπάθεια που έχει καταβάλει, όχι μόνο για να προβάλλει, αλλά και να καρπωθεί επικοινωνιακά, την υπόθεση της έρευνας και πιθανής εκμετάλλευσης υδρογονανθράκων. Περισσότερο όμως από αυτόν το χαρακτηρισμό, ο υπουργός περιβάλλοντος συμβολίζει το πολιτικό σύστημα, όπως ήταν μέχρι σήμερα και όπως διεκδικεί να συνεχίσει να είναι. Η αλήθεια είναι ότι περισσότερο από «υπουργός πετρελαίου», ο κ. Μανιάτης είναι γνήσιος εκφραστής της πολιτικής του «λίγο απ’ όλα» και του «όπου φυσάει ο άνεμος». Στην ελληνική –και όχι μόνο– πολιτική σκηνή αυτό είναι άλλωστε απαραίτητο συστατικό στον αγώνα για πολιτική επιβίωση. Πρέπει να παραδεχτούμε ότι ο κ. Μανιάτης γνωρίζει καλά τους κανόνες αυτού του παιχνιδιού: ο ίδιος βρισκόταν σε περίοπτη θέση ως υφυπουργός ΠΕΚΑ δίπλα στον τότε πρωθυπουργό, Γιώργο Παπανδρέου και την υπουργό ΠΕΚΑ, Τίνα Μπιρμπίλη, όταν από την Κοζάνη ουσιαστικά σηματοδοτούσαν την εποχή της «πράσινης ανάπτυξης». Ήταν εκεί όταν μαζί με το γενικό γραμματέα του ΥΠΕΚΑ παρουσίασαν στη Βουλή το 2012 πρόταση για το μακρόχρονο ενεργειακό σχεδιασμό, ο οποίος προέβλεπε μαζική διείσδυση των ΑΠΕ. Τότε, οι ΑΠΕ ήταν βασικός μοχλός ανάπτυξης. Σήμερα, διαρρηγνύει τα ιμάτιά του ότι ποτέ δεν υποστήριζε τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, αλλά μόνο την εξοικονόμηση, κωδικοποιώντας σε μία τηλεοπτική συνέντευξη τη «νέα» πολιτική του ΥΠΕΚΑ, η οποία από τον Ιούνιο του 2012 έως σήμερα έχει να παρουσιάσει μεταξύ άλλων τα εξής: Την εξόντωση των επενδυτών φωτοβολταϊκών και την καταστροφή του επενδυτικού περιβάλλοντος για τις ΑΠΕ στην Ελλάδα –προκαλώντας τεράστιο πλήγμα στην επενδυτική αξιοπιστία της χώρας– παρά τα τεράστια κοινωνικά και οικονομικά οφέλη: συνολικές επενδύσεις (μόνο στον τομέα των φωτοβολταϊκών) που ξεπέρασαν τα 4,5 δις ευρώ την τελευταία πενταετία (ο αγωγός TAP

Σεπτέμβριος 2013 - τ. 7

της πολιτικής επιβίωσης αφορά επενδύσεις που δεν θα ξεπεράσουν το 1,5 δις ευρώ την επόμενη πενταετία), περισσότεροι από 20.000 εργαζόμενοι που απασχολούνταν άμεσα στον ευρύτερο τομέα της αγοράς ηλιακής ενέργειας και 30.000 νοικοκυριά και πολύ μικρές επιχειρήσεις που επένδυσαν την τελευταία τριετία σε οικιακές εφαρμογές φωτοβολταϊκών. Την προώθηση νέου μακροχρόνιου ενεργειακού σχεδιασμού που θα αφήνει στο περιθώριο τις ΑΠΕ και θα επικεντρώνεται στο λιγνίτη και πιθανότατα το λιθάνθρακα, ενώ θα κλείνει το μάτι στο σχιστολιθικό αέριο και την πυρηνική ενέργεια. Την αναδιάρθρωση της αγοράς ενέργειας με την ταυτόχρονη διατήρηση όλων των στρεβλώσεων και επιδοτήσεων υπέρ του λόμπι των ορυκτών καυσίμων, που επιβαρύνουν τους Έλληνες πολίτες κάθε χρόνο με δισεκατομμύρια ευρώ, αποδίδοντας όμως την ευθύνη στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Την προώθηση της χώρας σε ενεργειακό κόμβο που θα στηρίζεται σε φυσικό αέριο που προέρχεται από αμφίβολης δημοκρατικότητας ξένα καθεστώτα και τους όποιους υδρογονάνθρακες είναι στο μέλλον τεχνικά και οικονομικά αξιοποιήσιμοι στην Ελλάδα. Την προώθηση επενδύσεων που καταστρέφουν ανεπανόρθωτα το φυσικό περιβάλλον στη χώρα, στο βωμό του εφήμερου κέρδους. Οι περιπτώσεις της κατασκευής νέας λιγνιτικής μονάδας στην Πτολεμαΐδα και η εξόρυξη χρυσού στις Σκουριές και τη Θράκη είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα. Την αξιοποίηση της ελληνικής προεδρίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ιανουάριος 2014) για να προωθηθούν μέτρα που υποστηρίζουν τα συμφέροντα της ευρωπαϊκής βιομηχανίας. Την πολύ πρόσφατη προώθηση του σχεδίου νόμου για τα δασικά οικοσυστήματα, το οποίο επί της ουσίας όχι απλά ξεπουλά δημόσια περιουσία, αλλά ουσιαστικά δίνει κίνητρα για την καταστροφή του δασικού περιβάλλοτος της χώρας. Την επανεκκίνηση της οικονομίας μέσα από την επανέναρξη των οδικών έργων με σκοπό την ολοκλήρωση νέων αυτοκινητοδρόμων στην Ελλάδα, με κονδύλια που θα κατευθυνθούν σε λίγες (και γνωστές) κατασκευαστικές εταιρίες, αντί σε επενδύσεις με μεγαλύτερη προστιθέμενη αξία για την κοινωνία (π.χ. εξοικονόμηση ενέργειας). Την ίδια ώρα που ένα μεγάλο μέρος της κοινωνίας θα υποφέρει από το ψύχος, ο

δημόσιος διάλογος αναμένεται για άλλη μια φορά να εξαντληθεί μεταξύ της μείωσης του ειδικού φόρου κατανάλωσης και του επιδόματος θέρμανσης. Δηλαδή ανάμεσα στις άμεσες ή τις έμμεσες επιδοτήσεις σε εισαγόμενο πετρέλαιο και σε κάθε περίπτωση στη διαιώνιση του προβλήματος, αντί για πραγματικές επενδύσεις στην εξοικονόμηση ενέργειας. Δυστυχώς η αντιπεριβαλλοντική πολιτική του ΥΠΕΚΑ, όπως την εκφράζει ο κ. Μανιάτης είναι μόνο η κορυφή του παγόβουνου. Πίσω από αυτή την «πολιτική» κρύβεται η πραγματική απουσία της: χωρίς όραμα, χωρίς στρατηγική, χωρίς αιχμές, το μοναδικό πραγματικό κίνητρο της κυβέρνησης μοιάζει να είναι η παράταση της παραμονής στην εξουσία με αντάλλαγμα την εξυπηρέτηση των συμφερόντων των λίγων και ισχυρών, εις βάρος των πολλών. Είναι ακριβώς αυτή η σχέση εξάρτησης που υπαγορεύει την ατζέντα της πολιτικής ηγεσίας του ΥΠΕΚΑ. Για τον ίδιο λόγο η αναδιανομή των αρμοδιοτήτων μετά τον τελευταίο ανασχηματισμό και την αντικατάσταση του κ. Λιβιεράτου από τον νυν υπουργό δεν διατάραξε καμία ισορροπία. Αντίθετα διατήρησε τα καυτά ενεργειακά ζητήματα στο χαρτοφυλάκιο του μη κοινοβουλευτικού και άρα λιγότερο ευάλωτου Ασημάκη Παπαγεωργίου και άφησε έναν περισσότερο εποπτικό, συντονιστικό (και μάλλον επικοινωνιακό ρόλο) στον κ. Μανιάτη, μαζί φυσικά με τους αγαπημένους του υδρογονάνθρακες και την εξοικονόμηση ενέργειας, δύο θέματα υψηλής επικοινωνιακής αξίας. Δυστυχώς (για εμάς) όμως η απλή επικοινωνιακή διαχείριση καίριων ζητημάτων που θα μπορούσαν να συμβάλουν τα μέγιστα στην έξοδο της χώρας από την κρίση, δεν έχει θέση σε μια κοινωνία που υποφέρει και απεγνωσμένα αναζητεί λύση και διέξοδο. Η προώθηση ενός διαφορετικού αναπτυξιακού μοντέλου που σέβεται τα φυσικά όρια του πλανήτη και εξασφαλίζει δίκαιη και βιώσιμη ανάπτυξη για όλους προϋποθέτει κάτι πολύ διαφορετικό από αυτό έχουμε δει μέχρι τώρα από την πολιτική ηγεσία του ΥΠΕΚΑ. Θα μπορούσε ο φορέας αυτής της πολιτικής να είναι ο νυν υπουργός περιβάλλοντος; Ούτε κατά διάνοια, όπως ο ίδιος έχει αποδείξει. ΔημΗτρης ΙμπραΗμ Συντονιστής Εκστρατειών Ελληνικό Γραφείο της Greenpeace

O

ικοτριβές

Σεπτέμβριος 2013 - τ. 7

Θα ήταν παράτολμο, στις εποχές που ζούμε, να τεθούμε εναντίον μιας κερδοφόρας οικονομικής δραστηριότητας «με εξαγωγικό προσανατολισμό» όπως οι υδατοκαλλιέργειες. Ωστόσο, οι υδατοκαλλιέργειες (ειδικά στη Δυτική Ελλάδα) συνδέονται με προβληματικές καταστάσεις – υπεύθυνες και για τη σημερινή κρίση.

07

το βαρύ αποτύπωμα

των υδατοκαλλιεργειών

Χωροταξία για νομιμοποίηση της αυθαιρεσίας Όλοι θα θέλαμε ένα χωροταξικό σχεδιασμό για να «βάλει τάξη», καθορίζοντας ειδικές περιοχές ανάπτυξης υδατοκαλλιεργειών και επισημαίνοντας τι πρέπει να διορθωθεί. Ωστόσο, το Χωροταξικό Σχέδιο για τις Υδατοκαλλιέργειες δεν φτιάχτηκε γι’ αυτό. Κατά γενική ομολογία, απλά επιχειρεί να προστατέψει νομικά τις μονάδες από προσφυγές θιγόμενων κατοίκων. Δεν επιχειρεί βελτιώσεις – σαν να ήσαν όλα ιδανικά. Ο καθένας εξακολουθεί να μπορεί να εγκαταστήσει μονάδα όπου θέλει, «τακτοποιούνται» οι εκάστοτε αυθαιρεσίες και χωροθετούνται οι ήδη υφιστάμενες μονάδες. Πώς να πάρουμε στα σοβαρά ένα χωροταξικό που δεν προτείνει απομάκρυνση των υδατοκαλλιεργειών από τον κλειστό Αμβρακικό Κόλπο, αποκρύπτοντας, μάλιστα, τα τεράστια προβλήματα; (Η σχετική μελέτη ισχυρίζεται ότι δεν έχει ερμηνευτεί το φαινόμενο των μαζικών θανάτων ψαριών στους κλωβούς, ενώ έχει αποδειχτεί ότι οφείλεται σε ανοξικές συνθήκες λόγω της επιβάρυνσης του Κόλπου με οργανικά υπολείμματα - άρα και από τις υδατοκαλλιέργειες.) Όσον αφορά στο Ιόνιο, η ακτή της Ακαρνανίας και το κλειστό αρχιπέλαγος (μια εκπληκτική περιοχή σε φυσική ομορφιά, οικολογική αξία και θαλάσσια ζωή – αλλά και με αδύναμη τοπική αντίσταση) ορίζεται ως Περιοχή Οργανωμένης Ανάπτυξης Υδατοκαλλιεργειών (ΠΟΑΥ). Πρακτικά, δεν υπάρχει «οργάνωση» ούτε όριο σε εγκατάσταση μονάδων. Καμία υπηρεσία δεν έχει τη δυνατότητα (προσωπικό, ειδικότητες, χρόνο) να αξιολογήσει τις προτάσεις, ούτε υπάρχει μηχανισμός ελέγχου. Σε συνδυασμό με την «κάλυψη» για τους επενδυτές, ο καθένας κάνει ό,τι θέλει. Αυτό δεν είναι χωροταξία.

Οικονομία χωρίς κοινωνικό προσανατολισμό Πολλοί ισχυρίζονται ότι η σημασία των υδατοκαλλιεργειών για την εθνική οικονομία είναι τόσο μεγάλη ώστε αξίζει να τις στηρίξουμε επιλεκτικά απέναντι στην ελεύθερη αλιεία, παραβλέποντας τα προβλήματα στο περιβάλλον. Ωστόσο, οι υδατοκαλλιέργειες είναι μια παραγωγική διαδικασία «έντασης κεφαλαίου», με κέρδη για λίγους – ενώ η παραδοσιακή αλιεία είναι «έντασης εργασίας», με σημαντικό κοινωνικό όφελος. Για παράδειγμα, αν συγκρίνουμε την πα-

ραγωγή των υδατοκαλλιεργειών στη Δυτική Ελλάδα με αυτήν της παράκτιας αλιείας και την παραγωγή των λιμνοθαλασσών θα δούμε ένα συντριπτικό 20.000 – 1.300 – 1.200 τόνων αντίστοιχα υπέρ των υδατοκαλλιεργειών. Αν, όμως, αντί για την παραγωγή, λάβουμε ως κριτήριο τις θέσεις εργασίας που σχετίζονται με τις παραπάνω τρεις μορφές ιχθυοπαραγωγής, θα δούμε μια αισθητά διαφορετική εικόνα. Στις υδατοκαλλιέργειες αντιστοιχεί περίπου μία θέση εργασίας ανά 20 τόνους – άρα περίπου 1.000 εργαζόμενοι στη δική μας περίπτωση. Στην παράκτια αλιεία, η αναλογία είναι 1:4, άρα πάνω από 300 εργαζόμενοι ενώ, στην πραγματικότητα, εκείνοι που «τρώνε ψωμί» είναι πολύ περισσότεροι αφού υπάρχουν σχεδόν 700 αλιευτικά σκάφη συν πολλοί αλιεργάτες στις λιμνοθάλασσες. Δηλαδή, ενώ η παραγωγή των υδατοκαλλιεργειών προς την παράκτια αλιεία είναι 8:1, δεν υπάρχει αντίστοιχη υπεροχή σε θέσεις εργασίας. Αν, δε, συνυπολογίσουμε και τα προβλήματα που δημιουργούν σε άλλους κλάδους της οικονομίας, τότε οι υδατοκαλλιέργειες δεν δικαιολογούν την προνομιούχα θέση που κατέχουν αυτή τη στιγμή.

Αναπτυξιακοί μονόδρομοι για λίγους εις βάρος όλων των άλλων Η στρατηγική της χώρας για τη νέα προγραμματική περίοδο 2014–2020 απαιτεί συνέργεια των διαφόρων τομέων και σχεδιασμό δράσεων με πολλαπλά οφέλη για την κοινωνία. Κάθε επένδυση θα πρέπει να συνδυάζεται με άλλες και όλες μαζί να οδηγούν σε ένα ισορροπημένο οικονομικό μοντέλο (στο οποίο επενδύει και η Περιφέρεια Δυτικής Ελλάδας) ώστε να επιτυγχάνονται τα μέγιστα κοινωνικά οφέλη. Άραγε,

τι θέση έχουν οι υδατοκαλλιέργειες σε ένα τέτοιο σχεδιασμό; Με ποιες άλλες χρήσεις γης (και θάλασσας) συνδυάζονται οι χιλιάδες κλωβοί, τα βουνά με τις ιχθυοτροφές, οι συνθήκες εργοταξίου και η περιβαλλοντική επιβάρυνση μέσα σε παρθένες φυσικές περιοχές; Προφανώς με καμία. Οι υδατοκαλλιέργειες αντιμάχονται τις πολιτικές για τον τουρισμό, το περιβάλλον, τον πολιτισμό, την παράδοση, την κοινωνική συνοχή, σε αντίθεση με την «ταπεινή» παράκτια αλιεία και την αλιεία στις λιμνοθάλασσες, οι οποίες βρίσκονται στο επίκεντρο αυτών των πολιτικών. Τα παραδοσιακά αλιευτικά σκάφη, τα λιμανάκια, τα διβάρια, οι λιμνοθάλασσες, η παραδοσιακή κουζίνα, η αλιευτική παράδοση αποτελούν βασικά δομικά στοιχεία του κοινωνικού ιστού. Γιατί, λοιπόν, να μην ενισχύσουμε αυτούς τους τομείς (π.χ. με γενναία μέτρα αναβάθμισης του αλιευτικού πλούτου) στηρίζοντας το εισόδημα και την ποιότητα ζωής των κατοίκων και θριαμβολογούμε για το «δυναμικό» κλάδο της υδατοκαλλιέργειας που ευνοεί ελάχιστους και φέρνει αντίθετους όλους τους υπόλοιπους;

Ανάπτυξη με βαρύ οικολογικό αποτύπωμα Τα προβλήματα επιβάρυνσης του περιβάλλοντος από τις υδατοκαλλιέργειες εξαρτώνται από τις τοπικές συνθήκες και τη συσσώρευση των μονάδων. Σε κλειστούς θαλάσσιους χώρους η οργανική ρύπανση είναι σοβαρή. Ειδικά στον κλειστό Αμβρακικό Κόλπο είναι απαράδεκτο να διατηρούνται υδατοκαλλιέργειες. Όσο για τη συσσώρευση, ποιος να την ελέγξει; Κάθε μονάδα αδειοδοτείται χωριστά, παρουσιάζοντας μελέτες σαν να ήταν μόνη της στη

θάλασσα. Ποιος θα ελέγξει αν στο τέλος, οι μονάδες που αδειοδοτήθηκαν μία προς μία, θα συνθέσουν ένα τεράστιο πρόβλημα; Δυστυχώς δεν υπάρχει κανείς. Με την ευκαιρία πρέπει να αναφέρουμε δύο περιβαλλοντικές παραμέτρους που παραβλέπονται: η χωροθέτηση μονάδων ιχθυοκαλλιέργειας εντός προστατευόμενων περιοχών και ευαίσθητων οικοσυστημάτων (όπως στις Εχινάδες) δημιουργούν μια σειρά από σοβαρά δευτερογενή προβλήματα. Η καταδίωξη σπανίων ειδών που προσελκύονται από τα ψάρια (φώκιες, ερωδιοί, πελεκάνοι), η σοβαρή όχληση από τις εγκαταστάσεις και το φωτισμό, η διατάραξη φυσικών πληθυσμών μέσω των υπολειμμάτων τροφής αποτελούν κρίσιμα ζητήματα αλλά καμία Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ακόμη και μέσα σε Εθνικό Πάρκο) δεν ασχολείται με αυτά. Τέλος, δεν ισχύει το επιχείρημα ότι αναπτύσσοντας τις υδατοκαλλιέργειες σώζουμε πληθυσμούς άγριων ψαριών από την υπεραλίευση. Η βάση της ιχθυοτροφής με την οποία ταΐζονται τα έγκλειστα ψάρια είναι ψάρια που αλιεύονται στη φύση. Στην περίπτωση του σολομού απαιτούνται 4 τόνοι άγριων ψαριών για να παραχθεί ένας τόνος ψαριών σε κλωβούς. Για την τσιπούρα και το λαβράκι τα ποσοστά είναι παρόμοια όσο κι αν η έρευνα βελτιώνει την απόδοση. Δεν χρειάζεται να «πολεμήσουμε» τις υδατοκαλλιέργειες. Πρέπει όμως να τις κατεβάσουμε από το υψηλό βάθρο «ασυλίας» στο οποίο βρίσκονται. Ας τις αντιμετωπίσουμε ως αυτό που είναι: επενδύσεις με σημαντικά παράπλευρα προβλήματα. ΚΩΣΤΑΣ ΠΑΠΑΚΩΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Περιφερειακός Σύμβουλος «Οικολογική Δυτική Ελλάδα»



O

08

ικοτριβές

Σεπτέμβριος 2013 - τ. 7

ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΑ ΔΙΚΤΥΑ ΔΙΑΘΕΣΗΣ ΤΡΟΦΗΣ Τα εναλλακτικά δίκτυα τροφής (alternative food networks) αναπτύχθηκαν ραγδαία τα τελευταία 30 χρόνια, κυρίως ως απάντηση στο παγκοσμιοποιημένο σύστημα διανομής της τροφής και αναζητήθηκε τρόπος επανασύνδεσης των παραγωγών της τροφής και των καταναλωτών της. Βασική τους αρχή ήταν η βιώσιμη καλλιεργητική πρακτική αλλά και η άρθρωση νέων πολιτικών σχέσεων και νέων μορφών διαχείρισης της αγοράς.

To φαινόμενο των τοπικών αγορών-άμεσων αγορών σε Βόρεια Αμερική, Ευρώπη, Ιαπωνία αναπτύχθηκε μέσα από διάφορες μορφές με κυρίαρχη την Υποστηριζόμενη από Κοινότητες Γεωργία (Community Supported Agriculture-CSA). Οι CSA αποτελούν διαφόρων τύπων σχήματα όπου οι καταναλωτές έρχονται σε άμεση σχέση με τους παραγωγούς. Αυτά μπορεί να διαμορφώνονται με μια λογική προσανατολισμένη κυρίως «προς τον αγρότη», όπου οι καταναλωτές προαγοράζουν μερίδιο από τη παραγωγή του αγρότη ή απλά αγοράζουν την παραγωγή του σε σταθερή βάση ή αλλιώς διαμορφώνονται με λογική «προς τον καταναλωτή», όπου καταναλωτές και παραγωγοί δημιουργούν κοινά συνεργατικά σχήματα με στόχο τον από κοινού σχεδιασμό και υλοποίηση της παραγωγής. Οι λόγοι που οδήγησαν στα εναλλακτικά δίκτυα διακίνησης της τροφής, όπου βασικό χαρακτηριστικό είναι η αμεσότητα στην σχέση παραγωγού- καταναλωτή, είναι πολλοί. Σχετίζονται με την ανάγκη των ανθρώπων στη πόλη να έχουν ασφαλή διατροφή (που αυτό συνδέεται με την προτίμηση τέτοιων σχημάτων στη βιολογική γεωργία) σε καλές τιμές και με την ανάγκη των παραγωγών να έχουν μία όσο γίνεται εξασφαλισμένη χρηματοδότηση και αγορά για τα προϊόντα τους. Σχετίζονται με την ανάπτυξη του οικολογικού κινήματος και με τις αιτιάσεις του στη μείωση του ενεργειακού αποτυπώματος κατά την διακίνηση, την διατήρηση της αγροβιοποικιλότητας και των φυσικών πόρων, την αντίσταση κυρίως της μικρής κλίμακας παραγωγών στην σαρωτική εκβιομηχάνιση της γεωργίας και του αγροδιατροφικού συστήματος καθώς και την απεξάρτηση από μεταλλαγμένα και αγροχημικά στην παραγωγή. Το κύριο όμως συστατικό αυτών των άμεσων τρόπων διάθεσης απο-

περιβαλλοντική και πολιτική σημασία

Όπως πριν από χρόνια τα κινήματα της πόλης για τους ελεύθερους χώρους, το πράσινο, την ποιότητα ζωής έθεσαν ως στόχο να πάρουν οι κάτοικοι την πόλη στα χέρια τους, έτσι και σήμερα το κίνημα χωρίς μεσάζοντες θέτει ως στόχο τον επαναπροσδιορισμό της σχέσης με την τροφή και την παραγωγή της.

τελεί η επανασύσταση της κοινότητας και μάλιστα σε δημοκρατική βάση καθώς και η επανασύνδεση με την παραγωγή. Σύνδεση που γίνεται με τρόπο ώστε η παραγωγή να ελέγχεται και να σχεδιάζεται από μία δημοκρατικά οργανωμένη κοινότητα στη βάση των αναγκών της. Εξετάζοντας την ιστορική συνέχεια στη δομή και λειτουργία όλου του πλέγματος παραγωγής τροφής σε όλο τον καπιταλιστικό κόσμο, μπορεί να ειπωθεί πως ενώ αρχικά η αγροτική παραγωγή ήταν κατά κύριο λόγο μη εμπορευματοποιημένη και προσανατολισμένη στη τοπική αγορά, αργότερα εμπορευματοποιήθηκε και στράφηκε σε πιο μακρινές αγορές. Παράλληλα η αύξηση στο μέγεθος της πόλης συνέτεινε αλλαγές όπως: α) μικροί λαχανόκηποι μέσα στις πόλεις εξαφανίστηκαν, β) στο περιαστικό χώρο μειώθηκε η καλλιέργεια και γ) η αγροτική παραγωγή εντατικοποιήθηκε. Συνέπεια αυτού ήταν να διαχωριστεί πλήρως η παραγωγή με τη κατανάλωση, ο καταναλωτής να μην έχει γνώση για τη ταυτότητα του παραγωγού και του προϊόντος, η πόλη να είναι εξαρτώμενη διατροφικά, ο παραγωγός να μη λαμβάνει άμεση απόκριση από τον καταναλωτή και τελικά να ισχυροποιείται ο διαμεσολαβητής (έμπορος ή κρατικός υπάλληλος) θέτοντας τους κανόνες της παραγωγής. Ακόμα η ανάπτυξη των υπεραγορών και εγκαθίδρυση του σύγχρονου καταναλωτικού μοντέλου και των σύγχρονων μορφών διατροφής (για την Ελλάδα, η απομάκρυνση από την πα-

ραδοσιακή μεσογειακή ελληνική διατροφή), καθόρισαν σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο παραγωγής, τα παραγόμενα προϊόντα και στην αλυσίδα της αξίας είναι αυτές που καθορίζουν εν τέλει την τιμή του προϊόντος και όχι ο παραγωγός του. Θα συμπεράνει κανείς λοιπόν ότι η αγροτική παραγωγή τροποποιήθηκε μάλλον σαν συνέπεια των αλλαγών στην πόλη και όχι από πρωτοβουλία ή σχεδιασμό από την πλευρά των παραγωγών- δίχως αυτή η αλληλεπίδραση να είναι αναγκαία επιζήμια, αλλά θέτοντας πολλά ερωτήματα ως προς το ποιος καθορίζει τι και για ποιον. Η αλλαγή λοιπόν αυτής της κατάστασης μπορεί να επιτευχθεί μέσα από την επανασύσταση κοινοτήτων -καταναλωτών και παραγωγών- δημοκρατικά διαρθρωμένων και θα ξεκινήσει όπως φαίνεται -και πάλι- από την πόλη προς την ύπαιθρο. Συνεπώς σχήματα όπως CSA, οι τοπικές αγορές παραγωγών, τα «καλάθια», τα δίκτυα παραγωγών- καταναλωτών, οι αγορές χωρίς μεσάζοντες και πολλά ακόμα, βρίσκονται στη πλευρά της λύσης. Ειδικά στην Ελλάδα οι συνθήκες ήταν αρκετά ιδιόμορφες λόγω συγκεκριμένων οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών. Από τη μία, η αλλαγή από τη μη εμπορευματοποιημένη αγροτική παραγωγή στην εμπορευματοποιημένη καθυστέρησε σε σχέση με τη Δυτική Ευρώπη και μεγάλος πληθυσμός στη πόλη συνεχίζει να έχει κάποια υλική σχέση με την γεωργία. Ακόμα η κουλτούρα της αυτοοργάνωσης και της αλληλεγγύης

και η δημιουργία αντίστοιχων δομών παρέμενε, μέχρι πρόσφατα, στο πλαίσιο της οικογένειας ή μικρών κοινωνικών ομάδων. Από την άλλη, η κατάσταση στην ύπαιθρο είναι περισσότερο εξαρτώμενη από την πόλη και τους διαμεσολαβητές, αφού δεν υπάρχει σημαντική οργάνωση των παραγωγών για την διακίνηση της παραγωγής τους. Ο γεωργός- παραγωγός της τροφήςδεν αντιλαμβάνεται την «εξουσία» που έχει πάνω στην παραγωγή του. Η κουλτούρα που έχει διαμορφωθεί οδηγεί τον γεωργό στο να εξαρτάται από τον μεσάζοντα, που θα έρθει στο κτήμα να του πάρει την παραγωγή. Δεν αντιμετωπίζει ο ίδιος ο γεωργός την παραγωγή του ανεξάρτητα από τα υπάρχοντα μεσιτικά δίκτυα. Οι πρώτοι παραγωγοί εν Ελλάδι, τα τελευταία 20 χρόνια, που πέρα από έναν άλλο τρόπο παραγωγής, την βιολογική γεωργία, επέλεξαν και ένα άλλο τρόπο διάθεσης των προϊόντων τους, ήταν οι βιοκαλλιεργητές. Σε μια χώρα που η άμεση διάθεση της τροφής δεν προβλέπεται από καμία νομοθεσία, αυτή η μερίδα των παραγωγών συναντήθηκε με τις τοπικές κοινωνίες και τα κινήματα των ενεργών πολιτών και καταναλωτών και δημιούργησε τις πρώτες σύγχρονες αγορές χωρίς μεσάζοντες, τις αγορές των βιοκαλλιεργητών. Δεν ήταν μόνο το προϊόν που διαφοροποίησε αυτές τις αγορές, αλλά κυρίως το ότι αποτελούταν από τους ίδιους τους παραγωγούς, οι οποίοι σε καθημερινή βάση έφερναν ότι παρήγαγαν στους καταναλωτές της πόλης.

O

09

ικοτριβές

Σεπτέμβριος 2013 - τ. 7

Οψεις ενός πρόσφατα αναπτυσσόμενου φαινομένου στην Ελλάδα

νησιωτικοί υγρότοποι... στο σφυρί!

ΙωΑννα ΘεοδοσΙου ΠαναγιΩτης ΤερζΟπουλος Γεωπόνοι

Στις 24 Μαΐου 2013 δημοσιεύτηκε η απόφαση της Διυπουργικής επιτροπής «αναδιαρθρώσεων και αποκρατικοποιήσεων» για τη μεταφορά στην ΤΑΙΠΕΔ Α.Ε. ακίνητων περιουσιακών στοιχείων του Δημοσίου. Σε αυτά περιλαμβάνονται και εκτάσεις σημαντικής οικολογικής αξίας, πολλές από αυτές σε ευαίσθητα νησιωτικά οικοσυστήματα όπως οι Κυκλάδες. Συγκεκριμένα, το ΤΑΙΠΕΔ ανέλαβε να διαχειρίζεται και να εκποιήσει οκτώ περιοχές σημαντικής οικολογικής αξίας: τέσσερις περιοχές υγροτόπων σε Νάξο, Μήλο και Άνδρο που βρίσκονται εντός ορίων περιοχών Natura 2000, έναν υγρότοπο στη Νάξο που έχει χαρακτηρισθεί καταφύγιο άγριας ζωής, και τρεις περιοχές υγροτόπων σε Πάρο-Αντίπαρο που έχουν χαρακτηρισθεί προστατευόμενοι ως μικροί νησιωτικοί υγρότοποι. Σύμφωνα και με τη νομολογία του Συμβουλίου Επικρατείας παρόμοιες περιοχές προστατεύονται απευθείας από το άρθρο 24 του Συντάγματος και από την ειδική νομοθεσία για τους μικρούς νησιωτικούς υγροτόπους και τις περιοχές του δικτύου Natura. Οι σχετικές αποφάσεις των πρόσφατων μνημονιακών κυβερνήσεων συναντούν σφοδρές αντιδράσεις από πολιτικούς, αυτοδιοικητικούς, κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς φορείς. Δεκάδες από αυτούς έχουν κινηθεί ώστε αυτές να ανατραπούν πολιτικά και να ακυρωθούν δικαστικά ως αντισυνταγματικές και παράνομες. ΦΩΤΟ: OIKOSKOPIO.GR

Η πρόσφατη ανάπτυξη του κινήματος των αγορών χωρίς μεσάζοντες, που ξεκίνησε πολύ δυναμικά το 2011 στην Ελλάδα, μπορεί να αποτελέσει την απαρχή μορφών άμεσων αγορών και κύτταρα επανασύστασης μία κοινοτικότητας σε δημοκρατική βάση. Το εξαιρετικά ενδιαφέρον αυτού του κινήματος για την Ελλάδα, ήταν ότι εμφανίστηκε στην περίοδο της οικονομικής κρίσης και προσπάθησε να απαντήσει στις βασικές διατροφικές ανάγκες του κόσμου στηριζόμενο όμως στην εγχώρια παραγωγή. Άρχισαν λοιπόν πολλοί να αναζητούν τι παράγει σήμερα αυτός ο τόπος αλλά και τι παραγωγικές ικανότητες έχει σε περιόδους κρίσης για να θρέψει τον κόσμο και όχι για να εξυπηρετήσει το αγροδιατροφικό λόμπυ και την «ανάπτυξη». Το κίνημα αυτό αναζητεί ντόπιους παραγωγούς και επιθυμεί να βάζει και ποιοτικά χαρακτηριστικά στην παραγωγή. Το κίνημα χωρίς μεσάζοντες μπορεί να θέσει στο επίκεντρο το ουσιαστικό ζήτημα μιας αγροδιατροφικής πολιτικής που επί δεκαετίες απουσιάζει από την χώρα μας. Δηλαδή: ποια παραγωγή, από ποιόν και για τις ανάγκες ποιού. Όπως πριν από χρόνια τα κινήματα της πόλης για τους ελεύθερους χώρους, το πράσινο, την ποιότητα ζωής έθεσαν ως στόχο να πάρουν οι κάτοικοι την πόλη στα χέρια τους, έτσι και σήμερα το κίνημα χωρίς μεσάζοντες θέτει ως στόχο τον επαναπροσδιορισμό της σχέσης με την τροφή και την παραγωγή της. Θέτει, από την δική του σκοπιά, ζητήματα σχετικά με την παραγωγική ανασυγκρότηση ώστε να μπορέσει η χώρα αυτή και ο κόσμος της να βγουν από την κρίση με αξιοπρέπεια και προοπτική. Τα κινήματα πόλης κάνουν ένα ποιοτικό άλμα και καλούνται να αποκτήσουν μία πιο οργανωμένη και μαζική δημοκρατική δομή αλλα/και κυρίως τη πραγματική σύνδεσή τους με την αγροτική παραγωγή. Και βέβαια εδώ μπαίνουν τα ερωτήματα: με ποιους αγρότες, με ποιο τρόπο σε ποιο πλαίσιο. Επίσης με ποιο τρόπο θα υπάρξει σύνδεση με όλη την αλυσίδα παραγωγής τροφίμου. Είναι σχετικά πιο εύκολο με αυτούς που παράγουν άμεσα βρώσιμα προϊόντα π.χ. κηπευτικά και όσπρια. Αλλά τι γίνεται με άλλα προϊόντα που χρειάζονται μεταποίηση. Τι γίνεται με εκείνα τα προϊόντα που δεν χρησιμοποιούνται για τροφή αλλά σχετίζονται με την βιομηχανία, όπως τα κλωστικά. Με ποιο τρόπο θα διασφαλίζεται η ποιότητα. Πως θα γίνεται η μεταφορά. Πως θα μπορούσε διαφορετικές ομάδες στη πόλη να συνδεθούν με μία κοινή ομάδα παραγωγών από διαφορετικά μέρη της Ελλάδας ώστε και η μία πλευρά να εξασφαλίσει όλες τις ανάγκες και η άλλη πλήρη διάθεση. Πως θα διασφαλιστεί η σταθερή και συνεχή παραγωγή. Πως θα μπορούσαν να γίνουν συνέργιες μεταξύ πόλης και υπαίθρου ώστε να υπάρξουν νέες οικονομικές δραστηριότητες. Πως μπορούμε να συνδεθούμε με πολίτες και παραγωγούς άλλων χωρών. Και τελικά πως όλα αυτά θα υλοποιηθούν με ένα τρόπο λειτουργία δημοκρατικό και συνεργατικό. Όλα αυτά τα ερωτήματα δεν μπορούν να απαντηθούν θεωρητικά. Θα απαντηθούν μέσα από τις ανάγκες που διαμορφώνονται στη πράξη. Εκεί η θεωρία και η δράση μπορούν να ενοποιηθούν σε μία διαυγή πράξη. Κάτι τέτοιο απαιτεί τη δημιουργία ενός νέου τρόπου χάραξης πολιτικής που δεν θα είναι ακαδημαϊκού και διαχειριστικού χαρακτήρα αλλά που θα διαμορφωθεί μέσα από τη κινηματική δράση. Απαιτείται λοιπόν επαναπροσέγγιση των ζητημάτων της πόλης και της υπαίθρου με μια άλλη πλέον οπτική, η δημιουργία εκείνων των εργαλείων που θα κάνουν κάτι τέτοιο εφικτό και η δόμηση συνεργατικών σχημάτων προς αυτές τις κατευθύνσεις.

Ο Άγιος Προκόπιος στη Νάξο Οι λίμνες Αγίου Προκοπίου είναι μία από τις περιοχές που πρόσφατα μεταβιβάστηκαν και για την οποία έχει ήδη ξεκινήσει η διαδικασία προκαταρκτικής ενημέρωσης υποψήφιων επενδυτών. Για την περιοχή, συνολικής έκτασης 161.776 τ.μ., προτείνονται χρήσεις όπως ξενοδοχειακό συγκρότημα, εξοχικές κατοικίες, εμπορικές χρήσεις, ενώ θεσπίζεται συντελεστής δόμησης 0,2 δηλ. δηλαδή αποκτά δικαίωμα ανέγερσης κτισμάτων επιφάνειας 32.000 τ.μ. Η συγκεκριμένη περιοχή περιλαμβάνει μια πανέμορφη παραλία, μια ζώνη από αμμόλοφους ενώ περιβάλλεται από λίμνες και σπάνια θαμνώδη βλάστηση. Είναι μια παράκτια λιμνοθάλασσα στην οποία καταγράφεται σημαντική παρουσία μεταναστευτικών πουλιών. Βρίσκεται εντός των ορίων της περιοχής του Δικτύου Natura 2000 “Κεντρική και Νότια Νάξος” (GR4220014) ως Ειδική Ζώνη Διατήρησης και Οικότοπος προτεραιότητας. Οι φορείς της περιοχής καταγγέλλουν ότι αν χτιστεί το τεράστιο ξενοδοχείο των 32.000 μ2 θα καταστρέψει το τοπίο στην παράκτια περιοχή, δεκάδες υπάρχοντα παραλίμνια ξενοδοχεία θα υποβαθμιστούν χάνοντας τη θέα τους, χωρίς να μπορούν να ανταγωνιστούν το “all inclusive” μεγαθήριο το οποίο θα έχει το αποκλειστικό δικαίωμα χρήσης σε όλη την πλαζ, λόγω της πρόσοψης ενός περίπου χιλιομέτρου. Για να ακυρωθεί η μεταβίβαση στο ΤΑΙΠΕΔ και το ξεπούλημα της περιοχής , στις 5 Σεπτεμβρίου, είκοσι δυο κάτοικοι και επιχειρηματίες της Νάξου, της Πάρου και της Αντιπάρου υπέβαλαν στο Συμβούλιο Επικρατείας αίτηση ακυρώσεως των σχετικών αποφάσεων. Οι κάτοικοι της περιοχής, με την υποστήριξη του ΣΥΡΙΖΑ και των Οικολόγων Πράσινων που ανέδειξαν το θέμα στη Βουλή και το Ευρωκοινοβούλιο, επικαλούνται ότι, με την επικείμενη αξιοποίηση των εκτάσεων, παραβιάζεται η αρχής της αειφόρου ανάπτυξης καθώς δεν έχει ληφθεί μέριμνα για τις περιβαλλοντικές και κοινωνικές παραμέτρους της μεταβίβασης δημόσιας περιουσίας σε μια Ανώνυμη Εταιρεία, αλλά και η οδηγία για την εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων σχεδίων, καθώς δεν έχει εκπονηθεί προηγούμενη Στρατηγική Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων. Και βεβαίως, δεν έχει προηγηθεί η απαραίτητη διαβούλευση με το ενδιαφερόμενο κοινό και τους αρμόδιους φορείς και δεν έχει χορηγηθεί η σχετική πληροφόρηση, κατά παράβαση των κείμενων διατάξεων… Είναι πλέον φανερό: οι πολίτες και οι φορείς καταλαβαίνουν ότι τα όποια έσοδα από την «αξιοποίηση» δημόσιων ακινήτων θα πάνε στην μαύρη τρύπα του χρέους ενώ οι όποιες επενδύσεις γίνουν, θα πραγματοποιηθούν κάτω από “ειδικά” καθεστώτα σχέσεων εργασίας και περιβαλλοντικών στάνταρ. Οι παρούσες και μελλοντικές γενιές θα μείνουν φτωχότερες, αποστερημένες από συλλογικά αγαθά και πόρους για την εναλλακτική ανάπτυξή τους. “Ο/τ”



O

10

ικοτριβές

Σεπτέμβριος 2013 - τ. 7

ΔΥΝΑΜΙΚΗ και ΦΟΒΟΙ

για την ανάπτυξη του τουρισμού της υπαίθρου Απόσπασμα από ομιλία στο 1ο Φεστιβάλ της Οικολογικής Κίνησης Μιραμβέλλου με θέμα ‘’Περιβάλλον – Κρίση – Ανάπτυξη’’

Είναι όντως ο τουρισμός βασικός πυλώνας της ελληνικής οικονομίας και ανάπτυξης; Ενώ όλοι θεωρούμε αυτονόητη τη συμβολή του τουριστικού προϊόντος στην εθνική οικονομία, ένα βασικό ερώτημα είναι το ποιος τελικά κερδίζει, από αυτές τις παγκοσμιοποιημένες πια οικονομικές δραστηριότητες. Δεν μπορούμε παρά να συμφωνήσουμε με το ότι: 1. Δεν υπάρχει χώρα που να γνωρίζει με ακρίβεια το καθαρό κέρδος από το διεθνή τουρισμό στο έδαφος της.

2. Το μερίδιο της τοπικής οικονομίας από τα συνολικά έσοδα μπορεί να περιοριστεί σε πολύ μικρό ποσοστό όταν για παράδειγμα οι τουρίστες μετακινούνται με πτήσεις ξένων συμφερόντων, όταν διαμένουν σε ξενοδοχεία ιδιοκτησίας διεθνών επιχειρηματικών αλυσίδων, όταν στον τόπο διακοπών επιλέγουν τις υπηρεσίες πρακτορείων που είναι εξαρτημένα από διεθνείς τουριστικούς πράκτορες που τους πούλησαν το αρχικό πακέτο διακοπών. Είναι ο μαζικός τουρισμός o εχθρός της ήπιας τουριστικής ανάπτυξης; Όποιος με ευκολία απαντήσει ναι, παραβλέπει ότι μέσω του μαζικού τουρισμού και του πακέτου υπηρεσιών του, δίνεται σε ανθρώπους χαμηλών εισοδημάτων η δυνατότητα ενός ταξιδιού, που συχνά αποτελεί όνειρο ζωής. Δεν είναι λοιπόν το πλήθος που επιθυμεί να ταξιδέψει ο εχθρός, αλλά το κυνήγι του εύκολου και γρήγορου κέρδους των τουριστικών ομίλων, που έχοντας ελέγξει και οργανώσει την επιθυμία, έχουν εγκλωβίσει το μεγάλο μέρος ταξιδιωτών στους ιδιοτελής σχεδιασμούς τους.

ποδα όμως αυτού που γνωρίζουμε σήμερα. Τότε αφορούσε σε ταξιδιωτικό κοινό υψηλών εισοδημάτων, που αναζητούσε ασφαλείς «εναλλακτικές» ταξιδιωτικές προτάσεις που η εταιρεία πρόσφερε σε διάφορους προορισμούς, ακόμη και στη χώρα μας, με υψηλό αντίτιμο. Με τις αγορές να έχουν ανακαλύψει ήδη ότι μπορούν να έχουν μεγάλα κέρδη από τη μαζικοποίηση του τουρισμού, προφανώς και ότι αποτελούσε προνόμιο λίγων έπρεπε να διαμορφωθεί σε πρόταση για πολλούς. Η πρόθεση των αγορών παραμένει ο έλεγχος της αγοράς με εμπλουτισμό και αναβάθμιση του «all inclusive πακέτο τους» με στόχο την προσέλκυση και των υψηλότερων εισοδημάτων. Ο άλλος, ο δρόμος των ήπιων μορφών τουρισμού υπαίθρου, θα μπορούσε να αποτελέσει τη συνεργατική μορφή «all inclusive πακέτου», δεδομένου ότι συνδέεται στενά και αμφίδρομα με την οικονομική και κοινωνική ζωή της υπαίθρου, αντανακλά τις επιθυμίες του καθενός τόσο να δραστηριοποιείται όσο και να χαίρεται ζώντας στην περιοχή, να αφομοιώνει νέες κουλτούρες και να επωφελείται είτε ως επιχειρηματίας είτε ως επισκέπτης από διάφορες δραστηριότητες. Και οι δραστηριότητες αυτές, αφορούν και σε επιχειρήσεις μεταποίησης, πρατήρια πώλησης, οργάνωσης υπαίθριων δραστηριοτήτων, επισκέψιμα αγροκτήματα και οινοποιία αλλά και χώρους αποτύπωσης και διάδοσης της πολιτιστικής κληρονομιάς, μονάδες που παρέχουν γνωριμία με στοιχεία του τόπου, μέσω της εκπαιδευτικής συμμετοχής στην καλλιέργεια, παραγωγή και κατανάλωση.

Είναι το all inclusive πακέτο ο εχθρός του ήπιου τουρισμού, των τοπικών αγορών και προϊόντων; Όχι κατ’ ανάγκη και όχι από μόνο του. Δεκαετίες πίσω, την υπηρεσία «all inclusive» και τα βραχιολάκια εγκαινίασε στην τουριστική αγορά η αλυσίδα Club Méditerranée, στον αντί-

Είναι ο τουρισμός της υπαίθρου ή αγροτουρισμός η απάντηση στο φαινόμενο της μονοκαλλιέργειας του προϊόντος «ήλιος και θάλασσα»; Η διάχυση της επισκεψιμότητας αντί της συγκέντρωσης στα παράλια είναι σίγουρα το επιθυμητό. Αλλά επειδή το ρολόι δεν γυρίζει πίσω

θα πρέπει μάλλον αρχικά να ειπωθεί ένα αποφασιστικό ως εδώ και μη παρέκει. Να δεχτούμε ότι όλοι οι υφιστάμενοι προορισμοί και μορφές τουρισμού είναι βιώσιμοι εφόσον υπάρξει εξορθολογισμός και ορθή διαχείριση των πόρων, και να προχωρήσουμε αναγνωρίζοντας ότι δεν υπάρχει αυτόματος μηχανισμός που να καταργεί το κακό και να εγκαθιστά το θεμιτό. Αλλά και ότι τίποτα δεν εξασφαλίζει ότι δεν θα δημιουργήσουμε μικρές Χερσονήσους σε όλη την ενδοχώρα, αν συνεχίσουμε να βαδίζουμε σε αχαρτογράφητα νερά χωρίς κανόνες και θεσμικό πλαίσιο. Και που πάλι δεν θα πρέπει να περιοριστούν στον ορισμό, αδειοδότηση και λειτουργία των επιχειρήσεων, αλλά να αφορούν σε σύνολο κανόνων και σε ευρύτερες πολιτικές στήριξης τους. Σήμερα έχουμε μπροστά μας ένα χάος που χρειάζεται νοικοκύρεμα τόσο όσον αφορά σε αδειοδοτήσεις, αυθαίρετες χωροθετήσεις, επιδοτήσεις, κατάρτιση, ελεγκτικούς μηχανισμούς. Ειδικά όσον αφορά στον τουρισμό της υπαίθρου υπάρχουν σημαντικά ερωτήματα που δεν έχουν απαντηθεί και αφορούν το σε ποια γη, με ποιο τρόπο, σε τι μέγεθος, από ποιους στήνεται και πως ελέγχεται ένα νέο (τουριστικό) προϊόν. Σήμερα στο κομμάτι του τουρισμού της υπαίθρου συναντάμε ομοειδείς επιχειρήσεις διαφορετικών λειτουργικών μορφών, που υπόκεινται σε διαφορετικό ασφαλιστικό και φορολογικό καθεστώς, υπάγονται σε διαφορετικά επιμελητήρια. Έχουμε επιδοτήσεις που δόθηκαν για στήριξη της υπαίθρου και της αγροτικής οικονομίας και έγιναν προίκες, ή μονάδες που δύσκολα μπορούν να ενταχθούν στην κατηγορία του τουρισμού της υπαίθρου, ακριβώς επειδή δεν υπήρξε καμία προδιαγραφή. Χωρίς στόχευση και πλαίσιο, αλλά και χωρίς εκπαίδευση και κατάρτιση βάλαμε τους αγρότες να γίνουν «ξενοδόχοι» και επαγγελματίες να αναλάβουν τη μεταποίηση και τυποποίηση των αγροτικών προϊόντων. Συνολικά διαφορετική θέωρηση. Ποιο ακριβώς είναι το οπλοστάσιο της φρέσκιας πρότασης του τουρισμού της υπαίθρου απέναντι στις διαθέσεις της αγοράς και μιας δεδομένης επιχειρηματικής νοοτροπίας που αντιλαμβάνεται ότι από τα μεγάλα μεγέθη και τη μαζικότητα ευνοείται ο στόχος για συσσώρευση του πλούτου και μεγιστοποίηση του κέρδους; Χωρίς συνολικά διαφορετική θεώρηση, σαφές θεσμικό πλαίσιο προδιαγραφές και κανόνες. Κανένα! Ιδιαίτερα σήμερα που επικρατεί το σύνδρομο των «μεγάλων» και «στρατηγικών επενδύσεων» που θα μας βγάλουν από την κρίση. [...] Το νέο χωροταξικό του τουρισμού (στα

χνάρια όλων των προηγούμενων από την εποχή του Σουφλιά) βαφτίζει το κρέας ψάρι, και οι τεράστιες σύνθετες τουριστικές επενδύσεις, ακριβώς λόγω της ανυπαρξίας θεσμικού πλαισίου για τον τουρισμό της υπαίθρου που πέντε χρόνια τώρα κυκλοφορεί στα συρτάρια των υπουργείων, συναντά πλήρως τις διαθέσεις των αγορών και αυθαίρετα τις εντάσσει στις μορφές «ποιοτικού» και «εναλλακτικού» τουρισμού, προδιαγράφοντας ήδη ένα δυσοίωνο μέλλον και για την ύπαιθρο και τις όποιες προοπτικές ανάπτυξης «ήπιων» μορφών τουρισμού. Αλλά και οι επαγγελματίες που ήδη δραστηριοποιούνται στο κομμάτι του τουρισμού της υπαίθρου, δεν έχουν ομονοήσει ως τα σήμερα για το πού και πώς χωροθετούνται οι μονάδες του τουρισμού της υπαίθρου, ούτε για το μέγεθος που αυτές θα πρέπει να έχουν. Αλλά ούτε έχουν εντάξει στον προβληματισμό τους παράγοντες που συνδέουν τη δραστηριότητα αυτή με τη φέρουσα ικανότητα των περιοχών- τον πληθυσμό, τις υφιστάμενες παραγωγικές δραστηριότητες και το βαθμό συγκέντρωσης συναφών επιχειρήσεων στο ίδιο γεωγραφικό σημείο. Η συγκέντρωση υπερβάλλοντος αριθμού ομοειδών μικρών μονάδων στο ίδιο γεωγραφικό σημείο, παράγει τα ίδια αποτελέσματα με μία σύνθετη μεγάλη. Οι αγορές βλέποντας ότι το μοντέλο «ήλιος και θάλασσα» φθίνει και ότι χάνουν έσοδα από την κατάσταση όπως εξελίσσεται σε ανταγωνιστικούς μας προορισμούς, δεν θα αποχωρήσουν από την υπόθεση ελέγχου του τουριστικού εσόδου και θα προσπαθήσουν να ελέγξουν την κάθε εναλλακτική πρόταση. Υπάρχει ελπίδα αντίστασης; Αλλοίμονο αν δεν απαντήσουμε καταφατικά. Αφού αποδεχτούμε το γεγονός ότι οι αγορές έχουν κυριαρχήσει στον ορισμό της ανάπτυξης σε κάθε παραγωγική δραστηριότητα, οφείλουμε να αντεπιτεθούμε με την πεποίθηση ότι οι κοινωνίες μπορούν να έχουν τον τελικό λόγο. Ξεκινώντας ακριβώς από το να συζητάμε, να καταθέτουμε και να επιβάλλουμε προτάσεις –όχι μικροπολιτικά, συντεχνιακά ή συμφεροντολογικά– για θέσπιση κανόνων και προϋποθέσεων που, όπως περιγράφεται και στον Παγκόσμιο Κώδικα Ηθικών Αρχών για τον Τουρισμό, θα προασπίζουν το φυσικό περιβάλλον, µε σκοπό την επίτευξη μίας συνεχούς, ισόρροπης, αειφόρου και βιώσιμης οικονομικής ανάπτυξης που θα αποβλέπει στην ικανοποίηση µε δίκαιο τρόπο των αναγκών και των δραστηριοτήτων της παρούσας και των μελλοντικών γενεών. ΣΥΛΛΑ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΥ μέλος Ένωσης Αγροτουρισμού Κρήτης

O

11

ικοτριβές

Σεπτέμβριος 2013 - τ. 7

ΓΚΟΛΦ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ: παιχνίδι με τις λέξεις στο γρασίδι Ο τουρισμός μας είναι, λέει, η ατμομηχανή της οικονομίας, η «βαριά βιομηχανία» μας. Και σε αυτόν πρέπει να επενδύουμε. «Με κάθε κόστος;», θα αναρωτηθεί κανείς. Η απάντηση των υπέρμαχων είναι έμμεση: «θέλουμε θέσεις εργασίας, ανάπτυξη», κ.λπ. κ.λπ. Με κάθε κόστος λοιπόν. Τα θέρετρα γκολφ έχουν προπαγανδιστεί σε αυτή τη βάση ως η μεγάλη στροφή στην τουριστική πολιτική της Ελλάδας που θα φέρει ανάπτυξη, θέσεις εργασίας και όλα τα συναφή, αλλά επιπρόσθετα θα σημάνει και μια ριζική στροφή μοντέλου στον τουρισμό μας: τέρμα ο μαζικός τουρισμός των επισκεπτών που συρρέουν στην Ελλάδα τους καλοκαιρινούς μήνες για να απολαύσουν θάλασσα και ήλιο και μένουν σε φτηνά καταλύματα των νησιών μας. Τα θέρετρα γκολφ υπόσχονται φραγκάτους επισκέπτες με διάθεση να ξοδέψουν και να καταναλώσουν αφήνοντας σε μας τα ωραία τους ευρώ αφειδώς και, επιπλέον, επισκέπτες που θα έρχονται στην Ελλάδα για τουρισμό όλο το χρόνο. Έτσι. η τουριστική σαιζόν θα διευρυνθεί με τέτοιο τρόπο ώστε θα μπορούμε να μιλάμε για εξάμηνη τουριστική περίοδο, ή ακόμη και δωδεκάμηνη. Χώρια που, όπως συχνά τονίζεται, πρόκειται για οικολογική πρόταση, «πράσινη στροφή» στον τουρισμό – εκ του χρώματος του γκαζόν να υποθέσουμε; Στην Ελλάδα είμαστε πάντως καλά εκπαιδευμένοι. Πίσω από τα μεγάλα και ωραία λόγια περιμένουμε να βγει πάνω απ’ τα κεφάλια μας ο δράκος και η μόνη έκπληξη είναι αν θα πετά φωτιές ή όχι. Η περίπτωση της τουριστικής αναγέννησης που υπόσχεται η τουριστική βιομηχανία δεν αποτελεί εξαίρεση. Στο βιβλίο «Ταξίδι στη Σαμοθράκη: ένα πολιτικό ημερολόγιο» (αυτοέκδοση, Αθήνα: 2009) αλλά και στο ντοκιμαντέρ «Golfland?» (ελεύθερα αναρτημένο στο www.golfland.gr) όλα αυτά τα ερωτήματα βρίσκουν την απάντησή τους με τρόπο τεκμηριωμένο. Εκεί μπορεί να βρει κανείς πλήρη στοιχεία για το ότι ο τουρισμός αυτός δεν έχει φέρει αύξηση των τουριστών στις περιοχές όπου υπάρχουν γήπεδα γκολφ με τουριστικές εγκαταστάσεις. Η απάντηση των υποστηρικτών τους σε αυτό είναι πως «Δεν αρκεί ένα γήπεδο γκολφ, πρέπει να γίνουν 2-3 γήπεδα γκολφ σε μια περιοχή για να γίνει golf-destination (προορισμός), αλλιώς οι τουριστικοί πράκτορες που ελέγχουν τον τουρισμό δεν την προτείνουν στους παίκτες». Αυτή η απάντηση μας θυμίζει λίγο πολύ την υπεράσπιση της ελεύθερης

αγοράς από τους νεοφιλελεύθερους: «Δεν είναι δυσλειτουργική η ελεύθερη αγορά για τους πολίτες, απλώς δεν είναι τελείως ελεύθερη ακόμη»! Η ίδια απάντηση λίγο πολύ δίνεται και για τις ενστάσεις σχετικά με την αύξηση της τουριστικής περιόδου, που δεν έχει φυσικά παρατηρηθεί σε καμία περιοχή της Ελλάδας. Για την περιβαλλοντική υποβάθμιση, την επιβολή «μονοκαλλιέργειας» και την παράλογη χρήση νερού η απάντηση και πάλι είναι πώς, «Ό,τι και να κάνεις έχει κόστος, εμείς προσφέρουμε ένα όμορφο φροντισμένο περιβάλλον και θέσεις εργασίας»! Και φυσικά, για το αποδεδειγμένο με στοιχεία από την Ισπανία, που ακολούθησε αυτό το μοντέλο τουρισμού ήδη από τη δεκαετία του ‘70, γεγονός ότι ούτε η ανεργία μειώθηκε ούτε η χώρα αναπτύχθηκε, τσιμουδιά. Υπάρχει όμως και κάτι ακόμη για το οποίο τηρείται σιγή ιχθύος. Και δεν είναι άλλο από το γεγονός πως τα θέρετρα γκολφ δεν αποτελούν τουριστικές μονάδες στην πραγματικότητα – εξ ου και δεν επιφέρουν τα ευεργετήματα που υπόσχονται στον τουρισμό. Τα θέρετρα γκολφ είναι real-estate επιχειρήσεις που χρησιμοποιούν τα ευεργετήματα του ελληνικού νόμου για να χτίσουν πολυτελείς κατοικίες προς πώληση με ελάχιστα χρήματα και σε περιοχές που διαφορετικά δεν θα μπορούσαν να πλησιάσουν. Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση του Costa Navarino στην Πύλο, του εφοπλιστή Κωνσταντακόπουλου. Χρησιμοποιώντας τα ευεργετήματα του φωτογραφικού

νόμου 2545/1997 για τις ΠΟΤΑ (Περιοχές Ολοκληρωμένης Τουριστικής Ανάπτυξης) και με τους γερανούς της εταιρείας Άκτωρ κατασκευάστηκε στην Πύλο το πρώτο μεγάλο θέρετρο γκολφ σε έκταση 1.500 στρεμμάτων δίπλα σε περιοχή Natura που πήρε τόσο από εκκαθαρίσεις πτωχευμένης εταιρείας όσο και με αναγκαστικές απαλλοτριώσεις. Σε μια περιοχή πλούσια σε αρχαία, όπου ωοτοκεί η καρέττα-καρέττα και ζει ο μοναδικός ευρωπαϊκός πληθυσμός αφρικανικού χαμαιλέοντα, η «επένδυσή» του πραγματοποιήθηκε με χρηματοδότηση 4555% απορροφώντας το 40% του Περιφερειακού Επιχειρησιακού Προγράμματος Πελοποννήσου. Και για την... οικολογική πιστοποίηση, η εταιρεία συνεργάστηκε με την Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία, η οποία πήρε επιχορήγηση από τον εφοπλιστή 120.000 ευρώ για δύο χρόνια. Και όλα αυτά για την οικοδόμηση 100.000 τ.μ. σε ξενοδοχεία και εξοχικές κατοικίες. Η εξοχική κατοικία είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη τα τελευταία χρόνια καθώς απευθύνεται κυρίως σε βορειοευρωπαίους συνταξιούχους που επιζητούν καλό κλίμα για να περνούν μερικούς μήνες του ελεύθερου χρόνου τους. Κατά γενική ομολογία, είτε πρόκειται για γκόλφερ είτε όχι, οι ιδιοκτήτες –πλέον– των σπιτιών αυτών έχουν την τάση να μένουν μέσα και να καταναλώνουν φειδωλά, όπως και στα σπίτια τους. Για τους ευκατάστατους τουρίστες των ξενοδοχείων, οι ανέσεις και η πολυτέλεια των εγκαταστάσεων αυτών αφήνει λίγο χώρο για

εξορμήσεις στην ευρύτερη περιοχή που θα ωφελούσαν τους ντόπιους. Άλλωστε, μέσα στους χώρους των εγκαταστάσεων αυτών προβλέπεται εκ του νόμου να υπάρχουν υποδομές για περιπάτους, μπάνια στη θάλασσα, θαλασσοθεραπεία και Spa, ιππασία κ.λπ. Ακόμα και τυχόν έσοδα από τα εισιτήρια ή τις προπληρωμένες διακοπές δεν φτάνουν στη χώρα υποδοχής μιας και αυτά κλείνονται σε «πακέτα» και προπληρώνονται στους τουριστικούς πράκτορες του εξωτερικού. Αυτό που σίγουρα παρατηρεί κανείς στις περιοχές πέριξ των θερέτρων γκολφ να αναπτύσσεται είναι η κτηματαγορά. Το γήπεδο γκολφ προσφέρει σε αυτή την κτηματαγορά μεγάλα οφέλη. Καταρχάς, βοηθά να μετονομαστεί σε τουριστική η εξοχική κατοικία, με τα οφέλη που αναπτύξαμε ήδη. Επιπλέον, η αξία των σπιτιών πλησίον του γκολφ έχουν μεγαλύτερη αξία πώλησης καθώς θεωρούνται αναβαθμισμένα λόγω της «κυριλέ» θέας. Τέλος, επειδή το γκολφ δικαιολογεί εγκαταστάσεις πολλών στρεμμάτων (ο νόμος για τις ΠΟΤΑ αναφέρει 800 στρέμματα κατ’ ελάχιστον), μια τέτοια σκοπούμενη «επένδυση» τελικώς οδηγεί στην οικειοποίηση μεγάλων εκτάσεων γης. Και η γη, ας μην το ξεχνάμε, είναι ο βασικότερος συντελεστής παραγωγής, ένα σταθερό κεφάλαιο και αξία. Αυτή είναι που, εν τέλει, επιδιώκουν να αποκτήσουν όσο πιο φθηνά γίνεται οι επενδυτές. Ως τουριστικό κεφάλαιο, η γη τους δίνεται φθηνά μέσω παραχωρήσεων είτε δημόσιας είτε μοναστηριακής περιουσίας. Και σε εκτάσεις που υπερβαίνουν κατά πολύ τις σκοπούμενες εγκαταστάσεις: το παράδειγμα της Μονής Τοπλού στο ανατολικό άκρο της Κρήτης, όπου το μοναστήρι παραχώρησε για «αξιοποίηση» 26.000 στρέμματα γης με κατοικίες και γήπεδα γκολφ, σε μια περιοχή που είναι στην κόκκινη ζώνη κινδύνου για ερημοποίηση, είναι χαρακτηριστικό. Ας κλείσουμε αναφέροντας μόνο ότι η προτεραιότητα και οι διευκολύνσεις των επενδύσεων αυτών αναφέρονται ρητώς στον εφαρμοστικό νόμο των μνημονίων που έχει υπογράψει η χώρα μας. Και το realestate βαφτίζεται τουριστική ανάπτυξη σε ένα ακόμη παιχνίδι με τις λέξεις του πολιτικού σουρεαλισμού που βιώνουμε. ΝΕΛΛΗ ΨΑΡΡΟΥ συγγραφέας, ερευνήτρια www.nellypsarrou.com



O

12

ικοτριβές

Σεπτέμβριος 2013 - τ. 7

ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ

Αθήνα, 10–12 Οκτωβρίου 2013

ΑνισορροπΙες ισχΥος

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ

Εναλλακτικές στρατηγικές για τον ενεργειακό τομέα

Πέμπτη, 10 Οκτωβρίου 18:30–20:30 Δημόσια εκδήλωση: Ενεργειακή μεγέθυνση και ύφεση: πολιτικές στην κρίση για τον τομέα της ενέργειας

στην Ελλάδα και το ευρωπαϊκό και παγκόσμιο πλαίσιο Διοργάνωση: Ίδρυμα Ρόζα Λούξεμπουργκ, Γραφείο Βρυξελλών και Παράρτημα Ελλάδας Ένα πολύ ενδιαφέρον διεθνές συνέδριο διοργανώνει το ίδρυμα Ρόζα Λούξεμπουργκ στην Αθήνα, στις 10, 11 και 12 Οκτωβρίου. Στόχος του συνεδρίου είναι η ανάλυση πτυχών του σημερινού ενεργειακού μοντέλου τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς και κυρίως η επεξεργασία εναλλακτικών στρατηγικών και πολιτικών πρακτικών για αυτό. Εναλλακτικές στρατηγικές που θέτοντας διαφορετικές προτεραιότητες, θα αμφισβητούν τη θέση της αγοράς ως τον απόλυτο ρυθμιστή των ενεργειακών συστημάτων και των μεταβολών τους. Όπως σημειώνουν εξάλλου οι διοργανωτές στο επίσημο πρόγραμμα του συνεδρίου: «Το σημερινό μοντέλο παραγωγής, διανομής και κατανάλωσης ενέργειας οδηγεί σε αδιέξοδο. Η εξάντληση των πόρων λόγω του τρόπου εκμετάλλευσής τους καθώς και οι επιπτώσεις που δημιουργεί στο περιβάλλον το τωρινό ενεργειακό μοντέλο, προκαλούν σημαντικές συγκρούσεις στην κοινωνία, μεταξύ κινημάτων, κράτους και οικονομικών συμφερόντων». Το συνέδριο θα επεξεργαστεί θέσεις για το ενεργειακό μοντέλο ξεκινώντας από την ελληνική πραγματικότητα καθώς τόσο η απελευθέρωση της αγοράς ενέργειας τα προηγούμενα χρόνια όσο και οι παρεμβάσεις της τρόικας οδηγούν σε νέες αντιπαραθέσεις και συγκρούσεις. Παράλληλα όμως θα ληφθεί υπόψη το γενικότερο πλαίσιο στο οποίο θα επιδιωχθεί η οποιαδήποτε διαφορετική ενεργειακή πολιτική, και αυτό είναι το ευρωπαϊκό – διεθνές, ένα πλαίσιο που επίσης θέτει περιορισμούς, δημιουργεί συγκρούσεις, αλλά εμπεριέχει και δυνατότητες για μια εναλλακτική πολιτική. Έννοιες όπως η ενεργειακή δημοκρατία, κοινωνικο-οικολογικός μετασχηματισμος, τοπικά περιβαλλοντικά κινήματα, εναλλακτικές μορφές και σχέσεις ανάπτυξης, ενεργειακή φτώχεια, συμμετοχικός σχεδιασμός κ.α. θα αποτελέσουν τα κύρια αντικείμενα προβληματισμού

του συνεδρίου. Οι δε θεματικές του περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων: • Ανάλυση ενεργειακών πολιτικών σε περίοδο κρίσης • Εναλλακτικές στρατηγικές πέρα από το πλαίσιο της αγοράς • Ρυθμιστικά συστήματα για τις ΑΠΕ σε ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο • Νέος εξορυκτισμός, πετρελαϊκή παραγωγή και πετρελαϊκή εξάρτηση • Προτάσεις για κοινωνικο-οικολογικό μετασχηματισμό των λιγνιτικών περιοχών και προσεγγίσεις για ένα μετα-πετρελαικό μέλλον • Ενεργειακή δημοκρατία και τοπικός ενεργειακός σχεδιασμός • Αντιμετώπιση της ενεργειακής φτώχεια; • Ο ρόλος των συνδικάτων στον ενεργειακό μετασχηματισμό • Δικτύωση τοπικών κινημάτων και αγώνων για την ενέργεια Οι παρεμβάσεις στο συνέδριο θα γίνουν από φορείς και άτομα που συμμετέχουν στη σύγχρονη ενεργειακή πραγματικότητα και θα προέρχονται από τον ακαδημαικό ερευνητικό τομέα, την κεντρική πολιτική σκηνή, την τοπική αυτοδιοίκηση, τα συνδικάτα του χώρου της ενέργειας και τα τοπικά περιβαλλοντικά κινήματα. Ενδεικτικά αναφέρουμε ακαδημαικούς και ερευνητές από το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, το ΕΚΠΑ και το Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, βουλευτές του ΣΥΡΙΖΑ και μέλη των τομέων Ενέργειας και Περιβάλλοντος του κόμματος, στελέχη του Κέντρου Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΚΑΠΕ), ο πρώην αντιπρόεδρος της ΔΕΗ καθηγητής Νίκος Χατζηαργυρίου, μέλη περιβαλλοντικών οργανώσεων όπως οι Φίλοι της Φύσης Ελλάδας και διεθνών δικτυώσεων όπως η Global Power Shift, ακτιβιστές και ακτιβίστριες από τοπικές συλλογικότητες όπως το Βορειο Αιγαίο SOS-Πολίτες και Ανεμογεννήτριες αλλά και κινήματα των Κυκλάδων και της Κρήτης, συνδικαλιστές της ΔΕΗ και μέλη της τοπικής αυτοδιοίκησης σε κομβικές περιοχές για τον ενεργειακό χάρτη της χώρας όπως η Δυτική Μακεδονία. Παράλληλα, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η λίστα των ομιλητών από το εξωτερικό καθώς καλύπτεται ένα πολύ

μεγάλο φάσμα θεματικών για την ενέργεια και περιοχών κυρίως από την Ευρώπη μέχρι τη Λατινική Αμερική. Από την Ευρώπη θα συμμετέχουν άτομα από Γερμανία, Ολλανδία, Βέλγιο, Ιταλία, Η.Β., Βουλγαρία, Ρουμανία, Τουρκία, Πορτογαλία και Ισπανία. Το ερευνητικό τμήμα του ιδρύματος Ροζα Λούξεμπουργκ, οι Ecologistas en Accion και Somenergia (Ισπανία), η αντιλιγνιτική καμπάνια της Τουρκίας, η Climate Allianz αλλά και το Die Linke της Γερμανίας, η καμπάνια «Ένα εκατομμύριο κλιματικές θέσεις εργασίας» και η πρωτοβουλία «No Dash for Gas» του Ηνωμένου Βασιλείου είναι μερικοί από τους φορείς και τα περιβαλλοντικά κινήματα που θα λάβουν μέρος. Βαρύνοντα ρόλο έχουν τέλος οι συμμετοχές από τη Λατινική Αμερική, δηλαδή η Ivonne Yanez από το Εκουαδόρ και το «Oil Watch» και ο Edgardo Lander από τη Βενεζουέλα που είναι μέλος της κεντρικής συντονιστικής επιτροπής του «Hemispheric Council of the Social Forum of the Americas» αλλά και του Daniel Chavez από το Transnational Institute (TNI). Οι παρεμβάσεις τους και η ενημέρωση τους για τις επεξεργασίες τόσο για την ενέργεια γενικά όσο και για το πετρέλαιο και το «νέο εξορυκτισμό» της Λατινικής Αμερικής ειδικά, θα αποτελέσουν τη βάση ενός ευρύτερου προβληματισμού για την αποανάπτυξη ή εναλλακτικά μοντέλα ανάπτυξης. Το συνέδριο του Ρόζα Λουξεμπουργκ αν μη τι άλλο, θέτει τη συζήτηση για την ενέργεια στη σωστή της βάση. Πριν τις απαντήσεις, πρέπει να θέσουμε τα σωστά ερωτήματα, πάνω στα οποία θα στηθούν οι απαραίτητες κοινωνικές συμμαχίες και θα στοιχειοθετηθούν συγκεκριμένα παραδείγματα που μπορούν να αποτελέσουν τον πυρήνα μιας διαφορετικής στρατηγικής. Το συνέδριο είναι ανοικτό στο κοινό, οπότε η συμμετοχή όσων ενδιαφέρονται για τις συγκεκριμένες επεξεργασίες στον ενεργειακό τομέα θα ήταν πολύ σημαντική και βοηθητική.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΛΕΓΡΑΚΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΑΡΓΑΡΗΣ

Παρασκευή, 11 Οκτωβρίου 09:30 – 11:00 Ολομέλεια: Ενεργειακές στρατηγικές στο πλαίσιο της πολλαπλής κρίσης οικονομίας και περιβάλλοντος 11:30 – 13:30 Ομάδα συζήτησης Α: Ρυθμιστικά συστήματα για τις ΑΠΕ – Από το ευρωπαϊκό στο εθνικό επίπεδο Ομάδα συζήτησης Β: Τόποι που «καίνε»: Κοινωνικο-οικολογικός μετασχηματισμός των λιγνιτικών περιοχών 14:30 – 16:30 Ομάδα συζήτησης A: Το ενεργειακό χάσμα – Πώς αντιμετωπίζουμε την αυξανόμενη ενεργειακή φτώχεια; Ομάδα συζήτησης Β: Αντικρουόμενα συμφέροντα; – Συνδικάτα και ενεργειακός μετασχηματισμός 17:00 – 18:30 Ολομέλεια: Συγκρούσεις και αγώνες στον ενεργειακό τομέα: Το ζήτημα της δημοκρατίας

Σάββατο, 12 Οκτωβρίου 10:00 – 11:30 Ολομέλεια: Νέος εξορυκτισμός, πετρελαϊκή παραγωγή και πετρελαϊκή εξάρτηση 12:00 – 14:00 Ομάδα συζήτησης Α: Προσεγγίσεις σε ένα μέλλον μετά το πετρέλαιο Ομάδα συζήτησης B: Ενεργειακή δημοκρατία και τοπικός ενεργειακός σχεδιασμός – Μέρος 1ο 15:00 – 17:00 Ομάδα συζήτησης A: Δικτύωση τοπικών κινημάτων και αγώνων για την ενέργεια Ομάδα συζήτησης B: Ενεργειακή δημοκρατία και τοπικός ενεργειακός σχεδιασμός – Μέρος 2ο 17:30 – 18:45 Συζήτηση-στρογγυλό τραπέζι: Πώς συνεχίζουμε; Εκτιμήσεις από το συνέδριο και οι προοπτικές των εναλλακτικών ενεργειακών πολιτικών

ειδικό αφιέρωμα

Ευθύμης Παπαδημητρίου 1940-2012 Σκεπτόμενη το οικολογικό σύνθημα του Ευθύμη «Σκέψου οικουμενικά - Δράσε τοπικά» και ακολουθώντας το πιστεύω του, ότι «ένας άλλος, καλύτερος κόσμος είναι εφικτός» θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους τους συντελεστές αυτού του αφιερώματος στον Ευθύμη Παπαδημητρίου. Κατανοώ ότι δεν είναι διόλου εύκολο, σε μια τόσο νωπή και πρόσφατη απώλεια, άνθρωποι που έζησαν, συναντήθηκαν, συνεργάστηκαν ή αγωνίστηκαν μαζί του, να εκφράσουν τα συναισθήματά τους για αυτόν. Άνθρωποι που τους συνδέουν μαζί του χρόνια κοινής προσωπικής, επαγγελματικής ή πολιτικής πορείας, να συνοψίσουν σε λίγες σελίδες ή γραμμές το τι σήμαινε για εκείνους ο Ευθύμης. Σε μένα ακόμη περισσότερο.... Φίλοι, που υπογράμμισαν τη γενναιότητα και την αξιοπρέπειά του απέναντι στο θάνατο, που μίλησαν για την απλότητά του, τη σεμνότητα, την πολύχρωμη γενναιοδωρία της ψυχής και των συναισθημάτων του. Συνάδελφοί του, που κατέδειξαν τη διαδρομή του τόσο στην επιστημονική του ιδιότητα, τη διδασκαλία της Φιλοσοφίας της Φύσης, της Επιστημολογίας και της Ιστορίας της Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, όσο και τον αγώνα του για τη ριζοσπαστική πολιτική οικολογία, τις αντιλήψεις του για τη νέα φιλοσοφία της φύσης, τις πεποιθήσεις του για τον εκ νέου αυτοσχηματισμό και αυτοανανέωση της ανθρώπινης κοινωνίας μέσα απο την αποδοχή της ισότητας του ανθρώπου με τα υπόλοιπα έμβια όντα. Συναγωνιστές του στην πολιτική, που κατέγραψαν τη διαρκή προσπάθειά του για τη σύνθεση ιδεολογικών και πολιτικών ρευμάτων της αριστεράς και της πολιτικής οικολογίας στην κατεύθυνση μιας νέας αριστερής ταυτότητας. Τα τελευταία χρόνια, εξαιτίας της ενασχόλησής του με τη ριζοσπαστική πολιτική οικολογία, δημιούργησε δύο blog-spot, το «Πολίτες της Φωκίδας για το Περιβάλλον και τον Πολιτισμό» και τα «Οικοφιλοσοφικά», με στόχο την ενημέρωση, ευαισθητοποίηση, δραστηριοποίηση και επικοινωνία πάνω σε θέματα του Περιβάλλοντος. Αγαπώντας τα νιάτα ενίσχυε τη ζωηρή και ανόθευτη φαντασία τους, δίνοντας φωνή στα προβλήματα που τους απασχολούσαν, αναδεικνύοντας με τον καλύτερο τρόπο την ωριμότητα και την ευαισθησία τους... Το αφιέρωμα αυτό στον Ευθύμη αποδεικνύει ότι, ακόμη και μετά από τις μεγαλύτερες απώλειες, υπάρχει κάτι πιο δυνατό: η ανθρώπινη μνήμη, η ανθρώπινη ψυχή, που εγγράφει ό,τι είναι ισχυρότερο και από τον ίδιο το θάνατο, και το καθιστά διαχρονικό. ΑΝΝΑ ΛΙΒΑΔΑ

φιλόσοφος δάσκαλος ακτιβιστής

επιμέλεια αφιερώματος ΑΝΝΑ ΛΙΒΑΔΑ, ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΣΠΑΝΟΥΔΗ

Ο κύκλος της ζωής του ήταν έμπλεως γεγονότων, συγκρούσεων και αντιφάσεων, νεωτερισμών στη σφαίρα της οικολογικής προβληματικής αλλά και νεοφιλελεύθερων «πισωγυρισμάτων» μεγάλης κλίμακας. Ήταν πάντα με αυτή τη πλευρά – τη πλευρά της ριζικής, κοινωνικής, σοσιαλιστικής αλλαγής – όμως αυτό δεν εγκλώβισε την σκέψη του σε στερεότυπες «αλήθειες» και ιδεολογικά «δεδομένα».. Αγαπήθηκε από τους ανθρώπους που τον περιέβαλαν γιατί όντας καταξιωμένος πανεπιστημιακός δάσκαλος, απέφυγε τη προσφυγή στην ακαδημαϊκή αυθεντία και πέρασε μέσα στις γραμμές του κινήματος απλός, μετριοπαθής, γλυκομίλητος, χωρίς τον «συνήθη» στόμφο της συντεχνίας του. Ο πανεπιστημιακός, ο μαχητής της αυτοδιοίκησης, ο συμμέτοχος εκδοτικών εγχειρημάτων στο χώρο της οικολογίας, ο περιβαλλοντικός ακτιβιστής, ο ιστορικός της φιλοσοφίας για τη φύση αλλά και στοχαστής Παπαδημητρίου, άφησε σε όλους εμάς τις ψηφίδες μιας ζωής δημιουργικής και ανιδιοτελούς. Σε αυτή τη δύσκολη συγκυρία όπου πολλά νοήματα και ιδέες ατονούν, όπου η προβληματική και οι αγώνες για ποιότητα ζωής μπαίνουν σε δεύτερο πλάνο, η επαναξιολόγηση του έργου του είναι μια σοβαρή πολιτική επιταγή, για το χώρο της ευρείας Αριστεράς και της Οικολογίας: Γιατί είναι μια καταξίωση της δυναμικής και των ανθρώπων που ζουν μια ιδιαίτερη σχέση με το σκοπό τους, που αγαπούν και δεν χρησιμοποιούν αυτό που κάνουν…. ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΧΙΖΑΣ

Λέμε ότι βρισκόμαστε σε οριακό σημείο. Παραδομένοι σε διεθνείς τοκογλύφους και εγχώριους συνεργάτες που απομυζούν την αξία της εργασίας, ισοπεδώνουν δικαιώματα και θεμελιώδεις κοινωνικές κατακτήσεις όπως η παιδεία, η υγεία, η ασφάλιση, λεηλατούν τους φυσικούς πόρους και τη δημόσια περιουσία. Ποδοπατημένοι να παρακολουθούμε την αρπαγή της μικρής ιδιοκτησίας, την εξαφάνιση των μικρομεσαίων, τη βίαιη προλεταριοποίηση, την κλοπή των συντάξεων, την αύξηση των εγκλημάτων, την ωμή φασιστική βία κράτους και παρακράτους. Το τέλος της μεταπολίτευσης έρχεται με ένα καινούριο ολοκληρωτισμό αν δεν επικρατήσει το αίτημα για μια ριζική κοινωνική αλλαγή. Σε αυτές τις συνθήκες που η ανάγκη όχι μόνο αντίδρασης αλλά θετικής συλλογικής δράσης είναι τόσο μεγάλη, επιλέχθηκε αυτό το τεύχος να είναι ένα αφιέρωμα σε ένα από τα πιο θετικά υποδείγματα διανοητή και αγωνιστή, από τους θεμελιωτές της επιστημονικής και πολιτικής οικολογίας στην Ελλάδα, έναν ακριβό και αγαπημένο σύντροφο που έφυγε πριν από ένα χρόνο. ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΣΠΑΝΟΥΔΗ



14

O

ικοτριβές

Σεπτέμβριος 2013 - τ. 7

μια πρακτική φιλοσοφία της ζωής

είναι εφικτή

«Η φύση βιώνεται από τον άνθρωπο πάντα με διπλό τρόπο, ως απειλή και ως θαλπωρή, ως κίνδυνος εξόντωσης και ως ορίζοντας δυνατοτήτων για αυτοπραγμάτωση ».

E. Παπαδημητρίου, «Για μια νέα φιλοσοφία της φύσης» Στους πολιτικούς και κοινωνικούς ακτιβιστές της οικολογίας, η οπτική της ιστορίας μεγάλης κλίμακας φαίνεται σχολαστική και μακρινή προς την πράξη. Όμως και το αντίθετο ισχύει: Η οπτική της μικροϊστορίας με τον «παροντοκρατικό» και επικαιρικό της χαρακτήρα, εκλαμβάνεται από τους στοχαστές και φιλοσοφούντες ως στείρα και ανήμπορη να χαράξει στρατηγικές κατευθύνσεις. Υπάρχει αναντίρρητα ένα χάσμα ανάμεσα στη θεωρητική πολυπραγμοσύνη των φιλοσόφων και στην κινητικότητα των ακτιβιστών, όμως υπάρχουν και πρόσωπα ικανά να συναρθρώνουν την οπτική μεγάλης κλίμακας με αυτήν της μικρής, αποστασιοποιούμενα τόσο από τον «ακαδημαϊσμό» όσο και από τον ρηχό εμπειρισμό. Ένα τέτοιο πρόσωπο ήταν ο Ευθύμης Παπαδημητρίου, που χάσαμε πέρυσι. Καθηγητής της φιλοσοφίας στα Γιάννενα, ο Ευθύμης Παπαδημητρίου δεν περιορίστηκε στην ιστορία των ιδεών και στην αποστασιοποιημένη «απογραφή» της πραγματικότητας, αλλά επιπλέον έδωσε τον εαυτό του στη συγκεκριμένη, πολιτική, ιδεολογική, κινηματική και «μικρο»κινηματική ακόμη δράση – στο «επίπεδο» της προσωπικής του ζωής. Έχω τη βάσιμη πεποίθηση ότι αυτή η «ευρέος φάσματος» εμπλοκή του στο εγχείρημα της αλλαγής των πραγμάτων –ήγουν αριστερής οικολογίας ή οικολογικής αριστεράς– δεν ήταν προϊόν μιας καθηκοντολογίας, π.χ. της ανάγνωσης της 11ης θέσης του Μαρξ για τον Φόϋερμπαχ (Οι φιλόσοφοι ερμήνευαν τον κόσμο, το ζήτημα είναι να τον αλλάξουμε…), αλλά αποτέλεσμα της ενδότερης αγάπης του για τη ζωή και τους ανθρώπους.

Τρισδιάστατη φύση Πίσω από το πρίσμα αυτό ο Ευθύμης Παπαδημητρίου ιστορεί τη φιλοσοφία της φύσης, από τις απαρχές της ως τη σημερινή «τάξη πνευμάτων». Με το ίδιο σκεπτικό δείχνει τη σχέση παρελθόντων ιδεών –σύγχρονου ανθρωποκεντρικού μοντέλου εποπτείας του κόσμου– σύγχρονων πολιτι-

κών περιβαλλοντικής διαχείρισης. Το θέμα του, όπως δηλώνεται στο έργο του «Για μια νέα φιλοσοφία της φύσης» (1995, εκδόσεις Πολίτης), είναι τρισδιάστατο: Είναι η φύση στην ολότητά της, είναι η ανθρωποποίητη φύση –διευρυνόμενη και «προβληματογόνα» στο έπακρο, με τις επεμβάσεις στη γενετική ταυτότητα των ειδών, με τις επεμβάσεις στο ίδιο το ανθρώπινο άτομο, κλπ.– είναι ακόμη ο άνθρωπος ως φύση, που εδράζεται στη σωματικότητά του. Προαναγγέλλοντας τον μετέπειτα εαυτό του, ο Παπαδημητρίου υπογραμμίζει την ανάγκη μιας πρακτικής φιλοσοφίας της φύσης – που αρθρώνεται με την ενεστώσα πράξη χωρίς να αποκτά τα ευτελή χαρακτηριστικά πολιτικού συνταγογραφήματος… Κατά την άποψή του εκκρεμεί και επιβάλλεται η μετάβαση από το ανθρωποκεντρικό στο φυσιοκεντρικό κοσμοείδωλο, όμως αυτό δεν είναι μια απλή διαδικασία «ιδεολογικής μεταστροφής», αλλά μια διαδικασία με διάρκεια και δυσκολίες, που απαιτεί προβληματισμό και ειδικά θεωρήματα. Η ιστορία των ιδεών μας παρέχει υποδείγματα αναγωγής της επιταγής «ζωή σύμφωνα με τη φύση» σε « πρόταγμα» – όπως συμβαίνει με τη περίπτωση της Στωϊκής φιλοσοφίας. Η ιστορία επίσης μας παρέχει τις εμπειρίες ενός χριστιανικού ή γενικότερα ενός μεταφυσικού ασκητισμού, που δεν μπορεί να θεωρηθεί έκπτωτος από την εποχή μας, και ο οποίος δημιουργεί «αξεπέραστες» αντιφάσεις με τη σωματικότητα. Ο Παπαδημητρίου συνδέει τη νίκη του Χριστιανισμού επί του Παγανισμού με την εισβολή και εμπέδωση της έννοιας της «διηνεκούς προόδου» – ίσως κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση του χριστιανικού ιδεολογήματος για την τελική νίκη του καλού. Όμως επίσης σημειώνει την ανατροπή που συντελείται στους Αναγεννησιακούς χρόνους «εντός των τειχών», όταν ο άνθρωπος εκείνης της περιόδου τείνει να δει τη φύση σαν ένα «βιβλίο από το οποίο μπορούσε να αποκτήσει σοφία και ταυτόχρονα έναν καθρέπτη που του επέτρεπε να αναγνωρίσει τον εαυτό του».

Φύση - περιβάλλον, σύμπαν - κόσμος Ο Παπαδημητρίου σημειώνει ότι η φύση ως ολότητα είναι διακριτή από την έννοια του «περιβάλλοντος», που είναι εμφανώς ανθρωποκεντρική. Η φύση δεν είναι ένα άθροισμα από «περιβάλλοντα», προφανώς.

Όμως η χρήση της έννοιας του περιβάλλοντος δηλώνει και μια μετριοφροσύνη, μια αίσθηση πεπερασμένων διαστάσεων και ποιοτήτων, μέσα σε έναν αχανή κόσμο. Ο Παπαδημητρίου εξεγείρεται εναντίον της έννοιας του «περιβάλλοντος» που έχει σαν επίκεντρο τον άνθρωπο-αφέντη, και που κατά κάποιο τρόπο μας προϊδεάζει για ένα ιδεολογικό status αντίστοιχο της παλιάς γεωκεντρικής θεώρησης του πλανητικού συστήματος – αντί του ηλιοκεντρικού. Η υπόθεση αυτή είναι αρκετά λεπτή, σχεδόν θυμίζει τη συλλογιστική του Ευτύχη Μπιτσάκη που εκστρατεύει εναντίον της υπερβατικής έννοιας του «σύμπαντος» και υπέρ της πλέον μετριοπαθούς και «συμμαζεμένης» έννοιας «κόσμος» – που έχει ούτως ή άλλως ένα νόημα «ένταξης» του ανθρώπου μέσα σε ένα ορίζοντα φυσικών στοιχείων... Μπορούμε εμείς πλέον να αναρωτιόμαστε, αν η έννοια της φύσης, τόσο σαν «εξωτερική» όσο και σαν ανθρώπινη φύση, έχει κάποιον υπερβατικό χαρακτήρα; Αν ναι, μήπως θα πρέπει να αναζητάμε ένα «σημαίνον» για να δηλώσουμε κάτι απεριόριστα μεγάλο αλλά όχι ολικό, που μας περιβάλλει –όχι όπως η περιφέρεια ενός κύκλου το κέντρο του– αλλά επιπλέον ενσωματώνεται στο «είναι» μας; Κάτι οικείο αλλά και ανεξάντλητα άγνωστο;

έργο του Αντρέ Γκορζ και υπογραμμίζει τα οικοσοσιαλιστικά, αντιτεχνοκρατικά και αντιαυταρχικά στοιχεία, που συνέχουν αυτό το έργο. Ταυτόχρονα όμως ασκεί κριτική σε άλλες πλευρές του, όπως λ.χ. όσον αφορά την οργάνωση του κοινοτισμού, που κατά την άποψη του Γκορζ είναι αδύνατος στις συνθήκες μιας βιομηχανικής κοινωνίας με εξαιρετικά προωθημένο καταμερισμό των έργων. Το όραμα του Παπαδημητρίου εξωτερικεύεται με διάφορους νοητικούς «φάρους» που εγκαθιστά με αφορμή ιδεολογικές συμπεριφορές μέσα στο πέλαγος του διεθνούς «οικολογισμού»: Είναι η καταγγελία του ιρρασιοναλισμού και των παραφυάδων του, είναι και η αντιπαλότητα στο άκρως αντίθετο, στην καθήλωση σε έναν τυπικό ορθολογισμό και στην αναγωγή του σε γενικό ιδεολογικό πασπαρτού... Είναι η αποστροφή έναντι μιας πολιτικής «ταρίχευσης της φύσης» –θα την έλεγε ο υποφαινόμενος– που επιχειρεί να απαγορεύσει κάθε προσπάθεια μεταβολής της υπάρχουσας κατάστασης... Είναι η έμφαση στη διεπιστημονικότητα των προβλημάτων και των λύσεών τους, είναι η υπογράμμιση της συστημικής σχέσης κεφαλαιοκρατικής καταστροφής της φύσης, ατομικού εγωϊσμού και υποταγής της τεχνολογίας στο κέρδος.

Χρήση και φύση των παραγωγικών δυνάμεων

Καθόλου πανικόβλητος, καθόλου ιεροκήρυκας

Ο Παπαδημητρίου σχολιάζει τις ανεπάρκειες και εμμονές της παραδοσιακής αριστεράς στο θεραπευτικό ρόλο της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων δια πάσαν νόσον και πάντα καπιταλισμόν… Προς τούτο αξιοποιεί το λόγο του Αντρέ Γκορζ – «κάθε απόπειρα να αλλάξουμε τις συνθήκες παραγωγής είναι καταδικασμένη σε αποτυχία, αν δεν σκοπεύουμε να αλλάξουμε όχι μόνο τη χρήση αλλά και τη φύση των παραγωγικών δυνάμεων»… Πρόκειται για ένα θέμα, που περιθωριοποιείται τραγικά στη σύγχρονη συγκυρία της οικονομικής κρίσης και της νεοφιλελεύθερης εφόδου, όπου το πρόβλημα του είδους των παραγωγικών δυνάμεων παραγκωνίζεται από το πρόβλημα του μεγέθους των. Κι αυτό με τη σειρά του οδηγεί σε έναν ιδεολογικό παλιμπαιδισμό, χειρότερο και εκείνου που κυριάρχησε μετά την πτώση του «υπαρκτού», στις αρχές της δεκαετίας του ‘90. Ο Παπαδημητρίου «πατάει» πάνω στο

Έχοντας βιώσει κάποιες τελευταίες στιγμές της ζωής του, όπως η παρουσία μας σε δημόσια εκδήλωση του Μανώλη Γλέζου στην Καλλιθέα, κρατάω σαν «ενθύμιο» την απόφανσή του για τη σχέση συγκοινωνούντων δοχείων μεταξύ του σεβασμού της εξωτερικής φύσης και του (αυτό)σεβασμού της δικής μας, σωματικής φύσης. Ακόμη κρατάω ένα συμπέρασμά του για τους λαούς εκείνους που μέσα σε πολέμους και καταστροφές καθηλώνονται στον αγώνα για τη στοιχειώδη επιβίωση… Λέει γι’ αυτούς ο Παπαδημητρίου: «Ο πανικός μπροστά στον κίνδυνο του θανάτου μεταμορφώνει όλες τις συνθήκες της ζωής και μεταβάλλει τις ηθικές επιταγές σε κυνικές συστάσεις ενός αμέτοχου ιεροκήρυκα». Τον θυμάμαι καθόλου πανικόβλητο μπροστά στον άμεσο κίνδυνο του προσωπικού του θανάτου, και κάθε άλλο παρά σαν ένα αμέτοχο ιεροκήρυκα... ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΧΙΖΑΣ

Σεπτέμβριος 2013 - τ. 7

O

ο Ευθύμης Παπαδημητρίου στο

«Δαίμονα της Οικολογίας» Για δέκα ολόκληρα χρόνια συναντιόμαστε μια φορά το μήνα με τον Ευθύμη στα πλαίσια της Συντακτικής Επιτροπής του Δαίμονα της Οικολογίας, μηνιαίου ένθετου της Κυριακάτικης ΑΥΓΗΣ. Τον ενδιέφερε η θεματολογία της πολιτικής οικολογίας στο σύνολο της, αλλά το ιδιαίτερο πάθος του ήταν πυρηνική απειλή και η αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Και τα δυο τα κάλυπτε σε επίπεδο διεθνούς και εθνικής πολιτικής ενώ ταυτόχρονα επικέντρωνε και στα επίπεδα δράσης των ενεργών πολιτών. Η τοπική δράση ήταν το τρίτο πάθος του και η ελπίδα του για αλλαγή. Για τη μόνιμη στήλη του «Διεθνή Οικολογικά Νέα», κυριολεκτικά σάρωνε τον ξένο τύπο για να επιλέξει και να μας φέρει τα νέα εκείνα που εκτός από την είδηση μετέφεραν και την έμμεση εκπαίδευση-μύηση σε ένα διαφορετικό τρόπο θέασης του κόσμου και αντίστοιχης δράσης. Γι’ αυτούς που αρχικά δεν αντιλαμβάνονταν τις στενές διασυνδέσεις μεταξύ οικολογίας και άλλων πολιτικών, ο Ευθύμης τις τεκμηρίωνε. Επικέντρωνε λοιπόν στην κλιματική πολιτική κρατών και διεθνών φορέων για να αναδείξει τη σημασία της, ειδικότερα όταν συνοδεύεται από την αυτο-οργάνωση των πολιτών. «Από πάνω και από κάτω», αλλιώς δεν γίνεται ήταν το μήνυμα που μας περνούσε. Τα γραπτά του ήταν γεμάτα αποχρώσεις και δεν στεκόταν σε διακηρύξεις για το άσπρο ή το μαύρο. Σε κείμενό του για τα Ιμαλάϊα (Δαίμων, Φεβρ. 2010) καυτηριάζει κάποιο λάθος στις δημοσιεύσεις της Διακυβερνητικής Επιτροπής για το κλίμα και εξηγεί πώς προέκυψε, δίνοντάς μας άλλο ένα μάθημα σχετικά με την αλήθεια που παίζει συνεχώς κρυφτούλι καθώς βρίσκεται στις σκιές που δημιουργούνται ανάμεσα στις συνεχώς αλληλοσυγκρουόμενες πληροφορίες. Παρόλα αυτά το συμπέρασμά του είναι σαφές: « Όλα δείχνουν ότι η κλιματική αλλαγή δεν είναι του μέλλοντος. Είναι παρούσα... Οι “σκεπτικιστές του κλίματος” και οι υπάλληλοι του ενεργειακού λόμπυ των ορυκτών καυσίμων θα δυσκολεύονται όλο και πιο πολύ να κατασκευάζουν επιχειρήματα για να μας πείσουν για το αντίθετο...» Για την Ευρώπη ονειρευόταν μια ηγεσία με αρχές και ήθος όπως αυτό της Mary Robinson πρώην προέδρου της Ιρλανδίας την υποψηφιότητα της οποίας είχε υποστηρίξει. Στο όραμά του για τον

15

ικοτριβές

κόσμο συμφωνούσε με τη Γερμανίδα δημοσιολόγο Σίλκε Χέλφριχ: «στόχος μας είναι μια κοινωνία πέραν της αγοράς και του κράτους, που να προσφέρει δυνατότητες εκδίπλωσης των δυνατοτήτων των ατόμων και καλύτερες συνθήκες ζωής για όλους». Ήταν δε πάντα ευχαριστημένος όταν σημειωνόταν μια επιτυχία των Ενεργών Πολιτών κάπου στην οικουμένη την οποία φρόντιζε να καταγράψει και να δημοσιοποιήσει. Μας πληροφορούσε για όλα τα τεκταινόμενα στο χώρο παραγωγής ηλεκτρισμού με χρήση πυρηνικής ενέργειας όντας από παλιά μέλος του αντι-πυρηνικού κινήματος. Μέσω του Ευθύμη παρακολουθούσαμε τι συνέβαινε σε όλη την Ευρώπη, Αμερική Ιαπωνία αλλά και στο τόξο των γειτόνων μας όπως π.χ. στη Βουλγαρία και την Τουρκία. Παρακινούσε τους πολίτες να αναμειχθούν και να συνδιαμορφώσουν την πολιτική σε θέματα που αφορούν άμεσα τη ζωή τους. Και όπως ήταν φυσικό όταν μια επιτροπή της Ακαδημίας Αθηνών έβγαλε έμμεσο φιλοπυρηνικό πόρισμα αναφέροντας ότι η ενέργεια αυτή είναι «καθαρή!» ο Ευθύμης απάντησε με έναν ειρωνικό αντίλογο, απόσπασμα του οποίου παραθέτουμε: «Η παρέμβαση της Ακαδημίας Αθηνών και η έστω προσεκτικά διατυπωμένη συνηγορία της για στροφή της χώρας μας προς τα πυρηνικά είναι ιδιαίτερα εξοργιστική. Μια χώρα σαν τη δική μας στην οποία το επιστημονικό, τεχνοκρατικό κατεστημένο τηρεί “σιγήν ιχθύος” για όλα τα μεγάλα κοινωνικά, οικονομικά, πολιτικά και πολιτισμικά προβλήματα, που δεν έχει κάνει κανενός είδους παρέμβαση σε θέματα διαχείρισης των οξυμένων προβλημάτων της κοινωνίας και της φύσης, χωρίς διατυπωμένη άποψη για την ενδεικνυόμενη αναπτυξιακή κατεύθυνση και τους εναλλακτικούς τρόπους υπέρβασης των καθυστερήσεων της χώρας μας, ξαφνικά κατεβαίνει από το θρόνο της και “λύνει τη σιωπή της”, για να μας υποδείξει, χωρίς ουσιαστικά επιχειρήματα, έναν ψευτο-διάλογο και μια μεθοδευμένη προετοιμασία των ιθαγενών ώστε να δεχτούν χωρίς πολλές αντιρρήσεις το νέο “μονόδρομο” ...της δήθεν ήπιας και φιλικής προς το περιβάλλον ..πυρηνικής ενέργειας» (Ε. Παπαδημητρίου, Ξεχάσθηκε το Τσερνομπίλ; Δαίμων της Οικολογίας, ΑΥΓΗ, Απρίλιος 2009). ΒΑΣΩ ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΥ

δίδαξε συνέπεια και ήθος Σχεδόν ένας χρόνος πέρασε από την απώλεια ενός σημαντικού ανθρώπου, διανοούμενου, επιστήμονα και αγωνιστή, του Ευθύμη Παπαδημητρίου. Κυρίαρχο σημείο της κοινωνικής και πολιτικής προσφοράς του ήταν η συστηματική και επί πολλά χρόνια προσπάθειά του για τη συνάντηση της Αριστεράς με την πολιτική Οικολογία, θεωρώντας τις ιδέες και τις αξίες της Οικολογίας απαραίτητο συστατικό της σύγχρονης ριζοσπαστικής Αριστεράς του 21ου αιώνα. Υπήρξε από τους πρωτεργάτες για την έκδοση οικολογικών περιοδικών, όπως η Οικοτοπία, καθώς και το μηνιαίο ένθετο της “Αυγής” “Δαίμων της Οικολογίας”, όπου έγραφε μόνιμα τη στήλη «διεθνή οικολογικά νέα». Οι ορίζοντες των ιδεών και της δράσης του Ευθύμη δεν περιορίστηκαν σε εθνικό επίπεδο. Συμμετείχε και στο γερμανικό αντιπολεμικό και οικολογικό κίνημα. Εμπνεόμενος από ένα σύγχρονο διεθνισμό, παρακολουθούσε συστηματικά τις παγκόσμιες εξελίξεις και συμμετείχε στους διεθνείς προβληματισμούς για τα νέα κοινωνικά κινήματα και τις νέες μορφές μιας συμμετοχικής δημοκρατίας για τον 21ο αιώνα, στην προοπτική του σοσιαλισμού με δημοκρατία και ελευθερία. Υπηρέτησε έμπρακτα την επιλογή αυτή, συμμετέχοντας στο ψηφοδέλτιο Επικρατείας του ΣΥΝ για τις εκλογές του 2000. Μαζί με τον αείμνηστο Νίκο Καίσαρη και άλλα οικολογικά στελέχη επεξεργάστηκε τεκμηριωμένα τις θέσεις του κόμματος και στη συνέχεια του ΣΥΡΙΖΑ για το περιβάλλον και την οικολογία. Μετά τις αποχωρήσεις από το χώρο μας και άμεσων συνεργατών του στα οικολογικά, ο Ευθύμης παρέμεινε σταθερά κινηματικός, με όλες του τις δυνάμεις συμμετέχοντας στο ΣΥΡΙΖΑ. Συμμετείχε ενεργά στο ΠΑΝΑΤΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ ΠΟΛΗΣ και τη ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΟΥ ΣΥΡΙΖΑ, με την επιστημονική του βαρύτητα και τη σταθερή οικολογική του ματιά σε ό,τι κινηματικό, ενώ βοήθησε σημαντικά τους νέους του χώρου μας, που ασχολήθηκαν με την Πολιτική Οικολογία. Ήταν σταθερά παρών σε κάθε αγώνα, είτε οικολογικό, είτε αυ-

τοδιοικητικό, είτε εκπαιδευτικό. Αγωνίστηκε και ως πανεπιστημιακός για την προώθηση των ιδεών και των αξιών της Αριστεράς και της Οικολογίας. Δεν έλειψε από καμιά μάχη για την υπεράσπιση του Δημόσιου Πανεπιστημίου, για Δημόσια και Δωρεάν Παιδεία, αφήνοντας πίσω του και σημαντικό συγγραφικό έργο. Όπως αναφέρει ο Πάνος Τριγάζης: Δίδαξε συνέπεια και ήθος. Στις συναναστροφές του συχνά θύμιζε τα λόγια του Αϊνστάιν: «Να χαίρεσαι με τις χαρές των άλλων και να υποφέρεις μαζί τους, αυτοί είναι οι καλύτεροι δεσμοί για τον άνθρωπο». Σ’ ένα από τα τελευταία άρθρα του έγραφε: «Η μεγάλη οικονομική και κοινωνική κρίση της χώρας μας είναι αποτέλεσμα λαθών και εγκληματικών πρακτικών πολλών χρόνων. Η έξοδος από την κρίση φαίνεται δύσκολη αλλά δεν είναι αδύνατη. Εξαρτάται δυστυχώς όχι μόνο από τις θυσίες του ελληνικού λαού, αλλά και από την αλλαγή πορείας ολόκληρης της Ευρώπης. Κάτι που γίνεται αργά και βασανιστικά. Ως άτομα οφείλουμε όλοι να κάνουμε το πατριωτικό καθήκον μας, δίνοντας για μια φορά, τα πρωτεία στο δημόσιο, γενικό συμφέρον και όχι μόνο στο ατομικό μας καλό». Πάντα πρόθυμος, συμμετείχε σε όλες τις προσκλήσεις συλλόγων, πρωτοβουλιών, επιτροπών κ.λπ., που τον καλούσαν για να δώσει τη δική του εκδοχή με την επιστημονική και πολιτική βαρύτητα, που τον χαρακτήριζε. Ακόμα και βαριά άρρωστος παρουσίασε δύο φορές το βιβλίο του Γεράσιμου Σκλαβούνου στην ΕΣΗΕΑ και στην ΑΣΟΕΕ. Σήμερα, στις δύσκολες στιγμές που περνά η πατρίδα μας, που ο φυσικός πλούτος και οι πόροι της χώρας μας ξεπουλιούνται, συνέπεια μνημονιακών επιλογών και πολιτικών, σήμερα, που η Αριστερά σχεδιάζει την εναλλακτική πολιτική της πρόταση διακυβέρνησης, η απουσία του Ευθύμη είναι μεγάλη. Μας λείπει η νηφάλια επιστημονικά τεκμηριωμένη άποψή του, καθώς και η κινηματική λογική και δράση του. ΧαρΑ ΚαφαντΑρη



16

O

ικοτριβές

Σεπτέμβριος 2013 - τ. 7

σου έχω μια πρόταση... Μπορούμε; Τι ερώτηση είναι αυτή; Είμαστε ήδη στο δρόμο… Νέα Υόρκη – Μόναχο – Ερατεινή, με τον Ντιν Μοριάρτι στο τιμόνι, συντονισμένοι πάντα στο τρίτο… Καμιά στάση, καμιά αναμονή, προπαντός κανένα αδιέξοδο. Η αισιοδοξία για τη δύναμη της βούλησης παρότι «ακολουθεί»… προπορεύεται, σε ένα δίπολο άρρηκτα δεμένο που ανατρέπει, μετασχηματίζει… που εστιάζει παντού, στη μεγάλη εικόνα, αλλά εξίσου στη μικρή, στη μικροσκοπική, τη σχεδόν αδιόρατη· στις δομικές σχέσεις, στις μοριακές κινήσεις που

συνθέτουν το όλον, στη διαλεκτική αυτή σύνδεση όπου η ολιστικότητα παίρνει σάρκα και οστά, επιστρέφει στο συγκεκριμένο στο απτό, στο χρήσιμο, διανοίγοντας κάθε φορά μια νέα δυνατότητα. Όταν ο Μαρξ, είχε δίκιο στις Θέσεις για τον Φόυερμπαχ , τόσο στην 11η, όσο και στην 8η, τότε η φιλοσοφία, η βαθιά γνώση και μελέτη της θεωρίας της φιλοσοφίας, των θεωριών της απελευθέρωσης αποκτούν υπόσταση, «συναντώντας» στην 4η σκηνή τον Γκαίτε: « η θεωρία, φίλε μου, είναι γκρίζα, όμως το αιώνιο δέντρο της ζωής πράσινο θάλλει ».

κάνε μια ερώτηση... Διαλεκτική της φύσης, οικολογικός μετασχηματισμός της παραγωγής και αντιφάσεις του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής που αναζητώνται από την Αριστερά, φιλοσοφία της πράξης, οι αναρχικοί τι λένε για όλα αυτά, κινήσεις πολιτών, πορεία, απεργία, μετά αμφιθέατρο και δράση με τους μετανάστες, θεματική Οικολογία-Πόλη-Περιβάλλον στο Σύριζα, ομάδα πολιτισμού στην Καμπάνη, μάλλον την ποίηση πρέπει να τη διαβάζεις και να την ξαναδιαβάζεις, πρακτική φιλοσοφία της φύσης, οικολογία ως θεώρηση, ως πράξη, ως μέρος του όλου, κάτι μας διαφεύγει δεν νομίζεις; «Δεν είναι είδηση να φύγεις από τη ζωή/ Μα και να ζεις δεν είναι κάτι νέο» είχε γράψει με το αίμα του το 1925 ο Εσένιν, και ο Μαγιακόφσκι του απάντησε «Δεν είναι δύσκολο να πεθάνεις / Το να ζήσεις / είναι το πιο δύσκολο». Το να ζεις μες στον αγώνα των τάξεων, το να διεκδικείς το χώρο για την ανάπτυξη των εναλλακτικών, το να συγκροτείς ένα πολιτικό υποκείμενο αλλά να μην περιμένεις από αυτό για να δράσεις, το να ψάχνεις μες στα βιβλία για ερωτήσεις, για τις σωστές ερωτήσεις, το να εμπνέεις αυτά τα νέα παιδιά που ήρθαν στην εκδήλωση και να τους

Τότε η διέξοδος από τη συνδυασμένη καπιταλιστική και οικολογική κρίση, η ανατροπή, η πάλη για τον οικολογικό-σοσιαλιστικό μετασχηματισμό, βγαίνει από την αίθουσα, από το αμφιθέατρο –πάντα μετά τη διάλεξη– και κάνει στάση στα ανοιχτά διόδια της εθνικής οδού, χαμηλά στη Θησέως σε μια απεργιακή φρουρά, κρατάει πικέτα στη Δαβάκη, πανό στο Σύνταγμα, τρέχει στις ακτές του Κορινθιακού και βρίσκει τον Μαγιακόφσκι σε ένα θέατρο στα Εξάρχεια, αργά, με πιάνο. Από τη μια, το νήμα της οικολογίας, από τον Haeckel «[…] το σύνολο της επιστή-

μης των σχέσεων των οργανισμών με το περιβάλλον που περιλαμβάνει, με την ευρεία έννοια, όλες τις συνθήκες ύπαρξης», στον Tansley και στο οικοσύστημα, στον Lindeman: «[…] μια βιοτική κοινότητα δεν μπορεί να διαχωριστεί σαφώς από το αβιοτικό περιβάλλον της, το οικοσύστημα μπορεί ως εκ τούτου να θεωρείται ως η θεμελιώδης οικολογική μονάδα »… Και από την άλλη, η ταξική ανάλυση, τα μεθοδολογικά και εννοιολογικά εργαλεία για την ανάλυση της κοινωνικής αναπαραγωγής και παραγωγής πέρα από εργαλειακές, μηχανιστικές, οικονομίστικες προσεγγίσεις. Μια πρόκληση συνύφανσης. Δύο νήματα που έπρεπε να γίνουν «ένα». Με υπομονή, με επιμονή, τόσο απλά όσο και αποφασιστικά, όχι για το παρελθόν, πάντα για το μέλλον, για το μέλλον που διεισδύει ακατάπαυστα στο παρόν. Όταν η συνεξέλιξη στο πλαίσιο της οικόσφαιρας, διατυπωμένη στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, «βυθίζει» τα πέλματα του ανθρώπου στη γη και το πρόταγμα της κοινωνικής απελευθέρωσης δε χωρά στον ορθολογισμό βελτιστοποίησης μιας αντικειμενικής συνάρτησης παραγωγής –ύμνος στην αέναη μεγέθυνση. Όταν οι βιογεωχημικές, οι κοινωνικές, οι ιστορικές κλίμακες χρόνου δεν μπορούν να συρρικνωθούν στον συντελεστή αναπροσαρμογής. Όταν ο ανταγωνισμός, ο ενεστωτισμός, η συσσώρευση και η «κοινωνία» του Ρωβινσώνα, απελαύνουν το συλλογικό και τις κοινωνικές ανάγκες αναπαράγοντας την κοινωνική εξαθλίωση, απειλώντας ευθέως την πλανητική οικολογική ισορροπία. Όταν η φύση, «το ανόργανο σώμα του ανθρώπου», αποτελεί

λες «μην απαντάτε, ρωτάτε μονάχα», το να επιμένεις από το γενικό να πιάσεις στα χέρια σου το ειδικό και να επιστρέψεις ανατρέπωντας τον μανδύα της αφετηρίας, το να επιμένεις στα κοινωνικά όρια της φύσης και να ζεις αντιλαμβανόμενος το μετασχηματισμό που συντελείται στη φύση κάθε στιγμή, σε κάθε σημείο του τόπου, το να συλλογικοποιείς τα ερωτήματα και να χαίρεσαι γι’ αυτό, το να φωνάζεις δυνατά πως η κρίση είναι κρίση παραδείγματος, το να τρέχεις μες στα βουνά για να δεις πώς η ζωή εισβάλλει στη θεωρία και πώς η θεωρία διδάσκεται μέσα σε αγρούς, το να ψάχνεις να βρεις εκείνο το άρθρο που μίλαγε για ισότητα με έναν καινούργιο τρόπο, το να ρίχνεσαι σαν αγρίμι πάνω σε μια ποσοτικοποίηση των ποιοτήτων και να ζητάς από τον άνθρωπο να πάψει να φέρεται σαν θεός, το να αγωνιάς να προλάβεις να μη σκύψει το κεφάλι ο σύντροφος από τις δυσκολίες, το να βγαίνεις στη γειτονιά σου για να ζωγραφίσεις ένα άλλο υπόδειγμα για την κοινότητα, το να μιλάς στο λαό όχι από μπαλκόνια αλλά ενώ στήνεις τις καρέκλες για την εκδήλωση, το να στέλνεις γράμματα σε έναν νέο στο εξωτερικό και να λες «Η παρουσία σου εδώ στην Αθήνα δεν πρόκειται να προσφέρει και πολλά. Άλλωστε δικαιούσαι κι εσύ “να πάρεις μια ανάσα” οικολογική! Θα πάμε με το αμάξι. Έχω να μεταφέρω ένα δέντρο, ένα θάμνο, κάτι μικρά φυτά και βιβλία. Θα φυτέψουμε, θα δούμε θάλασσες, άγρια βλάστηση, βουνά χιονισμένα και φίλους». Βρίσκεις συχνά το χρόνο, πολύ νωρίς το πρωί, να γράψεις σε μια οθόνη υπολογιστή

O

17

ικοτριβές

Σεπτέμβριος 2013 - τ. 7

δικαιωματική ιδιοκτησία προς πάσα χρήση και η κοινωνική πλειοψηφία μεταβλητό κεφάλαιο. Τότε το οδοιπορικό είναι μακρύ από τον αντιδικτατορικό αγώνα και τα αντιπολεμικά κινήματα, στον αγώνα ενάντια στο λιθάνθρακα, στη σύζευξη κοινωνικών – φυσικών επιστημών, στη ριζοσπαστική επανανοηματοδότηση της ανάπτυξης, στην έννοια του αξιοβίωτου. Η αξιοβίωτη ανάπτυξη αντιστρέφει τον αιτιακό σύνδεσμο, η ταυτότητα ανάπτυξης – μεγέθυνσης σπάει, δεν αποτελεί αυτοσκοπό, δεν έχει ένα μονοδιάστατο ποσοτικό μέτρο, αλλά λογοδοτεί στο πολυδιάστατο της ζωής, με την πιο ευρεία έννοια. Οφείλει να είναι άξια να βιωθεί, εμβαπτίζεται στο συλλογικό που την προσδιορίζει, την καθορίζει, σε έναν διαρκή αναστοχασμό και επαναξιολόγηση, σε οργανική σύνδεση και ενεργό ανάδραση με τον όλον, προς μια νέα σύνθεση συνάρθρωσης του οικονομικού, του κοινωνικού, του πολιτικού με το οικολογικό. Μια πρόταση για τη συλλογική τέχνη της ζωής, όπου ο δρόμος οδηγεί παντού… εκεί όπου υπάρχει ανάγκη, σε όσους/ες έχουν ανάγκη «[…] ο κόσμος μας αυτός περικλείεται σε μια περίμετρο κι έτσι μια πατρίδα έχουμε όλοι, τη γη ολάκερη […]». Εκεί που αναδύεται η δημιουργία, το ενδιαφέρον, εκεί οπού σμιλεύεται το νέο, το μέλλον. Με την πόρτα ανοιχτή και τα κλειδιά σε μέρος γνωστό, για όποιον τα χρειαστεί, χωρίς ειδοποίηση, ποτέ με άδεια, μια διαρκής προσφορά χωρίς συμβάσεις… έτσι, απλά. Και η Villa Asphodela, εκεί, όμως πάντα στη μέση του δρόμου, μαζί με όλα τα άλλα, όχι μακριά, πάντα δίπλα, Τετάρτη ίσως και Σάββατο, με τους δικούς της ελεύθερους «κατοίκους» να αποφασίζουν, να σχεδιάζουν και να χωροθετούν, υποδεχόμενοι τον κάθε επισκέπτη. Ο Ευθύμης· πάντα μια πρόταση, μια ιδέα, μια χειρονομία, μια προτροπή, μια λύση με τον ενθουσιασμό του οράματος και προπαντός με τη δύναμη· τη δύναμη της αντίστασης, τη δύναμη της αλληλεγγύης, τη δύναμη της ανατροπής, της φαντασίας. ΠΕτρος ΨαρρΕας

κάπου στην Καλλιθέα μια σύντομη υπενθύμιση «Δυστυχώς η δημιουργική περίοδος της ζωής συνοδεύεται από μοναξιά... Κάποια πράγματα χρειάζονται μοναχικούς ανθρώπους». Φιλοσοφία του αμφιθεάτρου που ξεχειλίζει μέσα από τα σπασμένα παράθυρα του δημόσιου πανεπιστημίου που υπερασπίζεσαι μια ολόκληρη ζωή, αγώνας για το μέλλον που είναι ακόμα ανοιχτό, χαμόγελο μπροστά στο θάνατο. και εκείνη η διαρκής πρόσκληση για απόδραση στο χωριό που επιμένει να μας καλεί, που επιμένει να μας θυμίζει ότι αν καταφέρουμε να αποδράσουμε θα βρούμε έναν τέτοιο αγωνιστή, σύντροφο και φίλο κάτω από μια ελιά να μιλάει για τον Καντ, τον Μαρξ, τον Λένιν, τον Αντρέ Γκορζ κι εκείνον τον μετανάστη που ζει στη γειτονιά σου. «Χαίρομαι που διαβάζεις τα πάντα. Κι εγώ το ίδιο έκανα στην ηλικία σου. Δεν το μετάνοιωσα. Ποτέ δεν ένιωσα πλήξη. Καλή αντάμωση. Ευθύμης...» Κάνε μια ερώτηση, μπορείς να αγωνιστείς έτσι; ΓιΑννης ΜΑργαρης

ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΖΕΥΞΗ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ Ο Ευθύμης Παπαδημητρίου ήταν ένας ευπατρίδης της οικολογίας και της αριστεράς. Με βαθιά επιστημονική γνώση, είχε απόλυτη συνείδηση της αναγκαίας οικολογικής ανατροπής σε παγκόσμια κλίμακα για τη σωτηρία του πλανήτη, ανατροπής που προϋποθέτει τη ρήξη με το παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα παραγωγής και αναπαραγωγής των ανθρώπινων κοινωνιών. Αυτή η οικολογική προσέγγιση του κόσμου είναι άρρηκτα συνδεδεμένη και παραπέμπει άμεσα στα ιστορικά προτάγματα της αριστεράς: την ισότητα, τη δικαιοσύνη και τη δημοκρατία ως βασική συνθήκη και διαδικασία της κοινωνικής αυτοθέσμισης. Εν ολίγοις, ο αγαπημένος μας σύντροφος Ευθύμης ανήκει σε αυτούς και αυτές που διέγνωσαν εγκαίρως τα βασικά επίδικα του τέλους του 20οΎ και των αρχών του 21ου αιώνα και επιδίωξαν να ριζοσπαστικοποιήσουν την αριστερή σκέψη και πρακτική μέσα από την οικολογική προβληματική και δράση. Μπορεί σήμερα, που η κλιματική αλλαγή γίνεται παγκόσμια αισθητή, που οι φυσικοί πόροι εξαντλούνται και τα κοινά δημόσια αγαθά αποτελούν αντικείμενα κερδοσκοπικής εκμετάλλευσης σε πρωτοφανή έκταση, που η Ανατολή αναπαράγει ακόμα πιο βάναυσα το περιβαλλοντοκτόνο και απάνθρωπα εκμεταλλευτικό δυτικό πρότυπο καπιταλιστικής συσσώρευσης, να υπάρχει σημαντική μεταστροφή στις αντιλήψεις της κοινωνίας και της αριστεράς. Στη δεκαετία του ’80, όμως, δεν ήταν έτσι τα πράγματα, τουλάχιστον στην Ελλάδα. Μιλώντας για τον Ευθύμη Παπαδημητρίου μιλώ για ένα ευρύ δίκτυο κινημάτων και θεωρητικών της οικολογίας και της αριστεράς, που έδωσε μάχες, διαμόρφωσε συνειδήσεις και είδε την επικαιρότητα του σοσιαλισμού μέσα από την επικαιρότητα της ανάκτησης συμβιωτικών σχέσεων ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση. Στη βάση αυτή δημιουργήσαμε τη Θεματική Περιβάλλοντος και Οικολογίας του ΣΥΡΙΖΑ από την αρχή της ύπαρξής του. Εργαζόμασταν ταυτόχρονα στα κινήματα, στο κοινοβούλιο, στην παραγωγή θέσεων και τη θεωρητική εμβάθυνση - και όλα αυτά σε πανελλαδική κλίμακα. Δείξαμε στο κόμμα μας ότι η οικολογία δεν είναι μια επιπλέον παράγραφος στο πρόγραμμα αλλά μια συνολική προσέγγιση που διαποτίζει όλες τις θέσεις μας: από την πρόσβαση στους φυσικούς πόρους παγκόσμια μέχρι τη σωτηρία ενός μικρού αδόμητου χώρου και τη μετατροπή του σε πάρκο. Μέσα από τις διαδικασίες της Θεματικής διαμορφώσαμε και το σχέδιο Οικολογικού Προγράμματος του ΣΥΡΙΖΑ στις τελευταίες εκλογές. Σήμερα μπορούμε να πούμε ότι ο ΣΥΡΙΖΑ, τα συναφή τμήματα, οι οργανώσεις μελών και τα μέλη, κατανοούν την ανάγκη σύζευξης οικολογίας και αριστεράς σε βασικούς τομείς και επιλογές, που εμπεριέχονται στο πρόγραμμα ή εκφράζονται με υποδείγματα κινημάτων - όπως η περίπτωση του κινήματος στις Σκουριές Χαλκιδικής. Αν, όμως, δούμε αυτή τη σύζευξη υπό το πρίσμα της στρατηγικής για τη σωτηρία του πλανήτη, την επιβίωση και τη βιωσιμότητα των ανθρώπινων κοινωνιών στον 21ο αιώνα, τότε η επανεξέταση και η ανατροπή των κυρίαρχων καπιταλιστικών προτύπων παραγωγής και κατανάλωσης πρέπει να έχουν ριζικό χαρακτήρα. Μπορεί η σημερινή κατάσταση στην Ελλάδα και τον κόσμο να επιβάλλει άμεσες λύσεις ανάσχεσης της καταστροφής. Επειδή, όμως, η υπερσυσσώρευση του κεφαλαίου εμπεριέχει μια πλανητική οικολογική κρίση τα σημερινά διακυβεύματα ανακινούν τα θεμέλια των ιστορικών εκμεταλλευτικών τρόπων παραγωγής, ιδιαίτερα του παγκοσμιοποιημένου νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού. Γράφω όλα αυτά και ο Ευθύμης Παπαδημητρίου έχει φύγει για πάντα. Ο θάνατος είναι αμείλικτος και αμετάκλητος αποχωρισμός. Αλλά όσο ζούμε, σκεφτόμαστε, αγωνιζόμαστε, δημιουργούμε, θυμόμαστε. Το τεύχος αυτό των «Οικοτριβών» πυροδότησε η απουσία του, όπως η παρουσία του επηρέασε τη σκέψη και τη δράση μας. Σίγουρα η γλυκύτητα, η ευγένεια, η συντροφικότητα και το ριζοσπαστικό του πνεύμα θα μας συντροφεύουν. Ελενη Πορταλιου



O

18

ικοτριβές

Σεπτέμβριος 2013 - τ. 7

για τον Ευθύμη... Ήταν Ιούνης του '89 όταν επέστρεψα στα Γιάννενα μετά από έξι χρόνια απουσίας... Το καλοκαίρι του '83, είχα ακούσει το περίφημο «δεν έχεις θέση στο εργαστήριο και πιθανώς ούτε σε αυτό το πανεπιστήμιο»... Μετά από τέσσερα χρόνια στα φιλόξενα εργαστήρια του Ινστιτούτου Φυσικοχημείας του ΕΙΕ και δύο χρόνια θητείας επέστρεψα στην πόλη που έχει σημαδέψει τη ζωή μου... στα Γιάννενά μου. Το κλίμα ήταν πλέον αλλιώς... νέα πρόσωπα στο Πανεπιστήμιο... πρόσωπα με αριστερό ιδεολογικό φορτίο... με πολλές νέες ιδέες που μαζί με τους παλιότερους έκαναν το τότε Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων πρωτοπορεία της ριζοσπαστικής σκέψης... ο Παύλος, ο Θέμης, η Μαριάννα, ο Παναγιώτης, ο Μπάμπης, η Βούλα, ο Ευθύμης... Με τον Ευθύμη «δέσαμε» από την πρώτη στιγμή της γνωριμίας μας. Ήταν τα κοινά μας ενδιαφέροντα για την οικολογία και το μαρξισμό, ήταν η βαθιά του σκέψη και η ικανότητά του να σκάβει κάτω από τη επιφάνεια, ο πράος χαρακτήρας του και η μεγάλη ανεκτικότητά του απέναντι στις ιδεολογικές μου ιδιορρυθμίες (ήμουν ο ένας και μοναδικός τροτσκιστής στα Γιάννενα εκείνη την περίοδο) αλλά περισσότερο για μένα ήταν και ένα αίσθημα ότι σε κάθε μας συζήτηση μάθαινα από τον Ευθύμη. Ο Ευθύμης ήταν για μένα και φίλος και σύντροφος και δάσκαλος. Μου άνοιξε τους

ορίζοντες της Περιβαλλοντικής Φιλοσοφίας, μου μίλησε για τα διάφορα ρεύματα και τις διαφοροποιήσεις τους, για το κίνημα απελευθέρωσης των ζώων, για τη Βαθιά Οικολογία, τον Άρνε Νας, τον O’Connor... και μαζί με όλα αυτά για τη φυσική φιλοσοφία του Αριστοτέλη, το Λουκρήτιο, τον Πλίνιο. Φυσικός ήμουν (και είμαι), ο Ευθύμης μού ξεκλείδωσε τη Φιλοσοφία. Ο Ευθύμης οργάνωσε την πρώτη ημερίδα Περιβαλλοντικής Φιλοσοφίας και Εκπαίδευσης στα Γιάννενα. Με κάλεσε να μιλήσω. Η πρώτη μου απόπειρα να αρθρώσω συγκροτημένο φιλοσοφικό λόγο. Θυμάμαι ακόμα τον επίλογο: «η οικολογία και η ηθική της ελευθερίας». Και μετά μαζί και με τον Θέμη ήρθε η «Ομάδα Ανακύκλωσης του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων». Για τον Ευθύμη δεν ήταν μόνο η θεωρητική αναζήτηση. Ήταν σε εξίσου σημαντικό επίπεδο και η πράξη, από το πιο στοιχειώδες επίπεδο στο πιο μεγάλο. Από το να ανακυκλώσουμε τους τόνους χαρτί που χρησιμοποιεί ένα Πανεπιστήμιο μέχρι τη συμμετοχή στο Σύλλογο, την απεργία, το δρόμο. Σε εκείνη την προσπάθεια ανακύκλωσης είμαστε απελπιστικά μόνοι. Κουβαλήσαμε μόνοι μας την πρέσα χαρτιού, βάλαμε μόνοι μας τους κάδους συλλογής χαρτιού σε όλο το Πανεπιστήμιο και στο τέλος μόνοι νιώσαμε το αίσθημα απελπισίας και απο-

τυχίας όταν δεν υπήρχε κάποιος να αδειάζει τους κάδους (το κάναμε κι αυτό) και το φορτηγό για να μεταφέρει το χαρτί στη μονάδα ανακύκλωσης ζήταγε τόσα που ξεπέρναγαν κατά πολύ τα έσοδα από την πώληση του χαρτιού. Στην αποτυχία δένεσαι ακόμα περισσότερο. Και δεθήκαμε με τον Ευθύμη ακόμα πιο πολύ. Και με το μεσσιανικό αίσθημα που διακρίνει κάθε καλό αριστερό, εκτιμήσαμε ότι υπάρχει πολιτικό κενό στο χώρο της οικοαριστεράς και κάναμε το βήμα, μαζί με τον αξέχαστο Νίκο Καίσαρη, για τη συγκρότηση της «Πράσινης Αριστεράς». Συζητήσεις, δημόσιες εκδηλώσεις, συνεντεύξεις στην «Αυγή» και αρθρογραφία στο «Δαίμονα της Οικολογίας». Τον είχε πιστέψει τον «Δαίμονα» ο Ευθύμης. Τον στήριξε με την παρουσία του και τις ιδέες του. Το εγχείρημα «Πράσινη Αριστερά» τελείωσε γρήγορα. Η πλειοψηφία με δημόσια δήλωσή της εντάχθηκε στον «Συνασπισμό». Και μετά χάσαμε τον Καίσαρη. Δεν ήταν ότι μείναμε λιγότεροι. Ήταν ότι ο Νίκος ήταν κάτι σαν ατμομηχανή. Μας έβαζε σε κίνηση. Στο Σεμινάριο για την «Πολιτική Οικολογία στην Ελλάδα» που έγινε στη Σύρο, η ατμόσφαιρα βάραινε από την απώλεια του Νίκου. Και μετά ήρθαν οι Συναντήσεις στην Ελάτη για την «Κριτική Επιστήμη και Εκπαίδευση». Ψυχή των συζητήσεων ο Ευ-

θύμης. Πάντα με ένα μεγάλο κύκλο νέων μεταπτυχιακών γύρω του, να τον ρωτάνε συνεχώς για την Περιβαλλοντική Ηθική και την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση και να κρέμονται από τα λόγια του. Και ο Ευθύμης να απαντά με τη χαρακτηριστική του απλότητα. Και για τη νέα γενιά ήταν ο δάσκαλος. Με τις ιδέες που δεν πάλιωσαν ποτέ, με τη ζωντάνια ενός έφηβου. Και όχι μόνο στην Ελάτη, σε κάθε Συνέδριο και Σεμινάριο που οργανώσαμε τα τελευταία χρόνια για την Ιστορία, τη Φιλοσοφία και τη Διδακτική, ο Ευθύμης ήταν εκεί. Παρών στην Επιστημονική Επιτροπή, ως προσκεκλημένος ομιλητής, ως συζητητής. Πάντα εύστοχος, πάντα διεισδυτικός στις παρατηρήσεις του, πάντα με τις ερωτήσεις του να δείχνει καινούργιους δρόμους. Αλλά δεν είναι μόνο αυτά. Και στην εξέγερση του Δεκέμβρη, ο Ευθύμης κάθε μέρα ήταν μαζί μας στο δρόμο. Και στις μεγάλες εργατικές κινητοποιήσεις ενάντια στα πρώτα μνημόνια, και στο Σύνταγμα ο Ευθύμης ήταν εκεί... ακόμα και όταν ήταν καταβεβλημένος από τις θεραπείες. Ποτέ δεν ήταν ο διαννοούμενος της καρέκλας, του διαδρόμου των υπουργείων. Ήταν «οργανικός διαννοούμενος» της τάξης που υποστήριζε για την αλλαγή της κοινωνίας. Δεν τον χώραγαν οι τοίχοι του γραφείου ακόμα και του δικού του. Όταν συνταξιοδοτήθηκε, είχε το δικό του γραφείο στους χώρους του Εργαστηρίου που έχω την ευθύνη. Λίγες φορές ήρθε για να καθήσει. Πάντοτε έφερνε κόσμο να γνωριστούμε. Τα παιδιά από τη Φωκίδα, τα παιδιά από την Καλλιθέα, τα παιδιά που έβγαλαν το τάδε βιβλίο, τα παιδιά από την τάδε επιτροπή. Δεν τον χώραγε ο τόπος, ήταν ο πολίτης της πόλης, μάλλον ο πολίτης όλης της γης. Και υπάρχουν κι άλλα, πιο προσωπικά. Οι επισκέψεις μας στην Ερατεινή, η φιλοξενία μας στο χωριό, οι ταβέρνες μας, οι εκδρομές μας, η επίσκεψη στη Ζάκυνθο που δεν έγινε ποτέ... και πιο πολύ οι συζητήσεις μας για τις προσωπικές μας αγωνίες, για τις συμπεριφορές φίλων που μας στενοχώρησαν... ...και οι συζητήσεις μας όταν τον χτύπησε η ύπουλη αρρώστια... και την πάλευε όπως μόνο αυτός ήξερε να το κάνει. Όταν μου ζήτησε η Άννα να γράψω για τον Ευθύμη, μου ανέβηκε κόμπος στο λαιμό. Δεν ήταν εύκολο. Δεν έχω συνειδητοποιήσει ακόμα ότι ο Ευθύμης έφυγε... πιστεύω ότι κάπου λείπει και θα ξαναγυρίσει. Και θα τον δω να ανοίγει την πόρτα του γραφείου όπως τον τελευταίο καιρό, με γρήγορες κινήσεις και πλατύ χαμόγελο: «Κωστάκη παράτα τα... πάμε έξω... έχουμε να συζητήσουμε». Μου λείπεις φίλε μου και σύντροφέ μου Ευθύμη!! ΚΩστας ΣκορδοΥλης

O

ικοτριβές

Σεπτέμβριος 2013 - τ. 7

Τον Μάρτιο του 1984 μας ήλθε ένας νέος υποψήφιος για το τμήμα ΦΠΨ, προερχόμενος από το Πανεπιστήμιο του Μονάχου, άγνωστος σε μένα και ίσως και σε άλλους συναδέλφους. Ο Ευθύμης Παπαδημητρίου ήταν διδάκτωρ του Πανεπιστημίου του Μονάχου (1978) και η διατριβή του είχε ως θέμα τις ηθικές και ψυχολογικές συνιστώσες της Αριστοτελικής Ρητορικής. Ο υποψήφιος εκτός από επισητμονικά άρθρα είχε ήδη και ένα σημαντικό βιβλίο για τον γνωστό φιλόσοφο Τομάζιους. Ως εδώ, ουδέν πρόβλημα. Αλλά ο υποψήφιος είχε σπουδάσει νομικά στην Αθήνα και φιλοσοφικές και κοινωνικές επιστήμες στο Μόναχο. Δηλαδή δεν είχε σπουδάσει φιλοσοφία! Από ορισμένους συναδέλφους διατυπώθηκε η άποψη ότι, πώς μπορεί να εκλεγεί κάποιος σε τμήμα φιλοσοφίας χωρίς να έχει σπουδάσει φιλοσοφία! Αλλά η φιλοσοφία, «των πρώτων αρχών και αιτιών θεωρητική» δεν είναι ειδική επιστήμη. Αντίθετα, αναπτύσσεται αξιοποιώντας φιλοσοφικά, τα δεδομένα των ειδικών επισητμών. Συνεπώς, πρόβλημα ουσιαστικά δεν υπήρχε. Ο τομέας μας εξάλλου είχε ήδη δεχτεί υποψήφιους διδάκτορες πτυχιούχους της Ιατρικής, του Πολυτεχνείου και της Φυσικομαθηματικής. Τέλος, ο υποφαινόμενος, δεν είχε σπουδάσει και αυτός φιλοσοφία! Ο Παπαδημητρίου εκλέχτηκε τον Μάρτιο του 1984, άμισθος επίκουρος καθηγητής της Ιστορίας της Φιλοσοφίας. Τον Μάιο του ίδιου έτους διορίστηκε Επίκουρος καθηγητής της Ιστορίας της Φιλοσοφίας. Τα επόμενα χρόνια εδίδαξε ως Αναπληρωτής και στη συνέχεια ως Τακτικός καθηγητής μέχρι τη συνταξιοδότησή του. Το 2007 του απονεμήθηκε ο τίτλος του Ομότιμου Καθηγητή. Ο Παπαδημητρίου, εκτός από άρθρα φιλοσοφικού περιεχομένου, και εκτός από το βιβλίο του για τον Τομάζιους, εδημοσίευσε και τα εξής βιβλία: Θεωρία της Επιστήμης και Ιστορία της Φιλοσοφίας και Για μια νέα φιλοσοφία της φύσης . Ο Ευθύμης Παπαδημητρίου ασχολήθηκε όλα αυτά τα χρόνια συστηματικά με το οικολογικό πρόβλημα, μετείχε στη σύνταξη του σχετικού ένθετου της Αυγής, και εδημοσίευσε πολλά άρθρα για τη σχέση ανθρώπου - φύσης στον περιοδικό και στον ημερήσιο τύπο. Επίσης υπήρξε τακτικός συνεργάτης του περιοδικού «Ουτοπία». Επίσης αξιοποίησε την ερευνητι-

κή του άδεια στο Πανεπιστήμιο Ταφτ της Βοστώνης, για μια συστηματική μελέτη των οικολογικών ρευμάτων των ΗΠΑ και πλούτισε τη σχετική βιβλιογραφία. Αλλά το ενδιαφέρον του Παπαδημητρίου για το οικολογικό πρόβλημα ήταν και πρακτικό. Ετσι συνέβαλε σημαντικά στη δεντροφύτευση του μεγάλου πάρκου του νέου κτηριακού συγκροτήματος του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Επίσης ήταν από τους ελάχιστους συνεργάτες της «Ουτοπίας» που συνέβαλαν ενεργά στη διάδοση και στη διακίνηση του περιοδικού. Ο Ευθύμης Παπαδημητρίου ήταν αγαπητός συνάδελφος. Με τις ιδέες και τις προτάσεις του συνέβαλε στον πλουτισμό

της δραστηριότητας του Τομέα Φιλοσοφίας. Επίσης με τον ήπιο και ευγενικό χαρακτήρα του βοήθησε πάντα στο ξεπέρασμα διχογνωμιών και δυσκολιών και συνεπώς στην ομαλή λειτουργία του Τομέα. Τέλος, ο Παπαδημητρίου, συνεπής στα διδακτικά του καθήκοντα και προσηνής ψς διδάσκαλος, ήτανε αγαπητός από τους φοιτητές του. Με τον Ευθύμη Παπαδημητρίου με συνέδεε μια φυσιολογική φιλία. Αλλά δεν είχα φανταστεί ποτέ ότι θα μπορούσα να γράψω δυο λόγια στη μνήμη του. Αλλος ο χρόνος των ημερολογίων, και άλλα τα –ενίοτε θλιβερά– απρόβλεπτα της βιολογίας! ΕΥΤΥΧΗΣ ΜΠΙΤΣΑΚΗΣ

19

μάθημα για τη φιλοσοφία της φύσης και τη φύση της φιλοσοφίας Συνήθως μιλάμε για το έργο των φιλοσόφων, αφήνοντας στην άκρη το πρόσωπό τους. Και αυτό είναι θεμιτό. Είτε επειδή οι ιδέες τους ακολουθούν τη δική τους ζωή, ανεξάρτητα από εκείνους που τους τη χάρισαν. Είτε επειδή γνωρίζοντας προσωπικά τους φιλοσόφους, επιβάλλεται να αποσιωπήσουμε τα αισθήματά μας για τους ίδιους και να κρίνουμε το έργο τους στην αυτοτέλειά του. Είτε άλλοτε, δυστυχώς συχνά, επειδή οι ιδέες τους δεν έχουν σχέση με την προσωπική τους ζωή και στάση. Στην περίπτωση του Ευθύμη, νιώθει κανείς να απαλλάσσεται από την ακαδημαϊκή υποχρέωση να τηρήσει τις αυτές αποστάσεις. Όχι επειδή η απώλειά του είναι πολύ πρόσφατη και δεν διευκολύνεται η συναισθηματική αποστασιοποίηση, για όσους γνώριζαν την αξιαγάπητη προσωπικότητά του. Είναι η ενότητα της δουλειάς βίου του, που δεν μας επιτρέπει να το κάνουμε. Γιατί η κληρονομιά που άφησε δεν είναι μόνον οι σελίδες που έγραψε, αλλά η ίδια η στάση ζωής που κράτησε σε σχέση με αυτές. Κυρίως το βιβλίο του «Για μια νέα φιλοσοφία της φύσης», ίσως να μην αποτελεί τη σημαντικότερη επιστημονική του συμβολή (υπάρχει πάντα το σπουδαίο του έργο για τον Thomasius), αλλά είναι το έργο, όπου εκδηλώνεται, περισσότερο από αλλού, η αγωνία του για την ενότητα της σκέψης του και του είναι του. Δεν μπορεί να διαβάσει κανείς τις ιδέες και τους προβληματισμούς του, χωρίς να σκέπτεται συγχρόνως, τον τρόπο με τον οποίο ο ίδιος τα ενσάρκωνε. Ακολουθώντας τη διαδρομή της σκέψης του πάνω στη φιλοσοφία της φύσης, εισπράττουμε έναν απολογισμό των τρόπων που η φιλοσοφία έθεσε το ζήτημα από την αρχαιότητα μέχρι την εποχή μας. Παρόλο που η έκθεση αυτή πληροί όλα τα εχέγγυα της επιστημονικής εμβρίθειας, εκείνο που της δίνει πνοή αληθείας είναι η αίσθηση της μέριμνας του συγγραφέα όχι μόνον για το αντικείμενο της μελέτης του, αλλά και για το υποκείμενό της. Μέριμνα, με άλλα λόγια, όχι μόνον για το τι είναι η φύση, αλλά και για το τι είναι ο άνθρωπος που τη στοχάζεται και τη ζει. Δηλαδή, ποιο είναι το πρακτικό νόημα του εγχειρήματος. Αναζητώντας μια ηθική της ευθύνης στη βάση μιας νέας οντολογικής και μεταφυσικής θεμελίωσης, που την ήθελε «παν-επιστημιακή», ο Ευθύμης επαναθέτει τα θεμελιακά για τη δυτική φιλοσοφία ζητήματα της vita activa, του πράττοντος ανθρώπου, όχι ως παρατηρητή, διαχειριστή και κυρίαρχου, αλλά ως μετόχου της φύσης. Όχι ο άνθρωπος απέναντι στη φύση, αλλά ο άνθρωπος ως φύση. Τούτο αναδεικνύει ως κεντρική τη θεματική της σωματικότητας του ανθρώπου. Ισορροπώντας ανάμεσα στους πειρασμούς του άψυχου ορθολογικού δυισμού αφενός και της υποτροπής ενός βιωματικού ανορθολογισμού αφετέρου, ανιχνεύει τον απαιτητικό δρόμο της ενεργητικότητας του ανθρώπου μέσω της γνώσης των παθών του. Όσοι γνώρισαν τον Ευθύμη μόνον μέσα από τα κείμενά του, χάνουν κάτι ουσιώδες από τη διδασκαλία του. Διότι δεν αναφερόταν στον «άνθρωπο» γενικά, αλλά στην ίδια τη δική του ανθρώπινη υπόσταση. Διότι ο ίδιος στάθηκε στη ζωή με τον τρόπο που δήλωνε η σκέψη του. Δίδασκε τους φοιτητές του και τους φίλους του, όχι με αυτό που έλεγε, αλλά με αυτό που ο ίδιος ήταν και γινόταν. Έτσι κατόρθωσε το πολύ σπάνιο, να είναι κριτικός και ριζοσπαστικός, χωρίς να είναι μίζερος, αρνητής και ηθικολόγος. Η κριτική του πήγαζε από την κατάφαση και τη χαρά της ζωής, από την θετικότητα μιας ένσαρκης, σωματικής θα λέγαμε φιλοσοφίας. Γι’ αυτό, ένας ακόμα άψυχος τόμος στη βιβλιοθήκη μας θα είναι πάντα κάτι λιγότερο από την κληρονομιά που μας άφησε. Και όχι μόνο για συναισθηματικούς λόγους. Ίσως να μην φταίνε μόνον οι αυθαίρετοι συνειρμοί μου, που όταν μελετάω την αρχοντιά της ηθικής ενός Spinoza σκέπτομαι τον Ευθύμη. Κι αυτό ήταν το μεγάλο του μάθημα, έστω κι αν ποτέ δεν το δίδαξε με αυτά τα λόγια. Beatus vir... ΔιονΥσης ΔρΟσος Καθηγητής Φιλοσοφίας, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων



O

20

ικοτριβές

Σεπτέμβριος 2013 - τ. 7

σχετικά με τη

θεωρητική οικολογική συζήτηση στην ΕΛΛΑΔΑ Όποιος παρακολουθεί, έστω και στοιχειωδώς, τη διεθνή θεωρητική συζήτηση γύρω από ζητήματα οικολογικής θεωρίας και της ανθρώπινης οικειοποίησης της φύσης γενικότερα δεν δυσκολεύεται να διαπιστώσει τη στασιμότητα και τη σχετική ένδεια που επικρατεί στη χώρα μας μιας σοβαρής θεωρητικής αντιμετώπισης προβλημάτων που συνδέονται με εννοιολογικά, μεθοδολογικά και επιστημολογικά ερωτήματα σχετικά με την αξία και τη θέση της οικολογίας στο σύστημα των επιστημών. Αντίθετα σε άλλες χώρες, του δικού μας πολιτιστικού κύκλου, η σχετική θεωρητική συζήτηση και ο προβληματισμός υπήρξε συνεχής και σε πολλά σημεία γόνιμος, ιδιαίτερα για την κοινωνική και την πολιτική θεωρία. Στους ακαδημαϊκούς κύκλους εξακολουθεί η οικολογία να θεωρείται από τους μεν ως ένας απλός ειδικός κλάδος της Βιολογίας ενώ για τους «πράσινους» και τους πρωταγωνιστές του εναλλακτικού χώρου αντιμετωπίζεται ως μια «υπερεπιστήμη», ένα επιστημολογικό σημείο συνάντησης, διασταύρωσης και γονιμοποίησης πολλών φυσικών αλλά και κοινωνικών επιστημών. Ίσως είναι περιττό να ισχυριστούμε ότι καμιά από τις δύο αυτές ακραίες θέσεις δεν ανταποκρίνεται στα πράγματα και δεν αποδίδει σωστά τη γνωσιοθεωρητική, την επιστημολογική και κοινωνική θέση της οικολογίας. Αυτό όμως δεν κάνει ευκολότερη την απάντηση του ερωτήματος σχετικά με τον τεκμηριωμένο προσδιορισμό της φύσης και της αξίας της οικολογίας 1. Οι υποστηρικτές της δεύτερης από τις παραπάνω προσεγγίσεις δεν είναι πρόθυμοι να δεχτούν εκ των προτέρων την οικολογία ως ένα απλό κλάδο των φυσικών επιστημών αλλά βλέπουν σ’ αυτήν ένα νέο τρόπο προσέγγισης των φυσικών συναρτήσεων και συμβάντων, τα οποία, όλοι όσοι ασχολούνται με οποιοδήποτε τρόπο με τη σχέση των ανθρώπων με τη φύση, στους κλάδους των φυσικών και κοινωνικών επιστημών, οφείλουν να οικειοποιηθούν τα πορίσματά τους και να τα εφαρμόσουν, επειδή στην ουσία της οικολογικής μεθόδου ανήκει αναμφίβολα η υπέρβαση της μεταφυσικής προέλευσης αντιπαράθεσης ανθρώπου – φύσης, που ανατρέχει στο μηχανιστικό κοσμοείδωλο του 17ου αιώνα 2. Πολλοί ερευνητές της φύσης που έχουν εκφράσει απόψεις για θεωρητικά ερωτήματα της οικολογίας υπαινίσσονται τις δυ-

Ελάχιστες είναι οι προσπάθειες διαλόγου και διεπιστημονικής προσέγγισης π.χ. της διαλεκτικής σχέσης περιβάλλοντος και ανάπτυξης, σε μια εποχή που οι έννοιες της οικονομικής ανάπτυξης, της «αειφορίας» και της προόδου βρίσκονται στην ημερησία διάταξη της κατευθυνόμενης πληροφόρησης. σκολίες που συνάντησε μέχρι να αναγνωριστεί η πολυπλοκότητα και ταυτόχρονα η λειτουργική ενότητα του φυσικού κόσμου 3. Οι επιστήμονες αυτοί υποστήριξαν μάλιστα την άποψη οτι αν θέλουμε να υπερνικήσουμε την οικολογική κρίση θα πρέπει να αντικαταστήσουμε την κυρίαρχη επιστημονική – τεχνολογική επανάσταση της μεταπολεμικής περιόδου με μια «οικολογική επανάσταση», με την έννοια της αλλαγής «παραδείγματος»/«υποδείγματος», που πρότεινε για την εξήγηση των επιστημονικών επαναστάσεων, ο αμερικανός κοινωνιολόγος Τ. Κούν 4. Αυτή η οικολογική επανάσταση θα έπρεπε να εμπεριέχει εκτός από ριζικές αλλαγές στον τρόπο επιστημονικής σκέψης και εργασίας και μια πολιτισμική επανάσταση που να αγκαλιάζει πλατειά κοινωνικά στρώματα και να επιδρά στις αντιλήψεις και στις συμπεριφορές των ανθρώπων απέναντι στη φύση. Από τεχνική άποψη αυτός ο ριζικός αναπροσανατολισμός της κοινωνικής οικειοποίησης της φύσης, σύμφωνα με τις επιταγές της οικολογίας, δεν είναι σήμερα δύσκολο να πραγματοποιηθεί. Οι σύγχρονες τεχνολογίες (στην πληροφορική, μικροηλεκτρονική, χημεία, βιοτεχνολογία κ.α.) καθιστούν δυνατή, αν χρησιμοποιηθούν σχεδιασμένα και κάτω από δημοκρατικό έλεγχο, για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας, μια φιλική προς το φυσικό περιβάλλον οργάνωση της υλικής παραγωγής. Η φύση και η σχέση μας προς αυτήν αποτελεί εν προκειμένω το θεμέλιο μιας ριζοσπαστικής κριτικής της κοινωνίας. Αυτή πάντως η έννοια της «οικολογικής επανάστασης»5 παραβλέπει τις οικονομικές, πολιτικές και ιδεολογικές αντιστάσεις με τις οποίες θα είχε να αναμετρηθεί το εγχείρημα της ριζικής αλλαγής παγιωμένων νοοτροπιών και της πανίσχυρης ακόμη βιομηχανικής κουλτούρας. Πάντως το κοινωνιολογικό σχήμα του Κουν, για αλλαγή

«παραδειγμάτων» μέσα απο κρίσεις, αποδείχτηκε ανίκανο να συλλάβει επαρκώς την περίπλοκη διαλεκτική κοινωνικο-οικονομικών και αντικειμενικών προσδιοριστικών παραγόντων της επιστημονικής γνώσης. Στην ευρωπαϊκή κοινωνιολογία της επιστήμης μιλάνε αντιθέτως για την ανάγκη μιας «κοινωνικής φυσικής επιστήμης 6 και για ένα «μοντέλο- τριών σταδίων ανάπτυξης της επιστήμης», για το χαρακτηρισμό των αλλαγών στην κατανόηση της επιστήμης που οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην εμφάνιση της οικολογικής μεθόδου. Πρόκειται βασικά για την τάση λειτουργισμού και ανθρωποκεντρισμού της έρευνας των φυσικών επιστημών μαζί με την τάση αποφυγής γενικεύσεων των επιστημονικών ευρημάτων. Αυτή η τάση που παρατηρήθηκε κυρίως σε κλάδους που ασχολούνται με οικολογικά προβλήματα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και ως «ιστορικοποίηση» των φυσικών επιστημών. Η εμπλοκή της αιτιακής ιστορικής σκέψης στην διαμόρφωση των εννοιών των φυσικών επιστημών, δηλαδή η προϊδέαση πιθανών συνεπειών των ανθρώπινων παρεμβάσεων στην οικονομία της φύσης οδήγησε στην εισαγωγή και μιας κανονιστικής και στρατηγικής διάστασης που απουσίαζε από την κλασική φυσική επιστήμη. Η σύγχρονη οικολογία είναι υποχρεωμένη να προσδιορίσει το αντικείμενό της ως παραγωγική συνάρθρωση των οικολογικών συστημάτων. Αυτό υποχρεώνει από τη μια στην παραδοχή ότι η φύση δικαιούται ένα δικό της μέτρο ιδιαίτερου τύπου, γεγονός που οδηγεί στα πλαίσια της φυσικής επιστήμης στη διάκριση ανάμεσα στο «είναι» και στο «δέον». Από την άλλη επειδή ο άνθρωπος ο ίδιος απαρτίζει μαζί με τη φύση ένα σύστημα για το οποίο απαιτείται η σταθερότητα και η δυνατότητα αναπαραγωγής του, είναι δύσκολο να βρεθεί το μέτρο χωρίς την προσφυγή σε κάποιους κανόνες ανθρώπι-

νης διαμόρφωσης της φύσης. Η αναπαραγωγή της φύσης δεν είναι πια προσδιορίσιμη μόνο με τη βοήθεια σταθερών της φύσης. Στον προσδιορισμό του δέοντος γενέσθαι εμπλέκονται πάντα ανθρώπινοι προσδιορισμοί της φύσης. Μ’ αυτόν τον τρόπο όμως η οικολογία μετατρέπεται από μιαν αντικειμενική φυσική επιστήμη κλασικού τύπου, σε μια επιστήμη με κανονιστικά, στρατηγικά στοιχεία μιας εξελικτικής αντίληψης για τη φύση. Η οικολογία παραμένει έτσι ανοιχτή για μια ανάλυση της αναπαραγωγής της φύσης με εναλλακτικούς στόχους. Εκεί που θα συντονιζόντουσαν φυσικοί και κοινωνικοί σκοποί οι τελεολογίες θα ήταν ταυτόχρονα κανονιστικές, επιτρέποντας εξελίξεις, των οποίων η εννοιολογική δομή και τα αποτελέσματα θα αντιστοιχούσαν σε κοινωνικά συμφέροντα. Αυτοί οι προβληματισμοί θα μας οδηγούσαν σε μια «κοινωνική φυσική επιστήμη» η οποία σε διαφορά προς τις κλασσικές φυσικές και τεχνολογικές επιστήμες θα θεματοποιούσε την ιστορική κατάσταση της κοινωνικής οικειοποίησης της φύσης και θα κατανοούσε τη φύση όχι πια ως αντικείμενο εκμετάλλευσης αλλά ως αυτόνομη φύση. Αφού όμως η ανταλλαγή ύλης μεταξύ του ανθρώπου και της φύσης υπόκειται σε κοινωνικές ρυθμίσεις και κανόνες μια θεωρία αυτής της κοινωνικά οργανωμένης διαδικασίας της φύσης θα έπρεπε να περικλείει επίσης στοιχεία κοινωνικών επιστημών. Πρωταρχικό καθήκον μιας κοινωνικής φυσικής επιστήμης αποτελεί η παρουσίαση της πραγματικής φύσης στην εξάρτησή της από τη κοινωνικά ρυθμισμένη διαδικασία ανταλλαγής ύλης. Επιπλέον προκύπτει το καθήκον μιας κανονιστικής κατασκευής πιθανών φύσεων, έτσι ώστε ο άνθρωπος με βάση αυτή τη γνώση να ρυθμίζει τις σχέσεις του ανταλλαγής ύλης με τρόπο που να περιβάλλεται από ένα επιθυμητό περιβάλλον. Η μη παραγνωριζόμενη πια επίδραση του ανθρώπου πάνω στη φύση απαιτεί και μια κοινωνική ανακατασκευή της φύσης, σύμφωνη με έναν ανασχεδιασμό των συναρτήσεων αναπαραγωγής, στις οποίες να εναρμονίζονται οι κοινωνικοί στόχοι με τις δυνατότητες της φύσης 7. Από αυτή την άποψη η οικολογία απομακρύνεται τόσο από μια δήθεν αξιακά ουδέτερη βασική έρευνα όσο και από μια εφαρμοσμένη έρευ-

O

να που αναφέρεται σε αυστηρά και στενά τεχνικούς στόχους. Επιπλέον η οικολογία αρχίζει να κατανοεί τη φύση ως το «ανόργανο σώμα» του ανθρώπου, με το να αντιλαμβάνεται την εκάστοτε κατάστασή της ως αποτέλεσμα της κοινωνικής οικειοποίησης της φύσης. Αντί η οικολογία να δρα εκ των υστέρων και «πυροσβεστικά» θα πρέπει να δείξει ότι η οικολογική «πρόνοια» και «πρόληψη» αποτελεί τη βασική προϋπόθεση για την επιβίωση οποιουδήποτε βιομηχανικού πολιτισμού. Οι θεωρητικοί της οικολογίας έχουν το καθήκον να καταθέσουν προτάσεις για εναλλακτικές κοινωνικές πρακτικές σε σχέση με τη φύση σύμφωνες με την «αρχή της πρόληψης» και της «προφύλαξης»8. Δεν είναι τυχαία η ζωηρή θεωρητική διεπιστημονική αναζήτηση που διεξάγεται διεθνώς με αφορμή τη σύγχρονη προβληματική γύρω από θέματα που συνδέουν τις έννοιες του «περιβάλλοντος» και της «ανάπτυξης» 9. Η παγκόσμια περιβαλλοντική κρίση, που έχει συστημικό χαρακτήρα, και η γενικευμένη ανησυχία των ενημερωμένων πολιτών για το μέλλον οδήγησε αναπόφευκτα στην αμφισβήτηση παλαιότερων πολιτικών προγραμμάτων και στη δημιουργία νέων προσεγγίσεων, μελέτης και θεωρητικής ανάλυσης των πολιτικών προσανατολισμών της σύγχρονης οικοπολιτικής σκέψης. Ακόμη και ορθόδοξοι Μαρξιστές «ξανασκέφτονται» το Μαρξισμό τους και έχουν ανοιχτεί σε ένα ζωηρό και ενδιαφέροντα διάλογο πάνω σε θέματα που χθες παραμερίζονταν ως ανύπαρκτα ή ιδεολογικά ύποπτα 10. To αίτημα κοινωνικής ανατροπής και εγκαθίδρυσης μιας εναλλακτικής κοινωνικής τάξης προϋποθέτει την επίλυση μιας σειράς προβλημάτων όχι μόνο τακτικής και στρατηγικής αλλά και πολιτικής θεωρίας για την επανεξέταση των ανεξερεύνητων δυνατοτήτων της φύσης, της τεχνολογίας και της κοινωνίας. Στη σχετική θεωρητική συζήτηση στην

21

ικοτριβές

Σεπτέμβριος 2013 - τ. 7

Ελλάδα δεν έχουν καν θεματοποιηθεί ζητήματα που έχουν, εδώ και δεκαετίες, απασχολήσει την ευρωπαϊκή διανόηση και έχουν αμφισβητήσει και ανατρέψει κάποιες απλουστευτικές και μηχανιστικές, ψευτοδιαλεκτικές αναλύσεις για την κοινωνία και την οικονομική και πολιτισμική της ανάπτυξη. Ελάχιστες είναι οι προσπάθειες διαλόγου και διεπιστημονικής προσέγγισης π.χ. της διαλεκτικής σχέσης περιβάλλοντος και ανάπτυξης, σε μια εποχή που οι έννοιες της οικονομικής ανάπτυξης, της «αειφορίας», και της προόδου βρίσκονται στην ημερησία διάταξη της κατευθυνόμενης πληροφόρησης. Στη χώρα μας ακόμη και στο χώρο της υποτιθέμενης κοινωνικής πρωτοπορίας, της «αριστεράς» επικρατούν οι προκαταλήψεις, η άγνοια και εξακολουθεί να είναι κυρίαρχος ο οικονομισμός, ενώ προβάλλονται ισχυρές αντιστάσεις σε όλες τις προτάσεις για προβληματισμό και επανεξέταση κάποιων παγιωμένων, «αιώνιων» αληθειών 11. Δεν έλειψαν βέβαια οι προσπάθειες προβληματισμού και οι απόπειρες «πρασινίσματος» π.χ. του «Συνασπισμού», του κόμματος της Ανανεωτικής Αριστεράς, στην Ελλάδα, στις οποίες πρωτοστάτησε ο Νικος Καίσαρης, στη μνήμη του οποίου είναι αφιερωμένος ο παρών τιμητικός τόμος. Η πρόταση της «Πράσινης Αριστεράς», ενός ρεύματος ιδεών για τη συνάντηση Αριστεράς και Οικολογίας, με αιχμή κεντρικά σύγχρονα οικολογικά/κοινωνικά προβλήματα που θα μπορούσαν να μπολιάσουν την Ανανεωτική Αριστερά με νέες ιδέες και πληροφορίες για τα παγκόσμια περιβαλλοντικά προβλήματα, συνάντησε ισχυρές αντιστάσεις ή έμεινε στο φραστικό επίπεδο χωρίς να διαπεράσει τις επι μέρους αναλύσεις και πολιτικές του κόμματος. Η περιστασιακή θεωρητική ανάλυση και συζήτηση πάνω σε κάποια επίκαιρα περιβαλλοντικά προβλήματα στο «Δαίμονα της Οικολογίας» (μηνιαίο ένθετο της Κυριακάτικης Αυγής), ή στο τριμηνιαίο

οικολογικό περιοδικό ποικίλης και πλούσιας ύλης, την «Οικοτοπία», δεν αρκούν να καλύψουν το μεγάλο θεωρητικό έλλειμμα που παρατηρείται στη χώρα μας Ελάχιστοι πανεπιστημιακοί διανοούμενοι 12, τόσο από το χώρο των φυσικών όσο και των κοινωνικών επιστημών, ασχολούνται σοβαρά με τα σύγχρονα προβλήματα της πλανητικής περιβαλλοντικής κρίσης και των συνεπειών τους για την ποιότητα ζωής στις σύγχρονες κοινωνίες, τις τεράστιες κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες ανάμεσα στα βιομηχανικά ανεπτυγμένα και τα αναπτυσσόμενα κράτη σε συνθήκες νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης. Οι περισσότερες δημοσιεύσεις δείχνουν επιφανειακή ενημέρωση για τις αντιθέσεις και τις δυνατότητες στο σημερινό κόσμο, για τις περιβαλλοντικές προκλήσεις και τη μετάβαση της οικονομίας πέρα απ το βιομηχανισμό και το μεταφορντισμό 13. Ο προβληματισμός σε θέματα πολιτιστικής ταυτότητας και αλληλεπιδράσεων, σε περίοδο που επικρατούν νέες μορφές κοινωνικών διασυνδέσεων που εκτείνονται σε όλη την υδρόγειο, υποσκάπτουν τις κυρίαρχες εθνικές ταυτότητες και επιτρέπουν την ανάδυση νέων ταυτοτήτων και αιτημάτων χειραφέτησης που εκφράζονται από τα νέα κοινωνικά κινήματα: φεμινιστικά, αντιπολεμικά, οικολογικά κ.α. Οι επιπτώσεις των τρεχουσών εξελίξεων στο κοινωνικό και οικονομικό γίγνεσθαι της χώρα μας, στην Ευρώπη και σε πλανητική, κλίμακα απαιτούν απο τη διανόηση συνεχείς προσπάθειες για εμβάθυνση στα γενεσιουργά αίτια των προβλημάτων και υπέρβαση των ιδεολογικών συγχύσεων και απο κάθε ενεργό πολίτη συνεχή ενημέρωση, εγρήγορση, και προβληματισμό για να μπορέσουμε να ξεπεράσουμε τις σχετικές θεωρητικές καθυστερήσεις και τον επικίνδυνο επαρχιώτικο εφησυχασμό. ΕΥΘΥΜΗΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ 2005

1. Βλ. περισσότερα σχετικά στο: V. Labeyrie.

De la place de la revolution ecologique dans la revolution scientifique et technique, (περ.) La Pensee ,τ. 188 1976, σ.3.

2. Ευθ. Παπαδημητρίου, Για μια νέα Φιλοσοφία της φύσης. Η πρόκληση της Οικολογίας και οι απαντήσεις της Φιλοσοφίας. Gutenberg 1999. σς.135 κ.ε.

3. O.π. σημ. 1, σς.7, 17.

4. Τh. Kuhn, The structure of scientific Revolution, Chicago 1962.(1969).

5. M. Nicholson. Umweltrevolution. Der Mensch als Spielball und als Herr der Erde.Muenchen-Wien-Basel.1992.

6. G. Boehme/J. Grebe : Soziale Naturwissenschaft. Ueber die wissenschaftliche Bearbeitung der Stoffwechselbeziehung MenschNatur. στο : G. Boehme, Alternativen der Wissenschft, Frankfurt am Main, 1980,σς..245-70.

7.Τζον Μπελαμύ Φόστερ, Οικολογία και Καπιταλισμός, Μεταίχμιο, Αθήνα 2003, σελ.17, 189, 213.και του ιδιου: Marx’s Ecology, N.York, Monthly Review Press, 2000,σς. 141-177.

8. Για την καταγωγή, γένεση και φυσιογνωμία της Αρχής της προφύλαξης, βλ. Γ. Μπαλιάς, Η Αρχή της προφύλαξης στο Διεθνές, Κοινοτικό και Συγκριτικό Δίκαιο. Εκδ. Σακκουλας, Αθήνα 2005,σς.

34-57, 94-126. Πρβλ. επίσης το βιβλίο των Λ. Λουλούδη, Β. Γεωργιάδου, Γ. Σταυρακάκη, Φύση Κοινωνία Επιστήμη στην εποχή των «τρελών αγελάδων». Διακινδύνευση και αβεβαιότητα, Εκδ. Νεφέλη , Αθήνα 1999.

9. Βλ. Περισσότερα στο συλλογικό τόμο. (Επιμ).Δημήτρη Ρόκου, Περιβάλλον και Ανάπτυξη. Διαλεκτικές σχέσεις και διεπιστημονικές προσεγγίσεις, Εκδ. Εναλλακτικές εκδόσεις. Αντιπαραθέσεις, Αθήνα 2005,. Επίσης το συλλογικό τόμο με τίτλο : Επιστήμες και περιβάλλον στα τέλη του αιώνα.Προβλήματα και προοπτικές. (επιμελ). Δ . Ρόκος. Εναλλακτικές εκδόσεις , Αθήνα 1995.

10. Χαρακτηριστική είναι η αρθρογραφία του περιοδικού : Capitalism Nature Socialism.(ΗΠΑ). Πρβλ Andre Gorz, Οικολογία και πολιτική, 1975, επίσης του ιδίου : Καπιταλισμός. Σοσιαλισμός, Οικολογία, Εναλλακτικές εκδόσεις, Αθήνα 1991.

11. Για τις επιστημονικές και πρακτικές συνέπειες απουσίας θεωρητικού πλαισίου των σύγχρονων πραγματιστικών προσεγγίσεων προβλημάτων αειφορικής περιβαλλοντικής διαχείρισης βλ. σχετικά κείμενα στα Ενθέματα, της Κυριακάτικης Αυγής, π..χ. στις 23/10/05, σελ.25-26)..

12. Mε φωτεινή εξαίρεση κάποια μελη ΔΕΠ των Πανεπιστημίων Θεσσαλονίκης, Αιγαίου και Ιωαννίνων, τα οποία με σχετικά μαθήματα, σεμινάρια και επίβλεψη διδακτορικών εργασιών προετοιμάζουν ίσως τους αυριανούς ερευνητές και θεωρητικούς στα πεδία της οικολογίας.

13. Πολύτιμη υπήρξε η μέχρι τώρα προσφορά στην ενημέρωση και το διάλογο των επιστημών με την οικολογία του Διεπιστημονικού Ινστιτούτου Περιβαλλοντικών Ερευνών (ΔΙΠΕ) με εμψυχωτές τους Ηλία Ευθυμιόπουλο και Μιχάλη Μοδινό. Τα περιοδικά «Νέα Οικολογία» και «Κοινωνία και φύση» κράτησαν επίσης για αρκετά χρόνια ζωηρό το διάλογο και τις ιδεολογικές αντιπαραθέσεις του οικολογικού κινήματος στην Ελλάδα.



O

22

ικοτριβές

Σεπτέμβριος 2013 - τ. 7

από το κίνημα

για τη σωτηρία του Κορινθιακού, στη θεματική περιβάλλοντος και το αυτοδιοικητικό κίνημα περιφέρειας Στερεάς

Από το κίνημα για τη σωτηρία του Κορινθιακού, στη θεματική περιβάλλοντος και το αυτοδιοικητικό κίνημα περιφέρειας Στερεάς Το καλοκαίρι του 2007 ήταν μια ταραγμένη περίοδος για τις περιοχές γύρω από τον Κορινθιακό όταν άρχισαν να γίνονται γνωστά τα σχέδια κατασκευής μονάδων λιθάνθρακα και φυσικού αερίου από συμπράξεις μεγάλων εγχώριων και ευρωπαϊκών ομίλων. Ήταν ένα ακόμη καμπανάκι κινδύνου για την κλειστή θάλασσα που επιβαρύνεται χρόνια από την βαριά βιομηχανική ρύπανση του Αλουμινίου της Ελλάδας (πρώην Πεσινέ), την εξόρυξη βωξίτη και τις εγκαταστάσεις φόρτωσης στην Ιτέα, την βιομηχανική περιοχή του ομίλου Στασινόπουλου στη Θίσβη Βοιωτίας και αρκετές άλλες ρυπογόνες όσο και ανεξέλεγκτες δραστηριότητες. Το κίνημα φούντωσε τον επόμενο χρόνο και στις δύο πλευρές του Κορινθιακού, με κινητοποιήσεις όπως η αυτοκινητοπορεία και ο αποκλεισμός της γέφυρας του Ρίο, με πορείες και ακτιβισμούς έξω από το εργοστάσιο του Αλουμινίου (που μετατρεπόταν και σε ιδιωτικό ενεργειακό κέντρο) αλλά και με ενημερώσεις στην Αθήνα και σε πόλεις και χωριά της Κορινθίας, της Αχαΐας, της Αιτωλοακαρνανίας, της Φωκίδας και της Βοιωτίας. Εκείνη την εποχή γνωριστήκαμε με τον Ευθύμη, οργανώνοντας ομιλίες, συναντήσεις, άρθρα και παρεμβάσεις και αρχίζοντας μια συνεργασία που εξελίχθηκε σχεδόν αυτόματα σε στενή πολιτική και φιλική σχέση για τα χρόνια που ακολούθησαν. Αρχές του 2009 ανακοινώθηκε η αναστολή των κυβερνητικών σχεδίων για τα εργοστάσια λιθάνθρακα, αλλά τα υπόλοιπα προβλήματα παρέμεναν. Την ίδια περίοδο, στην Βοιωτία, την Εύβοια και στην υπόλοιπη Στερεά δίναμε αγώνες για την ρύπανση στην περιοχή του Ασωπού και του Ευβοϊκού, για τα μεταλλεία της ΛΑΡΚΟ, τα σχέδια για την καύση RDF στο Αλιβέρι και σκουπιδιών στη Θήβα, τις εξορύξεις στην Γκιώνα και στην Οίτη, για τη μαζική αδειοδότηση ιδιωτικών μονάδων ηλεκτροπαραγωγής και αιολικών σε όλα τα βουνά της Στερεάς. Ήταν μια περίοδος που συνέπεσε με τη επαναδημιουργία του ΣΥΡΙΖΑ που ενέπνευσε τις ελπίδες χιλιάδων ανένταχτων αγωνιστών αλλά και της θεματικής περιβάλλοντος που επιχείρησε

από το περιβάλλον μέχρι την οικονομική κρίση και από τη φιλοσοφία μέχρι τα κινήματα συντόνισε, οργάνωσε ή πήρε μέρος σε αναρίθμητες εκδηλώσεις και αρθρογράφησε σε δεκάδες έντυπα. Η συνδρομή του ήταν πάντα απλόχερη ανεξάρτητα από το είδος της και παρά το γεγονός ότι η ασθένεια – που είχε διαγνωστεί από το τέλος του 2008- κατέβαλε τις δυνάμεις του. Τον θυμάμαι την 28η Οκτωβρίου 2011 όταν περνώντας από τη Λιβαδειά να μας δει, ακολούθησε την επιτροπή πόλης μοιράζοντας στους συγκεντρωμένους για την παρέλαση τις περισσότερες προκηρύξεις απ’ όλους μας. Ή ακόμη τον περσινό Ιούνιο, όταν παρά την επιδείνωση της κατάστασης του, οδήγησε μόνος μέχρι την Αντίκυρα για να παρακολουθήσει μια ερασιτεχνική μας θεατρική παράσταση.

Ένα βιβλίο για τον Ευθύμη και για μια τέχνη που δεν διδάσκεται να παίξει ένα ρόλο οριζόντιας δικτύωσης συντρόφων που αγωνίζονταν σε τοπικά κινήματα σε όλη την Ελλάδα και να παράξει πολιτική θέτοντας το περιβάλλον ως βάση και ως παράμετρο που διατρέχει όλους τους τομείς. Ένα εγχείρημα που ωστόσο έμεινε στη μέση εξαιτίας παθογενειών που προκάλεσαν και τους σοβαρούς κλυδωνισμούς του ΣΥΡΙΖΑ την περίοδο 2009-2010. Σε αυτή την κοινή πορεία, η συμμετοχή του Ευθύμη ήταν ένας φάρος και ταυτόχρονα μια αναφορά για πολλούς συναγωνιστές. Από τα διόδια του Σχηματαρίου μέχρι τα σκαλιά του Συντάγματος, όπως και σε κάθε γωνιά που πίστευε ότι έπρεπε να είναι, οργάνωνε, συμμετείχε, υποστήριζε και ενθάρρυνε με αμείωτο ενθουσιασμό κάθε ενέργεια και κάθε κίνηση που διεκδικούσε ένα πιο αισιόδοξο κόσμο. Όταν στις αρχές του 2010, ανακοινώθηκε το σχέδιο Καλλικράτης, διαπιστώσαμε ότι εγκαθιστούσε ένα ακόμη πιο αδιαφανές, αντιδημοκρατικό και ελεγχόμενο σύστημα σε Δήμους και Περιφέρειες. Γνωρίζοντας από πρώτο χέρι το ρόλο των νομαρχιακών και τοπικών αρχών που στην συντριπτική τους πλειοψηφία εξυπηρετούν με κάθε τρόπο τις κεντρικές επιλογές και τα μεγάλα επιχειρηματικά συμφέροντα, συναγωνιστές από διάφορα μέτωπα της Στερεάς ξεκινήσαμε ένα δίκτυο για την αυτοδιοίκηση. Μέσα από αυτή την κίνηση υποκινήθηκαν δημοτικά σχήματα και προέκυψε και το «αυτο-

διοικητικό κίνημα περιφέρειας Στερεάς» που υιοθέτησε πρακτικές και αρχές άμεσης δημοκρατίας και εναλλαγής και διακήρυξε ένα πρόγραμμα ανατροπής στην πράξη του Καλλικράτη και των συνεπειών του. Ο Ευθύμης υποστήριξε από την αρχή μέχρι το τέλος αυτή την προσπάθεια με ιδιαίτερη θέρμη και νεανικό σχεδόν ενθουσιασμό. Ήταν ταυτόχρονα οι απαρχές της μνημονιακής πολιτικής, της γενικής εκποίησης και της ελεύθερης πτώσης της ελληνικής κοινωνίας. Τον επόμενο χρόνο η αντίδραση του κόσμου κλιμακώθηκε και το καλοκαίρι του 2011 γέμισαν οι πλατείες όλες της χώρας από το κίνημα των αγανακτισμένων. Άνοιγμα διοδίων, πολιτικές εκδηλώσεις και η πολιτική συζήτηση να έχει επιστρέψει στο προσκήνιο μετά από χρόνια καταναλωτικής νιρβάνας. Ο Ευθύμης πάντα παρών, ενθουσιώδης, να ενθαρρύνει, να υποκινεί και να υποστηρίζει υπερβαίνοντας τις δυνάμεις του. Συχνά ως ιδρυτικό μέλος, συμμετείχε σε συντονιστικά και συνελεύσεις, διεκδικώντας ανοιχτές συμμετοχικές διαδικασίες γνωρίζοντας ότι ιδιαίτερα ο χώρος της αριστεράς έχει μακρά παράδοση φατριασμού, εσωτερικών σπαραγμών και γραφειοκρατίας, φαινόμενα εντελώς ξένα με την δική του στάση. Η στράτευσή του στην οικολογία και στην αριστερά ήταν ένθερμη, σταθερή όσο και ανεξάρτητη. Ως διανοητής ήταν ανεξάντλητος: από τη Λούξεμπουργκ μέχρι τον Μαγιακόφσκι,

Είναι δύσκολο να μιλάς για τον Ευθύμη ενώ δεν είναι εδώ. Πόσα να πεις για τον πιο ζωντανό, τον πιο αγαπητό, τον πιο σημαντικό και συγχρόνως τον πιο σεμνό άνθρωπο που γνώρισες ποτέ; Που έχεις διαπιστώσει πόσο αξιοθαύμαστα πολύπλευρη ήταν η ζωή, οι δράσεις του και οι σκέψεις του στο φιλοσοφικό του έργο, στην πολιτική, στην οικολογία, στην αυτοδιοίκηση, στην τέχνη, στα κινήματα, στην καθημερινότητα. Πως να περιγράψεις ένα άνθρωπο που γνωρίζει, διδάσκει και παράγει θεωρία κάνοντας την πράξη; Είχα την τύχη να γίνουμε φίλοι και συνοδοιπόροι με τον Ευθύμη έστω και για λίγα χρόνια. Μερικούς μήνες αφότου τον γνώρισα, έμαθε και μας είπε ότι έπασχε από καρκίνο. Το περσινό καλοκαίρι το περάσαμε στα εξοχικά μας στην Ερατεινή και ήταν ένα από τα μαθήματα του Ευθύμη: η τέχνη της ζωής μέχρι την τελευταία στιγμή. Απολαυστικός, οξυδερκής και αξιαγάπητος παρόλους τους πόνους, την ανημποριά και την αναπόφευκτη επίγνωση. Τίποτε δεν είχε αλλάξει: συμπεριφερόταν και μας έκανε να νιώθουμε όπως πάντα όταν ήμασταν μαζί του. Τέλος Αυγούστου, μας αποχαιρέτισε ευχαριστώντας για το ωραίο καλοκαίρι. Τόσο σπουδαία και τόσο απλά. ‘Ένα μήνα αργότερα έφυγε. Μιλήσαμε δυο μέρες πριν το τέλος σχεδόν ψιθυριστά, ήθελε να μην ανησυχούμε. Στην κηδεία του κατάλαβα πόσα δεν ήξερα γιαυτόν ακού-

O

23

ικοτριβές

Σεπτέμβριος 2013 - τ. 7

γοντας τόσους ανθρώπους από τόσους διαφορετικούς χώρους να μιλάνε για τον δικό τους Ευθύμη. Και εγώ που τον ήξερα από άλλα μέτωπα, από άλλες πράξεις και τόσοι άλλοι σαν κι εμένα που δεν μιλήσαμε, αναρωτιόμαστε πόσες ακόμη αφηγήσεις θα υπήρχαν. Ένα βιβλίο για τον Ευθύμη θα έχει πάρα πολλές σελίδες και πολλά κεφάλαια, θα το έχουν γράψει πάρα πολλοί από όλες τις ηλικίες και όλες τις τάξεις που ο καθένας θα νιώθει ότι μιλάει για ένα δικό του, ένα διπλανό του και ταυτόχρονα ένα μοναδικό άνθρωπο. Θα το έχουν γράψει οι ψαράδες στην Φωκίδα, οι μετανάστες που τους έβρισκε δουλειές και μοιραζόταν τις ανησυχίες τους, τα παιδιά που τους μιλούσε και τα έπαιρνε μαζί του, οι μαθητές που συζητούσε για το μέλλον τους, εμείς που μας έφερνε βιβλία, φύτευε δέντρα στον κήπο μας και ανταλλάσαμε στις διακοπές Bookchin, Volin, Holloway μαζί με ιδέες για την εξουσία και την ελευθερία, όσοι έγραφαν και μοίραζαν μαζί του εφημερίδες και προκηρύξεις, οι συναγωνιστές του στα κινήματα, στην αυτοδιοίκηση, στην θεματική και σε κάθε άλλο μέτωπο που συνεχώς βρισκόταν, οι φοιτητές του και οι συνεργάτες του στο Πανεπιστήμιο, στην Οικοτοπία, τον Δαίμονα της Οικολογίας, στο συγγραφικό του έργο, στα επιστημονικά συνέδρια, στον πολιτιστικό χώρο της Καμπάνη, όλοι αυτοί μικροί και μεγάλοι, που ο Ευθύμης νοιαζόταν, βοηθούσε και ενθάρρυνε κάθε στιγμή, σε κάθε τους βήμα. Όλοι εμείς που κάτι μοιραστήκαμε μαζί του. Και είμαστε τόσοι πολλοί που κανείς μάλλον δεν μπορεί να φανταστεί πόσοι. Μόνο η προσωπική εμπειρία του καθενός θα έφθανε να γεμίσει ένα βιβλίο. Δεν επιδίωξε ποτέ να γίνει γνωστός, δεν βγήκε μπροστά, δεν ενδιαφέρθηκε για καμιάς μορφής εξουσία, δεν προσέγγισε κανένα μηχανισμό. Ένας άνθρωπος που ζούσε με χιούμορ, απεριόριστη δημιουργικότητα και αισιοδοξία. Που εφάρμοζε στις προσωπικές του σχέσεις την αρχή «από τον καθένα σύμφωνα με τις δυνατότητές του, στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του». Που συμμετείχε με αμείωτο ενθουσιασμό σε κάθε ενέργεια και κάθε κίνηση που διεκδικούσε ένα καλύτερο κόσμο αν και είχε ακριβή επίγνωση των ορίων και των περιορισμών. Κάθε εποχή ορίζει τους δικούς της ήρωες, τους δικούς της τύπους «ιδανικών ανθρώπων». Αν υπήρχε όμως ένα διαχρονικά αποδεκτό πρότυπο, δεν έχω γνωρίσει κανέναν άλλο που θα μπορούσε να το ενσαρκώνει. Εχθές το βράδυ πήγαμε στην ετήσια γιορτή στον Πάνορμο Φωκίδας που κάθε χρόνο είχε και μια εκδήλωση οικολογικού περιεχομένου που οργάνωνε ο Ευθύμης. Στάθηκα να πάρω το τοπικό εφημεριδάκι του Συλλόγου και είδα αναδημοσίευση από ένα παλαιότερο άρθρο του. Έπιασα κουβέντα με τον κύριο που τα μοίραζε. Ήταν απαρηγόρητος. «Τον ξέρατε τον Ευθύμη; ‘Όταν τον έβρισκα και του ζητούσα να γράψει κάτι για την εφημερίδα, έπιανε ένα κομμάτι χαρτί και έγραφε ένα άρθρο έτσι, αμέσως και η σκέψη του ήταν σπουδαία. Αλλά το κυριότερο: ήταν άνθρωπος. Από αυτούς που δεν βρίσκονται». Ο Ευθύμης Παπαδημητρίου, ομότιμος καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, συγγραφέας, διανοητής, μαχόμενος αριστερός και οικολόγος, καθημερινός αγωνιστής και ακριβός φίλος όλων όσων είχαν την τύχη να τον γνωρίσουν, κατοικεί στις πιο ηλιόλουστες γειτονιές της ψυχής και της μνήμης μας. ΔΕσποινα ΣπανοΥδη 10 Αυγούστου 2013

ένας πανεπιστημιακός στην «υπηρεσία του λού» Όταν είχα γνωρίσει τον Ευθύμη Παπαδημητρίου τον ρώτησα «Τι δουλειά κάνεις», μου απάντησε «Είμαι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων».

- Τι διδάσκεις, συνέχισα...

- Φιλοσοφία της Φύσης, απάντησε... Μου έκανε μεγάλη εντύπωση, αναρωτήθηκα για τη σχέση της φύσης με τη φιλοσοφία... μετά από χρόνια κατάλαβα. Ήταν την περίοδο της έκδοσης του περιοδικού ΟΙΚΟΤΟΠΙΑ. Ο Ευθύμης ήταν πρόθυμος να συμμετέχει σε εκδηλώσεις, να προλογίζει και να παρουσιάζει βιβλία. Το 2007 είχε παρουσιάσει το βιβλίο μου «Χαϊδάρι – Τόπος και Άνθρωποι», το 2008 συμμετείχε στη δενδοφύτευση και στους αγώνες για τη διάσωση τους Ελαιώνα και σε ημερίδα του Περιβαλλοντικού Συλλόγου Περιστερίου για την κλιματική αλλαγή, το 2010 ήταν ομιλητής στην εκδήλωση του ΟΙΚΟ.ΠΟΛΙ.Σ. πάλι για την κλιματική αλλαγή, το 2011 είχε προσυπογράψει την έκκληση του ΟΙΚΟ.ΠΟΛΙ.Σ. προς τον Πρωθυπουργό για να συντηρηθεί η Μονή Δαφνίου. Τελευταία φορά παρουσιάσαμε μαζί στις 22 Φεβρουαρίου 2012 το Βιβλίο του Γεράσιμου Σκλαβούνου «Η “κυριαρχία” του ανθρώπου στη φύση και οι συνέπειές της – Από τον ιδεαλισμό στον υλισμό και την οικολογία». Ο Ευθύμης αν και ήταν καταβεβλημένος, χτυπημένος από την αρρώστια, δεν είχε χάσει το κέφι του (πείραζε τον Κοροβέση), την αγωνιστικότητά του, τη διάθεση να συμμετέχει στα κοινά. Ο Ευθύμης δεν φοβόταν να «εκτεθεί» πολιτικά. Από την «έδρα» του Πανεπιστημίου με τους φοιτητές κατέβαινε εύκολα στο «πεζοδρόμιο» και στις πλατείες να υπερασπιστεί το φυσικό και το αστικό περιβάλλον, να συμμετάσχει σε αγώνες για τα πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα, να στηρίξει με την παρουσία του και με το κύρος τους εκδηλώσεις συλλόγων και πρωτοβουλιών, να προλογίσει εκδόσεις και να συνυπογράψει επιστολές και ψηφίσματα, να συμμετέχει ως υποψήφιος σε αυτοδιοικητικά σχήματα. Θα τον θυμόμαστε για το χαρακτήρα του, την προθυμία του, το συνδυασμό στην καθημερινότητα θεωρίας και πράξης, την αγωνιστικότητά του και το πλούσιο επιστημονικό του έργο. ΚΩστας ΦωτεινΑκης, Πρόεδρος των «Φίλων της Φύσης»

ο «λειτουργικός» ρεαλισμός του Ευθ. Παπαδημητρίου Ο Ευθύμης Παπαδημητρίου το 1988 κυκλοφόρησε το βιβλίο με τον τίτλο: «Θεωρία της Επιστήμης και Θεωρία της Φιλοσοφίας». Με ένα μικρό φραστικό περίγραμμα στην αρχή, θα λέγαμε ότι το βιβλίο προγραμματικά συνδέει την ιστορία της φιλοσοφίας με τη φιλοσοφία της επιστήμης. Το εγχείρημα του συγγραφέα είναι από τη μια να παραμείνει πιστός στην επιχειρηματολογία του γνωστικού αντικειμένου της Φιλοσοφίας της Ιστορίας και από την άλλη να αναδείξει την παράπλευρη ερευνητική του ενασχόληση με τη Θεωρία της Επιστήμης. Με το πόνημά του θέτει με άρτιο τρόπο και τα δύο εννοιολογικά μεγέθη στην επιστημολογική τους συζυγία. Τον όρο φιλοσοφία της ιστορίας θα τον δηλώναμε εννοιολογικά ως διαδικασία δια της οποίας καθίσταται δυνατό το φιλοσοφείν και την φιλοσοφία της επιστήμης ως κλάδο της φιλοσοφίας ο οποίος ασχολείται με την κριτική και την αξιολόγηση της επιστημονικής γνώσης και πρακτικής. Ο αείμνηστος συγγραφέας στο βιβλίο του πραγματοποιεί μια πλούσια κριτική επισκόπηση των επιστημολογικών ρευμάτων, αρχικά με μια σύντομη αλλά ουσιαστική επισκόπηση των απαρχών του φιλοσοφικού στοχασμού και του δεσμού τους με τη γνωσιακή διαδικασία και στη συνέχεια αποσαφηνίζοντας τη φύση της επιστήμης, τη σχέση της με τη φιλοσοφία, το πρόβλημα της μεθόδου και της ταξινόμησης των επιστημών καθώς και τον κοινωνικό προσανατολισμό της. Ο Παπαδημητρίου γνωρίζει σε βάθος την επιστημολογική επιχειρηματολογία δείχνει τις προτιμήσεις αλλά και παίρνει αποστάσεις από ρεύματα Κατά τη γνώμη του, προσπαθεί να αποφύγει το σχετικισμό γι’ αυτό και προτιμά τη συστηματική παράθεση των δεδομένων της εμπειρίας σε συνάφεια με την «κοινωνική» της δυναμική στην ιστορική τους διάσταση. Το τελευταίο αποτελεί και την καινοτομία του βιβλίου του. Κατά τη γνώμη μου, αν θέλαμε να χαρακτηρίσουμε το φιλοσοφικό ρεύμα στο οποίο πρόσκειται ο Παπαδημητρίου, θα λέγαμε ότι θα έδειχνε προτίμηση προς έναν ιδιότυπο «λειτουργικό» ρεαλισμό με στοιχεία «διαλεκτικής». Ίσως να προτιμούσε την αντίληψη ότι οι θεωρητικοί και οι πρακτικοί παράγοντες των γνωσιακών διαδικασιών αποτελούν μια διαλεκτική ενότητα, όπου η πράξη ως κριτήριο αλήθειας εξασφαλίζει την αντικειμενικότητα της επιστημονικής έρευνας. Από τη δεκαετία του 80 μέχρι τις μέρες μας εμφανίστηκε μια πλούσια συγκομιδή σε εισαγωγικά εγχειρίδια αναφορικά με το φιλοσοφικοεπιστημονικό πεδίο αλλά και εξίσου ικανές μεταφράσεις, δείγμα μοναδικής ερευνητικής προσπάθειας των ελλήνων φιλοσόφων. Είναι γεγονός ότι συνεχίζουν με αμείωτο ρυθμό να εμφανίζονται εξαιρετικές και εννοιολογικά πλούσιες εισαγωγές για τη Φιλοσοφία της Επιστήμης. Το βιβλίο του Παπαδημητρίου με την άρτια δομή του περιεχομένου και τη στοχαστική ακρίβεια πάντοτε θα έχει μια ειδική θέση στις βιβλιοθήκες μας και θα αποτελεί μια ασφαλή αναγνωστική επιλογή. ΘΑΝΑΣΗΣ ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΑΔΗΣ Επ. Καθηγητής Φιλοσοφίας, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

Υ.Γ. Θα ήταν σοβαρή παράλειψη να μην αναφέρω κάτι για την απαράμιλλη ακαδημαϊκή γενναιοδωρία του Ευθύμη Παπαδημητρίου. Δεν είχα καλά συμπληρώσει έξι μήνες από το διορισμό μου ως λέκτορας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, όταν ο Ευθύμης μου εμπιστεύθηκε το υποχρεωτικό μάθημα της Φιλοσοφίας της Επιστήμης χωρίς ενδοιασμό και καχυποψία. Ένας ακόμη λόγος ανάμεσα στους τόσους για να τον ευχαριστώ.



24

O

ικοτριβές

Σεπτέμβριος 2013 - τ. 7

ένας σύγχρονος θιασώτης

του Διαφωτισμού Ο Ευθύμης Παπαδημητρίου, ο ευγενικός, νηφάλιος, καλοσυνάτος και γενναιόδωρος συνάδελφος που χάσαμε πρόωρα πέρυσι, υπηρέτησε με όλες τις δυνάμεις του τον Διαφωτισμό του καιρού μας, τα τελευταία χρόνια από το μετερίζι της μαχόμενης πολιτικής οικολογίας. Χωρίς ίχνος αλαζονείας, με υποδειγματική και όχι επιδεικτική ταπεινότητα, μετέδωσε τα νάματα της φιλοσοφικής παιδείας, για πάνω από είκοσι χρόνια, στους φοιτητές του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Στο πλαίσιο της υπεράσπισης των ιδεωδών του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού με διαρκή μέριμνα για τη γόνιμη, κριτική και δημιουργική αξιοποίησή τους στις μέρες μας, ο Παπαδημητρίου προσέφερε στην ελληνική φιλοσοφική κοινότητα μια εξαιρετική –δυστυχώς όχι τόσο γνωστή όσο της αξίζει– «μελέτη των πηγών της φιλοσοφίας του γερμανικού Διαφωτισμού» με τίτλο «Η γνωσιολογία του Christian Thomasius (1655-1728)» (Gutenberg, 1983). Πρόκειται για υπόδειγμα ιστορικοφιλοσοφικής εργασίας, καρπό πολυετούς ερευνητικού μόχθου. Βασισμένος στη στέρεη γερμανομάθειά του, ο Παπαδημητρίου ενέκυψε στο σύνολο του έργου ενός από τους προδρόμους –κατά πολλούς μάλιστα του πατέρα– του γερμανικού Διαφωτισμού, του πρώτου καθηγητή σε γερμανικό πανεπιστήμιο που τόλμησε να κάνει μάθημα στη γλώσσα του λαού, και όχι στα λατινικά, και που δημοσίευσε στα γερμανικά, το 1688, ένα περιοδικό που δεν απευθυνόταν μόνο στους ειδικούς αλλά στο ευρύτερο φιλομαθές κοινό.

To ενδιαφέρον του επικεντρώνεται στο δίτομο γερμανόγλωσσο έργο του 1691 για τη «Διδασκαλία περί της νόησης» (τόμ. Α΄: Εισαγωγή, τόμ. Β΄: Εφαρμογή), στο οποίο ο Thomasius στηλιτεύει την άγνοια, τις προλήψεις, τις προκαταλήψεις, τα στείρα στοιχεία της παράδοσης και την άκριτη υποταγή στις παντοειδείς αυθεντίες. Επιπλέον και κυρίως, αναδεικνύοντας τις πηγές της πλάνης, ο Thomasius διδάσκει τους νέους πώς να χρησιμοποιούν με το σωστότερο τρόπο τη νόησή τους, δηλαδή τόσο τη διάνοια όσο και τη βούλησή τους, ώστε, όχι μόνο να διακρίνουν το αληθές από το πιθανό και από το ψευδές, αλλά και να ανακαλύπτουν νέες αλήθειες, σε όλους τους τομείς, αναμορφώνοντας έτσι όχι μόνο τη

σκέψη τους αλλά και την κοινωνική τους δράση. Τονίζοντας τον πρακτικό σκοπό της φιλοσοφίας, ο Thomasius θεωρεί αναγκαία όχι μόνο την αναζήτηση της αλήθειας αλλά και τη μετάδοσή της στους άλλους με όσο γίνεται πιο κατανοητό τρόπο. Ο Παπαδημητρίου φροντίζει να αναδείξει την ανθρωπολογική βάση της γνωσιολογίας του Thomasius χωρίς να παραγνωρίζει τις ηθικές συνιστώσες της. Σε άλλα χωρία, επισημαίνει τις πρωτότυπες για την εποχή του παιδαγωγικές αντιλήψεις του γερμανού λογίου. Έχοντας αξιοποιήσει τα σημαντικότερα πονήματα της δευτερεύουσας βιβλιογραφίας για τη γερμανική φιλοσοφία και, γενικότερα, για το γερμανικό πολιτισμό από τον 17ο ως τον 19ο αιώνα, ο Παπαδημητρίου μεριμνά να αναδείξει το ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο κατόρθωσε ο Thomasius να αναπτύξει την πολυσχιδή δραστηριότητά του. Υπογραμμίζει πρωτίστως το γεγονός ότι πρωτοχάραξε τη μία από τις δύο καθοριστικές γραμμές στις οποίες κινήθηκε η γερμανική φιλοσοφία του 18ου αιώνα και του πρώτου μισού του 19ου αιώνα. Συγκεκριμένα, πριν από τον Kant, μπορούμε να διακρίνουμε αδρομερώς δύο κατευθύνσεις της γερμανικής φιλοσοφίας: την εμπειριστική, που εκπροσωπούσαν ο Thomasius και οι μαθητές του, κυρίως ο Crusius (αν και στην πραγματικότητα ο Thomasius επι-

χείρησε μια ιδιότυπη σύνθεση του εμπειρισμού με τον ορθολογισμό), και την ορθολογιστική, που εκπροσωπούσαν ο Leibniz και οι συνεχιστές του, κυρίως ο Wolff. Οι δύο αυτές κατευθύνσεις συνυπάρχουν αρμονικά στον Kant, για να ξεχωρίσουν κατόπιν και πάλι δύο γραμμές. Η πιο γνωστή είναι η ιδεαλιστική, που δίνει έμφαση στη νόηση και φτάνει, μέσω του Fichte και του Schelling, μέχρι τον Hegel. Η άλλη γραμμή είναι η ρεαλιστική, που δίνει έμφαση στη βούληση και μπορεί επίσης να χαρακτηριστεί εκλεκτικιστική και ψυχολογίζουσα∙ ξεκινά με τον Thomasius και φτάνει μέχρι τον Schopenhauer, ενώ εκπροσωπήθηκε στο ενδιάμεσο από τους Jacobi, Schulze, Fries και Herbart. Σύμφωνα με τον Παπαδημητρίου, η γνώση της εντασιακής, ενίοτε μάλιστα συγκρουσιακής συνύπαρξης των γραμμών αυτών στη γερμανική φιλοσοφική σκηνή κατά τον 18ο και τον 19ο αιώνα και των ιδιαίτερων εκάστοτε εκφάνσεών της είναι απαραίτητη για τη σαφέστερη κατανόηση της εξέλιξης της γερμανικής φιλοσοφίας. Παράλληλα ο Παπαδημητρίου φροντίζει σε κάθε ευκαιρία, αναφορικά με τις βασικές θέσεις του Thomasius, να επισημαίνει, αφενός, τις ποικίλες επιδράσεις που δέχθηκε, αφετέρου και κυρίως τον τρόπο με τον οποίο αναμετρήθηκε με τις σπουδαιότερες προγενέστερες και σύγχρονές του

φιλοσοφικές θεωρίες (Σωκράτη, Πλάτωνα, Αριστοτέλη, Επίκουρο, σχολαστική φιλοσοφία, Gassendi, Baltasar Gracian, Descartes, Pascal, Spinoza, Locke κ.ά.). Δεν θα μπορούσαν φυσικά να λείπουν και οι αναλύσεις για τη στάση του Thomasius απέναντι στο θεμελιώδες κατά τον 17ο και 18ο αιώνα ζήτημα της σχέσης της φιλοσοφίας με τη θεολογία και το ιδιαίτερο νόημα που προσδίδει στην επιδίωξη της αποδέσμευσης της πρώτης από τη δεύτερη. Μολονότι οι ιστορικοφιλοσοφικές εργασίες προϋποθέτουν συνήθως μια ιδιαίτερη πνευματική συμπάθεια του μελετητή προς τον εξεταζόμενο φιλόσοφο, μια έντονη και μακροχρόνια προσπάθεια έσωθεν προσέγγισης του έργου του (με ένα είδος εναίσθησης), ο Παπαδημητρίου αντιμετωπίζει ακριβοδίκαια τον Thomasius αλλά με μεγαλοψυχία: χωρίς να υπερτιμά τη σπουδαιότητα του έργου του και της επίδρασής του, κυρίως στις πρώτες δεκαετίες του 18ου αιώνα, αναδεικνύει με επιμέλεια κάθε σημαντικό πνευματικό καρπό της δημιουργικής ανησυχίας του και κάθε στοιχείο πρωτοτυπίας του. Σε περιόδους κρίσης σαν αυτή που διανύουμε, η δυνατότητα γόνιμων «συναντήσεων» με σημαντικούς στοχαστές του παρελθόντος δεν ικανοποιεί μόνο την ιστορική περιέργεια και την ευρυμάθεια αλλά μπορεί αναμφισβήτητα να αποτελέσει μέσο αυτογνωσίας, σε ατομικό και σε συλλογικό επίπεδο, όταν μάλιστα έχει κανείς τη βοήθεια ενός τόσο ξεχωριστού δασκάλου. Η απόσταση στο χώρο και στο χρόνο ευνοεί συχνά την κατανόηση των τεκταινομένων περισσότερο απ’ όσο η καθήλωση στο εδώ και στο τώρα. Όσο κι αν ισχύει ασφαλώς το συχνά λεγόμενο ότι οι συγγραφείς εξακολουθούν να ζουν μέσα από το έργο τους, η γλυκιά φυσιογνωμία σου και η ζεστή παρουσία σου, Ευθύμη, μας λείπει σε όσους είχαμε την τύχη όχι μόνο να σε γνωρίσουμε αλλά και να σε συναναστραφούμε.

ΓιΑννης ΠρελορΕντζος Καθηγητής Νεότερης και Σύγχρονης Φιλοσοφίας, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

O

ικοτριβές

Σεπτέμβριος 2013 - τ. 7

25

η Ιστορία της Επιστήμης

χωρίς φιλοσοφία είναι τυφλή... Η άξια ακαδημαϊκή και πολιτική παρουσία του Ευθύμη Γ. Παπαδημητρίου πλαισίωνε πάντοτε το σημαντικό συγγραφικό του έργο. Δάσκαλος, οραματιστής και συνεπής ακτιβιστής, σθεναρός πολέμιος των ανταγωνιστικών νοοτροπιών και πάντα αλληλέγγυος προς τους αδυνάτους, με καλλιεργημένη συγκινησιακή νοημοσύνη και υψηλή αισθητική, φεύγοντας, τόσο γρήγορα και τόσο άδικα, μάς άφησε σημαντικές παρακαταθήκες ιδεών. Από το πλούσιο συγγραφικό του έργο επιλέγω να σταθώ στο επιστημολογικό βιβλίο του με τίτλο: Θεωρία της επιστήμης και ιστορία της φιλοσοφίας. Για μια φιλοσοφικά και κοινωνικά θεμελιωμένη επιστημολογία, δημοσιευμένο το 1998 από τις εκδόσεις Gutenberg, (σ. 280), έκτοτε με πολλές ανατυπώσεις, το οποίο συνιστά ένα σύγχρονο πόνημα μαρξιστικής προσέγγισης σχετικής με τα ζητήματα της φιλοσοφίας της επιστήμης. Η Εισαγωγή αρχίζει με την κριτική της αυθαίρετης αποστασιοποίησης της θεωρίας της επιστήμης από την ιστορία της φιλοσοφίας, καθώς και τη συσχέτισή της μόνο με την ιστορία της επιστήμης. Υποστηρίζεται ότι έννοιες γενικότητα, αναγκαιότητα και αλήθεια αποτελούν προσδιορισμούς τόσο της φιλοσοφίας όσο και της επιστήμης, και συνεπώς και της ιστορίας και της φιλοσοφίας της επιστήμης. H ιστορία της φιλοσοφίας είναι τόσο απαραίτητη για την εξέταση της έννοιας της επιστήμης και την ιστορία της, όσο είναι και η ιστορία της επιστήμης αναγκαία στη φιλοσοφία και τη δική της ιστορία. Ακόμη, ιστορία της επιστήμης και η ιστορία της φιλοσοφίας που ασχολούνται με τις προϋποθέσεις, τις κανονικότητες και τις νομοτέλειες της επιστήμης είναι δυνατές μόνον εάν εγκαταλειφθεί ο χωρισμός φυσικών και πνευματικών επιστημών. Μόνο με τη συνηγορία για την ενότητα των επιστημών υπερβαίνονται τα ιδεολογικά αίτια του χωρισμού τους, κάμπτονται οι απολυτοποιήσεις μεθόδων και κλάδων και προωθείται η διεπιστημονικότητα, η συνεργασία, η συναίσθηση της κοινωνικής ευθύνης. Το πρώτο μέρος αφιερώνεται στην εν λόγω σχέση φιλοσοφίας και επιστήμης. Τα ζητήματα του ορισμού της επιστήμης αναδύονται μέσα από τη θεωρητική θεμελίωση μιας στρατηγικής της έρευνας και των εννοήσεων της γνώσης ως ενεργήματος που προσδίδει το δυναμικό χαρακτήρα της

Η Ιστορία της Επιστήμης χωρίς φιλοσοφία είναι τυφλή… Αντίστοιχα η Φιλοσοφία της Επιστήμης χωρίς μια Ιστορία της Επιστήμης είναι κενή...

εξέλιξής της και όχι μόνο τα στατικά αποτελέσματά της. Δείχνεται η μετάβαση από την κλασική ευρεία αντίληψη της «νοηματικής γνώσης» στην κυρίαρχη στενή σύγχρονη «νοητική» πλευρά της. Η στενότητα της δεύτερης αντιδιαστέλλει τη θεωρητική επιστήμη από την πρακτική διάστασή της, ενώ υιοθετετείται μια μαρξιστική σύλληψη της επιστήμης ως συστηματικά δομημένης γνώσης που επιχειρεί την ερμηνεία και εξήγηση των φαινομένων, καθιστώντας την επιστήμη κοινωνική δύναμη για δράση. Η ευσύνοπτη παρουσίαση της ιστορικής εξέλιξης των σχέσεων φιλοσοφίας και επιστήμης εμπεδώνει τον αρχικό ισχυρισμό της Εισαγωγής και πλαισιώνει τα επόμενα ερευνητικά ερωτήματα. Η συζήτηση του για τα ζητήματα της μεθοδολογίας προϋποθέτει την κριτική ανασυγκρότηση μεθόδων, όπως η αναλυτική, η ερμηνευτική, η συστημική, η πραγματιστική, η κονστρουκτιβιστική. Κρίνονται ευσύνοπτα τα χαρακτηριστικά του νεοθετικισμού ή λογικού θετικισμού και η θέση του μεθοδολογικού μονισμού που αυτά συνεπάγονται: Η σύσταση μιας ενιαίας επιστήμης για την πραγματικότητα πρέπει να διαθέτει μια ενιαία γλώσσα και να ανταποκρίνεται στο βασικό αίτημα του εμπειριστικού νοηματικού κριτηρίου. Η κριτική της επί μακρόν «τυπικής θεωρίας της επιστήμης» αναπτύσσεται από τον συγγραφέα, αντλώντας, από απόσταση, επιχειρήματα από τη διαψευσιοκρατία του Popper, τα ερευνητικά προγράμματα του Lakatoς, το μεθοδολογικό αναρχισμό του Feyerabend, τη θεωρία του νοήματος του ύστερου Wittgenstein, αλλά και από την ερμηνευτική των Dilthey, Schleiermacher, Gadamer, τη φαινομενολογία του Husserl, την κριτική θεωρία του Ηorkheimer και του Habermas, την επιστημολογική πραγματολογία του Apel, τη θεωρία των συστημάτων του Luhmann και των μοντέλων του Stachowiak. Περαιτέρω, εξετάζεται η εναλλακτική κοινωνιολογική πρόταση του Kuhn ως θεραπεία της ανιστορικότητας της γλωσικής ανάλυσης και δείχνεται ο ιδιότυπος

ιστορισμός του. Τα αλυσιτελή προβλήματα της εξήγησης των φαινομένων, της επιβεβαίωσης των υποθέσεων και της αποδειξιμότητας των θεωριών ολοκληρώνουν την εικόνα του αδιέξοδου λογικοθετικιστικού εγχειρήματος και η ιστορική παρουσίαση της ταξινόμησης των επιστημών αναδεικνύει την αναγκαιότητα σύγκλισης των επιστημών της Φύσης και της Κοινωνίας. Στο δεύτερο μέρος η ανάλυση των σχέσεων επιστήμης και κοινωνίας θα αναδείξει τη μαρξική θέση για τον χαρακτήρα της επιστήμης ως «παραγωγικής δύναμης». Σύμφωνα με τον Παπαδημητρίου, «θεμέλιο της μαρξιστικής έρευνας αποτελεί μια έννοια της επιστήμης η οποία στηρίζεται στην υλιστική αντίληψη της Ιστορίας και στην οικονομική και φιλοσοφική ανάλυση της παραγωγικής διαδικασίας και ιδιαίτερα της ανθρώπινης εργασίας που επιτρέπει την κατανόηση της διαλεκτικής της υλικής και της ιδεατής δραστηριότητας του ανθρώπου». Η μαρξιστική επιστημολογική ανάλυση, βρίσκοντας τα θεωρητικά και μεθοδολογικά της θεμέλια στον κοινωνικοοικονομικό χαρακτήρα της «κοινωνικοποίησης» της επιστήμης ως ιστορικής διαδικασίας του κοινωνικού καταμερισμού των έργων, δηλαδή σε αντίθεση με τη σημασία του «παραδείγματος» ως κατάστασης, προσδιορίζει την επιστήμη άλλοτε ως «άμεση παραγωγική δύναμη» και άλλοτε ως «γενική εργασία» ή ως ιδιότυπη κοινωνική «δραστηριότητα», αλλά πάντως ως βασική μορφή «ιδεατής αναπαραγωγής και αφομοίωσης της πραγματικότητας». Βέβαια, η διαδικασία οικειοποίησης της Φύσης και της Κοινωνίας από τον άνθρωπο θα υποστηριχτεί ότι αποτελεί μια αντιφατική ιστορική εξέλιξη, η οποία αξιοποιώντας «την παρατήρηση, το μέτρημα, τη συλλογή στοιχείων, τη γενίκευση και τη θεωρητικοποίησή τους, τη μετάδοση και την εφαρμογή αυτών των εμπειριών και γνώσεων», απαιτεί ειδική ανάλυση μέσα στις ιστορικά μεταβαλλόμενες συνθήκες. Ακολουθεί η έρευνα των προσδιοριστι-

κών παραγόντων της εξέλιξης της επιστήμης, όπου αμφισβητείται η ορθότητα της λακατοσιανής διχοτομίας σε «εσωτερική» και «εξωτερική» πλευρά της θεωρίας της Ιστορίας της επιστήμης, όχι μόνο διότι η αυτονομία της εσωτερικής ιστορίας αποδυναμώνει, όταν δεν καθιστά αδιάφορη, την εξωτερική Ιστορία, αλλά διότι δεν επιτρέπει τον ολιστικό προσδιορισμό των αιτίων της επιστημονικής εξέλιξης. Οι ολιστικές έρευνες, πρώτον, της θεωρίας των μοντέλων, και δεύτερον, της υλιστικής ιστορίας της επιστήμης, αναδεικνύουν την έννοια των κανόνων και προβληματοποιούν τη δομή και την εξέλιξη της ιστορίας της κοινωνίας ως ολότητας, κατά τρόπον ώστε η επιστήμη να μην αντιμετωπίζεται ούτε μηχανιστικά ούτε ως αυτόνομη νοητική δομή. Από την άλλη πλευρά, ανάμεσα σε σημαντικές παραναγνωρίσεις, επισημαίνονται οι αδυναμίες της σχέσης αυτονομίας και ετερονομίας της επιστήμης της πρώτης προσέγγισης, ενώ σχετικά με την υλιστική ιστορία της επιστήμης αναγνωρίζεται ότι χρησιμοποιούνται ορισμένες Αρχές της Διαλεκτικής (θεωρίες της αντανάκλασης, της εξελικτικής σχέσης γνώσης και πραγματικότητας, της αντίφασης ως δομικής αιτίας της εξέλιξης, του μονισμού) χωρίς πάντοτε αυτές να επεξηγούνται επαρκώς. Η κοινωνικοϊστορική βάση της ιστορίας της επιστήμης που ασπάζεται ο Παπαδημητρίου τον οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι επιστημονικές θεωρίες πρέπει να αντιμετωπίζονται ως «σχέσεις» και ότι δεν αρκεί μια μονιστική υλιστική θεώρηση. Κατά τον συγγραφέα, η ιστορικοκοινωνική έρευνα γίνεται αποδοτικότερη όταν ενσωματώνει λογικές, μεθοδολογίες, ακόμη και φιλολογικές έρευνες για τη θεωρία και την Ιστορία της επιστήμης: «Η Ιστορία της Επιστήμης χωρίς φιλοσοφία είναι τυφλή… Αντίστοιχα η Φιλοσοφία της Επιστήμης χωρίς μια Ιστορία της Επιστήμης είναι κενή...». Σε κάθε περίπτωση, η ακροτελεύτια συζήτηση του σχετικά με το πρόβλημα των ορίων και των δυνατοτήτων της επιστήμης στη σύνδεσή της με την εργασία παρουσιάζεται ως ανοικτό ερώτημα.

ΜαρΙα ΠουρνΑρη Αναπληρώτρια καθηγήτρια φιλοσοφίας, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων



26

O

ικοτριβές

Σεπτέμβριος 2013 - τ. 7

το όραμα του Ευθύμη Παπαδημητρίου για την περιβαλλοντική εκπαίδευση ματα, αποφάνθηκαν ότι η παρεκτροπή αυτή οφείλεται στην κυρίαρχη φιλοσοφία, η οποία διαχέεται στα περιεχόμενα όλων των διεθνών διακηρύξεων, που καθίδρυσαν το θεσμό της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης σε όλα τα κράτη μέλη του ΟΗΕ, διότι έγινε αντιληπτό ότι η φιλοσοφία αυτή είναι εκείνη του «ρηχού περιβαλλοντισμού», η οποία προτείνει απλές εμβαλωματικές διορθωτικές κινήσεις χωρίς να θίγει τα κακώς κείμενα.

Η νέα φιλοσοφία της φύσης του Ευθύμη Παπαδημητρίου Η ένταση και η έκταση των περιβαλλοντικών προβλημάτων κατά το δεύτερο ήμισυ του 20ού αιώνα, που απειλούσε τη βιωσιμότητα του πλανήτη μας, οδήγησε πολιτικούς, επιστήμονες, τεχνοκράτες αλλά και περιβαλλοντιστές, οικολόγους, κυβερνητικές και μη κυβερνητικές οργανώσεις –ξεκινώντας, φυσικά, από διαφορετικές αφετηρίες– στην αποδοχή, ότι, για να υπάρξει διέξοδος από αυτή την οικολογική κρίση απαιτείται, εκτός των άλλων μέτρων, να θεσπισθεί διεθνώς σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης και η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση. Στην Ελλάδα η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση εισήχθηκε στο εκπαιδευτικό μας σύστημα, σύμφωνα με τις διεθνείς διακηρύξεις, στη μεν Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση το 1990, στη δε Πρωτοβάθμια το 1991.

Οι χαμένες προσδοκίες των εκπαιδευτικών Οι εκπαιδευτικοί και των δύο βαθμίδων εκπαίδευσης υποδέχθηκαν με ενθουσιασμό τη νέα αυτή «εκπαιδευτική διαδικασία», διότι πίστεψαν ότι η μεθοδολογική πρόταση, που είχε γίνει από την UNESCO, για την εκπόνηση προγραμμάτων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης ήταν η μέθοδος project, που είναι ένας τρόπος ομαδικής διδασκαλίας στην οποία συμμετέχουν αποφασιστικά εκπαιδευτικοί και μαθητές. Εκτός αυτού ενθαρρύνονταν να πιστεύουν ότι ο νέος αυτός εκπαιδευτικός θεσμός μπορεί να αποτελέσει μια ενεργητική παιδαγωγική, που λείπει από το ελληνικό σχολείο, η οποία στηριγμένη στη φιλοσοφία του πολυδιάστατου οικολογικού προβληματισμού είναι δυνατόν να δώσει τη σύγχρονη διάσταση μάθησης και αγωγής στο συντηρητικό ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα, προ-

κειμένου οι νέες γενιές να γνωρίσουν και να κατανοήσουν το περιβάλλον τους και τη σχέση τους με αυτό. Να αντιληφθούν την πολυεδρική σημασία της φύσης και να μάθουν πώς λειτουργεί ο μηχανισμός ισορροπίας των οικοσυστημάτων, πώς καταστρέφεται και πώς μπορεί να αποσοβηθεί. Και να υιοθετήσουν ένα σύνολο πρακτικών καθηκόντων και αξιών, υποχρεώσεων και δράσεων για τη διατήρηση, προστασία και βελτίωση του περιβάλλοντος. Όμως προϊόντος του χρόνου και ενώ είχαν εκπονηθεί πάρα πολλά προγράμματα, ωστόσο το ποθούμενο, που εξαρχής φαινόταν «αλωτόν», όχι μόνο μας διέφευγε, αλλά, αντιθέτως, σ’ αυτά τα προγράμματα, διαπιστώθηκε ότι κυριαρχούσε η κακώς εδραιωμένη άποψη ότι η φύση είναι ανεξάντλητος πόρος για την ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών και επιδιώξεων, ακούραστος αποδέκτης αποβλήτων και αποκτά αξία μόνο ως εμπορεύσιμο αγαθό. Η δε καρτεσιανή ιδεολογία, που συνίσταται στην κατάκτηση και την κατοχή της φύσης από τον άνθρωπο, ήταν πανταχού παρούσα. Επιπλέον η έννοια της ανάπτυξης έπαιρνε διαστάσεις παγκόσμιας αξίας στο όνομα της οποίας θυσιάζονται η φύση, οι προγενέστεροι πολιτισμοί και περιφρονούνται και προπηλακίζονται ηθικές και κοινωνικές αξίες. Μάλιστα παρατηρήθηκε ότι η έννοια της ανάπτυξης, έτσι καθώς προβάλλεται, λειτουργεί, ακόμα και μέσα στην εκπαιδευτική διαδικασία, ως ιδεολογικό, αν όχι ευθέως πολιτικό, όπλο, το οποίο καθορίζει τις τύχες μας και μάλιστα για χάρη αυτής της ανάπτυξης δικαιολογείται οποιαδήποτε επιλογή. Οι πιο ενημερωμένοι, ευαισθητοποιημένοι και προβληματισμένοι εκπαιδευτικοί, οι οποίοι είχαν εμπλακεί σ’ αυτά τα προγράμ-

Μέσα σ’ αυτό το ιδεολογικό, φιλοσοφικό και εκπαιδευτικό νεφέλωμα, το 1995 κυκλοφόρησε το βιβλίο του Ευθύμη Παπαδημητρίου με τίτλο: «Για μια νέα φιλοσοφία της φύσης», και υπότιτλο: «οι προκλήσεις της οικολογίας και οι απαντήσεις της φιλοσοφίας». Στο βιβλίο αυτό ο συγγραφέας, υπέρμαχος της ριζοσπαστικής οικολογίας, οραματίζεται μια άλλη οργάνωση της ζωής σε αρμονία με τη φύση. Επειδή έχει μια διαφορετική αντίληψη για τη θέση του ανθρώπου μέσα στη φύση, απορρίπτει απερίφραστα το ανθρωποκεντρικό κοσμοείδωλο, το οποίο κυριαρχεί αιώνες τώρα σε όλες τις ανθρώπινες κοινωνίες, και προτείνει αυτό της βιοκεντρικής – φυσιοκεντρικής κοσμοαντίληψης, της οποίας οι βασικές πεποιθήσεις μπορούν να συνοψιστούν στα εξής σημεία, που είναι: - Η πίστη πως οι άνθρωποι είναι μέλη της γήινης κοινότητας ζωής, με την ίδια έννοια, με την ίδια αξία και με τους ίδιους όρους με τα άλλα έμβια όντα.

- Η πίστη ότι το ανθρώπινο είδος, μαζί με τα άλλα είδη, αποτελούν στοιχεία σε ένα σύστημα αλληλεξάρτησης, με τέτοιο τρόπο, ώστε η επιβίωση κάθε έμβιου όντος και οι δυνατότητές του να επιβιώνει και να ευδοκιμεί, να εξαρτάται πέρα από τις φυσικές συνθήκες και από τις σχέσεις τους προς τα άλλα έμβια όντα καθώς και από την αβιοτική φύση.

- Η πεποίθηση ότι όλοι οι οργανισμοί αποτελούν τελεολογικά κέντρα ζωής με την έννοια ότι το καθένα είναι ένα μοναδικό ον, το οποίο έχει την ιδιαιτερότητά του και επιδιώκει το δικό του καλό με το δικό του τρόπο. Οι πεποιθήσεις αυτές γίνονται γρήγορα προσδοκίες των εκπαιδευτικών, οι οποίοι,

χωρίς χρονοτριβή, επανεξετάζουν και επαναπροσδιορίζουν τους σκοπούς και τους στόχους των εκπονούμενων προγραμμάτων περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και προσπαθούν να εμφυσήσουν στους μαθητές τους ένα νέο περιβαλλοντικό ήθος. Στην προσπάθεια αυτή στη θέση του ανθρώπου δυνάστη της φύσης ορθώνεται ένα πρότυπο υπεύθυνου και καλλιεργημένου ανθρώπου, ο οποίος μπορεί να διακρίνει το μυστικό δεσμό που συνδέει αδιατάραχτα όλα τα όντα μεταξύ τους, αρχή η οποία αποτελεί την προϋπόθεση διατήρησης της φυσικής ισορροπίας και τάξης στον πλανήτη Γη. Όμως το εγχείρημα αυτό δεν ήταν διόλου εύκολη υπόθεση, διότι στην πράξη προκλήθηκαν έντονες αντιδράσεις, για ποικίλους λόγους, τόσο στο χώρο της εκπαίδευσης όσο και στην ευρύτερη κοινωνία. Τα άρθρα που ακολούθησαν στον τύπο και οι απόψεις που ακούστηκαν σε συνέδρια και σεμινάρια, έδειχναν ότι ήταν βαθιά ριζωμένη η αντίληψη του ανθρώπου κυρίαρχου της φύσης. Ωστόσο, πολύ γρήγορα, με την άοκνη και συνεχή ενημέρωση των εκπαιδευτικών, τόσο από τον Ευθύμη Παπαδημητρίου όσο και από τους συνεργάτες του, το πνεύμα της βιοκεντρικής- φυσιοκεντρικής κοσμοαντίληψης είναι πλέον διάχυτο στα προγράμματα της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, με αποτέλεσμα ο θεσμός αυτός να αποτελεί, σήμερα, μια ρηξικέλευθη εκπαιδευτική διαδικασία, η οποία διαπαιδαγωγεί ελεύθερους, υπεύθυνους, ενεργούς πολίτες που θα έχουν οικολογική συνείδηση και περιβαλλοντική ευθύνη. Με άλλα λόγια το πνεύμα αυτό ενσαρκώνει το όραμα του Ευθύμη Παπαδημητρίου, που έλεγε: «Η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση πρέπει να εμποτισθεί με το πνεύμα της νέας φιλοσοφίας της φύσης, έτσι ώστε να μπορεί να προωθεί μια ανθρώπινη κοινωνία, η οποία κάνοντας χρήση την οικολογική λογική, να μπορέσει να αυτοσχηματισθεί και να αυτοανανεωθεί, ώστε να αποτελέσει ένα κοινωνικό οικολογικό σύστημα, μέσα σ’ ένα φυσικό οικολογικό σύστημα, το οποίο να βασίζεται στην ενότητα, στη διαφορά, τον αυθορμητισμό και τις μη ιεραρχικές σχέσεις». Ευθύμη ποτέ δεν σε ξεχνούμε και σε ευχαριστούμε. ΑπΟστολος Λ. ΤρομποΥκης Διδάσκων στο Πανεπ. Ιωαννίνων

Σεπτέμβριος 2013 - τ. 7

Προσπαθώ πολύ, όλη μου τη ζωή το προσπαθώ, να δεχτώ την επικούρεια ερμηνεία του θανάτου: «ουδέν προς ημάς». Ο θάνατος δεν υπάρχει. Κάθε φορά όμως που ένας αγαπημένος άνθρωπος φεύγει από κοντά μας, αφήνει πίσω του ένα δυσβάσταχτο κενό και μας αναγκάζει να αναδομούμε με δυσκολία και οδύνη το «όλοι» που είχαμε μέχρι εκείνη τη στιγμή ως σταθερά στη ζωή μας. Πολλούς θανάτους έχει ο καθένας μας στη ζωή του, ωστόσο κάποιες απώλειες βαρύνουν περισσότερο. Οι πολύτιμοι νεκροί… Τους κρατούμε μέσα μας με νοσταλγία και φροντίδα, τους μιλούμε σε δύσκολες ώρες, τους θυμόμαστε όταν βλέπουμε αίφνης μπροστά μας κάτι που το είχαμε μοιραστεί μαζί τους, τους ρωτάμε και οι απαντήσεις τους έχουν μια τετελεσμένη βεβαιότητα που τη δεχόμαστε με θλίψη και νοσταλγία… Παρότι η αγάπη είναι αιωνίως ενεστωτική, είμαι υποχρεωμένη να χρησιμοποιήσω για τον Ευθύμη Παπαδημητρίου χρόνους παρελθοντικούς. Τον αγαπούσα πολύ. Πρόστρεχα συχνά στην ήρεμη αλφαδιασμένη σοφία του, σμιλεμένη στις βαθιές μελέτες της φιλοσοφίας και στην πείρα της ζωής. Μου άρεσε το πλατύ χαμόγελο και η αισιοδοξία του, η χαρά της ζωής που απέπνεε μέχρι το τέλος. Ήταν μάθημα ζωής η σεμνότητα και η απλότητά του. Η διαθεσιμότητά του και η αγωνιστικότητά του. Η πολύχρωμη γενναιοδωρία της ψυχής του. Η σταθερότητα των ιδεών και η σταθερότητα των αισθημάτων. Σε καιρούς δύσκολους, που χάνεται εύκολα η εμπιστοσύνη και στις ψυχές μας φωλιάζει το φίδι της αμφιβολίας, μας παραλύει ο φόβος της προδοσίας, αυτή η σταθερότητα σε ανάπαυε, σε γέμιζε γλυκιά και απαραίτητη βεβαιότητα. Δίπλα του ένιωθες ασφαλής, μπορούσες να στηριχτείς σ’ αυτόν. Ήξερες τι μπορούσες να περιμένεις κι αυτό που περίμενες ήταν ωραίο. Το πιο γοητευτικό στοιχείο του ωστόσο ήταν ο ενθουσιασμός. Ό,τι αποφάσιζε να κάνει κι ό,τι ζούσε, το ζούσε με ενθουσιασμό. Προφανώς γιατί ήταν ένας αυθεντικός άνθρωπος και ένας αυθεντικός διανοούμενος. Τον ενθουσίαζαν οι ιδέες και ζούσε σύμφωνα με τις ιδέες που τον ενθουσίαζαν. Αγαπούσε τους ανθρώπους, τους νοιαζόταν. Μοιραζόταν μαζί τους αυτά που ήξερε. Και ακριβώς επειδή σεβόταν τον κάθε φορά συνομιλητή του, όποιος κι αν ήταν, φρόντιζε να μιλά με τρόπο που του άρμοζε, είτε ήταν ένας απαιτητικός συνάδελφός του πανεπιστημιακός, είτε ήταν ένας νεαρός έφηβος – και ο Ευθύμης αγαπούσε ουσιαστικά τα νιάτα. Γι’ αυτό ήταν και τόσο μαχητικός, γι’ αυτό και τον ενδιέφερε τόσο το περιβάλλον. Άφησα για το τέλος αυτό για το οποίο τον θαύμαζα περισσότερο, η γενναιότητα και η αξιοπρέπεια. Ο τρόπος που αντιμετώπισε το θάνατο. Τον κοίταξε κατάματα και τον πολέμησε, όπως έπρεπε. Αυτή η γενναιότητα και αυτή η αξιοπρέπεια είναι το μεγάλο δώρο που έκανε σε όλους μας. Μακάρι να σταθούμε άξιοι του και να το τιμήσουμε.

MαρΩ ΤριανταφΥλλου

O

27

ικοτριβές

Ο δικός μας Ευθύμης Γνωρίσαμε τον Ευθύμη αρχικά ως γονιό. Είχαμε τη χαρά στο σχολείο μας, το 9ο Γυμνάσιο Καλλιθέας «Μάνος Χατζιδάκις», να έχουμε μαθητές το Διονύση και την Αλίκη, έτσι λοιπόν η αρχική του σχέση με το σχολείο μας ήταν αυτή του γονιού. Ο Ευθύμης όπως και η Άννα δεν είχαν μια τυπική σχέση με το σχολείο, δηλαδή να έρθουν να ρωτήσουν για την πρόοδο των παιδιών τους, να πάρουν τη βαθμολογία και ως εκεί, ήταν μια σχέση ουσιαστική, ήταν κοντά μας στις δύσκολες και στις καλές στιγμές. Ο Ευθύμης, ήταν παρών σε όλες τις συγκεντρώσεις των γονιών, παρόλο που τα πρώτα χρόνια πηγαινοερχόταν στο Πανεπιστήμιο στα Γιάννενα. Διατύπωνε τις σκέψεις του με απλότητα, ήταν προσηνής και γλυκός με όλους, εκπαιδευτικούς και γονείς, αλλά ταυτόχρονα αυστηρός, αν χρειαζόταν. Πολλές φορές με τις παρεμβάσεις του δώσαμε λύσεις σε προβλήματα που αντιμετωπίζαμε. Από τη σχέση αυτή του γονιού ξεκίνησε και η άλλη σχέση με το σχολείο μας, αυτή του επιστημονικού συνεργάτη συγκεκριμένα με την Περιβαλλοντική Ομάδα, η οποία το θέμα που διαπραγματεύεται χρόνια τώρα είναι αυτό της σημασίας της γειτονιάς στη σύγχρονες πόλεις. Συζητούσαμε πολλές ώρες οι εκπαιδευτικοί που συμμετείχαμε, σε τακτά διαστήματα συναντούσε τα παιδιά της ομάδας και συζητούσε μαζί τους, Ο λόγος του προς τα παιδιά ήταν απλός αλλά και επιστημονικός, γιατί ο Ευθύμης ήταν πάνω απ΄όλα δάσκαλος, υπήρξε δάσκαλος για όλους μας. Άνοιγε ζητήματα στα παιδιά με τα οποία έπρεπε να είναι υποψιασμένα και να διεκδικούν πάντα το δίκαιο και αυτό που τους ανήκει. Δεν περιοριζόταν όμως μόνο στα λόγια, ήταν παρών και στην πρώτη γραμμή μαζί με τα παιδιά, τους εκπαιδευτικούς και τους γείτονες για προβλήματα που είχαν ανακύψει, όπως η διάσωση ενός υπεραιωνόβιου φοίνικα ή στη δημιουργία πράσινων νη-

σίδων έξω από το σχολείο. Με πάθος υποστήριζε από τότε που τον γνωρίσαμε, το 2004, τη δημιουργία οικολογικής βιβλιοθήκης στο σχολείο, την οποία και δημιουργήσαμε, την ενίσχυε διαρκώς και σήμερα διαθέτουμε μια αρκετά καλά ενημερωμένη βιβλιοθήκη. Ακόμη είχαμε την τιμή να προλογίσει μια σειρά οικολογικών ιστοριών που έγραψαν μαθητές και μαθήτριές μας με τίτλο «Ιστορίες της γειτονιάς». Με τον Ευθύμη όμως είχαμε την ίδια άποψη για το χαρακτήρα του δημόσιου σχολείου, πιστεύουμε και αγωνιζόμαστε για ένα ανοιχτό δημόσιο σχολείο, για ένα δημόσιο σχολείο πολιτιστικό κύτταρο της γειτονιάς. Προσπαθούμε να το κάνουμε πραγματικότητα, ο Ευθύμης ήταν δίπλα μας διαρκώς, ενίσχυε αυτές τις προσπάθειες. Ήρθε δύο φορές στη Λέσχη Ανάγνωσης Γονιών και Εκπαιδευτικών που λειτουργεί και μίλησε για το «1984» του Όργουελ και την «Οικοτοπία» του Καλλεμπαχ. Σε όλες τις εκδηλώσεις μας ερχόταν, ακόμη κι όταν τα παιδιά του πήγαν στο Λύκειο, ακόμη κι όταν η υγεία του ήταν σε άσχημη κατάσταση. Δεν θα ξεχάσουμε τη χαρά του και τη συγκίνησή του, όταν το Μάιο του 2010 στο αφιερώμα που οργανώσαμε στο συνθέτη Γιάννη Γλέζο, η Αλίκη τραγούδησε σόλο την Πρέβεζα του Κ. Καρυωτάκη. Όλοι εμείς από το 9ο Γυμνάσιο Καλλιθέας «Μάνος Χατζιδάκις», εκπαιδευτικοί, μαθητές-μαθήτριες και γονείς, θεωρούμε τους εαυτούς μας πολύ τυχερούς που γνωρίσαμε τον Ευθύμη. Η σκέψη του μας δυναμώνει αυτή τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή, κατά την οποία το δημόσιο σχολείο υπονομεύεται και βάλλεται. Οι εκπαιδευτικοί απολύονται, γιατί αυτοί «ευθύνονται» για την οικονομική κρίση. Η στάση ζωής του, η αγωνιστικότητά του, το ήθος του μας δυναμώνουν και μας πεισμώνουν για να συνεχίσουμε τη στήριξη του δημόσιου σχολείου. ΛΙνα ΚεχαγιΑ ΝΙκος ΑναστασΑτος

άνθρωπος της γνώσης και της δράσης Με τον Ευθύμη Παπαδημητρίου είχα συνεργαστεί σε πολλά κινήματα. Είχαμε συμπορευτεί επί πολλά χρόνια στο δρόμο σύγχρονων ριζοσπαστικών ιδεών για την κοινωνία και τον κόσμο. Ο Ευθύμης είχε προσχωρήσει στις ιδέες της ριζοσπαστικής οικολογίας από τα χρόνια που ήταν στη Γερμανία. Πίστευε και κήρυσσε ότι η ένωση του κόκκινου με το πράσινο είχε καταστεί αναγκαία από τις ίδιες τις εξελίξεις και είναι ικανή να τροφοδοτήσει νέα απελευθερωτικά οράματα και νικηφόρα πολιτικά σχέδια της αριστεράς του 21ου αιώνα. Με αυτές τις ιδέες συμπορεύτηκε με τον ΣΥΝ, μαζί με άλλα οικολογικά στελέχη, συμμετέχοντας στο ψηφοδέλτιο Επικρατείας του κόμματος της ανανεωτικής αριστεράς για τις βουλευτικές εκλογές του 2000. Από το 2004 υποστήριξε ενεργά το ενωτικό εγχείρημα του ΣΥΡΙΖΑ και τον εκπροσωπούσε η διαρκής προσπάθεια σύνθεσης εντός του ΣΥΡΙΖΑ διαφόρων ιδεολογικών και πολιτικών ρευμάτων της αριστεράς και της οικολογίας στην κατεύθυνση μιας νέας αριστερής ταυτότητας, η οποία αποτυπώθηκε και στο έμβλημά του με τις τρεις σημαίες, την κόκκινη του εργατικού κινήματος, την πράσινη της οικολογίας και του μωβ του φεμινισμού. Ο Ευθύμης υπήρξε σπουδαίος διανοητής, αλλά και άνθρωπος της δράσης. Ως πανεπιστημιακός συμμετείχε σ΄όλες τις πρωτοβουλίες για την υπεράσπιση του άρθρου 16 του Συντάγματος και γενικότερα για τη δημόσια δωρεάν παιδεία. Το αντιπυρηνικό κίνημα ήταν ψηλά στις προτεραιότητες της σκέψης και της δράσης του, όπως και η υπόθεση της διεθνούς αλληλεγγύης. Όσα χρόνια τον γνώριζα και συνεργάστηκα μαζί του, δεν έχασε ούτε στιγμή από το οπτικό του πεδίο τον διεθνή ορίζοντα, ενώ παράλληλα έκανε πράξη το οικολογικό σύνθημα «Σκέψου οικουμενικά – Δράσε τοπικά». Ο Ευθύμης άφησε πίσω του και σημαντικό συγγραφικό έργο. Μαζί είχαμε συγγράψει το βιβλίο «Αγαπητέ Αϊνστάιν» το 2005, το οποίο υπήρξε δική του ιδέα. Ένα βιβλίο για τον άγνωστο στο ευρύ κοινό Αϊνστάιν, τον ανθρωπιστή, αντιμιλιταριστή, αντιφασίστα και πρωτεργάτη του παγκόσμιου αντιπυρηνικού κινήματος (μαζί με τον Μπέρτραντ Ράσσελ). Χάρηκα τη συνεργασία μας και στο βιβλίο αυτό και σε πολλές συλλογικές προσπάθειες, στις οποίες ο Ευθύμης συμμετείχε δημιουργικά χωρίς να επιδιώκει την αυτοπροβολή του και να διεκδικεί «δάφνες». Ήταν άνθρωπος χαμηλών τόνων, γεμάτος ευγένεια και σεβασμό για τους συναγωνιστές και συναδέλφους του. ΠΑνος ΤριγΑζης



O

28

ικοτριβές

ο πανταχού παρών Όταν σκέφτομαι τον φίλο μου τον Ευθύμη Παπαδημητρίου, αν και πήγα στον τάφο του και είδα το όνομά του χαραγμένο στην πέτρα, τον σκέφτομαι σαν ζωντανό. Κάπου θα τρέχει πάλι... θα είναι σε κάποια συγκέντρωση, σε κανένα συλλαλητήριο ή είναι στην επαρχία για καμμιά εκδήλωση. Και συχνά-πυκνά σκέφτομαι να του τηλεφωνήσω και τότε συνειδητοποιώ πως οι νεκροί και τα διευθυντικά στελέχη δεν απαντούν ποτέ στο τηλέφωνο... Γνωριζόμαστε πάνω απο μισό αιώνα. Είμαστε και οι δυό υποψήφιοι έφεδροι αξιωματικοί στο στρατόπεδο Κορίνθου. Και όταν παρουσιαζόμαστε ως «ΥΕΑ» παίρναμε την αποστομωτική απάντηση απο τον δεκανέα: “Σκατά ΥΕΑ είσαι». Και αυτό σήμαινε πως ο δεκανέας είχε πάρει διαταγή να χαρακτηρίζει έτσι όλους τους αριστερούς πτυχιούχους φαντάρους. Και έτσι μαθαίναμε και μεις ποιος απο τους συναδέλφους μας ήταν αριστερός. Αλλά υπήρχαν και άλλα σημάδια. Όταν κάποιος φαντάρος είχε χαρτί τουαλέτας στην ξιφολόγχη σήμαινε ότι ήταν δικός μας. Άλλα σημάδια ήταν τα βιβλία, το ραδιόφωνο, οι κονσέρβες – το φαγητό του στρατού δεν τρωγόταν. Αλλά το ίδιο πιο ευδιάκριτο σημάδι της αριστερής μας ταυτότητας, ήταν η αρραβωνιαστικιά μας, στοι-

Όπως ο Όμηρος δεν αιφνιδίαζε τους ήρωές του με την ξαφνική παρουσία ενός ολύμπιου θεού στο πλάι τους, έτσι κι εγώ έβλεπα τον Ευθύμη όταν εμφανιζόταν στην καθημερινότητά μου. Μπορεί να μην ήταν θεός – κι αυτό αποδείχτηκε με τον θάνατό του. Είχε όμως την ίδια ολύμπια ηρεμία και ήταν το ίδιο μαχητής και πεισματάρης όπως οι ήρωες εκείνοι. Κι αν νομίζετε ότι μιλώντας για τον Ευθύμη, χρησιμοποιώ έναν υπερβολικό τρόπο για να τον θυμάμαι, νομίζω κι εγώ ότι έχετε δίκιο. Αλλά πώς αλλιώς να περιγράψω έναν άνθρωπο που υπερέβαλε εαυτόν και αλλήλους στο δρόμο του προς πράγματα, ξεχασμένα πριν καν υπάρξουν, όπως η ισορροπία του ανθρώπου με τη φύση και η φιλοσοφική προσέγγιση της πολιτικής; Έχω την αίσθηση ότι, ακόμα κι όταν πεθάνει μαζί με μας η θύμησή του, ο Ευθύμης θα βρίσκεται πάντα όρθιος κάπου, μια στάση που την κέρδισε με την ίδια του τη ζωή. ΘΑΝΑΣΗΣ ΓΙΑΠΙΤΖΑΚΗΣ

Σεπτέμβριος 2013 - τ. 7

ΕΥΘΥΜΗΣ

χείο που έκανε τους υπαξιωματικούς, κατά κανόνα αγράμματα και παιδιά απο φτωχές οικογένειες, να μας κάνουν περισσότερα καψόνια με την αιτιολογία πως εμείς γαμάμε και αυτοί ούτε σε μπουρδέλο μπορούνε να πάνε. Ζήσαμε μαζί με τον Ευθύμη όλη την κτηνωδία του στρατού, που ήδη απο το ’64 μύριζε «Χρυσή Αυγή» και που εκφράστηκε ανοιχτά τρία χρόνια αργότερα με το πραξικόπημα του Απριλίου. Ξαναβρεθήκαμε στη χούντα πια ως πολίτες και κάναμε ό,τι καλύτερο μπορούσαμε. Εγώ κατέληξα φυλακή και ο Ευθύμης ερχόταν και με έβλεπε με «παράνομο επισκεπτήριο». Άδεια για επισκεπτήριο είχαν μόνο οι συγγενείς πρώτου βαθμού. Οι φίλοι ήταν αποκλεισμένοι. Ο μόνος τρόπος να επικοινωνήσουν, ήταν να έρθουν έξω απο τη φυλακή και να φωνάξουν το όνομά μας. Κάποιος το άκουγε και μας ειδοποιούσε. Εμείς σκαρφαλώναμε στα κάγκελα των αποχωρητηρίων και λέγαμε δυο κουβέντες σύντομες γιατί περίμεναν και άλλοι να μιλήσουν. Και αυτές οι δυό κουβεντούλες ήταν σημαντικές, γιατί ήταν η επαφή μας με τον έξω κόσμο. Και εκεί σ’ αυτά τα χρόνια διαπιστώσαμε μια διαφορά. Εγώ πίστευα πως για να κάνουμε κάτι μας χρειάζεται ένας πολιτικός

φορέας. Ο Ευθύμης δεν έδινε ιδιαίτερο βάρος στο φορέα, αλλά στην κατ’ ευθείαν δουλειά στην κοινωνία. Αν και αριστερός απο φύση ήταν μάλλον κεντρώος πολιτικά για να ερωτοτρωπήσει μετά με το ΠΑΚ, όταν εγώ αναχωρούσα για την επαναστατική Αριστερά μετά το Γαλλικό Μάη. Εν τούτοις ποτέ οι χώροι μας δεν χώρισαν. Βρεθήκαμε και οι δυό στο εξωτερικό. Ο Ευθύμης μόνιμα στη Γερμανία, εγώ περιπλανώμενος σε διάφορες χώρες. Εν τούτοις συναντιώμαστε για να τα πούμε. Ήδη απο την εποχή των αρχών της δεκαετίας του ’70 είχε ξεκαθαρίσει πως το πρωταρχικό ήταν το κοινωνικό έργο. Είχε πάρει δεκάδες πρωτοβουλίες στη Γερμανία για να δημιουργηθεί κοινωνικό έργο. Ο Ευθύμης έβλεπε με συμπάθεια τις δικές μας πρωτοβουλίες για να δημιουργηθεί μια επαναστατική πολιτική πρωτοβουλία, αλλά ο ίδιος δεν μετείχε. Προτιμούσε να δώσει την ενέργεια σ’ ένα πολιτιστικό κέντρο για την επιμόρφωση των μεταναστών και να μη χάνει χρόνο για το τι είπε ο Τρόσκι και ο Λένιν, αγαπημένο σπόρ, της γενιάς του Μάη του ’68, που τότε δεν είχαμε καταλάβει, πως δεν είμαστε επαναστάτες, αλλά καταναλωτές επαναστατικών ιδεών. Ο Ευθύμης όταν πήγε στη Γερμανία ήταν τελειωμένος δικηγόρος και έπαιζε βιολί.

Στη μετανάστευση στο Μόναχο, πήρε την απόφαση να ξαναρχίσει απο την αρχή την ζωή του. Δούλεψε σαν αχθοφόρος σ’ ένα γερμανικό σούπερ μάρκετ και παράλληλα άρχισε να σπουδάζει φιλοσοφία για να καταλήξει σ΄ ένα ντοκτορά για τον γερμανικό διαφωτισμό, που του έδωσε αργότερα μια θέση Καθηγητή Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Απο τη θέση αυτή, άρχισαν οι συστηματικές του παρεμβάσεις για την οικολογία. Προσωπικά θα τον κατέτασσα στους πρωτοπόρους της οικολογίας στην Ελλάδα, που αν ζούσε και διάβαζε αυτές τις γραμμές, θα μου έλεγε πως γράφω μαλακίες. Δεν διεκδικούσε ποτέ ό,τι έκανε. Είχε τις δυνατότητες να γίνει κάποια πολιτική προσωπικότητα, θα μπορούσε να είχε πάρει αξιώματα, αλλά προτίμησε να μείνει ένας ακτιβιστής της βάσης. Ήταν σαν ενσάρκωση συνθήματος: «Σκέψου οικουμενικά - δράσε τοπικά». Τον Ευθύμη τον έβρισκες παντού και πάντα χωμένο στους πολλούς και ποτέ στους επισήμους. Ακόμα και την περίοδο που ήταν στο νοσοκομείο, σωληνομένος, παρακολουθούσε τα πάντα. Είχε πάντα ένα βουνό εφημερίδες ανάμεσα τους και γερμανικές που διάλεγε άρθρα με πρόθεση να τα δημοσιεύσει στα ελληνικά. Και όταν βγήκε απο το νοσοκομείο, πάλι συνέχιζε να πηγαίνει στις συγκεντρώσεις της γειτονιάς του για κάποιο τοπικό πρόβλημα όσο ασήμαντο και να ήταν. Τελευταία δουλειά που κάναμε μαζί ήταν ένα πολιτιστικό κέντρο στην περιοχή του Αγίου Παντελεήμονα. Την «Καμπάνη 2, Χώρο Διαλόγου και Πολιτισμού». Ήταν απο τους πρώτους που είχε καταλάβει τη σημασία ενός τέτοιου χώρου σε μια ακροδεξιά περιοχή και φυτώριο στελεχών της «Χρυσής Αυγής». Ήταν πάρα πολύ αποτελεσματικός σ’ αυτό που αναλάμβανε και κοίταζε να πραγματοποιηθεί με τον καλύτερο τρόπο. Μέχρι και στην επαρχία μετέφερε τις δουλειές που κάναμε, αν είχε επαφή με κάποιον τοπικό Σύλλογο. Και κουβεντιάζαμε για ένα πολιτιστικό δίκτυο σ’ όλη την Ελλάδα, όπου αντίστοιχα κέντρα όπως η «Καμπάνη 2» θα ανταλάσσαμε τις δουλειές, με ελάχιστο κόστος μια που τις ομάδες θα τις φιλοξενούσαμε σπίτια μας προσφέροντας ύπνο και διατροφή. Το ίδιο θα ίσχυε και για μας. Το σχέδιο αυτό δεν πραγματοποιήθηκε. Η «Καμπάνη» έκλεισε και ο Ευθύμης έφυγε. Και νομίζω ήταν η πρώτη και η τελευταία κοπάνα που έκανε στη ζωή του. Αυτά όσον αφορά την επιφάνεια. Γιατί στο βάθος ο Ευθύμης είναι δίπλα μας... ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΚΟΡΟΒΕΣΗΣ

O

ικοτριβές

Σεπτέμβριος 2013 - τ. 7

εθνικό πάρκο YASUNI

μια χαμένη ευκαιρία;

Ο φυσικός πλούτος ενός τόπου φέρνει και την ατυχία του, λέει ένα παλιό ρητό αμερικανών ιθαγενών και σίγουρα το επιβεβαιώνουν και οι ιθαγενείς που ζουν στο εθνικό πάρκο Yasuni στην αμαζόνια ζούγκλα του Εκουαδόρ. Και αυτό γιατί στο Yasuni, μία από τις πιο πλούσιες σε βιοποικιλότητα περιοχές του πλανήτη, υπάρχουν πλούσια πετρελαϊκά κοιτάσματα, τα οποία, όπως υποστηρίζει ο πρόεδρος Ραφαέλ Κορέα, μπορούν να βγάλουν τη χώρα από τη φτώχεια. Όμως, μέχρι τον περασμένο Αύγουστο, το εθνικό πάρκο Yasuni αποτελούσε μια παγκόσμια πρωτοτυπία καθώς ήταν στο επίκεντρο ενός ριζοσπαστικού και αμφιλεγόμενου σχεδίου για τη διάσωσή του. Η κυβέρνηση του Εκουαδόρ σε συνεργασία με το Πρόγραμμα Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών (UNDP) είχε ξεκινήσει την Πρωτοβουλία Yasuni ITT (από τα αρχικά Ishpingo, Tambococha, Tiputini των περιοχών στο πάρκο που βρίσκονται τα αποθέματα πετρελαίου), με σκοπό να αναβάλλει την εξόρυξη του πετρελαίου στην περιοχή, με αντάλλαγμα την οικονομική ενίσχυση εκ μέρους της διεθνούς κοινότητας. Συγκεκριμένα, το σχέδιο προέβλεπε πως το Εκουαδόρ θα θυσίαζε τα πιθανά έσοδα από το πετρέλαιο για χάρη της αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής, της προστασίας της βιοποικιλότητας και του σεβασμού των δικαιωμάτων των αυτοχθόνων πληθυσμών, εάν η διεθνής κοινότητα δεσμευόταν να μοιραστεί μέρος του κόστους των χαμένων εσόδων. Όταν ο Κορέα συνέταξε το σχέδιο αυτο το 2007, το πετρέλαιο στις περιοχές ITT είχε εκτιμηθεί σε αξία περίπου 7,2 δισ. δολάρια. Για να αντισταθμίσει την απώλεια των εσόδων, που θα πήγαιναν σε προγράμματα καταπολέμησης της φτώχειας αλλά και για να δημιουργηθεί ένα πνεύμα παγκόσμιας συνυπευθυνότητας στην αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών ζητημάτων, το Εκουαδόρ ζητούσε χρηματικές εγγυήσεις από τη διεθνή κοινότητα. Στα πλαίσια της Πρωτοβουλίας Yasuni ITT, η κυβέρνηση του Εκουαδόρ δεσμεύτηκε το 2007 να μην εξορύξει τα τουλάχιστον 900 εκατ. βαρέλια, τα οποία αποτελούν το 20% του συνόλου των πετρελαϊκών αποθεμάτων της χώρας , εάν η διεθνής κοινότητα συγκέντρωνε 3.6 δισ. δολάρια μέσα στα επόμενα 13 χρόνια για την προστασία του πάρκου. Όπως υποστήριζε ο Κορέα, τα χρήματα που θα συγκεντρωνόταν στα δύο ταμεία της Πρωτοβουλίας, θα μεταφράζονταν σε επενδύσεις σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας με σκοπό να βοηθήσουν το Εκουαδόρ να αντιμετωπίσει την ενεργειακή φτώχεια, να απεξαρτηθεί από

τα ορυκτά καύσιμα και να προστατεύσει το περιβάλλον. Το υπόλοιπο της απώλειας των εσόδων, θα ήταν η συμβολή του Εκουαδόρ στον κόσμο για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Η Πρωτοβουλία Yasuni ΙΤΤ έπρεπε να συγκεντρώσει περίπου 100 εκατ. δολάρια έως το τέλος του 2011 για να αποδείξει τη βιωσιμότητά του σχεδίου και στην αντίθετη περίπτωση, η κυβέρνηση του Εκουαδόρ είχε συμφωνήσει με το UNDP να επιστρέψει τα όποια χρήματα είχαν μαζευτεί και να ακυρώσει τη συμφωνία. Μέχρι το τέλος του 2011 όμως, μόνο 13 εκ. δολάρια λέγεται ότι είχαν κατατεθεί στα δύο ταμεία, πράγμα που οδήγησε το Εκουαδόρ στην ακύρωση της συμφωνίας. Και έτσι, ο Κορέα ανακοίνωσε την έναρξη των εξορύξεων τον Αύγουστο του 2013 με βαριά καρδιά όπως είπε, κατηγορώντας παράλληλα τις υπόλοιπες κυβερνήσεις που δεν προμήθευσαν τα απαραί-

29 τητα κεφάλαια στο ταμείο της Πρωτοβουλίας. Σε ομιλία του στο Κίτο, την πρωτεύουσα της χώρας, ο Κορεά δήλωσε πως «η χώρα περίμενε αρκετά» και πως «ο κόσμος μάς απογοήτευσε» καθώς η χώρα δεν «ζητούσε ελεημοσύνη από τη διεθνή κοινότητα, αλλά να αναλάβει από κοινού την ευθύνη έναντι της κλιματικής αλλαγής», ενώ υποστήριξε πως «το πετρέλαιο είναι απαραίτητο για την καταπολέμηση της φτώχειας» και πως «η εξόρυξη θα γίνει με σεβασμό στο περιβάλλον». Η αποτυχία της διεθνούς κοινότητας να συνεισφέρει στην προστασία του Yasuni, παρά τις ένθερμες υποσχέσεις από μερικές χώρες, όπως της Αγγλίας και της Γερμανίας μέσα από αναπτυξιακά προγράμματά τους και της Νορβηγίας μέσα από το Ταμείο Πετρελαίου της, αγγίζει το βαθύτερο ζήτημα της κλιματικής δικαιοσύνης. Όπως αναρωτήθηκε η κυβέρνηση του Εκουαδόρ, πώς μπορεί μια φτωχή χώρα να απορρίψει τέτοια έσοδα, που θα τη βοηθήσουν να εξασφαλίσει πρόσβαση του πληθυσμού της σε βασικές ανάγκες και αγαθά, όταν οι ανεπτυγμένες χώρες, οι φταίχτες της κλιματικής κρίσης, αρνούνται να αναλάβουν τις ευθύνες τους; Η απόφαση για την εκμετάλλευση του πετρελαίου στο Yasuni πρέπει να γίνει κατανοητή λοιπόν μέσα στο πολιτικο-οικονομικό πλαίσιο των διεθνών εξελίξεων, όπου κανένα από τα ανεπτυγμένα κράτη δεν αναλαμβάνει τις ευθύνες του για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, με πρόσχημα την οικονομική κρίση και αγνοώντας τις τωρινές επιπτώσεις που η κλιματική αλλαγή φέρνει στα φτωχότερα αναπτυσσόμενα κράτη. Από την άλλη μεριά, ομάδες οικολόγων και ιθαγενών ξεκίνησαν διαδηλώσεις στο Κίτο καθώς και έναν αγώνα συλλογής υπογραφών για να αναγκάσουν την κυβέρνηση της χώρας να προκυρήξει εθνικό δημοψήφισμα για την τύχη του εθνικού πάρκου Yasuni. Σε μια χώρα που η τραγωδία από την καταστροφή του τροπικού δάσους στο βόρειο Αμαζόνιο, το χάος που η Chevron Texaco άφησε αλλά και η άρνηση της εταιρείας να αποζημιώσει τη χώρα είναι ακόμα νωπές, οι κάτοικοι της γνωρίζουν καλά την απροθυμία των εταιρειών πετρελαίου να σεβαστούν τα δικαιώματα των ιθαγενών και του περιβάλλοντος. Όπως υποστηρίζουν, η τήρηση των άρθρων του Συντάγματος της χώρας που αναφέρονται στο δικαίωμα των ιθαγενών να αποφασίζουν για τη γη τους και στα δικαιώματα της φύσης, δεν επαφίεται στη συμπεριφορά των δυτικών κυβερνήσεων αλλά η κάθε κυβέρνηση της χώρας δεσμεύεται από το, αναθεωρημένο το 2008 με λαϊκή συμμετοχή, Σύνταγμα. Η προστασία του περιβάλλοντος και του δικαιώματος των ιθαγενών για αυτοδιάθεση δεν μπορεί να βασίζεται στην προσδοκία πως ο καπιταλιστικός κόσμος θα πληρώσει με βάση το περιβαλλοντικό του χρέος ή πως η πληρωμή θα ερχόταν χωρίς να συνοδεύεται από προϋποθέσεις, που θα έθεταν υπό αμφισβήτηση την κυριαρχία του Εκουαδόρ στους φυσικούς του πόρους. Όπως αναφέρει o Alberto Acosta, γνωστός αριστερός πολιτικός της χώρας, η υπεράσπιση των δικαιωμάτων της φύσης μπορεί να παρομοιαστεί με την υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ποτέ δεν θα μπορούσε ένας πολιτικός να απειλήσει να φέρει πίσω τη δουλεία, αν αυτός ή αυτή δεν πληρώνονται. Η υπεράσπιση των δικαιωμάτων της φύσης, όπως έχει κατοχυρωθεί με βάση τη βούληση των λαών του Εκουαδόρ, δεν μπορεί να βασίζεται σε υποσχέσεις για αποζημίωση. Το περιβάλλον δεν είναι ένα διαπραγματευτικό ατού και σίγουρα δεν είναι μόνο το σπίτι μας, εμείς οι ίδιοι ως άνθρωποι είμαστε μέρος του περιβάλλοντος και ένα μέρος μόνο της εξελικτικής της διαδικασίας. ΔΗΜΗΤΡΑ ΣΠΑΘΑΡΙΔΟΥ



O

30

ικοτριβές

Σεπτέμβριος 2013 - τ. 7

περί μακροπρόθεσμου ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

μύθοι, αντιφάσεις και όψεις ενός διαφορετικού υποδείγματος Για μια στρατηγική τομή στον ενεργειακό τομέα Κάθε τομή στο παραγωγικό υπόδειγμα, ειδικά σε μια οικονομική και πολιτική συγκυρία όπως η τρέχουσα, απαιτεί προσεκτική στρατηγική αντιμετώπιση των βασικών αντιφάσεων και αδιεξόδων. Παράλληλα, ως σχέδιο που επιχειρεί να συσπειρώσει ευρύτερες κοινωνικές δυνάμεις για την υλοποίηση του, προϋποθέτει τη συγκρότηση των αντίστοιχων συλλογικών υποκειμένων και φορέων που θα συνδράμουν και θα καταρτίσουν το στρατηγικό στόχο. Ειδικά στον ενεργειακό τομέα, όπου οι εμπλεκόμενοι παράγοντες δημιουργούν μια σύνθετη και πολυδιάστατη πραγματικότητα, ο μακροπρόθεσμος ενεργειακός σχεδιασμός δεν μπορεί παρά να καταννοηθεί ως πεδίο δυναμικής διαπραγμάτευσης των επιμέρους κοινωνικών σωμάτων, από τον οικιακό καταναλωτή, τον μικρό παραγωγό ενέργειας, το δημόσιο φορέα που ρυθμίζει και θέτει τις κοινωνικές προτεραιότητες μέχρι φορείς της αγοράς που ανάλογα με το μέγεθος του κεφαλαίου καθορίζουν τα σημεία ισορροπίας του ανταγωνισμού. Ταυτόχρονα, θα πρέπει να ληφθεί υπόψη το γενικότερο πλαίσιο μέσα στο οποίο θα επιδιωχθεί η οποιαδήποτε ενεργειακή πολιτική, και αυτό είναι το ευρωπαϊκό και εν γένει το διεθνές - ένα πλαίσιο που θέτει περιορισμούς, δημιουργεί συγκρούσεις, ίσως εμπεριέχει δυνατότητες για μια εναλλακτική πολιτική, και σίγουρα συνδέεται με το γενικότερο ζήτημα της έντασης στο πλαίσιο των ευρωπαϊκών συσχετισμών στο προσεχές μέλλον. Βασικό μέλημα του παρόντος άρθρου είναι να αποδομήσει μύθους για το κατά πόσο υπήρξε ή όχι ενεργειακός σχεδιασμός στην Ελλάδα τις τελευταίες δεκαετίες και να επιδιώξει να στοιχειοθετήσει τους βασικούς άξονες του εναλλακτικού παραδείγματος το οποίο μια αριστερή κυβέρνηση θα κληθεί να υλοποιήσει ώστε να ανοίξει ένα νέο πεδίο δυνατοτήτων στο κοινωνικό και οικονομικό πεδίο.

Έλλειψη ενεργειακού σχεδιασμού ή αριστερός τεχνοκρατισμός; Τα δομικά αδιέξοδα και η κατάρρευση της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας μέσα στο μνημονιακό περιβάλλον αποδίδονται συχνά, τόσο από τα δεξιά όσο και από τα

Ο ενεργειακός σχεδιασμός δεν είναι ένα ζήτημα αμιγώς τεχνοκρατικό ούτε ένα σχέδιο «τελικού σκοπού» που αντιμετωπίζεται από «ειδικούς» σε εργαστηριακές συνθήκες. Χωρίς να υποβαθμίζεται η σημασία της συλλογής στοιχείων, μελέτης και τεκμηρίωσης, απαραίτητος όρος για να την επιτυχία οποιασδήποτε απόπειρας σχεδιασμού είναι η εμπλοκή της ίδιας της κοινωνίας στη διαδικασία εκπόνησής του. αριστερά του πολιτικού φάσματος, σε μια εν γένει έλλειψη ενεργειακού σχεδιασμού. Η πραγματικότητα όμως μας δείχνει πως ο ενεργειακός τομέας έχει υποστεί τεκτονικούς μετασχηματισμούς τις τελευταίες δύο δεκαετίες, σχεδιασμένους και υλοποιημένους τόσο σε ευρωπαϊκό όσο και σε εθνικό επίπεδο. Κατά τη γνώμη μας, η αφήγηση που εστιάζει στην έλλειψη σχεδιασμού για να εξηγήσει την υπάρχουσα κατάσταση οδηγεί σε πολιτικά επικίνδυνες προσεγγίσεις για την αριστερά, αφού εννοεί την εναλλακτική, αριστερή πρόταση ως μια βελτίωση στο επίπεδο του σχεδιασμού και της διαχείρισης, χωρίς πολιτικό ή ταξικό πρόσημο. Η νεοφιλελεύθερη έφοδος στον ουρανό μας οδήγησε στην έρημο του αποϊδεολογικοποιημένου τεχνοκρατισμού, που συχνά αποκτά φωνή και στο πολιτικό στρατόπεδο της αριστεράς. Τα προβλήματα του ενεργειακού τομέα συχνά προσεγγίζονται με μια λογική υπεύθυνης και χρηστής διαχείρισης με αριστερό πρόσημο. Αγνοείται επομένως πλήρως η κεντρικότητα που έχει ο ενεργειακός τομέας ως πεδίο ταξικής αντιπαράθεσης και αποσιωπάται η ανάγκη συγκρότησης του νέου παραδείγματος που απαιτείται ως προς την ιδιοκτησία και τον έλεγχο των υποδομών και της διαδικασίας παραγωγής από το κοινωνικό σώμα. Από τη δεκαετία του 1990, όπου εντατικοποιείται η “απελευθέρωση” κρίσιμων κλάδων της οικονομίας, μια σειρά από πολιτικές αποφάσεις καθορίζουν τις εξελίξεις

απορρύθμισης και ιδιωτικοποίησης στον ενεργειακό τομέα. Αφετηρία αυτής της διαδικασίας για την ηλεκτρική ενέργεια, είναι ο νόμος 2773/1999, με τον οποίο προβλέπεται η σύσταση της ΡΑΕ (έγινε το 2000) και του ΔΕΣΜΗΕ, η δυνατότητα και άλλων, πλην της ΔΕΗ, να παράγουν ηλεκτρική ενέργεια, η μετατροπή της ΔΕΗ σε ανώνυμη εταιρεία, καθώς και η προτεραιότητα στην απορρόφηση της ηλεκτρικής ενέργειας που παράγεται από ΑΠΕ και εγκαταστάσεις συμπαραγωγής. Ακολούθησε πλήθος νόμων, υπουργικών αποφάσεων και κανονιστικών διατάξεων, μέχρι τον νόμο 4001/2011, με τον οποίο ολοκληρώνονται οι διαδικασίες της απελευθέρωσης της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας και αναδιαμορφώνεται ριζικά ο ν. 2773/1999. Αντίστοιχα, στον πετρελαϊκό κλάδο, με τον νόμο 3054/2002 κατοχυρώνεται η ελεύθερη διαμόρφωση των τιμών των πετρελαϊκών προϊόντων, αλλά και η δυνατότητα επιβολής, κατά περίπτωση, ανώτατης τιμής πώλησης στον καταναλωτή, ενώ το 2003 προωθείται η συγχώνευση των Ελληνικών Πετρελαίων (ΕΛΠΕ) με την Πετρόλα του ομίλου Λάτση και η σταδιακή απώλεια ελέγχου από το δημόσιο. Η διαδικασία ιδιωτικοποίησης του ενεργειακού κλάδου, η οποία βρίσκεται βεβαίως σήμερα σε πλήρη εξέλιξη έχοντας οδηγηθεί σε πρωτοφανή παροξυσμό τη μνημονιακή περίοδο, αποδεικνύει ότι το πρόβλημα δεν

είναι τόσο η έλλειψη σχεδιασμού γενικώς και αορίστως, αλλά η απουσία ολοκληρωμένου σχεδίου για την αντιμετώπιση πραγματικών κοινωνικών, οικονομικών και ενεργειακών αναγκών. Απουσιάζει επομένως η εκπόνηση ενός ολοκληρωμένου, δημοκρατικού ενεργειακού σχεδιασμού που θα απαντάει στα θεμελιώδη ερωτήματα σχετικά με την ενέργεια: πόση ενέργεια χρειαζόμαστε, από ποιούς θα παράγεται και από ποιούς θα καταναλώνεται, για την ικανοποίηση ποιών κοινωνικών αναγκών, ενταγμένη σε ποιο αναπτυξιακό σχέδιο κ.ο.κ.

Δημοκρατικός ενεργειακός σχεδιασμός Ο ενεργειακός σχεδιασμός, που επιδιώκει να ανταποκριθεί στις προκλήσεις ενός αριστερού προγράμματος, πρέπει να θέσει κατ’ αρχάς το όραμα στο μακροπρόθεσμο ορίζοντα και να επιδιώξει να προσφέρει απτά παραδείγματα για τα βήματα υλοποίησης του στις διαφορετικές χρονικές κλίμακες. Αναγνωρίζοντας ότι μια τέτοια διαδικασία εμπεριέχει διαρκείς συγκρούσεις, αντιφάσεις ακόμα και αδιέξοδα, θα επιχειρήσουμε να δώσουμε τις βασικές συντεταγμένες και προτεραιότητες. Όσον αφορά την τεχνολογική διάσταση του ενεργειακού ζητήματος, η σταδιακή αντικατάσταση των ορυκτών καυσίμων από ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, ο ριζικός μετασχηματισμός στον τομέα της κατανάλωσης με την εφαρμογή ενός εκτεταμένου σχεδίου εξοικονόμησης ενέργειας και η εφαρμογή ενός εθνικού προγράμματος ανασυγκρότησης των μεταφορών με έμφαση στα μαζικά μέσα δημόσιας μεταφοράς σταθερής τροχιάς και τις ήπιες μορφές κυκλοφορίας εντός των αστικών σχηματισμών αποτελούν στοιχεία του βασικού πολιτικού πλάνου. Η στρατηγική μετάβασης σε αυτό το νέο ενεργειακό μοντέλο απεξάρτησης από τα ορυκτά καύσιμα και προώθησης των ΑΠΕ δεν μπορεί βεβαίως, σε βραχυπρόθεσμο αρχικά επίπεδο, να μη λάβει υπόψη της τις βασικές ενεργειακές προκλήσεις που αναπτύσσονται: ασφάλεια εφοδιασμού και ενεργειακής επάρκειας, βέλτιστη αξιοποίηση των εγχώριων ενεργειακών πηγών και μείωση των εισαγωγών, αντιμετώπιση της διαρκώς εντεινόμενης ενεργειακής φτώχειας, στήριξη των οικονομικά ασθενέστερων και των ήδη πολλαπλά επιβαρυμένων από τις μνημονιακές

O

πολιτικές νοικοκυριών και επιχειρήσεων, παραγωγική ανασυγκρότηση. Η πολυσυνθετότητα των κοινωνικών και οικονομικών παραγόντων που πρέπει επομένως να συνυπολογιστούν καθιστούν σαφές ότι ο ενεργειακός σχεδιασμός δεν είναι ένα ζήτημα αμιγώς τεχνοκρατικό ούτε ένα σχέδιο «τελικού σκοπού» που αντιμετωπίζεται από «ειδικούς» σε εργαστηριακές συνθήκες. Χωρίς να υποβαθμίζεται η σημασία της συλλογής στοιχείων, μελέτης και τεκμηρίωσης, απαραίτητος όρος για να την επιτυχία οποιασδήποτε απόπειρας σχεδιασμού είναι η εμπλοκή της ίδιας της κοινωνίας στη διαδικασία εκπόνησής του. Είναι μια δυναμική και διαρκώς εξελισσόμενη και προσαρμοζόμενη στις ανάγκες διαδικασία που παράλληλα με την τεχνική πλευρά του ζητήματος (καθορισμός ενεργειακού μίγματος και επιλογή τεχνολογιών), θα χτίζει κοινωνικές συναινέσεις και θα κινητοποιεί κοινωνικές δυνάμεις στην υλοποίησή του. Επιμένουμε λοιπόν στην ανάγκη εκπόνησης ολοκληρωμένου, δημοκρατικού ενεργειακού σχεδιασμού που εκκινώντας από το εθνικό επίπεδο θα κλιμακώνεται τόσο «προς τα πάνω» (υπερεθνικό, περιφερειακό, ευρωπαϊκό επίπεδο), όσο και «προς τα κάτω» (σχεδιασμός σε επίπεδο περιφερειών και ΟΤΑ πρώτου βαθμού).

Δομικές σχέσεις με το πρόγραμμα παραγωγικής ανασυγκρότησης και κοινωνικά υποκείμενα υλοποίησής του Η οργανική αλληλοτροφοδότηση του ενεργειακού τομέα με το συνολικό σχέδιο για την παραγωγική ανασυγκρότηση αλλά και με επιμέρους τομείς της παραγωγής απαιτεί μια οριζόντια εφαρμογή πολιτικών με στόχο τον οικολογικό και κοινωνικό μετασχηματισμό της οικονομίας. Τόσο σε επίπεδο στρατηγικών στόχων (αλλαγή ενεργειακού μίγματος και μοντέλου παραγωγής και κατανάλωσης ενέργειας) όσο και ως προς τα μέσα υλοποίησης (αποκέντρωση παραγωγής και κοινωνική επιχειρηματικότητα), οι μετασχηματισμοί στον ενεργειακό τομέα πρέπει να συμβαδίζουν και να αλληλοδιαμορφώνονται με τις μεταρρυθμίσεις στο συνολικό παραγωγικό μοντέλο. Η στρατηγική για την ενέργεια θα πρέπει να διαπλέκεται συνεχώς με την προβληματική των σχεδίων για τη χωροταξία, το περιβάλλον, τα δημόσια έργα, τις επιχειρήσεις κοινής ωφέλειας, τις στρατηγικές για τα συνδικάτα και τη δυνατότητα συμμετοχής τους στις διαδικασίες κοινωνικού ελέγχου, τα προγράμματα ανάπτυξης έρευνας και τεχνολογίας κ.ο.κ. Είναι αυτή η πολύπλευρη διάσταση του ενεργειακού τομέα που τον καθιστούν, μαζί με τον τραπεζικό, έναν από τους κεντρικούς πυλώνες όπου θα δοκιμαστεί η οποιαδήποτε αριστερή πολιτική. Ένα παράδειγμα αποτύπωσης αυτής της συναρμογής με άλλους τομείς, είναι η πε-

31

ικοτριβές

Σεπτέμβριος 2013 - τ. 7

ρίπτωση των αγροτικών φωτοβολταϊκών. Η ένταξη των αγροτών στον τομέα ηλεκτροπαραγωγής από ΑΠΕ δεν μπορεί να γίνει με όρους αντιπαράθεσης με τις κύριες δραστηριότητες του πρωτογενούς τομέα, όπως συμβαίνει σήμερα με τις αγροτικές επενδύσεις στα φωτοβολταϊκά, ακόμα μάλιστα και σε γαίες υψηλής παραγωγικότητας. Θα πρέπει να εκπονηθεί ένα σχέδιο δραστηριοποίησης των αγροτών σε εφαρμογές ηλεκτροπαραγωγής (μέσα από συνεταιριστικά σχήματα που θα επιτύχουν οικονομίες κλίμακας) από υπολείμματα αγροτικής παραγωγής. Η παραγόμενη ηλεκτρική ενέργεια από αυτή τη διαδικασία μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την τροφοδοσία των ίδιων των αγροτικών δραστηριοτήτων (αυτοπαραγωγοί). Αντίστοιχα, στον τομέα παραγωγής θερμότητας μέσω συστημάτων που συνδέονται με την αγροτική οικονομία (γεωθερμία, βιομάζα, ηλιακά συστήματα) παρέχεται η δυνατότητα για αντικατάσταση του πετρελαίου και του φυσικού αερίου. Στον τομέα της εξοικονόμησης μία αριστερή πολιτική βελτίωσης της ενεργειακής αποδοτικότητας των κτιρίων μπορεί να κινητοποιήσει, να δημιουργήσει ή και να πειραματιστεί με θεσμούς (δήμοι, συνεταιρισμοί, κοινωνική επιχειρηματικότητα, ομάδες νέων ανέργων μηχανικών και τεχνιτών) οι οποίοι θα δημιουργήσουν νέα υποκείμενα. Δεδομένης της παράδοσης του εγχώριου τομέα κατασκευών, αυτό σίγουρα θα έχει αντανάκλαση και στην ανάπτυξη του βιομηχανικού τομέα (οικοδομικά υλικά, ΗΜ εξοπλισμός, ηλιακά, αντλίες θερμότητας κ.λπ). Οποιαδήποτε όμως απόπειρα διατύπωσης αριστερού προγράμματος καταλήγει κενή περιεχομένου αν κεντρικό ρόλο στη διαδικασία δεν κατέχει η συγκρότηση των κοινωνικών υποκειμένων και συλλογικών οντοτήτων που θα γίνουν φορείς της επιδιωκόμενης αλλαγής. Η συγκρότηση αυτή περνάει σίγουρα μέσα από τους αγώνες του παρόντος ενάντια στις ιδιωτικοποιήσεις, μέσα από διαδικασίες συλλογικών εγχειρημάτων συλλογικής ιδιοκτησίας (συνεταιρισμοί κ.ο.κ.) και οποιαδήποτε άλλη αντίφαση εκδηλώνεται στο παρόν του ενεργειακού τομέα. Αν και θεωρούμε ότι στο πεδίο της ταξικής αντιπαράθεσης και των πολιτικών προς εφαρμογή η μηχανιστική μεταφορά των λεγόμενων best practices έχει αποδειχθεί καταστροφική, είναι σε ένα βαθμό άξια αναφοράς κάποια εναλλακτικά μοντέλα διαχείρισης του ενεργειακού τομέα σε παγκόσμιο και ευρωπαϊκό επίπεδο. Βέβαια θα πρέπει να γίνει μια ενδελεχής μελέτη των εκάστοτε συνθηκών που επέτρεψαν την ανάπτυξη τέτοιων μορφών ελέγχου ώστε να εντοπιστούν οι κρίσιμες αντιφάσεις που επιλύθηκαν σε κάθε περίπτωση. Τα τελευταία χρόνια έχει επεκταθεί σημαντικά η τάση επαναδημοτικοποίησης των επιχειρήσεων παραγωγής ηλεκτρικής

ενέργειας που παρατηρείται στην Κεντρική Ευρώπη, κυρίως στη Γερμανία, και οδηγεί με αυξανόμενους ρυθμούς στην υλοποίηση από τους δήμους προγραμμάτων ηλιακών στεγών για αστικά κτίρια και εγκαταστάσεων θέρμανσης σε δημόσια κτίρια. Η αρνητική εμπειρία των ιδιωτικοποιήσεων και η τάση επαναδημοτικοποίησης ενισχύει και πρέπει να αξιοποιηθεί για τον αγώνα ενάντια στις ιδιωτικοποιήσεις. Παράλληλα, η αναθέρμανση των τοπικών οικονομιών μέσα από τη σύνδεση των ΟΤΑ με εκτεταμένα προγράμματα αξιοποίησης δημόσιων και δημοτικών κτιρίων τα οποία θα υλοποιηθούν από τοπικά συνεργατικά σχήματα επιστημόνων, τεχνικών και μικροϊδιοκτητών, θα μπορούσε να αποτελέσει μια από τις βασικές αιχμές της προγραμματικής πρότασης του ΣΥΡΙΖΑ για τις επικείμενες αυτοδιοικητικές εκλογές. Μια άλλη πρακτική που πρέπει να μελετηθεί και να δοκιμαστεί είναι οι διαφορετικές μορφές συνεταιρισμών και συλλογικών επενδυτικών σχημάτων στον τομέα των εφαρμογών παραγωγής ΑΠΕ αλλά και προμήθειας ηλεκτρικής ενέργειας που εμφανίζονται στον ευρωπαϊκό χώρο. Σε πολλές περιπτώσεις το μέγεθος των συνεταιρισμών φτάνει τα δεκάδες χιλιάδες μέλη που εξασφαλίζουν εκτός από τον έλεγχο και τη ρύθμιση, την ιδιοκτησία των μονάδων παραγωγής και των σχετικών υποδομών. Είναι αλήθεια ότι η ένταση μεταξύ των δομών αυτών συλλογικής ιδιοκτησίας και των υπόλοιπων ιδιωτικών φορέων θα είναι καθοριστικής σημασίας για την έκβαση της αντιπαράθεσης στο ενεργειακό πεδίο, και είναι εδώ που αναδεικνύεται η ανάγκη μιας ταξικά προσανατολισμένης ενεργειακής πολιτικής σε εθνικό - και ακόμα περισσότερο σε ευρωπαϊκό - επίπεδο. Υβριδικές μορφές ιδιοκτησίας που περιλαμβάνουν συνεταιρισμούς, ιδιώτες, θεσμούς τοπικής αυτοδιοίκησης, δημόσιες επιχειρήσεις αποτελούν επίσης κύτταρα οργάνωσης και διοίκησης της παραγωγής που πρέπει να αξιοποιηθούν ώστε να απεμπλακούμε από το περιοριστικό δίπολο κρατικό-ιδιωτικό, έτσι όπως αυτό τουλάχιστον εκφράζεται

στην παρούσα ιστορική συγκυρία.

Συμπερασματικά Μια αριστερή κυβέρνηση θα αναζητήσει δρόμους άσκησης πολιτικής για την ενέργεια μέσα σε ένα πεδίο οικονομικής ζωής όπου το δημόσιο, το κοινωνικό και το ιδιωτικό θα επικοινωνούν, θα συνεργάζονται και αρκετές φορές θα συγκρούονται. Για αυτό το λόγο, η συγκρότηση των κοινωνικών υποκειμένων μέσα από διαδικασίες δόμησης του κοινού συμφέροντος στη βάση της συμμετοχής και της δημοκρατίας αποτελεί θεμέλιο λίθο ενός ενεργειακού σχεδιασμού που θα επιδιώξει να εγκαινιάσει μια νέα εποχή σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Στο δρόμο προς την ενεργειακή δημοκρατία, τα συνδικάτα, οι ενώσεις καταναλωτών και παραγωγών, τα κινήματα και οι φορείς διοίκησης σε όλες τις κλίμακες καλούνται να αναλάβουν αυτή την ιστορική ευθύνη με την ειλικρινή, ουσιαστική και διαρκή στήριξη μιας Αριστεράς που αξιώνει την ανατροπή στο πεδίο των κοινωνικών και παραγωγικών σχέσεων. Ειδικά στην παρούσα συγκυρία που οι κυβερνώντες, χρησιμοποιώντας ως υλικά τις νέες «μεγάλες ιδέες» γεωπολιτικού χαρακτήρα (έρευνες και εξορύξεις υδρογονανθράκων, αγωγοί φυσικού αερίου), επιχειρούν να κατασκευάσουν το μνημονιακό “success story”, είναι απαραίτητο να ανοίξουμε το ενεργειακό ζήτημα με βάση τις πραγματικές κοινωνικές ανάγκες και όχι πάνω στα ερωτήματα που θέτουν οι ευκαιριακές πολιτικές επιλογές ενός συστήματος που καταρρέει παρασύροντας κάθε δυνατότητα δημοκρατικού σχεδιασμού στον τομέα της παραγωγής. Πριν δοθούν οι απαντήσεις από την πλευρά μας, θα πρέπει να τεθούν τα σωστά ερωτήματα, πάνω στα οποία θα στηθούν οι απαραίτητες κοινωνικές συμμαχίες και θα στοιχειοθετηθούν συγκεκριμένα παραδείγματα που μπορούν να αποτελέσουν τον πυρήνα της δική μας στρατηγικής. ΑλΕξης ΧαρΙτσης ΓιΑννης ΜΑργαρης



32

O

ικοτριβές

Σεπτέμβριος 2013 - τ. 7

τι θα συζητηθεί στη συνδιάσκεψη

για την κλιματική αλλαγή στη ΒΑΡΣΟΒΙΑ

11-24 Νοεμβρίου θα λάβει χώρα στην Βαρσοβία η 19 COP, η 19η Συνδιάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για την Κλιματική Αλλαγή. Η Συνδιάσκεψη αυτή είναι πολύ σημαντική γιατί είναι προπαρασκευαστική για την μεγάλη πολυαναμενόμενη συμφωνία για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, όπως έγινε δεκτή με το σύμφωνο του Ντέρμπαν. Όπως είναι γνωστό, η συμφωνία για την μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, η γνωστή σαν πρωτόκολλο του Κυότο, έληξε τον περασμένο Δεκέμβριο και δόθηκε παράταση, από την Συνδιάσκεψη της Ντόχα, μέχρι το 2020. Όμως, η παράταση του πρωτοκόλλου του Κυότο καλύπτει πια μόνο το 13% των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Υπενθυμίζουμε ότι οι ΗΠΑ, ποτέ δεν επικύρωσαν την συμφωνία αυτή, οι μεγάλοι ρυπαντές, Κίνα και Ινδία δεν είχαν συμπεριληφθεί στην συμφωνία, ενώ χώρες, όπως ο Καναδάς, αποχώρησαν και η Ιαπωνία και η Ρωσία δεν δέχονται να συμμετέχουν στις δεσμεύσεις της παράτασης του Πρωτοκόλλου του Κυότο. Από την Συνδιάσκεψη του Ντέρμπαν έχει συμφωνηθεί να ετοιμαστεί μια νέα συμφωνία, που θα διαδεχθεί το Πρωτόκολλο Κυότο στην εκπνοή του. Οι επερχόμενες συνομιλίες θα έχουν σαν θέμα τους δύο σημαντικές συμφωνίες. Η πιο σημαντική είναι η προετοιμασία μιας παγκόσμιας συμφωνίας, φιλόδοξης να συμπεριλάβει όλες τις χώρες και όλους τους ρυπαντές με δεσμευτικό νομικά τρόπο. Η συμφωνία αυτή πρέπει να είναι αποτελεσματική και να έχει σκοπό την μείωση των αέριων ρύπων, αλλά και να βοηθήσει τις φτωχότερες χώρες να αντιμετωπίσουν να αντιμετωπίσουν τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγή και την προσαρμογή τους στις νέες συνθήκες. Η συνθήκη αυτή πρέπει να

είναι έτοιμη το 2015, στην Συνδιάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για την Κλιματική Αλλαγή που θα γίνει στο Παρίσι, ώστε να αρχίσει η εφαρμογή της από το 2020. Η δεύτερη συμφωνία, σημαντική και αυτή, που θα πρέπει να συζητηθεί στην Βαρσοβία, αφορά το καθεστώς που θα διέπει τις παγκόσμιες εκπομπές μέχρι το 2020. Οι αναπτυγμένες χώρες έχουν την ιστορική ευθύνη όχι μόνο να μειώσουν τις δικές τους εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου, αλλά και να βοηθήσουν τις χώρες του τρίτου κόσμου να προσαρμοστούν στις συνέπειες της. Έτσι, θέμα συζήτησης είναι και ο μηχανισμός χρηματοδότησης των φτωχότερων χωρών, που θα ανοίξει την πόρτα ώστε, οι φτωχές χώρες να λάβουν μια αποζημίωση για τις απώλειες και τις ζημιές που μπορεί να υποστούν από τις κλιματικές αλλαγές, με σημαντικό ζητούμενο την συγκέντρωση πόρων. Για να μπορέσει το ταμείο να ανταπεξέλθει στις υποχρεώσεις αυτές χρειάζεται τα κονδύλια που υποσχέθηκαν οι αναπτυγμένες χώρες, 30 δισεκατομμύρια Δολάρια μέχρι το 2012 και άλλα εκατό από το 2020 και μετά. Στην Συνδιάσκεψη της Ντόχα, οι αναπτυγμένες χώρες δήλωσαν ότι συγκέντρωσαν τα 30 δισεκατομμύρια, πράγμα όμως που έχει αμφισβητηθεί από ακαδημαϊκούς και κοινωνικούς φορείς. Πολλές είναι και οι αμφιβολίες που εκφράζονται, αν τελικά το ειδικό αυτό ταμείο καταφέρει να συγκεντρώσει όλα τα αναγκαία ποσά. Είναι φανερό ότι οι αναπτυγμένες χώρες δεν δέχονται να δεσμευτούν, αφού η οικονομική ύφεση και οι πολιτικές αυστηρής λιτότητας που τις κυβερνούν, τις αναγκάζει να είναι πολύ φειδωλές. Ένα από τα μεγάλα θέματα που θα συζητηθούν και πρέπει να παρθούν συγκεκριμένα μέτρα, είναι η προώθηση δράσεων για την Μείωση των Εκπομπών από

την Αποδάσωση και Υποβάθμιση των δασών, ένα πρόγραμμα γνωστό σαν REDD+. Η προσπάθεια του προγράμματος είναι η μείωση των εκπομπών λόγω αποδάσωσης και αναστροφή της καταστροφής των δασών. Συγχρόνως έθεσε και κίνητρα για την οικονομική επιδότηση της σύλληψης άνθρακα από τα δάση. Οι δυσλειτουργίες του συστήματος κατάφεραν να καθυστερήσουν την εφαρμογή του μέτρου, ενώ, τα μείζονα θέματα όπως τα δικαιώματα των ιθαγενών που ζουν στις δασικές κοινότητες, η προστασία της βιοποικιλότητας και οι κανόνες επέμβασης στα τροπικά δάση, παραμένουν ακόμα άλυτα. Οι χώρες, όμως, είναι πια αναγκασμένες να ετοιμάσουν τις εκθέσεις τους και να απαντήσουν στα σοβαρά ερωτηματικά που έχουν τεθεί για την παρακολούθηση της αποδάσωσης και υποβάθμισης των δασικών οικοσυστημάτων και την ανάπτυξη συστημάτων αποτελεσματικής δασοπροστασίας. Ας ελπίσουμε ότι οι αιτιάσεις ΜΚΟ, όπως το WWF, δεν θα μείνουν αναπάντητες. Σύμφωνα με τελευταίες πληροφορίες και διαρροές, η αναμενόμενη νέα έκθεση της IPCC (Διακυβερνητική για την Κλιματική Αλλαγή) εκφράζει την πεποίθηση, με βεβαιότητα 95%, ότι, η παρούσα κλιματική αλλαγή οφείλεται σε ανθρωπογενή αίτια. Το σίγουρο είναι ότι, οι κλιματικές αλλαγές δεν θα αφήσουν ούτε τις αναπτυγμένες, ούτε τις αναπτυσσόμενες χώρες ανεπηρέαστες. Οι συνέπειες της κλιματικής αλλαγής είναι πολύ σημαντικές και το οικονομικό κόστος που θα προξενήσουν είναι τόσο τεράστιο, που δεν πρέπει να συνεχίσουμε να αδιαφορούμε. Οι υπεκφυγές, η άρνηση αντιμετώπισης των προβλημάτων, οι ιδεοληψίες, η εθελοτυφλία και η συνέχεια του «business as usual» δεν προσφέρουν καμιά λύση, όταν οι επιπτώσεις από την κλι-

ματική αλλαγή είναι ορατές. Χρειάζεται άμεση δράση, τολμηρές προτάσεις, πολιτική βούληση και σοβαρή δέσμευση για να βρεθούν λύσεις, για την σωτηρία της Ανθρωπότητας. Ας ελπίσουμε ότι, στη Συνδιάσκεψη για την Κλιματική Αλλαγή της Βαρσοβίας τα 195 μέρη (χώρες και οργανισμοί) που θα λάβουν μέρος, θα δράξουν την σημαντική ευκαιρία, για να λάβουν δεσμευτικές προτάσεις για την επίλυση των προβλημάτων. Η Συνδιάσκεψη είναι μια ευκαιρία που δεν πρέπει να χαθεί. Ας ελπίσουμε ότι, οι συμμετέχοντες θα αρθούν στο ύψος των περιστάσεων και θα συνεργαστούν με ειλικρινή διάθεση για να ανοίξουν έναν δρόμο για ένα νέο ασφαλές μέλλον για όλη την Ανθρωπότητα! ΑργΥρης ΑργυρΙου Γεωλόγος – Περιβαλλοντολόγος μέλος Γραμματείας Τμ. Ενέργειας ΣΥΡΙΖΑ

O

33

ικοτριβές

Σεπτέμβριος 2013 - τ. 7

ποια ενέργεια

ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ;

Ένας σωστός ενεργειακός σχεδιασμός είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την οικονομική και κοινωνική ανασυγκρότηση της Ελλάδας. Όμως με ποιον τρόπο θα γίνουν οι επιλογές και πως και από ποιον θα αξιολογηθούν; Υπάρχουν τρόποι για μια πιο ορθολογική και συμμετοχική προσέγγιση, πέρα από συμφέροντα και προκαταλήψεις; Άφθονη, φτηνή και οικολογικά όσο γίνεται πιο ήπια ενέργεια θα είναι απαραίτητη για την οικονομική και κοινωνική ανασυγκρότηση της χώρας μετά τη μνημονιακή λαίλαπα. Το βέλτιστο ενεργειακό μείγμα πρέπει να καθοριστεί στο πλαίσιο ενός εθνικού ενεργειακού σχεδιασμού με βάση τις οικονομικές, οικολογικές και κοινωνικές επιταγές όχι μόνο της παρούσας στιγμής, αλλά και σε βάθος χρόνου, τουλάχιστον 20ετίας. Στον ενεργειακό σχεδιασμό αναγκαστικά θα πρέπει να ληφθούν υπ’ όψη και οι οριακές συνθήκες που προκύπτουν από διεθνείς δεσμεύσεις, το εγχώριο δυναμικό σε ενεργειακούς φορείς και η δυνατότητα αγοράς ενέργειας από το εξωτερικό κάτω από τις παρούσες δυσμενείς οικονομικές συνθήκες. Ωστόσο, η συζήτηση για το βέλτιστο ενεργειακό μείγμα διαστρεβλώνεται συχνά από συμφέροντα, προκαταλήψεις και δογματικές θέσεις ή επικεντρώνεται σε ορισμένα μόνο τμήματα του ενεργειακού κύκλου (π.χ. μόνο στην παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος) αγνοώντας οικονομικές, κοινωνικές και οικολογικές επιβαρύνσεις π.χ. από την εξόρυξη καυσίμων, την κατασκευή σταθμών παραγωγής ή τη διαχείριση των εκπομπών και αποβλήτων. Είναι λοιπόν απαραίτητο η αξιολόγηση των εκάστοτε εναλλακτικών λύσεων να γίνεται λαμβάνοντας υπ’ όψη όλες τις παραπάνω συνιστώσες.

Ανάλυση κύκλου ζωής Για την αποτίμηση τόσο των περιβαλλοντικών όσο και των οικονομικών επιπτώσεων κάθε ενεργειακού κύκλου είναι κατ’ αρχήν απαραίτητη η πλήρης και αντικειμενική απογραφή (inventory) όλων των ενεργειακών και υλικών ροών σε κάθε τμήμα του κύκλου. Μια εδραιωμένη και επικυρωμένη μέθοδος για τέτοιου είδους απογραφή είναι η ανάλυση κύκλου ζωής (Life Cycle Assessment, LCA). Με τη μέθοδο αυτή υπολογίζονται ενεργειακά και υλικά ισοζύγια των εισροών και εκροών κάθε συστήματος, οι οποίες ταξινομούνται και μετατρέπονται σε περιβαλλοντικούς και οικονομικούς δείκτες. Όπως φαίνεται στο γράφημα 1, για κάθε τμήμα (π.χ. για την εξόρυξη) υπολογίζονται οι εισροές ενέργειας, νερού και πρώτων υλών και οι ενεργειακές και υλικές εκροές σε αέρα, νερό και έδαφος. Είναι σημαντικό να συνυπολογισθούν και οι αφανείς εισροές και εκροές, δηλ. αυτές που συνοδεύουν και έχουν προϋπολογισθεί για τα μηχανήματα, οικήματα και μέσα μεταφοράς που εμπλέκονται με το συγκεκριμένο τμήμα του κύκλου ζωής. Στο τέλος, για κάθε παράμετρο (π.χ. κατανάλωση χαλκού ή σκυροδέματος, εκπομπές αερίων θερμοκηπίου, στερεά απόβλητα) αθροίζονται οι εισροές και εκροές όλων των τμημάτων και υπολογίζεται το ισοζύγιο αυτής της παραμέτρου για όλο τον κύκλο ζωής. Η εγκυρότητα της μεθόδου LCA εξαρτάται από την απαρέγκλιτη τήρηση των κανόνων πληρότητας (δεν ξεχνιέται κανένα τμήμα, η ανάλυση γίνεται «από το

λίκνο ως τον τάφο» - «from cradle to grave») και από την αξιοπιστία των δεδομένων που χρησιμοποιούνται. Σήμερα υπάρχουν πολλές κατοχυρωμένες και ηλεγμένες πηγές τέτοιων δεδομένων (π.χ. το ελβετικό ECOINVENT). Αποτέλεσμα αυτών των υπολογισμών είναι συγκριτικοί πίνακες για κάθε παράμετρο (υπολογισμένη ανά μονάδα παραγόμενης ενέργειας, π.χ. kg/kWh ή m3/kWh) και κάθε εξεταζόμενο σύστημα (π.χ. λιγνιτικό, φυσικό αέριο, υδροηλεκτρικό ή φωτοβολταϊκό). Το γράφημα 2 δείχνει μια τέτοια σύγκριση (εδώ της παραμέτρου «αέρια θερμοκηπίου») για το μέσο όρο των Ευρωπαϊκών συστημάτων ηλεκτροπαραγωγής με βάση δεδομένα του 2004, όπου φαίνεται και η σημασία των ισολογισμών πέρα από την καθαρή φάση της παραγωγής. Στην περίπτωση ενεργειακών μειγμάτων, οι πιο πάνω παράμετροι αθροίζονται αναλογικά με τη συμμετοχή κάθε επιμέρους συστήματος στο μείγμα.

Γράφημα 1: Βασικές αρχές της μεθόδου LCA

Συγκρίσεις και συσσωματώσεις Εν τούτοις οι συγκρίσεις μεμονωμένων παραμέτρων και δεικτών δεν παρέχουν από μόνες τους επαρκή βάση για τη λήψη αποφάσεων ή τη διαμόρφωση ενεργειακού σχεδιασμού: Είναι οι εκπομπές διοξειδίου του θείου σημαντικότερες από τις εκπομπές οξειδίων του αζώτου; Ούτε μπορούν οι αναλυτές να χειριστούν τις εκατοντάδες δεικτών που χαρακτηρίζουν κάθε ενεργειακό σύστημα. Για μια αποτελεσματική σύγκριση είναι αναγκαίο οι δείκτες αυτοί να συμπυκνωθούν σε λίγους, στην ιδανική περίπτωση σε έναν δείκτη, που να επιτρέπει μια πρώτη αξιολόγηση «με μια ματιά». Ένα παράδειγμα μιας τέτοιας συμπύκνωσης ή συσσωμάτωσης (aggregation) είναι η αναγωγή των επιπτώσεων των εκροών ενός ενεργειακού συστήματος σε χρηματικά κόστη που συνυπολογίζονται με το καθεαυτό κόστος παραγωγής. Τέτοια κόστη προκύπτουν από επιδράσεις στη υγεία, στο περιβάλλον, στην γεωργική παραγωγή κλπ. Μέχρι σήμερα, με ελάχιστες εξαιρέσεις, τα κόστη αυτά δεν ενσωματώνονται στη διαμόρφωση του συνολικού κόστους και για το λόγο αυτό ονομάζονται «εξωτερικά κόστη». Για τον υπολογισμό τους χρησιμοποιούνται μοντέλα που ξεκινούν από τις εκπομπές ρύπων και εφαρμόζοντας στατιστικές, μετεωρολογικές και υδρολογικές μεθόδους εξετάζουν τους τρόπους μεταφοράς και απόθεσής τους στη βιόσφαιρα. Στη συνέχεια υπολογίζεται η επίδρασή τους στη γεωργοκτηνοτροφία (ελάττωση ή απώλεια συγκομιδής), στην πολιτιστική κληρονομιά (π.χ. διάβρωση μνημείων) και – με επιδημιολογικές μεθόδους – στην ανθρώπινη υγεία (απώλεια παραγωγικότητας λόγω ασθενειών ή ακόμα και θάνατοι). Το γράφημα 3 είναι ένα παράδειγμα σύγκρισης του συνολικού κόστους (κόστος παραγωγής + εξωτερικό κόστος) διαφόρων ενεργειακών συστημάτων για τη Γερμανία με βάση δεδομένα του 2004. Μολονότι σε πρώτη ματιά ελκυστική, η μέθοδος του εξωτερικού κόστους έχει εγγενή προβλήματα και συναντά ανάλογες αντιδράσεις. Αφενός δεν υπάρχει κοινή αντίληψη για την κοστολόγηση των διαφόρων επιπτώσεων (πόσο κοστολογείται π.χ. η μείωση του προσδόκιμου ζωής κατά χ χρόνια; πόση αξία έχασε το διαβρωμένο πρόσωπο μιας Καρυάτιδας;). Αφετέρου με τον τρόπο αυτό δεν μπορούν

Γράφημα 2: Σύγκριση εκπομπών αερίων θερμοκηπίου από διάφορα ενεργειακά συστήματα . Εδώ έχουν αθροιστεί για κάθε σύστημα οι εκπομπές όλων των τμημάτων του αντίστοιχου ενεργειακού κύκλου.

Γράφημα 3: Παράδειγμα σύγκρισης του συνολικού κόστους με και χωρίς το συνυπολογισμό του εξωτερικού κόστους από τα αέρια θερμοκηπίου (ΑΘ). Δεδομένης της ασάφειας που υπάρχει ακόμα σχετικά με τις επιπτώσεις των τελευταίων και του κόστους τους, μόνο το μέγιστο αναμενόμενο κόστος παρουσιάζεται εδώ.

να αξιολογηθούν και να κοστολογηθούν ανθρώπινα συναισθήματα (π.χ. φόβος ή απέχθεια για σοβαρές τεχνολογικές καταστροφές με μικρή πιθανότητα αλλά τεράστιες επιπτώσεις, όπως ένα πυρηνικό ατύχημα τύπου Τσερνομπίλ ή Φουκουσίμα). Για το λόγο αυτό αναζητούνται τρόποι για μια συμμετοχική αξιολόγηση πέρα από μια καθαρά μονεταριστική προσέγγιση. Η χρήση τέτοιων μεθόδων δίνει την δυνατότητα και στον απλό πολίτη να συναποφασίσει για το ενεργειακό του μέλλον και να φέρει ένα μέρος της ευθύνης για τις επιλογές του. Προϋπόθεση είναι ωστόσο μια αντικειμενική πληροφόρηση του ενεργού πολίτη με βάση τα αποτελέσματα σοβαρών και ανεπηρέαστων αναλύσεων πριν αυτός κληθεί να εκφραστεί. Κωστας Φωσκολος Μηχανολόγος Μηχανικός ΕΜΠ



34

O

ικοτριβές

Σεπτέμβριος 2013 - τ. 7

ΣΗΤΕΙΑ: οι ΒΑΠΕ εναντίον του πρωτογενούς τομέα και του τουρισμού

Ο Καλλικρατικός Δήμος Σητείας προέκυψε από τη συνένωση των Καποδιστριακών δήμων Σητείας, Ιτάνου, Λεύκης και εν μέρει του Δήμου Μακρύ Γιαλού. Είναι ο ανατολικότερος Δήμος της Κρήτης με περίπου 18.000 κατοίκους. Η οικονομική ζωή είναι προσανατολισμένη στον πρωτογενή τομέα με αιχμή το ελαιόλαδο, που δυστυχώς τα τελευταία χρόνια απαξιώνεται διαρκώς, με την ουσιαστική χρεοκοπία της Ένωσης Αγροτικών Συνεταιρισμών. Η περιοχή δεν παρουσιάζει σημαντική τουριστική ανάπτυξη παρά την ύπαρξη αντικειμενικών προϋποθέσεων, όπως τα πάμπολλα αρχαιολογικά μνημεία όλων των εποχών (Ζάκρος, Ρουσσόλακκος, Πετράς, Ίτανος, Πραισσός, Λεύκη, Μόχλος, Ετιά, Βόιλα κ.λπ.), σημαντικές παραλίες και περιοχές φυσικού κάλλους (Βάι, Ερμούπολη, Κουρεμένος, Ξερόκαμπος, Λιβάρι κ.λπ.). Ο γεωφυσικός πλούτος (σπήλαια, φαράγγια, σπάνια πετρώματα, παλαιοντολογικά ευρήματα και απολιθώματα) έχει οδηγήσει στην ιδέα της δημιουργίας Γεωπάρκου από το οροπέδιο του Καρυδίου μέχρι την ανατολική ακτογραμμή, με σκοπό την προώθηση της επιστημονικής έρευνας, της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, την οικονομική ανάπτυξη με την προώθηση του γεωτουρισμού και του εναλλακτικού τουρισμού. Μελετάται λοιπόν, μεταξύ άλλων, η δημιουργία υπαίθριων γεωλογικών μουσείων αποκατάσταση μονοπατιών και διαδρομών που συνδέουν οικισμούς και γεώτοπους, η ανάπλαση οικισμών, που σήμερα έχουν εγκακαταλειφθεί κ.λπ. Το έργο χρηματοδοτείται από το πρόγραμμα INTERREG. Απώτερος στόχος η ένταξη της περιοχής στα Γεωπάρκα της UNESCO. Ήδη λειτουργεί το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Ζάκρου και το Σπηλαιολογικό Κέντρο Καρυδίου. Στο ίδιο οροπέδιο και σε υψόμετρο 754 μ. γίνεται προσπάθεια για την ίδρυση εκπαιδευτικού αστεροσκοπείου.

ΒΑΠΕ και γεωπάρκο Ο Δήμος Σητείας προβλέπεται να γίνει το μεγαλύτερο θύμα της πράσινης ανάπτυξης. Η ηλιοφάνεια, οι συνεχείς άνεμοι και η ανεκτικότητα των τοπικών αρχών, έχουν προσελκύσει δεκάδες επίδοξους επενδυτές που υπόσχονται απλόχερα θέσεις εργασίας και χρήμα.

Μέχρι σήμερα πέντε εταιρείες επιδιώκουν την εγκατάσταση ηλιοθερμικών εγκαταστάσεων συνολικής ισχύος 265 MW στο Δήμο Σητείας. Θα παράγουν ηλεκτρική ενέργεια μόνο όταν υπάρχει ήλιος. Τις υπόλοιπες ώρες η ηλεκτρική ενέργεια θα συνεχίζει να παράγεται από το πετρελαϊκό εργοστάσιο της ΔΕΗ στον Αθερινόλακκο. Για τις ώρες που δεν θα υπάρχει ηλιοφάνεια θα χρησιμοποιείται ενέργεια από φυσικό αέριο, LPG, ντίζελ, βιοντίζελ ή βιοκαύσιμα. Τα 265 MW υπερβαίνουν την ισχύ της μονάδας στον Αθερινόλακκο, τη συνολική εγκατεστημένη ισχύ από σταθμούς όλων των τεχνολογιών ΑΠΕ στην Κρήτη αλλά και το στόχο του υπουργείου να εγκατασταθούν σε όλη την Ελλάδα, μέχρι το 2020, ηλιοθερμικοί σταθμοί συνολικής ισχύος 250 MW! Αν τελικά εγκατασταθούν, η ηλεκτρική ενέργεια που θα παράγεται στο Δήμο Σητείας μόνο από τους ηλιοθερμικούς σταθμούς, θα αντιστοιχεί συνολικά σε πάνω από το μισό της εγκατεστημένης ισχύος της Κρήτης! Ήδη στο Δήμο Σητείας είναι εγκατεστημένα αιολικά πάρκα με 145 ανεμογεννήτριες, ισχύος 77 MW και αρκετά μικρά φωτοβολταϊκά. Υπάρχουν αιτήματα για άλλες 550 ανεμογεννήτριες ισχύος 868 MW, για υβριδικούς σταθμούς 251 MW. Με τους 5 παραπάνω ηλιοθερμικούς σταθμούς ισχύος 256 MW, η συνολική εγκατεστημένη ισχύς που θα παράγεται μέσα στα όρια του Δήμου Σητείας θα είναι 1.452 MW. Σημειωτέον ότι οι ενεργειακές ανάγκες της Κρήτης σε περίοδο αιχμής δεν υπερβαίνουν τα 750 - 800 MW. Ανακύπτει, λοιπόν, το εύλογο

ερώτημα: Ποιος θα καταναλώνει όλη αυτήν την ενέργεια; Μια ματιά στο χάρτη της ΡΑΕ (www.rae. gr/geo) είναι αρκετή να προβληματίσει ακόμη και τον πιο δύσπιστο για το πώς μπορεί να καταντήσει ο τόπος μας στο μέλλον. Από τις εγκαταστάσεις που προγραμματίζονται για τη Σητεία, δύο (στις θέσεις Χώνος και Φουρνιά) θα βρεθούν μέσα στην έκταση του μελλοντικού Γεωπάρκου. Από τα τεχνικά τους χαρακτηριστικά γίνονται εμφανείς κάποιες από τις άμεσες συνέπειες όπως, ενδεικτικά, η αποψίλωση χιλιάδων στρεμμάτων για την εγκατάσταση των κατόπτρων πάνω σε τσιμεντένιες βάσεις και τη διάνοιξη δρόμων, πολλά εκατομμύρια κυβικά μέτρα μπάζα από τις εκσκαφές, χρήση τεράστιων ποσοτήτων νερού, πολλά χιλιόμετρα καλώδια, χρήση μεγάλων ποσοτήτων τοξικών χημικών που αλλού είναι απαγορευμένα κ.λπ. Οι Μελέτες Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΜΠΕ) καταλήγουν σε συμπεράσματα που βασίζονται σε ελλιπή ή σκοπίμως παραλειπόμενα δεδομένα και εν ολίγοις συντάσσονται από τις εταιρείες με γνώμονα το συμφέρον τους.

Η περιφέρεια Κρήτης έχει γνωμοδοτήσει θετικά για το σταθμό 33 ΜW στις Πλαγιές Αθερινόλακου. Απέρριψε τη ΜΠΕ για το σταθμό 60 MW στο Χώνο, ενώ δεν εξέτασε επί της ουσίας τη ΜΠΕ για το σταθμό 70 MW στα Φουρνιά. Η σημερινή δημοτική αρχή Σητείας θεωρεί όλα τα τέτοιου τύπου έργα αναπτυξιακά και επομένως ευπρόσδεκτα. Αντιμετωπίζει το ουσιαστικό αναπτυξιακό έργο (το γεωπάρκο) διεκπεραιωτικά και δεν βλέπει ότι ακυρώνεται στην πράξη από τις ΒΑΠΕ. Γενικότερα οι τοπικές αρχές υπεκφεύγουν, βλέποντας ως πρόβλημα μόνο τη χωροθέτηση και παραβλέποντας την ουσία που είναι η μετατροπή της Κρήτης, και ιδιαίτερα της Σητείας, σε μια απέραντη βιομηχανική περιοχή, που συνεπάγεται καταστροφικές συνέπειες στην αγροτική παραγωγή και ακύρωση για πάντα οποιασδήποτε προοπτικής για ήπια τουριστική ανάπτυξη. ΘΕΟΔΟΣΗΣ Ν. ΓΑΡΕΦΑΛΑΚΗΣ μέλος του Παγκρήτιου Δικτύου κατά των ΒΑΠΕ

Οι αντιδράσεις Η ελληνική νομοθεσία είναι προσαρμοσμένη στις απαιτήσεις των εταιρειών και εξυπηρετεί τα συμφέροντά τους. Οι ΒΑΠΕ θεωρούνται έργα εθνικής σημασίας και επιτρέπεται να εγκαθίστανται σχεδόν οπουδήποτε.

Περισσότερα: www.sitia-geopark.gr https://sites.google.com/site/pankretiodiktyoa gonakatavape

O

ικοτριβές

Σεπτέμβριος 2013 - τ. 7

35 διάλογοι

ηλεκτρικές διασυνδέσεις των νησιών Το μπλακ άουτ της Σαντορίνης επισπεύδει τις διαδικασίες για την ηλεκτρική διασύνδεση της Κρήτης –μνημονιακή υποχρέωση– έργο που θα ενταχθεί στο ΕΣΠΑ με ΣΔΙΤ. Επίσης, άμεσα δρομολογείται η ηλεκτρική διασύνδεση των Κυκλάδων. Το θέμα των ενεργειακών διασυνδέσεων των νησιών μας (Κρήτη, Κυκλάδες, Ρόδος, Βόρειο Αιγαίο) ήταν πάγιο αίτημα των τοπικών κοινωνιών από τον προηγούμενο αιώνα. Μιλούσαμε τότε για λύσεις δημόσιου χαρακτήρα από την κραταιά, δημόσια, ενιαία ΔΕΗ που θα συνέβαλαν στην ευστάθεια και την επάρκεια του συστήματος. Επίσης όλοι είχαμε στο μυαλό μας τότε τη μονοσήμαντη ροη ενέργειας από το σύστημα της ηπειρωτικής χώρας προς τα νησιά μας. Είθισται στην Ελλάδα αιτήματα των τοπικών κοινωνιών να ικανοποιούνται με πολύ μεγάλη καθυστέρηση και να επιλύονται δυστυχώς με τις λύσεις που υπήρχαν όταν αρχικά προτάθηκαν χωρίς να λαμβάνονται υπόψη τα νέα τεχνολογικά ή άλλα δεδομένα που πιθανά διαφοροποιούν την τελική λύση. Αυτό ακριβώς συμβαίνει και στην περίπτωση των διασυνδέσεων. Τα δεδομένα έχουν δραματικά αλλάξει. Η ΔΕΗ δεν είναι ούτε κραταιά, ούτε ενιαία, ούτε, σε λίγο, κρατική. Η ροή ενέργειας θα είναι διπλή, το καλώδιο συνδυάζεται με λύσεις ΒΑΠΕ από πολυεθνικές και μεγαλοεργολάβους, που καταγγέλλονται έντονα από τις τοπικές κοινωνίες, η ανάπτυξη των ΑΠΕ γίνεται ανεξέλεγκτα χωρίς κανόνες και αρχές και αμφισβητείται ακόμα και ο δημόσιος χαρακτήρας του καλωδίου με χρήση ΣΔΙΤ. Επιπλεον οι πόροι από ΕΣΠΑ θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν αλλού, όπως για παράδειγμα στην Κρήτη για τον ΒΟΑΚ, ενώ έχουν αλλάξει σημαντικά τα τεχνολογικά δεδομένα. Επιλέγονται, μάλιστα, από την ΕΕ τεχνικές εξοικονόμησης ενέργειας, πολιτικές μείωσης της ρύπανσης, τα κτίρια μηδενικής ενέργειας αρχικά στο δημόσιο αλλά και στον ιδιωτικό τομέα, προωθούνται πρακτικές κατανεμημένης (διεσπαρμένης) παραγωγής ενέργειας, ενσωματώνονται στα δίκτυα έξυπνοι μετρητές, προωθείται η συμμετοχή του καταναλωτή με διαφοροποίηση της πολιτικής κοστολόγησης της ενέργειας στον τελικό καταναλωτή, αλλά και στον παραγωγό ενέργειας. Τελευταίο, άλλα όχι λιγότερο σημαντικό, έχουμε την ανάπτυξη των έξυπνων δικτύων ή/και των μικροδικτύων που μπορούν να διπλασιάσουν, τουλάχιστον, τη διείσδυση των ΑΠΕ, στο σύστημα. Έτσι, τα τελευταία χρόνια ακούγονται με μεγαλύτερη συχνότητα έντονες αντιρρήσεις στις διασυνδέσεις των νήσων. Έτσι θεωρώ και προτείνω ως εναλλακτική πρόταση στις ενεργειακές διασυνδέσεις των νησιών, στα σχέδια Μανιάτη και πολυεθνικών, τα εξής: • Υιοθέτηση κατά προτεραιότητα, στα μη διασυνδεμένα νησιά, πολιτικών εξοικονόμησης ενέργειας που θα υπερβαίνουν κατά πολύ τα όρια του κορεσμένου «εξοικονομώ».

• Άμεση υιοθέτηση στα μη διασυνδεμένα νησιά των πολιτικών της ΕΕ για κτίρια μηδενικής κατανάλωσης ενέργειας για όλα τα νέα κτίρια, καθώς και στα υπάρχοντα δημόσια κτήρια.

• Απαγόρευση κατά προτεραιότητα, στα μη διασυνδεμένα νησιά, των ΒΑΠΕ και ουσιαστική ενίσχυση των ΑΠΕ μικρής και μεσαίας κλίμακας με ενίσχυση των συνεταιριστικών, δημοτικών προσπαθειών, με αυστηρή εφαρμογή και αυστηροποίηση της περιβαλλοντολογικής νομοθεσίας.

• Αξιοποίηση κατά προτεραιότητα, στα μη διασυνδεμένα νησιά, των νέων τεχνολογιών (έξυπνοι μετρητές, μικροδικτυα, έξυπνα δίκτυα, σύστημα αποθήκευσης, υιοθέτηση της ηλεκτροκίνησης κ.λπ.) έτσι ώστε να διπλασιαστεί τουλάχιστον η διείσδυση των ΑΠΕ στο σύστημα. Στο πλαίσιο ενός ριζικά διαφορετικού, ριζοσπαστικού σχεδίου για τις ΑΠΕ, είναι επιβεβλημένη όχι μόνο η εκπόνηση ενός ολοκληρωμένου εθνικού ενεργειακού σχεδιασμού, πράγμα δυστυχώς καθόλου αυτονόητο σήμερα, αλλά και η εμπλοκή των ίδιων των τοπικών κοινωνιών οι οποίες θα πρέπει να αντιληφθούν τις ΑΠΕ ως δική τους υπόθεση. Είναι επιβεβλημένη, λοιπόν, μια νέα οπτική, λαμβάνοντας υπόψη τα νέα τεχνολογικά δεδομένα και τις πρωτοβουλίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, σχετικά με την αναγκαιότητα των ηλεκτρικών διασυνδέσεων των μη διασυνδεμένων νησιών με το ηλεκτρικό δίκτυο της χώρας και όχι υπεραπλουστευτικα ερωτήματα και απαντήσεις. μανολησ ντουντουνακησ

ηλεκτρολόγος μηχανικός ΕΜΠ, Ε.Ε.ΔΙ.Π. Πολυτεχνείου Κρήτης

Ανέκαθεν οι διασυνδέσεις γειτονικών δικτύων υψηλής τάσης βοηθούσαν την οικονομικότερη και ασφαλέστερη λειτουργία των συστημάτων ηλεκτρικής ενέργειας γιατί τα διασυνδεδεμένα συστήματα αλληλοϋποστηρίζονται. Δεν είναι τυχαίο ότι εφόσον είναι καλές οι σχέσεις μεταξύ γειτονικών χωρών, διασυνδέονται και τα ηλεκτρικά τους δίκτυα. Το ίδιο ισχύει ακόμα περισσότερο για περιοχές της ίδιας χώρας, που είναι σαφώς πιο ενοποιημένες πολιτικά. Για παράδειγμα τα νησιά που είναι πολύ κοντά στο ηπειρωτικό δίκτυο της Ελλάδας είναι διασυνδεδέμενα με αυτό, γιατί αυτό επιτρέπει οικονομικότερη και ασφαλέστερη ηλεκτροδότηση. Η ηλεκτρική διασύνδεση της Κρήτης υποδεικνύεται σήμερα συμφέρουσα, παρά τη σημαντική γεωγραφική απόσταση από το ηπειρωτικό σύστημα, από σχετικές προμελέτες βιωσιμότητας. Η ηλεκτροπαραγωγή στην Κρήτη βασίζεται κυρίως στο πετρέλαιο. Τα τελευταία χρόνια ένα σεβαστό 20% περίπου της ηλεκτρικής ενέργειας παράγεται από μονάδες ΑΠΕ, κυρίως αιολικά πάρκα και φωτοβολταϊκά. Όπως και στα άλλα μη διασυνδεδεμένα νησιά, η ηλεκτροπαραγωγή είναι ακριβότερη σε σχέση με το ηπειρωτικό σύστημα όπου χρησιμοποιείται φτηνότερο μίγμα συμβατικών καυσίμων (λιγνίτης, φυσικό άεριο, μεγάλα υδροηλεκτρικά). Βέβαια, στα νησιά δεν είναι πιο ακριβό το ρεύμα στην κατανάλωση. Το κόστος Υπηρεσιών Κοινής Ωφέλειας (ΥΚΩ) που μοιράζεται όλη η χώρα είναι περίπου 500 εκ. ευρώ ετησίως και οφείλεται κατά το ήμισυ στην ηλεκτροπαραγωγή στην Κρήτη. Η διασύνδεση μπορεί να προσφέρει σημαντική εξοικονόμηση σε κόστος καυσίμου καθώς και την περαιτέρω αύξηση της διείσδυσης των ΑΠΕ στην Κρήτη, που έχει φτάσει σε κορεσμό λόγω τεχνικών περιορισμών. Θα μπορεί να απορροφά περίσσεια ισχύος ΑΠΕ και να αποδίδει ενέργεια (από οικονομικότερο μίγμα καυσίμου σε σχέση με το πετρέλαιο) στο σύστημα της Κρήτης όταν δεν υπάρχει αρκετή παραγωγή από («ντόπιες» τουλάχιστον) ΑΠΕ, επομένως θα χρειάζονται λιγότερες τοπικές μονάδες σε λειτουργία. Σε αυτό το σημείο ας σημειωθεί ότι ναι μεν υπάρχει μεγάλη ανάγκη και δυνατότητες για εξοικονόμηση, μικρές εφαρμογές ΑΠΕ, εφαρμογές «ευφυών δικτύων», κ.λπ. (λιγότερο ή περισσότερο ασύμβατες με το κυρίαρχο μοντέλο «ανάπτυξης»), αλλά στο επίπεδο του συστήματος υψηλής τάσης, αυτά καταρχάς εμφανίζονται ως συγκράτηση ή μείωση του φορτίου. Στο άμεσο μέλλον παραμένει δεδομένη η ανάγκη για ηλεκτροπαραγωγή σε μεγάλα μεγέθη, της τάξης των εκατοντάδων ή χιλιάδων MW (το φορτίο της Κρήτης είχε 635 MW μέγιστη τιμή το 2011). Για την κάλυψη τέτοιων φορτίων, η οικονομία κλίμακας στην παραγωγή έχει πάντα οφέλη τόσο οικονομικά όσο και περιβαλλοντικά. Τελικά η μετάβαση σε ένα ενεργειακό σύστημα με υψηλή διείσδυση ΑΠΕ χρειάζεται και εξοικονόμηση ενέργειας και μεγάλες και μικρές εφαρμογές ΑΠΕ. Στον υπαρκτό νεοφιλελευθερισμό, τα μεγάλα έργα ΑΠΕ και η ανάπτυξη του δικτύου και των μεγάλων μονάδων ηλεκτροπαραγωγής γίνονται κατά κανόνα με τρόπο και προτεραιότητες που προκαλούν εύλογες αντιδράσεις. Με τεράστιο έλλειμμα δημόσιου ελέγχου, δημοκρατικού σχεδιασμού, διαφάνειας, συμμετοχής των τοπικών κοινωνιών. Σε αυτό το σύντομο σημείωμα ας αναφερθούμε όμως και σε μια υπερβολική αναγωγή της αυτονομίας σχεδόν σε πανάκεια. Η μη διασύνδεση της Κρήτης στο συγκεκριμένο παράδειγμα για να μη γίνει το «πολύμπριζο της Ευρώπης» ή για να «κρατήσει την αυτονομία της» δεν φαίνεται καταρχάς λιγότερο «νεοφιλελεύθερη». Το επόμενο βήμα θα ήταν να προχωρήσουμε και στην οικονομική αποσύνδεση, δηλαδή π.χ. να αναιρεθεί η επιδότηση της ηλεκτρικής ενέργειας στα νησιά μέσω των ΥΚΩ, κ.ο.κ. Σήμερα βέβαια μιλάμε για μία καταρρέουσα κοινωνία και οικονομία, με το δημόσιο έλεγχο να υποχωρεί ακόμα και από το «φυσικό μονοπώλιο» των δικτύων υψηλής τάσης σε ένα νεοφιλελεύθερο παροξυσμό με μοχλό την κρίση. Σε αυτό το πλαίσιο, όπου η διασύνδεση της Κρήτης τοποθετείται σε ένα δημόσιο διάλογο εντυπώσεων και σκοπιμοτήτων και ανακατεύεται με φαραωνικά σενάρια επενδύσεων για χιλιάδες MW αιολικών πάρκων και εξορύξεις πετρελαίου, είναι πολύ δύσκολο να γίνει εποικοδομητική συζήτηση και δημοκρατικός σχεδιασμός του ενεργειακού συστήματος. ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΣΟΥΡΑΚΗΣ, Δρ. Μηχανικός ΕΜΠ



O

36

ικοτριβές

Σεπτέμβριος 2013 - τ. 7

να αποκαταστήσουμε

το χωρικό σχεδιασμό κοινωνική αποδοτικότητα αντί της κερδοσκοπίας

Ο χώρος, η γη, βρίσκεται πρόδηλα στο επίκεντρο διαπραγμάτευσης της κρίσης. Με τον ίδιο τρόπο που προέβαλε ως «μοχλός» ή προνομιακό πεδίο στα αναπτυξιακά μοντέλα που ακολουθήθηκαν τις προηγούμενες δεκαετίες, σχεδόν αδιάπτωτα σε όλη τη μεταπολεμική περίοδο.

ασμούς υπουργείων μη εντεταλμένων στα θέματα του χώρου. Θα περίμενε κανείς, στο πλαίσιο μιας βαθειάς ύφεσης, που αντανακλάται πολλαπλά στα ζητήματα παραγωγής του χώρου (κρίση του κατασκευαστικού τομέα, νεοάστεγοι, περιβαλλοντική υποβάθμιση, κ.ο.κ.) να αναδεικνυόταν εκ νέου ο χώρος, η γη, η φύση ακόμα, ως πολύτιμος πόρος προς υπεράσπιση εξίσου για τις κοινωνικές, οικονομικές και περιβαλλοντικές ανάγκες που δημιουργεί ή οξύνει η κρίση. Αντ’ αυτού, ο χώρος ανάγεται σε «αντάλλαγμα» για την αποπληρωμή του χρέους, χύδην, καταλλήλως ασχεδίαστα και ολωσδιόλου στοχευμένα – φωτογραφικά σχεδόν (σε ότι αφορά τη δημόσια γη) και με ανοιχτά αρπακτικό τρόπο σε ότι αφορά την ιδιωτική περιουσία (άμεση και έμμεση φορολογία ακίνητης περιουσίας εις βάρος κυρίως των μικροϊδιοκτητών, προσεχώς και πλειστηριασμοί με εμπροσθοφυλακή τις «ζορισμένες» τράπεζες).

Μια ιστορική αναδρομή Με αφετηρία τα αναγκαία έργα αποκατάστασης των καταστροφών του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου, διανύσαμε διαδοχικά σχεδόν (σχηματοποιώ χάριν ευκολίας) την περίοδο των «μεγάλων έργων» Καραμανλή (δημόσια κτίρια, εθνικές οδοί κ.ά.), την περίοδο της αντιπαροχής – ενός συστήματος αυτοστέγασης με εκμετάλλευση καθ’ ύψος που απάντησε στις ανάγκες, διόγκωσε τον κατασκευαστικό τομέα (ιδιαίτερα μικρού και μεσαίου μεγέθους επιχειρήσεις) και άλλαξε οριστικά το προπολεμικό αστικό τοπίο. Συνεχίσαμε με περισσότερο «καθ’ ύψος», τουριστική – οικιστική ανάπτυξη «εκτός σχεδίου» μεταφορικά και κυριολεκτικά, πολλαπλασιασμό των αυθαίρετων χρήσεων, και κατασκευών. Η κάμψη του ρεύματος αστυφιλίας στη δεκαετία του 80 και οι τάσεις διάχυσης της αστικοποίησης σε μικρότερες πόλεις και προάστια συνδέεται με μια σύντομη αλλά κρίσιμη περίοδο αναστοχασμού και κυρίως προσπάθειας εξορθολογισμού δόμησης και σχεδιασμού στην κατεύθυνση ελέγχου και συγκράτησης της οικιστικής ανάπτυξης, περιβαλλοντικής προστασίας, υπεράσπισης της ιστορικής μνήμης (κήρυξη διατηρητέων κτιρίων και συνόλων). Σειρά έχουν τα νέα «μεγάλα έργα» εντός – εκτός σχεδίου και εντός – εκτός σχεδιασμού που υποστήριξαν οι κοινοτικές χρηματοδοτήσεις. Ο όποιος ισχύων σχεδιασμός παρακάμπτεται, υπονομεύεται ή στην ανάγκη τροποποιείται κατάλληλα ώστε να «χωρέσει»το ασχεδίαστο πρόγραμμα εκσυγχρονισμού (και λίγο αργότερα το ασχεδίαστο πρόγραμμα διεξαγωγής των Ολυμπιακών Αγώνων εκ των εν όντων και εκεί και ως έτυχε). Παράλληλα, η οικιστική επέκταση εκτός σχεδίου και σχεδιασμού με αυθαίρετα κάθε κλίμακας και είδους συνεχίζεται, ειδικά στις ευρύτερες περιοχές των «μεγάλων έργων» (κυρίως μεταφορών) όπου η σπέκουλα στην προβλέψιμη άνοδο της τιμής της γης είναι ασφαλέστερη.

Σήμερα Οι παραμονές της σημερινής κρίσης μας βρίσκουν με ένα σύστημα σχεδιασμού, ελέγχου ή προστασίας του χώρου, εκτεθειμένο στην συνείδηση των πολλών (ειδικών και μη) ως «αναποτελεσματικό», «δαιδαλώδες», διάτρητο από «παραθυράκια» κλπ. Με ένα σύστημα σχεδιασμού πολεοδομικού, χωροταξικού και περιβαλλοντικού χωρίς εσωτερική συνοχή, το οποίο συχνά χαρακτηρίζεται από αντιφάσεις, πρωθύστερα, και ανεπικαιρότητα. Μας βρίσκουν με ένα τοπίο κατακερματισμένης εξωαστικής (κυρίως εκτός σχεδίου) γης που δεν μοιάζει να υπακούει στη «ρύθμιση» (λ.χ. των ΖΟΕ όπου τυχόν αυτές έχουν θεσμοθετηθεί), με ένα τοπίο παλαιωμένου και υποβαθμισμένου κτιριακού δυναμικού (αξιόλογου και μη) ειδικά στα κέντρα των μεγάλων πόλεων, με ένα τοπίο οικιστικών επεκτάσεων ή σχετικών πιέσεων που μας έχει κληροδοτήσει λ.χ. εκατοντάδες χιλιάδες αδιάθετα νεόδμητα τετραγωνικά μόνο στην Αττική και χιλιάδες κατεστραμμένες εκτάσεις από εμπρησμούς στις πιο διαφιλονικούμενες περιοχές (και εδώ, η Αττική δεσπόζει). Μας βρίσκει ωστόσο αντιμέτωπους και με μια σειρά από νέα ή αναζωπυρωμένα

λόμπυ εκμετάλλευσης, ιδιαίτερα της εξωαστικής γης. Στα νέα λόμπυ θα μπορούσε κανείς να δει λ.χ. τους ενδιαφερόμενους για ενεργειακές υποδομές (ΑΠΕ, φωτοβολταϊκά, ενεργειακά κοιτάσματα κλπ), για τουριστικές υποδομές μεγάλης κλίμακας (π.χ. σύνθετα τουριστικά καταλύματα), για τουριστικούς λιμένες, κ.ά. Στα παλιά λόμπυ θα μπορούσε κανείς να κατατάξει τους οικοδομικούς συνεταιρισμούς, τους συλλόγους αυθαίρετων οικιστών, αλλά και τους εγχώριους εργολάβους κάθε κλίμακας. Μας βρίσκει, τέλος, με ορισμένες κρίσιμες ιδιαιτερότητες: αξιοσημείωτο (για τα ευρωπαϊκά δεδομένα) ποσοστό μικροϊδιοκτησίας και σοβαρά θεσμικά - αναπτυξιακά ελλείμματα που συνιστούν η (μέχρι και σήμερα) έλλειψη κτηματολογίου για τη δημόσια και ιδιωτική περιουσία και για τις δασικές εκτάσεις και η έλλειψη αποτελεσματικής περιβαλλοντικής πολιτικής και προστασίας. Κι ας μην παραλειφθεί και η παλαιόθεν παγιωμένη και εσκεμμένη έλλειψη συντονισμού επιμέρους σχεδιασμών με σαφές χωρικό αντίκρυσμα μεταξύ επιμέρους υπουργείων καθώς και, εξίσου συχνά, η έλλειψη χωρικής διάστασης (παραγνώριση δηλαδή επιμέρους χωρικών ποιοτήτων και χαρακτηριστικών για τις περιοχές αναφοράς) σε αναπτυξιακούς ή άλλους σχεδι-

Η επίθεση στο χώρο είναι ολομέτωπη Το θεσμικό πλαίσιο αναμορφώνεται αδέξια μεν, με εργώδεις ρυθμούς δε για να την διευκολύνει. Η νομοθεσία και οι δομές προστασίας, ιδιαίτερα των περιβαλλοντικά κρίσιμων περιοχών αποδυναμώνονται απροσχημάτιστα ώστε «ν’ ανοίξει ο δρόμος να περάσει η ανάπτυξη». Ο σχεδιασμός κάθε είδους και επιπέδου χλευάζεται πρακτικά με την δια νόμου κατίσχυση οιουδήποτε ιδιωτικού επενδυτικού σχεδίου (ΕΣΧΑΣΕ ή ΕΣΧΑΔΑ ανάλογα αν πρόκειται για ιδιωτική ή δημόσια έκταση) έναντι οποιουδήποτε σημερινού ή μελλοντικού σχεδιασμού. Κι αυτό (προφανώς) σε συνθήκες απουσίας κοινωνικού ελέγχου. Με απλή υπουργική υπογραφή. Η αυθαιρεσία επιβραβεύεται στο παρελθόν, το παρόν και το μέλλον και αντιμετωπίζεται πάλι με νομοθετήματα – τιμοκαταλόγους «τακτοποίησης» ή και οριστικής νομιμοποίησης αδιακρίτως του ποιος και κατά πόσο την χρειάζεται (σε συνθήκες κρίσης). Απέναντι στα αυθαίρετα, το μόνο που ζητείται, είναι να πληρώσουν «και να τελειώνουμε». Η νομιμοποίησή τους στερείται οιουδήποτε κριτηρίου (πέραν της κωδικοποίησης του μεγέθους και της «παλαιότητας» της αυθαιρεσίας) και, ομοίως, χλευάζει

O

ικοτριβές

Σεπτέμβριος 2013 - τ. 7

όχι μόνο τον σχεδιασμό των υπόψη περιοχών (ΓΠΣ, ΖΟΕ κλπ) αλλά και το ίδιο το Σύνταγμα (βλ. τις διαδοχικές βάσιμες προσφυγές περί της συνταγματικότητας των νομοθετημάτων αυτών). Οι κατ’ εξαίρεση επιτρεπόμενες χρήσεις στις εκτός σχεδίου περιοχές όπως κι αν είναι χαρακτηρισμένες (δασικές, αγροτικές, υψηλής παραγωγικότητας, αιγιαλοί, τουριστικές, ιστορικοί τόποι κλπ), πολλαπλασιάζονται και διαχέονται σε μια ασύστατη πλειάδα νόμων, πράγμα που έχει ως αποτέλεσμα τόσο την καταστρατήγηση των όρων ανάπτυξης και προστασίας των περιοχών αυτών, όσο και την κληροδότηση, κάθε μέρα που περνά, ενός εφιαλτικά πιο πολυδαίδαλου θεσμικού πλαισίου, ευεπίφορου σε κατάλληλα «διασταλτικές» ερμηνείες (έναντι και του όποιου μελλοντικού ΣτΕ). Οσο για τους μηχανισμούς ελέγχου, και δη εκ μέρους του δημοσίου, αυτοί διαλύονται με σύστημα και «εξορθολογίζονται» με στερεότυπο αιτιολογικό σκεπτικό περί του «πόσο συντομεύονται οι διαδικασίες», πόσο απλώς γνωμοδοτικός γίνεται ο ρόλος των όποιων ελεγκτικών επιτροπών και πόσο «δύναται» και όχι «υποχρεούται» ο εκάστοτε ελεγκτής να κάνει τη δουλειά του.

Προς ένα α-χωρικό σχεδιασμό; Επαγωγικά μιλώντας, δεν είναι καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι στρώνεται με επιλεκτική λεπτομέρεια, φωτογραφική για τις «πιο ώριμες» περιοχές ο θεσμικός δρόμος καταστρατήγησης των όρων ανάπτυξης και προστασίας που τυχόν ισχύουν με νόμους και α-χωρικά – τομεακά και ασορτί χωροταξικά «πλαίσια» (όπως το πρόσφατο περί Τουρισμού), σε απουσία ή ερήμην του εθνικού και των περιφερειακών χωροταξικών σχεδίων, σε απουσία ουσιαστικής γνώσης παραμέτρων κοινωνικών, οικονομικών και περιβαλλοντικών για τις επιμέρους περιοχές (αφού δεν υπάρχει υπηρεσία που να τις καταγράφει και να τις συλλέγει) και μάλιστα σε μια περίοδο δυναμικού μετα-

σχηματισμού ακριβώς εξαιτίας της κρίσης, σε απουσία κωδικοποιημένης διάκρισης περιουσιών ιδιωτών και δημοσίου και δη των προστατευόμενων δασικών περιοχών (κτηματολόγιο, δασολόγιο). Σε ό,τι αφορά το τελευταίο και ανεξάρτητα από την κριτική που μπορεί κανείς να κάνει στον πρόσφατο νόμο 4164/2013 για την εκχώρηση της σχετικής αρμοδιότητας από το δημόσιο σε μία Α.Ε., για την θεσμοθέτηση της χαμηλής ποιότητας των μελετών κτηματογράφησης (μόνο κριτήριο επιλογής, αυτό του μειοδότη) κ.ά., αξίζει να ειπωθεί πως ακόμα και ο μαξιμαλιστικά αισιόδοξος χρονικός ορίζοντας του 2020 για την ολοκλήρωσή του δεν εγγυάται προφανώς τίποτα για το μεσοδιάστημα της μάλλον βολικής του απουσίας σε σχέση με την επιχειρούμενη «ανάπτυξη». Τέλος, με πρόσχημα την «αναδιάρθρωση του δημόσιου τομέα» ή τις επιταγές της τρόικας για απολύσεις, δεν είναι τυχαία η ανακατανομή αρμοδιοτήτων στα ζητήματα χώρου και περιβάλλοντος σε μια κατεύθυνση αποδυνάμωσης του φερώνυμου σχετικού υπουργείου υπέρ της ενίσχυσης των αρμοδιοτήτων ενός άλλου υπουργείου που ασχολείται α-χωρικά με την όποια «ανάπτυξη». Η επιστημονική κοινότητα αλλά και η κοινωνία στον «κόσμο» στον οποίο ανήκουμε έχει σε γενικές γραμμές γαλουχηθεί με την προσδοκία μιας πολιτείας που σχεδιάζει για το «κοινό καλό», αυτό που εγγυάται την ισονομία, την προστασία των δικαιωμάτων των πολλών, του περιβάλλοντος, ακόμα και της περιουσίας. Αυτό αντανακλάται άλλωστε και στο Σύνταγμά μας και τις σχετικές υποχρεώσεις που απορρέουν από αυτό. Αυτό το «κοινό καλό» ήταν κι είναι ακόμα περισσότερο σήμερα, στη δυστοπία της κρίσης, η ανακούφιση των συχνά άμεσων και πιεστικών αναγκών των ανθρώπων, κοινωνικών και οικονομικών (εργασία, κατοικία, εισόδημα, ποιότητα ζωής) σε συνδυασμό με την προστασία του περιβάλλοντος (φυσικοί πόροι, βιοποικιλότητα, τοπίο κ.ο.κ.) για τις

επόμενες γενιές. Η εξωαστική, αλλά και η αστική γη και υποδομές είναι δυνάμει πόροι (ακόμα και σε μια προοπτική ανατροπής του ισχύοντος τριτογενοποιημένου παραγωγικού μοντέλου), είναι περιουσία για τον κάθε ένα ιδιοκτήτη χωριστά, είναι ζώνες ελέγχου και περιβαλλοντικού ισοζυγίου, κρίσιμες ιδιαίτερα στην περίμετρο και σε συσχέτιση με τις αστικοποιημένες περιοχές, ή είναι απόλυτα προστατευόμενες περιοχές.

Υφαρπαγή... από τα παλιά Στο υπόρρητο αλλά προφανές αναπτυξιακό μοντέλο που υποστηρίζεται από την ομοβροντία θεσμικών παρεμβάσεων που εγκαινιάζονται πιο επίσημα με τον Εφαρμοστικό νόμο 3986/2011 η γη, η όποια γη αντιμετωπίζεται αδιακρίτως ως οικόπεδο, ως γαιοπρόσοδος, ως μη πεπερασμένο ανταλλάξιμο (με τι άραγε;) προϊόν, εν τέλει ως εισόδημα, σε χρήμα. Η γη είναι για να πωλείται και να αγοράζεται, οπουδήποτε και όσο φτηνά τη ζητούν οι καλύτεροι πελάτες. Η γη είναι για να συγκεντρώνεται σε όσο λίγα χέρια επιθυμούν οι υποψήφιοι αγοραστές – επενδυτές ή οι κτηματομεσίτες κερδοσκόποι. Από αυτή την άποψη ο συντονισμός χωρικής, περιβαλλοντικής και φορολογικής πολιτικής είναι αξιοθαύμαστος. Είναι σχεδόν θλιβερό το ότι το νεοφιλελεύθερο αυτό μοντέλο κεφαλαιοποίησης της γης ερήμην κοινωνικών, πραγματικά αναπτυξιακών και περιβαλλοντικών χαρακτηριστικών, στις γενικές του γραμμές δεν είναι καινούριο. Είναι παλιό, δοκιμασμένο (αλλού περισσότερο όπως π.χ. στις πρώην αποικίες, στη Λατινική Αμερική κ.ά.) εδώ λιγότερο (δεκαετίες ‘60 και ‘70) και αποδεδειγμένα αδιέξοδο για τις τοπικές κοινωνίες. Πρόκειται για ένα μοντέλο υφαρπαγής (dispossession) μονταρισμένο στο αναγκαίο σκηνικό επιβεβλημένης «λιτότητας», με «επενδύσεις» - αρπαχτές που αφήνουν πίσω τους πτωχευμένες κοινω-

37

νίες, υποβαθμισμένο περιβάλλον και ανεπίστρεπτα κατεστραμμένο τοπίο. Καινοφανή είναι ίσως τα χαρακτηριστικά του συστήματος ευρύτερης κερδοσκοπίας γύρω από τη γαιοπρόσοδο με βασικότερο παίκτη (actor) τον χρηματοπιστωτικό τομέα που εκπροσωπούν οι τράπεζες, μεγάλες εταιρείες real estate και μεγάλα σχεδόν απρόσωπα funds, αντί για το παλιό γνωστό (και επώνυμο) μεγάλο βιομηχανικό, εφοπλιστικό κλπ κεφάλαιο. Οι αντιστάσεις απέναντι σε μια τέτοια επίθεση δεν είναι εύκολες, ιδιαίτερα σε συνθήκες ήδη σημαντικής υποθήκευσης και υποβάθμισης παραγωγικού δυναμικού και πόρων σε αρκετά μεγάλη κλίμακα. Η γη, αποκτά ιδιαίτερη αξία ιδιαίτερα στα πλαίσια ενός αναγκαίου παραγωγικού μοντέλου ανάκαμψης- πριν-την-ανάπτυξη. Απέναντι στο πανταχόθεν προωθούμενο μοντέλο «αξιοποίησης» της γης υπό όρους «ανταλλακτικής αξίας» και κερδοσκοπίας, αξίζει να αποκαταστήσουμε την «αξία χρήσης» και την κοινωνική αποδοτικότητα. Απέναντι σ’ αυτό το τοπίο απορρύθμισης και καταστρατήγησης κάθε όρου προστασίας, η επαναφορά της κοινωνικής αξίας της «ρύθμισης», η αποκατάσταση του χωρικού σχεδιασμού ως αναπόσπαστου τμήματος της παραγωγικής διαδικασίας (του χώρου συνολικά) και ως αναγκαίας αρχής για την ανάπτυξη με αυξημένο κοινωνικό έλεγχο και συμμετοχή, καθώς και η υπεράσπιση πόρων και περιβάλλοντος με γνώμονα τις τρέχουσες και τις μελλοντικές κοινωνικές ανάγκες κάθε περιοχής της χώρας ξεχωριστά αλλά και τη διασφάλιση της οικολογικής ισορροπίας, αν και εξίσου «ντεμοντέ» ως επιδιώξεις με τις νεοφιλελεύθερες συνταγές, έχουν ωστόσο συγκριτικά πολύ καλύτερα διαπιστευτήρια και, το κυριότερο, κρίσιμη επικαιρότητα.

ΜΑΡΙΑ ΚΑΛΑΝΤΖΟΠΟΥΛΟΥ πολεοδόμος, χωροτάκτρια



O

38

ικοτριβές

ιδέες & θεωρία

Σεπτέμβριος 2013 - τ. 7

Naomi Klein «Οι μεγάλες περιβαλλοντικές οργανώσεις προκαλούν μεγαλύτερη ζημιά από τους αρνητές της κλιματικής αλλαγής»

Συνέντευξη της Καναδής συγγραφέα και ακτιβίστριας Naomi Klein στην εφημερίδα Guardian (10/9/2013).

Στην καριέρα σου έχεις γράψει για τη δύναμη των εμπορικών σημάτων (brand names), τα κοινωνικά κινήματα και το φονταμενταλισμό της ελεύθερης αγοράς. Τώρα γιατί επέλεξες να ασχοληθείς με ένα βιβλίο και μια ταινία σχετικά με την κλιματική αλλαγή;

επανορθώσεις. Συναντήθηκα με τη διαπραγματεύτρια κλίματος της Βολιβίας στη Γενεύη –την Α. Ναβάρο– και συζητήσαμε την ιδέα διαμόρφωσης ενός παγκόσμιου Πράσινου Σχεδίου Μάρσαλ, με το Βορρά να πληρώνει «κλιματικές εισφορές» διαμορφώνοντας ένα μεγάλης κλίμακας πράσινο αναπτυξιακό πλάνο.

Ξέρεις, το τελευταίο μου βιβλίο (το «Δόγμα του Σοκ») τελειώνει με την κλιματική αλλαγή. Τελειώνει με την όψη ενός δυσοίωνου μέλλοντος όπου αδύναμες υποδομές συγκρούονται με ισχυρά καιρικά φαινόμενα, όπως στην περίπτωση του τυφώνα Κατρίνα. Αντί να προσπαθούμε να αντιμετωπίσουμε τέτοιες μελλοντικές καταστροφές μειώνοντας τις εκπομπές ρύπων, έχουμε όλες αυτές τις προσπάθειες εκμετάλλευσης της κρίσης. Η κλιματική αλλαγή αναδείχθηκε ως η μεγαλύτερη καταστροφή που προκάλεσε ο νεοφιλελευθερισμός μέχρι τώρα. Καθώς έγγραφα το «Δόγμα του Σοκ», κάλυπτα δημοσιογραφικά τον πόλεμο του Ιράκ και την αναπτυσσόμενη προσπάθεια άντλησης κέρδους από αυτόν, οπότε άρχισα να βλέπω τα ίδια μοτίβα να επαναλαμβάνονται ως επακόλουθο των φυσικών καταστροφών, όπως το τσουνάμι στην Ινδονησία και ο τυφώνας Κατρίνα. Τότε σκέφτηκα ότι η κλιματική αλλαγή θα μπορούσε να αποτελέσει ένα είδος «σοκ για τους από κάτω», μια απάντηση στο δόγμα του σοκ –όχι άλλη μια ευκαιρία για τον καπιταλισμό να τραφεί από την εξαθλίωση, αλλά μια δυνατότητα εμβάθυνσης της δημοκρατίας και βελτίωσης της καθημερινότητας για τις προοδευτικές δυνάμεις. Τότε «συναντήθηκα» με την ιδέα του «κλιματικού χρέους» ενώ έκανα ένα αφιέρωμα για τις

Στον απόηχο του τυφώνα Σάντυ έγραψες για τη δυνατότητα ανάπτυξης ενός «λαϊκού σοκ». Βλέπεις τέτοιες κοινωνικές αντιστάσεις να αναπτύσσονται ως απάντηση στα ακραία κλιματικά φαινόμενα; Βλέπω να συμβαίνει ευρέως ένα «λαϊκό σοκ», όταν σε πολλά διαφορετικά μέτωπα αναδύονται πρωτοβουλίες που πάλευαν, για παράδειγμα, για βιώσιμη αγροτική ανάπτυξη επί πολλά χρόνια και τώρα συνειδητοποιούν ότι μπορεί να αποτελέσει λύση και στην κλιματική αλλαγή. Έχουν αναθεωρηθεί πολλά ζητήματα, όχι με ευκαιριακό τρόπο, αλλά ως αποτέλεσμα βαθύτερης κατανόησης. Εδώ στον Καναδά, οι άνθρωποι που αντιστέκονται στις εξορύξεις ασφαλτούχας άμμου είναι κυρίως αυτόχθονες που ζουν κοντά. Δεν αντιστέκονται με αιτία την κλιματική αλλαγή, αλλά λόγω της δηλητηρίασης που προκαλεί στα ίδια τους τα σώματα. Αλλά το γεγονός ότι υποβαθμίζει το περιβάλλον προσθέτει άλλη ένα στρώμα εγρήγορσης. Και είναι αυτή η ιεράρχηση της κλιματικής αλλαγής ως υπερσύνολο ενός πλέγματος ζητημάτων που κρύβει μια τεράστια δυναμική. Στην περίπτωση του τυφώνα Σάντυ, έχουμε όντως ελπιδοφόρα κινήματα των από κάτω, ιδιαίτερα

στην περιοχή Rockways, όπου η αυτοοργάνωση αναπτύχθηκε γρήγορα μέσω του κινήματος «Occupy Sandy» και των δικτύων αλληλεγγύης. Η πρώτη φάση ήταν αυτή της ανάνηψης, αλλά τώρα που ξεκινάει μια εταιρικά κινούμενη διαδικασία ανοικοδόμησης οι αυτοοργανωμένες κοινότητες έχουν την ευκαιρία να πάρουν στα χέρια τους την οικιστική ανάπτυξη, προτάσσοντας ένα άλλο υπόδειγμα δημόσιας στέγασης αντιπαρατιθέμενο με το παλιό. Οπότε ναι, αναμφίβολα αναπτύσσονται τέτοιες αντιστάσεις. Το Νοέμβρη του 2011 έγγραφες για έναν αναπτυσσόμενο διπλό αρνητισμό: οι συντηρητικοί αρνούνται τα επιστημονικά ευρήματα, ενώ οι φιλελεύθεροι αρνούνται τις πολιτικές επιπτώσεις της ίδιας της επιστήμης. Γιατί θεωρείς ότι κάποιοι οικολόγοι είναι αντίθετοι στο να αντιμετωπίσουν τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής για την αγορά και την οικονομία; Νομίζω ότι επικρατεί ένας πολύ βαθύς αρνητισμός στο περιβαλλοντικό κίνημα από μεριάς των περιβαλλοντικών οργανώσεων. Αν δούμε το ιστορικό του πρωτοκόλλου του Κιότο, του Μηχανισμού καθαρής ανάπτυξης του ΟΗΕ και το σύστημα εμπορίας εκπομπών της ΕΕ έχουμε κλείσει πλέον μια δεκαετία δράσης αυτών των μηχανισμών. Απολογίζοντας το έργο τους αποδεικνύεται πραγματικά καταστροφικό. Οι εκπομπές όχι μόνο αυξήθηκαν, αλλά δεν βλέπουμε και κάποιο τέλος στις αυταπάτες, γεγονός που τροφοδοτεί τη δεξιά. Οι συντηρητικοί ανέπτυξαν μια ρητορική που έλεγε πως αυτή η πολιτική οδηγεί στη χρεωκοπία,

λειτουργεί ως μια μορφή εταιρικής ελεημοσύνης, ενώ παράλληλα είναι αναποτελεσματική. Και είχαν δίκιο, από την άποψη ότι αυτή η πολιτική δεν μείωσε τις εκπομπές ρύπων ενώ παράλληλα ενίσχυσε τα εταιρικά προφίλ. Οπότε η άρνηση των περιβαλλοντικών ομάδων να ενστερνιστεί τα επιστημονικά συμπεράσματα είναι πραγματικά άξια απορίας. Οι επιστήμονες Kevin Anderson και Alice Bows, αναπτύσσουν μια ανάλυση που αντιτίθεται όχι μόνο στον αρνητισμό των περιβαλλοντικών ομάδων αλλά και στους ίδιους τους συναδέλφους τους – για τον τρόπο που η ορθοδοξία των νεοφιλελεύθερων οικονομικών έχει εισχωρήσει στο επιστημονικό κατεστημένο. Γράφουν εδώ και μια δεκαετία πως η μείωση των εκπομπών ρύπων είναι ασύμβατη με την οικονομική ανάπτυξη. Αυτό που γνωρίζουμε με βεβαιότητα είναι πως το περιβαλλοντικό κίνημα πέτυχε μια σειρά από εκθαμβωτικές νίκες στα τέλη των δεκαετιών του ’60 και ’70, όταν όλο το πλαίσιο αντιμετώπισης της ρύπανσης και προστασίας της πανίδας εκφράστηκε νομοθετικά. Το περιβαλλοντικό κίνημα ήρθε σε αδιέξοδο με την εκλογή Ρήγκαν, ο οποίος άνοιξε ουσιαστικά πόλεμο με κάθε οικολογική διεκδίκηση. Τότε αναπτύχθηκε η σημερινή ρητορεία αρνητισμού: καθώς ο ψυχρός πόλεμος υποχωρούσε, το περιβαλλοντικό κίνημα έγινε ο επόμενος στόχος, ο επόμενος «Κομμουνισμός». Το κίνημα τότε βρέθηκε μπροστά σε δύο επιλογές: ή να υπερασπιστεί τις αξίες του αντιτιθέμενο στον οδοστρωτήρα του νεοφιλελευθερισμού ή να ενσωματωθεί συντεχνιακά με τα αιτήματα της νέας κυβέρνησης. Και πολύ συνειδητά επέλεξε το δεύτερο δρόμο.

O

ικοτριβές

Σεπτέμβριος 2013 - τ. 7

Απέφυγαν τη σύγκρουση... Ακριβώς, κινήθηκαν σε μια πολιτική εταιρικών συνεργασιών. Από το «Μηνύστε τα καθάρματα» περάσαμε στο «Συνεργαστείτε με τα καθάρματα μέσω εταιρικών συνεργασιών». Δεν υπάρχει πλέον εχθρός. Επιπλέον, οι εταιρίες παρουσιάζονται ως πρόθυμοι συμμετέχοντες στην εύρεση της λύσης, σαν μέρος της λύσης! Αυτό είναι το μοντέλο που επιβιώνει στις μέρες μας… Θυμάμαι χαρακτηριστικά τη μάχη ενάντια στη Βορειοαμερικανική Συμφωνία Ελεύθερων Συναλλαγών (NAFTA). Οι πράσινες ομάδες, με ελάχιστες εξαιρέσεις, τάχθηκαν υπέρ της συμφωνίας, σε αντίθεση με την στάση των ίδιων των μελών τους και το δημόσιο συμφέρον. Έχουμε παγκοσμιοποιήσει ένα απολύτως μη βιώσιμο υπερκαταναλωτικό μοντέλο που εξαπλώνεται με επιτυχία σε ολόκληρο τον κόσμο και μας σκοτώνει! Οι οικολογικές ομάδες δεν ήταν απλοί θεατές, ήταν ενεργοί συμμέτοχοι! Δεν ήταν όλες. Δεν ήταν η Greenpeace, οι Φϊλοι της Γης ούτε κατά το πλείστον το Sierra Club. Αλλά πιστεύω πάει πίσω στις ελιτίστικες ρίζες του κινήματος και το γεγονός ότι όταν πολλές από αυτές τις ομάδες για την προστασία της φύσης ξεκίνησαν υπήρχες ενός είδους «ευγενούς» προσέγγισης στην έννοια της διατήρησης. Οι ελίτ μαζεύτηκαν και αποφάσισαν να σώσουν τη φύση. Και μετά οι ελίτ άλλαξαν. Αν το περιβαλλοντικό κίνημα αποφάσιζε να παλέψει θα έπρεπε να εγκαταλείψουν την προνομιακή τους θέση. [...] Στην αμερικανική κουλτούρα, υπάρχει πάντα η επιδίωξη για το «ωφέλιμο για όλους» (win-win) σενάριο. Όμως αν θέλουμε πραγματικά μια μείωση των εκπομπών, ας πούμε, στο 80% κάποιοι θα πρέπει να χάσουν. Και υποθέτω υποστηρίζεις ότι οι ηγέτες του περιβαλλοντικού κινήματος αδυνατούν να κοιτάξουν κάποιους από τους συνέταιρούς τους στα μάτια και να τους πουν «θα χάσετε». Ακριβώς, να συγκρουστούν με την εξουσία. Η στρατηγική αυτή έχει ηττηθεί. Αυτή ήταν η κεντρική ιδέα πίσω από το εμπόριο ρύπων

και αποδείχθηκε καταστροφική. Οι πράσινες ομάδες δεν είναι τόσο έξυπνες όσο νομίζουν. Τους ξεγέλασαν σε τρομερό βαθμό! Πολλοί από τους συνεταίρους τους συμμετείχαν ταυτόχρονα στην Αμερικανική Συνεργασία Δράσης για το Κλίμα (USCAP) και το Επιμελητήριο Εμπορίου για να έχουν καλυμμένα τα νώτα τους και όταν κατάλαβαν ότι θα μπορούσαν να αποφύγουν τη νομοθεσία, παράτησαν την USCAP. Η φράση «winwin» έχει ενδιαφέρον γιατί υπάρχουν πολλοί χαμένοι με αυτή τη στρατηγική, πολλοί άνθρωποι που θυσιάζονται. Σημαντικό μάθημα απ’ αυτό είναι η προθυμία μας να θυσιάσουμε ολόκληρες κοινότητες στο όνομα μιας «ωφέλιμης για όλους συμμαχίας» με μεγάλους ρυπαντές. Λέγοντας «Μπορείτε να συνεχίσετε να μολύνετε αλλά θα πρέπει να αγοράσετε αντισταθμίσματα στην άλλη άκρη του πλανήτη». Έτσι το τοπικό όφελος χάνεται. Η απάντησή μας στην κλιματική αλλαγή μπορεί να μας βγάλει κερδισμένους: να ξαναδομήσουμε τη δημόσια σφαίρα, να δυναμώσουμε τις κοινότητες μας, να δουλεύουμε με αξιοπρέπεια. Μπορούμε να αντιμετωπίσουμε την οικονομική και την οικολογική κρίση ως ένα. Αλλά αυτό θα γίνει χτίζοντας δεσμούς με τους ανθρώπους όχι με τις εταιρείες. Όμως βλέπω ότι είμαστε διατεθειμένοι να θυσιάσουμε τις αρχές της αλληλεγγύης όπως για παράδειγμα με τις κοινότητες ιθαγενών στη Βραζιλία που εκδιώκονται από το έδαφος τους επειδή τα δάση τους μετατρέπονται σε δεξαμενές άνθρακα ή περιφράσσονται, ώστε να πουληθούν. Γίνονται θυσίες λοιπόν, υπάρχουν πολλοί χαμένοι και εγώ δεν βλέπω κανένα όφελος. Είχες χαρακτηρίσει το Μηχανισμό καθαρής ανάπτυξης του ΟΗΕ ως «καπιταλισμό της καταστροφής». Δεν είναι η γεωμηχανική ο απόλυτος καπιταλισμός της καταστροφής; Είναι σαφέστατα η απόλυτη έκφραση της επιθυμίας να αποφευχθεί το δύσκολο καθήκον της μείωσης των εκπομπών, και γι’ αυτό έχει απήχηση.. Όσο δύσκολεύει το να αρνείσαι την κλιματική αλλαγή, κάποιοι θα στρέφονται στη γεωμηχανική. Η απήχησή της έγκειται στο

ότι δεν απειλεί την κοσμοθεωρία των περισσότερων, μας αφήνει σε θέση ισχύος, μας λέει ότι υπάρχει έξοδος διαφυγής. Όλες οι θεωρίες που μας κολακεύουν για τη δύναμή μας αποκτούν αποδοχή. Ο τρόπος με τον οποίο αντιδρούμε στην κλιματική αλλαγή δείχνει μια βαρβαρότητα που βρίσκω ανατριχιαστική. Αποφασίζουμε συνειδητά να αφήσουμε πολιτισμούς να πεθάνουν, λαούς να εξαφανιστούν. Η βία και η ανηθικότητα που περικλείει αυτή η επιλογή είναι τόσο βαθιές που δεν μπορούν να αποτυπωθούν στη γλώσσα μας. Κάνουμε συνέδρια για το κλίμα όπου οι Αφρικανοί εκπρόσωποι χρησιμοποιούν λέξεις όπως «γενοκτονία» και οι ευρωπαίοι και αμερικάνοι εκπρόσωποι ταράζονται και αντιδρούν. Επί της ουσίας οι εκπρόσωποι του Βορρά λένε ότι «Δεν το κάνουμε αυτό επειδή θέλουμε όντως να εξαφανιστείτε. Απλώς δεν ενδιαφερόμαστε αν θα εξαφανιστείτε επειδή συνεχίζουμε τις δουλειές μας όπως κάναμε ως τώρα». Πρόκειται για παράπλευρες απώλειες. Όμως για τους λαούς που απειλούνται με εξαφάνιση δεν έχει σημασία αν υπάρχει κακή πρόθεση ή όχι, γιατί θα μπορούσε να είχε αποτραπεί αλλά επιλέγουμε να μην το αποτρέψουμε. Νομίζω ότι μία από τις κρίσεις που αντιμετωπίζουμε είναι κρίση της γλώσσας. Δεν μιλάμε γι’ αυτά τα ζητήματα με γλώσσα που να αποτυπώνει το πόσο επείγουσα είναι η κατάσταση. Είπες ότι οι προοδευτικές αφηγήσεις ως τώρα ήταν ανεπαρκείς. Ποια εναλλακτική αφήγηση θα μπορούσε να ανατρέψει αυτή την κατάσταση; Οι ως τώρα αφηγήσεις βασίζονταν σε μια αντίληψη που βλέπει τον πλανήτη σαν μια ανεξάντλητη πηγή πόρων προς χρήση από τον άνθρωπο. Όμως πρόκειται για ένα μύθο. Έτσι βρήκα την ανάδυση του κινήματος «όχι πια άπραγοι» («idle no more») πολύ ελπιδοφόρα, γιατί βλέπω μια τρομερή γενναιοδωρία από την ηγεσία των αυτόχθονων στην προσπάθειά τους να μας εισάγουν σε μια άλλη αφήγηση. Οι κοινότητες των ιθαγενών έχουν υποστεί τρομερή βία που με τη σειρά της δημιούργησε ένα μεγάλο θυμό για τη γη που τους έκλεψαν.

39

Οι προεκτάσεις του «όχι πια άπραγοι» δεν έχουν γίνει ακόμα κατανοητές. Σε μια περιοχή ινδιάνων Σεγιέν στη Μοντάνα γίνεται εδώ και χρόνια μια έντονη συζήτηση για το κατά πόσο θα πρέπει να γίνει εξόρυξη άνθρακα από ένα τεράστιο απόθεμα που βρίσκεται εκεί. Και παρά το ότι ήταν ενάντια στα πιστεύω τους όλα έδειχναν ότι εν τέλει θα αποφάσιζαν να γίνει η εξόρυξη. Τώρα όμως υπάρχει μια νέα γενιά ανθρώπων που βγήκε μπροστά που είναι αποφασισμένη να αφήσει τον άνθρακα στο υπέδαφος και να στραφεί στην ηλιακή και αιολική ενέργεια. Εχουν όλοι εμπνευστεί από το «όχι πια άπραγοι». Συμβαίνει κάτι πολύ σημαντικό και αφορά ολόκληρη τη βόρεια Αμερική λόγω της τεράστιας αναξιοποίητης ποσότητας ορυκτών καυσίμων που βρίσκεται στη γη ιθαγενών: πετρέλαιο, ασφαλτούχος άμμος, δίοδοι αγωγών, φυσικό αέριο, κοιτάσματα άνθρακα.

χναν ότι θα μπορούσε να προκύψει κέρδος γι’ αυτούς. Και τότε αντιμετώπισαν μεγάλες αντιδράσεις από τα μέλη τους και αναγκάστηκαν να ανασκευάσουν τη θέση τους. Ήταν η βάση που αναρωτιόταν «Πώς γίνεται μια οικολογική οργάνωση να μη νοιάζεται για το νερό και τη βιομηχανοποίηση των αγροτικών εκτάσεων; Τι απέγινε το οικολογικό κίνημα;». Και έτσι βλέπουμε τόσες αντιστάσεις να αναπτύσσονται από τα κάτω σε τοπικό επίπεδο σε κινήματα ενάντια στην κατασκευή αγωγών τεράστιων διαστάσεων ή ενάντια στο fracking. Και αυτές είναι που πετυχαίνουν νίκες! Νομίζω ότι οι πράσινες ομάδες ασκούν σταδιακά όλο και λιγότερη επιρροή. Παίρνουν λεφτά από εταιρείες και πλούσιους δωρητές και ιδρύματα αλλά συνολικά αυτό το μοντέλο βρίσκεται σε κρίση.

Παρουσιάζει ενδιαφέρον ότι, ενώ οι περιβαλλοντικές οργανώσεις έχουν ερωτευτεί τις έννοιες «υπηρεσίες οικοσυστήματος» και «φυσικό κεφάλαιο», ο παγκόσμιος νότος και οι κοινότητες ιθαγενών αναπτύσσουν μια εντελώς αντίθετη ρητορική.

Δεν νομίζω ότι είναι. Βλέπω μεγάλες αλλαγές. Κάποιες οικολογικές οργανώσεις μετασχηματίζονται, και βρίσκονται πλέον στην πρώτη γραμμή αυτών των αγώνων. Οι οργανώσεις πρέπει να ακούσουν τα μέλη τους. Κάποιες αδυνατούν να αλλάξουν γιατί είναι βαθιά εξαρτημένες από το μοντέλο συνεργασίας με επιχειρήσεις και αντιμετωπίζουν μεγάλη σύγκρουση συμφερόντων σε αυτή τη φάση. Αυτές θα υποφέρουν πραγματικά. Και χαίρομαι γι’ αυτό. Αυτή τη στιγμή στην Ευρώπη υπάρχει μια μεγάλη ώθηση με 100 κοινωνικές οργανώσεις/συλλογικότητες να κάνουν έκκληση στην ΕΕ αντί να επιδιορθώσει το σύστημα εμπορίου ρύπων, να το καταργήσει εντελώς και να ανοίξει επιτέλους η συζήτηση για τη μείωση των εκπομπών. Σε αυτό το σημείο έχουμε φτάσει. Δεν έχουμε άλλο χρόνο για χάσιμο με αυτόν τον έξυπνα στημένο τζόγο.

Ναι, αυτές είναι οι αντίπαλες αφηγήσεις, που συγκρούονται. Υπάρχει ένας μετασχηματισμός στο οικολογικό κίνημα αυτή τη στιγμή, μια εξέγερση από τα κάτω. Νομίζω είναι καιρός να σταματήσουμε να «κοιτάμε τον κόσμο μέσα από τα μάτια ενός αστροναύτη» όπως έκαναν οι οικολογικές οργανώσεις τόσα χρόνια. Να σταματήσουμε δηλαδή να κοιτάμε τη Γη από ψηλά. Γιατί έτσι τοποθετήσαμε τους εαυτούς μας πάνω από αυτήν, βλέπαμε τη φύση με έναν αφαιρετικό τρόπο, αντιμετωπίζαμε τις επιλογές μας σαν κινήσεις σε σκακιέρα και χάσαμε την επαφή με την Γη. Είναι πια «ο πλανήτης» και όχι «η Γη». Όλη αυτή η αντίληψη όμως έφτασε σε ένα τέλμα με το fracking (μέθοδος εξόρυξης φυσικού αερίου από το υπέδαφος με τη βοήθεια επικίνδυνων χημικών ουσιών). Οι επικεφαλής διάφορων οικολογικών ομάδων το αντιμετώπισαν ως μεταβατικό καύσιμο έχοντας κάνει τους υπολογισμούς που έδει-

Ακούγεται απαισιόδοξο όμως αυτό.

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ-ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΔΗΜΑΣ, ΠΕΤΡΟΣ ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΣ



40

O

είδαμε... Ηλεκτρονικά απόβλητα στις αφρικανικές χώρες Σε πρόσφατο διεθνές συνέδριο, οι Αφρικανικές χώρες αποφάσισαν την οργάνωση παναφρικανικής δράσης για τον τερματισμό της εισαγωγής ηλεκτρονικών αποβλήτων, συμπεριλαμβανομένων παλιών υπολογιστών και κινητών τηλεφώνων από την Ευρώπη, όπου η αυστηρή περιβαλλοντική νομοθεσία καθιστά φθηνότερη την εξαγωγή χρησιμοποιημένων αγαθών από τη διαχείρισή τους τοπικά. Τα προϊόντα αυτά περιέχουν επικίνδυνα συστατικά ενώ μερικές φορές στέλνονται στην Αφρική ως δωρεές για επαναχρησιμοποίηση παρ’ ότι δεν έχουν πλέον καμία χρησιμότητα. Από την πλευρά της η Ε.Ε. πήρε το 2012 μέτρα για την αυστηροποίηση των διαδικασιών εξαγωγής ηλεκτρονικών προϊόντων ώστε να περιοριστεί το ηλεκτρονικό dumping στην Αφρική. Σύμφωνα με μελέτη της Επιτροπής Περιβάλλοντος του ΟΗΕ που δημοσιεύθηκε το 2012, οι ετήσιες εξαγωγές (για το 2009) ηλεκτρικών και ηλεκτρονικών συσκευών από την ΕΕ προς τη Δυτική Αφρική που προορίζονταν για απόθεση ανήλθαν στους 220.000 τόνους.

Αζερμπαϊτζάν: Ο αγωγός που τροφοδοτεί έναν δικτάτορα Στο τελευταίο του τεύχος (Σεπτέμβριος 2013), το αριστερό βρετανικό περιοδικό Red Pepper αναδεικνύει τις πολιτικές προεκτάσεις του νέου υπερ-αγωγού που σχεδιάζεται να μεταφέρει φυσικό αέριο από τα κοιτάσματα του Shah Deniz στο Αζερμπαϊτζάν προς την κεντρική Ευρώπη, συνδεόμενος στο ευρωπαϊκό έδαφος με τον αγωγό TAP. Το Αζερμπαϊτζάν διοικείται από την οικογένεια Αλίγιεφ τα τελευταία 20 χρόνια, ουσιαστικά σε ολόκληρη την περίοδο μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ. Η εδραίωση του καθεστώτος Αλίγιεφ διευκολύνθηκε από την υπογραφή του λεγόμενου «συμβολαίου του αιώνα» το 1994. Σύμφωνα με αυτή την τεράστιας οικονομικής και γεωστρατηγικής σημασίας συμφωνία, 11 πολυεθνικές, συμπεριλαμβανομένων μεταξύ άλλων της BP, της ρωσικής Lukoil, της Amoco και Κρατικής Εταιρείας Πετρελαίου του Αζερμπαϊτζάν, δημιούργησαν κοινοπραξία για την εκμετάλλευση των κοιτασμάτων της Κασπίας Θάλασσας. Τα έσοδα από τις εξορύξεις δημιούργησαν τεράστια κέρδη για την οικογένεια Αλίγιεφ ενώ της προσέφεραν την υποστήριξη σημαντικών διεθνών συμμάχων. Την ίδια στιγμή, οι πολίτες του Αζερμπαϊτζάν αδυνατούν να ικανοποιήσουν βασικές βιοτικές τους ανάγκες και οι υποδομές της χώρας δεν συντηρούνται επαρκώς. Ως αποτέλεσμα, η κοινωνική δυσαρέσκεια προς το καθεστώς Αλίγιεφ έχει ενισχυθεί το τελευταίο διάστημα, με τη νεολαία της χώρας να οργανώνει την αντίστασή της μέσω του διαδικτύου και των social media. Το ερώτημα πλέον δεν είναι αν θα εκδιωχθεί το καθεστώς Αλίγιεφ, αλλά πότε θα συμβεί αυτό.

ικοτριβές

Σεπτέμβριος 2013 - τ. 7

Οταν ανακαλύπτεται πετρέλαιο η δημοκρατία και το περιβάλλον περνούν σε δεύτερη μοίρα Η ανακάλυψη κοιτασμάτων πετρελαίου στη λίμνη Μαλάουι που βρίσκεται στα σύνορα του Μαλάουι, της Μοζαμβίκης και της Τανζανίας επανέφερε τη διαμάχη για τα σύνορα. Η Τανζανία διεκδικεί το μισό βόρειο κομμάτι της λίμνης και το Μαλάουι αντιτάσσεται σε αυτήν τη διεκδίκηση. Ακόμη το σοβαρό ζήτημα για την τοπική κοινωνία έγκειται στο ότι η γενικότερη στροφή του ενδιαφέροντος της κυβέρνησης του Μαλάουι από την αγροτική παραγωγή στις εξορύξεις μεγάλης κλίμακας συμβαίνει χωρίς τις απαιτούμενες αλλαγές στο θεσμικό, πολιτικό και νομοθετικό πλαίσιο που θα μπορούσε να διασφαλίσει μια ισότιμη και κοινωνικά δίκαιη οδό έρευνας και εξόρυξης των φυσικών πόρων που θα σεβεται το περιβάλλον. Η τοπική κοινωνία φοβάται τα καταστροφικά αποτελέσματα που θα επιφέρει η εξόρυξη πετρελαίου στη λίμνη Μαλάουι στην αλιεία και τον οικοτουρισμό. Το εισόδημα, η τροφή και η πρόσβαση σε νερό πάνω από δύο εκατομμύρια ανθρώπων εξαρτάται από τη λίμνη Μαλάουι. Τέλος η λίμνη φιλοξενεί πάνω από δυο χιλιάδες διαφορετικά είδη ψαριών και η σημασία της για τη βιοποικολότητα είναι αυτονόητη. http://www.ejolt.org/2013/09/oil-is-getting-malawi-in-troubled-waters/

Δημοψήφισμα στο Αμβούργο για τη δημόσια ενέργεια Μαζί με τις εθνικές γερμανικές εκλογές της 22ης Σεπτεμβρίου, στο Αμβούργο πραγματοποιήθηκε δημοψήφισμα για την επαναδημοτικοποίηση του δικτύου ηλεκτρικής ενέργειας που μέχρι σήμερα ανήκε στη Σουηδική εταιρεία Vattenfall. Το “ΝΑΙ” στην επαναδημοτικοποίηση κέρδισε, έστω και με το οριακό 51%. H τοπική Βουλή καλείται να ξεκινήσει τη διαδικασία επαναδημοτικοποίησης εντός της βδομάδας. Σύμφωνα με την ηλεκτρονική έκδοση του περιοδικού Spiegel, το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος συνιστά πλήγμα για τον σοσιαλδημοκράτη δήμαρχο της πόλης Όλαφ Σολτς. Υπενθυμίζεται ότι οι Σοσιαλδημοκράτες είχαν ταχθεί σθεναρά κατά της επαναγοράς των δικτύων ενέργειας από το δήμο του Αμβούργου, έχοντας μάλιστα την υποστήριξη τόσο των Χριστιανοδημοκρατών και των Φιλελευθέρων όσο και του Συνδέσμου Βιομηχάνων του κρατιδίου του Αμβούργου, οικονομικών επιμελητηρίων , της Ένωσης Φορολογουμένων και του ενεργειακού κολοσσού Vattenfall. Την πρωτοβουλία για την επαναδημοτικοποίηση των δικτύων είχαν στηρίξει αντιθέτως οργανώσεις και συνδικάτα που έχουν την υποστήριξη του κόμματος της Αριστεράς και των Πρασίνων (μεταξύ των οποίων και η Attac), καθώς και η Εκκλησία.

Ποινές με αναστολή για Βέλγους ακτιβιστές ενάντια στους ΓΤΟ Στις 24 Σεπτεμβρίου Βελγικό δικαστήριο καταδίκασε 11 ακτιβιστές για κατηγορίες περί οργανωμένου εγκλήματος για τη συμμετοχή τους σε μια ημέρα δράσης ενάντια στην καλλιέργια γεννετικά τροποιημένης παατάτας, στο Wetteren το Μάιο του 2011. Οι ακτιβιστές καταδικάστηκαν για σύσταση συμμορίας, εγκηματική βλάβη και αντίσταση στη σύλληψη σε ποινές από 6 έως 12 μήνες και να καταβάλλουν πρόστιμα και κόστη 25 χιλιάδων ευρώ. Αν και υπήρξε κάποια ανακούφιση που αποφεύχθηκαν μεγαλύτερες ποινές, η απόφαση δημιουργεί ένα επικίνδυνο προηγούμενο για την ελευθερία του λόγου των πολιτών. Είναι η πρώτη φορά που περιβαλλοντικοί ακτιβιστές καταδικάζονται για οργανωμένο έγκλημα στο Βέλγιο... Για το συμβολικό ξερίζωμα μερικών πατατών από ένα χωράφι! για περισσότερες πληροφορίες: http://www.fieldliberation.org