Διοικητικό Συμβούλιο Πρόεδρος Γιαννούλα Καρύμπαλη-Τσίπτσιου
Καλλιτεχνικός Διευθυντής Νίκος Κολοβός
Αντιπρόεδρος Ιωάννης Βοτσαρίδης
Διοικητική-Οικονομική Διευθύντρια Κωνσταντία Παπαποστόλου
Μέλη Γρηγόρης Βαλτινός Αθηνά Νικολάου Ζαχαρίας Ρόχας Δημήτρης Χαλκιάς Στέφανος Χατζημιχαηλίδης
Το ΚΘΒΕ εποπτεύεται και επιχορηγείται από το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού. Το ΚΘΒΕ είναι μέλος της Ένωσης των Θεάτρων της Ευρώπης.
Γιάννης Ρίτσος
ΤΕΤΑΡΤΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ Θεατρική περίοδος 2020-2021 Ημερομηνία πρωτης διαδικτυακής προβολής Τετάρτη 12 Μαΐου 2021 Η παράσταση βιντεοσκοπήθηκε τον Μάρτιο του 2021 για να προβληθεί ελεύθερα στο κοινό από την ιστοσελίδα του ΚΘΒΕ www.ntng.gr. Οι πρόβες και η βιντεοσκόπηση της παράστασηςπραγματοποιήθηκαν κατόπιν άδειας της Γενικής Γραμματείας Πολιτικής Προστασίας,με πλήρη τήρηση των υγειονομικών κανονισμών και των μέτρων που προβλέπονται από την Πολιτεία.
ntng.gr
Γιάννης Ρίτσος
ΤΕΤΑΡΤΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ
Σκηνοθεσία-Δραματουργική επεξεργασία-Κίνηση Πολυξένη Σπυροπούλου Πρωτότυπη μουσική-Ενορχήστρωση-Εκτέλεση Στέλιος Ντάρας Εικαστική επιμέλεια Μαρία Ξυνοπούλου Μυθολογική έρευνα Μάριος Μεβουλιώτης Βοηθός σκηνοθέτη Ιορδάνης Αϊβάζογλου
Διανομή με σειρά εμφάνισης: Στέργιος Τζαφέρης Αγαμέμνων Δημήτρης Καρτόκης Ορέστης Αίγλη Κατσίκη Ιφιγένεια Μάρα Τσικάρα Χρυσόθεμις Πολυξένη Σπυροπούλου Περσεφόνη Άννα Κυριακίδου Ισμήνη Ιορδάνης Αϊβάζογλου Αίας Μάριος Μεβουλιώτης Νεοπτόλεμος Μελίνα Αποστολίδου Ελένη Ρούλα Παντελίδου Φαίδρα Πιάνο στο Mortal Tango: Παναγιώτης Παναγιωτίδης. Στην παράσταση ακούγεται απόσπασμα της Σονάτας του σεληνόφωτος του L. Van Beethoven διασκευασμένη από τον Στέλιο Ντάρα.
Σημείωμα σκηνοθέτη Το σύμπαν του Γιάννη Ρίτσου σε προσκαλεί, όταν είσαι σε απόγνωση, όταν το έχεις πολύ βαθιά ανάγκη, και σε υποδέχεται με όλο σου τον πόνο για να σε γυμνώσει και να σε αναστήσει. Η προσωπική μου εμμονή με την ποίηση είναι μια δική μου αναπηρία ίσως, μια άρνηση να δω τον κόσμο όπως μου το επιβάλλουν, ένας ασύχαστος πόθος να αφουγκράζομαι τα κρυφά συστατικά της ζωής και να πετάω μαζί τους. Ο Ρίτσος δεν είναι μόνο ένας σπουδαίος ποιητής. Είναι και πατέρας, μάνα, εραστής, ερωμένη, αίμα, ζωή, γέννηση, πνοή, ελευθερία, έρωτας. Η Τέταρτη διάσταση του Ρίτσου είναι ο ενδιάμεσος χώρος, το Ανάμεσα, εκεί όπου όλα μετουσιώνονται, όλα μεταμορφώνονται, όλα είναι πιθανά, όλα συνδέονται και γίνονται αληθινά. Οι ήρωες του Ρίτσου ακουμπούν στον αντιήρωα και ξεκινούν έναν χορό που παίζει με τα δίπολα, ρευστοποιώντας τα όριά τους. Πόσο μετέωροι και αυθεντικοί γινόμαστε όταν βουτάμε στην περιοχή ανάμεσα στη ζωή και τον θάνατο, ανάμεσα στην ύλη και τη μη ύλη, ανάμεσα στον θνητό και τον θεό, ανάμεσα στη μνήμη και τη λήθη, ανάμεσα στα Εγώ μας. Η συγκεκριμένη σύνθεση-συνομιλία των δραματικών μονολόγων του Γιάννη Ρίτσου φέρνει όλες τις μορφές από τον κόσμο των Ψυχών, από τον κόσμο του Μύθου στο παρόν μέσα από ένα Όνειρο. Οι μορφές του Ρίτσου στοιχειώνουν τα όνειρά μας για να λυτρωθούν. Ο χώρος όπου τα όνειρα αποκτούν υπόσταση είναι το θέατρο. Η σκηνή γίνεται η σχεδία που θα φέρει όλη τη διαδικασία στο τώρα. Οι ήρωες του μύθου έρχονται διψασμένες-οι. Διψούν για έρωτα, σάρκα, αγκαλιά, ελευθερία. Το τελετουργικό μας προκαλεί το φαντασιακό του θεατή-ονειρευτή να συντονιστεί και να έρθει μαζί μας ή να μας πάρει μαζί του. Είναι ένας αγώνας αέναος, με όλους τους μόχθους και τα βάσανα. Άφησέ με να έρθω μαζί σου... βαθύ βαθύ το πέσιμο, βαθύ βαθύ το ανέβασμα… ένα μαρμάρινο πηγάδι το φεγγάρι… Η κάθε μορφή, στο φως της πανσελήνου, αποζητά την κάθαρση όχι μέσα από τον από μηχανής θεό, αλλά μέσα από την βαθιά ανθρώπινη φύση, μέσα από την ένωση με τον Άνθρωπο, μέσα από την πληγή του. Το απόλυτα προσωπικό γίνεται οικουμενικό. Σας παραδινόμαστε με όλα μας τα τραύματα, όλα μας τα όνειρα, ανοιχτά. Πολυξένη Σπυροπούλου Σημείωση: Η παρούσα θεατρική διασκευή της Τέταρτης διάστασης αποτελείται από αποσπάσματα των ποιημάτων: «Αγαμέμνων», «Ορέστης», «Η επιστροφή της Ιφιγένειας», «Χρυσόθεμις», «Ισμήνη», «Αίας», «Φιλοκτήτης», «Φαίδρα», «Η Ελένη», «Περσεφόνη», «Η σονάτα του σεληνόφωτος», «Όταν έρχεται ο Ξένος».
Κι εγώ –είπε– καθόλου μύθος, ήρωας ή θεός, µα απλός εργάτης, όπως κι εσύ κι εσύ και ο άλλος – προλετάριος της τέχνης, ερωτευμένος πάντα µε τα δένδρα, τα πουλιά, τα ζώα και τους ανθρώπους, ερωτευμένος προπάντων µε το κάλλος των καθάριων στοχασμών και µε το κάλλος των νεανικών σωμάτων – ένας εργάτης που γράφει, γράφει ακατάπαυστα για όλους και για όλα, και τ’ όνομά του σύντομο κι ευκολοπρόφερτο: Γιάννης Ρίτσος. Γιάννης Ρίτσος, «Αποκατάσταση», από Το γυµνό δέντρο (1987), Αργά, πολύ αργά µέσα στη νύχτα, επιµ.: Αικ. Μακρυνικόλα, Κέδρος, Αθήνα 1991
Γιάννης Ρίτσος [1909-1990]
Βιογραφία
Γεννήθηκε στη Μονεμβασιά την Πρωτομαγιά του 1909. Η οικογένειά του, μεγαλοκτηματίες της περιοχής, καταστράφηκε οικονομικά λίγα χρόνια αργότερα και, το χειρότερο, βυθίστηκε στο πένθος. Το 1921 πεθαίνει φυματικός ο μεγάλος γιος, δόκιμος αξιωματικός του ναυτικού, καθώς και η μητέρα, το λατρεμένο πρόσωπο του ποιητή, από την ίδια αρρώστια. Το «Νεκρό σπίτι» έμελλε να σφραγίσει τη ζωή και το έργο του. Τα πρώτα του ποιήματα δημοσιεύονται στη Διάπλαση των παίδων το 1924, με το ψευδώνυμο «Ιδανικό όραμα». Το 1925 εγκαθίσταται στην Αθήνα, όπου εργάζεται για λίγο ως δακτυλογράφος και αντιγραφέας συμβολαίων. Το επόμενο έτος προσβάλλεται κι αυτός από φυματίωση. Η ζωή του για πολλά χρόνια θα μοιράζεται ανάμεσα σε φθισιατρεία και σε διάφορες δουλειές με εξευτελιστικούς όρους (ηθοποιός, χορευτής, διορθωτής και επιμελητής κειμένων). Στο σανατόριο «Σωτηρία» όπου νοσηλεύεται (1927-1930) μυείται στον μαρξισμό από μέλη του ΚΚΕ. Το «ιδανικό όραμα» ανακαλύπτει το κοινωνικό όραμα. 1934-1936 Χρησιμοποιώντας τον παραδοσιακό στίχο, στις συλλογές Τρακτέρ (1934), Πυραμίδες (1935), εκφράζει τους νέους προσανατολισμούς του, επιχειρώντας μια ρήξη που αποδεικνύεται, όμως, αρκετά επώδυνη. Τον Μάιο του 1936 η αιματηρή καταστολή της διαδήλωσης των απεργών καπνεργατών στη Θεσσαλονίκη τού εμπνέει τον Επιτάφιο, αυτό το μοιρολόι της μάνας μπροστά στο σώμα του σκοτωμένου γιου της, που μετατρέπεται σε κοινωνική διαμαρτυρία. Αντίτυπα του Επιτάφιου ρίχτηκαν στην πυρά από τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου, μαζί με άλλα βιβλία, σε ειδική «τελετή» στους Στύλους του Ολυμπίου Διός.
1937-1943 Είναι η περίοδος της λυρικής έκρηξης. Το 1937, συγκλονισμένος από την ψυχική ασθένεια της αδελφής του Λούλας, που οδηγείται στο Δαφνί, γράφει Το τραγούδι της αδελφής μου (στο ίδιο ίδρυμα βρίσκεται ο πατέρας του από το 1932). Είναι το ποίημα που θα του εξασφαλίσει το «χρίσμα» από τον ηλικιωμένο Παλαμά: «Παραμερίζουμε, Ποιητή, για να περάσεις». Η Εαρινή συμφωνία (1938) έρχεται να επουλώσει πληγές: ψυχική ανάταση μπροστά στο θαύμα του πρωτοφανέρωτου έρωτα. Στο Εμβατήριο του ωκεανού (1940) το όνειρο του μεγάλου ταξιδιού τρέφεται με μνήμες του μονεμβασιώτικου βράχου. Την έντονη μουσικότητα διαδέχεται ένας υπόγειος ρυθμός στην Παλιά μαζούρκα σε ρυθμό βροχής (1943), και στη Δοκιμασία (1943), όπου θα κάνουν την εμφάνισή τους σταδιακά συμβολικές αναφορές στη ζοφερή κατοχική πραγματικότητα. 1944 -1953 Σε όλη τη διάρκεια της Κατοχής ο ποιητής είναι καθηλωμένος στο κρεβάτι από σοβαρή υποτροπή της αρρώστιας. Συμμετέχει στο καλλιτεχνικό τμήμα του ΕΑΜ. Πολλά από τα γραπτά του, μεταξύ των οποίων και ένα πολυσέλιδο μυθιστόρημα, καταστράφηκαν στα Δεκεμβριανά. Στον Εμφύλιο, εξορίζεται στη Λήμνο (1948), στη Μακρόνησο (1949), στον Αϊ-Στράτη (1950). Απελευθερώνεται το 1952. Από την Τελευταία π. Α. εκατονταετία (1942), που γράφεται παράλληλα με τη Δοκιμασία, αρχίζει μια καινούργια περίοδος, η οποία καλύπτει όλα αυτά τα δύσκολα χρόνια. Πρόκειται σχεδόν αποκλειστικά για ποιήματα του αγώνα και της εξορίας, τα οποία, αν και διαφέρουν μορφολογικά μεταξύ τους, τα συνδέουν η θεματική συνάφεια και η νωπή ιστορική εμπειρία. Η κοινότητα του πόνου θα εκφραστεί με τη μορφή του χορικού (Τρία χορικά, 1944-1947). Την εποποιία της Αντίστασης ζωντανεύουν τα δίδυμα έργα Ρωμιοσύνη και Η Κυρά των Αμπελιών (1945-1947). Στον Πέτρινο χρόνο (1949), ο λόγος απογυμνώνεται, γίνεται κραυγή που ανεβαίνει από την κόλαση της Μακρονήσου. Συμπύκνωση, εξομολογητικότητα στα απέριττα Ημερολόγια εξορίας. Παράλληλα, ένα ποίημα ποταμός (5.500 στίχοι), Οι γειτονιές του κόσμου (1949-1951), «χρονικό» της δεκαετίας 1940-1950. Με πολλά ενδιάμεσα στάδια, ο κύκλος κλείνει με την Ανυπόταχτη πολιτεία (1952-1953): συνειδητοποίηση του βάθους της ήττας της Aριστεράς με την επιστροφή στη μουδιασμένη και «εκσυγχρονιζόμενη» Αθήνα. Προσπάθεια επανένταξης και εσωτερικός αγώνας για την ανάκτηση των χαμένων ελπίδων.
1954-1967 Το 1954 ο Ρίτσος παντρεύεται τη γιατρό Γαρυφαλιά (Φαλίτσα) Γεωργιάδη. Τα χρόνια που ακολουθούν είναι ανάπαυλα ειρήνης και γαλήνης στο σπιτικό περιβάλλον. Τη γέννηση της κόρης του Έρης ακολουθεί το ευφρόσυνο Πρωινό άστρο (1955). Η εποχή αυτή θα φέρει καινούργια καρποφορία. Εσωτερικές διεργασίες και αντικειμενικές συνθήκες αποδεσμεύουν πολύτιμη ύλη που θα οδηγήσει το έργο του στην αιχμή της σύγχρονης ποίησης. Είναι η περίοδος των υψηλών συλλήψεων και των ευρηματικών μορφικών τρόπων της Τέταρτης διάστασης, που εγκαινιάζεται με την κλασική στην οικονομία της και την υποβλητική της γοητεία Σονάτα του σεληνόφωτος (1956, Α΄ Κρατικό Βραβείο Ποίησης). Στα πολύστιχα αυτά ποιήματα –δραματικοί μονόλογοι τα περισσότερα– ο Ρίτσος με προσωπεία, σύγχρονα ή μυθολογικά, θα επιχειρήσει καταβυθίσεις στο σκοτεινό πηγάδι της ψυχής και του υποσυνείδητου, θα μιλήσει για τη μοναξιά, την ερωτική στέρηση, το γήρασμα του σώματος και των πραγμάτων (Σονάτα..., Το νεκρό σπίτι, 1959 και Κάτω απ’ τον ίσκιο του βουνού, 1960), θα αναδείξει την αξία της απλής ζωής όπου συντελείται το θαύμα, αποενοχοποιώντας τον αντιήρωα (Ισμήνη, 1972), θα ανατάμει τις συνειδησιακές συγκρούσεις του ατόμου-φορέα της κοινωνικής πράξης (Ορέστης, 1966, Φιλοκτήτης, 1965). Θα επιχειρήσει μια δυναμική ανακατάκτηση του χρόνου μέσα από την ατομική και ιστορική μνήμη (Όταν έρχεται ο ξένος, 1958). Παράλληλα με τις συνθέσεις της Τέταρτης διάστασης, καλλιεργεί συστηματικά το ολιγόστιχο ποίημα, που δείχνει να συμπυκνώνει τους πληθωρικούς μονολόγους. Λιτό, συχνά αινιγματικό, καταγράφει χαμηλόφωνα τις ελάχιστες χειρονομίες, τους ψυχικούς κραδασμούς, καθηλώνει το φευγαλέο καθαγιάζοντας την καθημερινότητα. Ο ποιητής διαλέγεται με τον κόσμο των πραγμάτων (έπιπλα, σκεύη, εργαλεία της δουλειάς), αυτών των «απλών, απτών, αδιανόητων και κατευναστικών αντικειμένων, αυτών των μικρών συσσωρευτών της χρήσιμης ανθρώπινης ενέργειας», καθώς λέει ο ίδιος σχολιάζοντας τις Μαρτυρίες (1963, 1966). 1967-1972 Αμέσως μετά το πραξικόπημα του 1967, ο Ρίτσος οδηγείται πάλι στην εξορία (Γυάρος, Λέρος) και, στη συνέχεια, τίθεται σε κατ’ οίκον περιορισμό στη Σάμο έως το τέλος του 1970. Παράλληλα, αντιμετωπίζει το φάσμα του θανάτου (νοσηλεύεται στον «Άγιο Σάββα» φρουρούμενος). Από την άλλη, η διάσπαση του ΚΚΕ και η επέμβαση στην Τσεχοσλοβακία κάθε άλλο παρά θα τονώσουν το ηθικό του. Και όμως, η ζοφερή επταετία θα είναι η πιο παραγωγική του περίοδος. Το πλήθος των βραβείων και των τιμητικών διακρίσεων στο εξωτερικό, όπως και
οι μεταφράσεις ποιημάτων του σε διάφορες γλώσσες μαρτυρούν την ολοένα και μεγαλύτερη διεθνή απήχηση του έργου του. Η τριπλή συλλογή Πέτρες, Επαναλήψεις, Κιγκλίδωμα (1968) εκδόθηκε δίγλωσση στη Γαλλία: καταγγελία του καθεστώτος, έκφραση πικρίας, αλλά και αίσθημα «απορφανισμού», απόρροια της κρίσης στις σοσιαλιστικές χώρες. Χωρίς να λείπει η αντιστασιακή δόνηση, όπως στο χορικό Ο αφανισμός της Μήλος (1971), ή στα Δεκαοχτώ λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας (1973), το κύριο σώμα των ποιημάτων αυτών διαποτίζεται από αίσθηση ματαιότητας και θανάτου. Σε συλλογές όπως Ο τοίχος μέσα στον καθρέφτη (1974), Διάδρομος και Σκάλα (1973), Γραφή τυφλού (1979) εισβάλλει ο κόσμος του «ημερινού και νυχτερινού εφιάλτη». Ένας κόσμος σακατεμένος, παραμορφωμένος, παρανοϊκός. Αλλά και σε μονολόγους της Τέταρτης διάστασης (1972), όπως ο Αγαμέμνων, η Χρυσόθεμις, Η Ελένη, Η επιστροφή της Ιφιγένειας, το κέντρο βάρους μετατοπίζεται στο υπαρξιακό πεδίο. Είναι η ώρα των απολογισμών: ο Τρωικός Πόλεμος, η θυσία της Ιφιγένειας, η καθαρτήρια μητροκτονία θέτουν τώρα το τραγικό αναπάντητο ερώτημα: Προς τι; Και όμως, κατά την περίοδο της δικτατορίας θα ακουστούν συνθέσεις εξόδου που προοιωνίζονται μια καρποφόρα δημιουργία, ενδεικτική της εγρήγορσης, της θεληματικότητας και του πάθους του ακατάβλητου ποιητή. 1972-1983 Η Γκραγκάντα (1973) και το Κωδωνοστάσιο (1974) ευαγγελίζονται τον αντιδικτατορικό ξεσηκωμό (Πολυτεχνείο), αλλά και εγκαινιάζουν νέους εκφραστικούς τρόπους. Μετα-υπερρεαλιστική, εξπρεσιονιστική γραφή, αμάλγαμα λόγιας και λαϊκής γλώσσας. Ένας κόσμος ρευστός, όπου άνθρωποι, ζώα, πράγματα συνδιαλέγονται απειθάρχητα: «...Και τα λόγια διασταυρούμενα, ανταποκρίσεις, απομακρύνσεις, παρεξηγήσεις, τυχαίες συνέχειες –το πιότερο μονόλογοι– λόγια ασυνάρτητα, ασήμαντα, ερευνητικά, αναπάντητα, απαραίτητα...», σχολιάζει ο ίδιος. Ένα αλλόκοτο σύμπαν μυρμηγκιάζει στην αστείρευτη φαντασία του ποιητή. Ίσως αυτό να σημαίνει ο τίτλος Γίγνεσθαι (συγκεντρωτικός τόμος που εκδόθηκε το 1988), σε σχέση μ’ ένα προηγούμενο «είναι». Τα Επινίκια, επίσης συγκεντρωτικός τόμος που περικλείει ποιητικές συνθέσεις από το 1977 έως το 1983, ανακαλούν επικές μνήμες που προβάλλονται στο μέλλον. Ενορατικές συλλήψεις του υπερώριμου Ρίτσου, ο οποίος επενδύει, με όλη την ποιητική σκευή του και τον παράφορο λυρισμό του, άλλη μια φορά στο ιστορικό στοίχημα. Προέκταση της ποίησής του η πεζή εννεαλογία Εικονοστάσιο ανώνυμων αγίων (19831986), σύντηξη ατομικών και κοινωνικών βιωμάτων, αλλά και ερωτικών φαντασιώσεων.
Ο Γιάννης Ρίτσος πέθανε στις 11 Νοεμβρίου 1990, αφήνοντας πενήντα ανέκδοτες συλλογές ποιημάτων. Οι συλλογές που εκδόθηκαν αμέσως μετά τον θάνατό του με τον τίτλο Αργά, πολύ αργά μέσα στη νύχτα (1991) είναι η ύστατη χειρονομία του. Απογοητευμένος από τη διάψευση των προσδοκιών του, κοιτάζει κατάματα τον θάνατο μεταγγίζοντας και τις τελευταίες στιγμές του στον λόγο. «Γεύση βαθιά του τέλους προηγείται του ποιήματος. Αρχή». Για περισσότερα βιογραφικά στοιχεία του Γιάννη Ρίτσου βλ. Βελουδής Γ., «Ρίτσος Γιάννης», Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, τ.9α. Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1988, Κώττη Αγγελική, «Χρονολόγιο Γιάννη Ρίτσου», Νέα Εστία, τ.130, Χριστούγεννα 1991, αρ.1547, σ.4-9, Πετρόπουλος Θοδωρής, «Χρονολόγιο Γιάννη Ρίτσου», Διαβάζω, τ.205, 21/12/1988, σ.34-46, Κώττη Αγγελική, Γιάννης Ρίτσος: Ένα σχεδίασμα βιογραφίας, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1997 και Παππάς Γιάννης Η., «Χρονολόγιο Γιάννη Ρίτσου», Ελί – τροχος τ.4-5, χειμώνας 1994-1995, σ.15-31. Πηγή: Εθνικό Κέντρο Βιβλίου, στο: http://www.ekebi.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=resource&cresrc=2661&cnode=489 Πηγή φωτογραφιών Γ. Ρίτσου: Επίσημη ιστοσελίδα για τον Γιάννη Ρίτσο: www.yannisritsos.gr
12
Αν κάποιος θα ’θελε να διαβάσει την ιστορία του αιώνα, θα την έβρισκε ακέρια στην ποίηση του Ρίτσου: στα ποιήματα που την κατέγραψαν σαν χρονικό· στα εγερτήρια άσματα, σε ύμνους ηρώων και ελεγεία· στη μεταπλασμένη ποιητικά βιογραφία του, εγκατεσπαρμένη σε ποικίλες συνθέσεις. Κι ακόμα, πιο βαθιά, στο εσωτερικό οδοιπορικό του ποιητή, που το αποτύπωνε μέρα τη μέρα με σαφήνεια ή υπαινικτικά. Κι αυτό το «υπαινικτικά» λέει περισσότερα για τη βία του καθεστώτος, τις νοοτροπίες και τη συμβατική ηθική, τους ιδεολογικούς πειθαναγκασμούς. Με προσωπεία και δάνειες φωνές αρθρώνει την αλήθεια του. Οι αμφισημίες, οι αντιφάσεις, οι παλινωδίες μαρτυρούν τη σκληρή πάλη του στοχαστή που δέχεται τα δυσοίωνα μηνύματα των καιρών, ενώ έχει συνδέσει το πεπρωμένο του με το υψηλότερο δράμα της ανθρωπότητας. Χρύσα Προκοπάκη, «Εισαγωγή». Ανθολογία Γιάννη Ρίτσου, επιλ. Χ. Προκοπάκη, επιμ. Χ. Προκοπάκη, Αι. Μακρυνικόλα, Κέδρος, Αθήνα 2000. σσ. 9-10.
Ο μύθος στον Ρίτσο Καλό προσωπείο σε δύσκολους καιρούς ο μύθος. Γιάννης Ρίτσος
Την οριστική του προσχώρηση στη «μυθική μέθοδο» την πραγματοποίησε ο Ρίτσος από τα τέλη του 1936 έως τα 1938, αμέσως δηλαδή μετά την επιβολή της δικτατορίας του Μεταξά. […] Ο Ρίτσος είχε επινοήσει ένα νέο είδος μεγάλων, συνθετικών ποιημάτων, τα περισσότερα από τα οποία θα ενταχθούν αργότερα στον συλλογικό τόμο Τέταρτη διάσταση (1972), για να συνεχιστούν ως την εντελώς πρόσφατη φάση της δημιουργίας του (Φαίδρα, 1974-1975). Κοινό χαρακτηριστικό των ποιητικών αυτών συνθέσεων είναι ο «δραματικός μονόλογος» που εκφωνείται μπροστά σ’ ένα βουβό πρόσωπο και που πλαισιώνεται, με ελάχιστες εξαιρέσεις, από έναν πρόλογο κι έναν επίλογο με τη μορφή «σκηνικής οδηγίας». Ωστόσο, το κύριο επίτευγμα της ποιητικής αυτής δημιουργίας είναι η ιδιοφυής ενσωμάτωση στις περισσότερες από τις συνθέσεις της Τέταρτης διάστασης της «μυθικής μεθόδου», που θα αναδειχτεί σ’ έναν από τους διεισδυτικότερους φορείς της ποιητικής έκφρασης του χρήστη της και ταυτόχρονα στη ωριμότερη εφαρμογή της στην ελληνική ποίηση του αιώνα μας. Αντίθετα από ό,τι θα περίμενε κανείς, η χρήση του μύθου παραμένει και στις μεγάλες αυτές συνθέσεις του Ρίτσου αποσπασματική – κι η αποσπασματικότητα αυτή χαρακτηρίζει, σε αντίθεση με την αξιοποίηση του μύθου στο νεότερο και το σύγχρονο θέατρο, τη χρήση της «μυθικής μεθόδου» σε ολόκληρη την ευρωπαϊκή ποίηση. Τα μυθολογικά στοιχεία, ένα μύθημα, ένα μοτίβο ή ένα απλό όνομα, φορτισμένα ακόμα με το αρχικό μυθικό τους «νόημα», αποσπώνται θεληματικά από τη μυθολογική «αφηγηματική» τους συνάφεια κι ενοφθαλμίζονται στον ποιητικό κορμό μιας νέας «αφήγησης», που λειτουργεί μεν με τη «βοήθεια» του μύθου, αλλά ριζικά πέρα κι έξω από αυτόν. Κοινή με τη χρήση του μύθου στα μικρά ποιήματα του Ρίτσου είναι και η σκηνική του διακόσμηση στις συνθέσεις της Τέταρτης διάστασης – σκηνικότητα, που επιτείνεται απλά εδώ μέσω της θεατρικότητας του «δραματικού μονολόγου» και του πλαισίου του. Απόρροια της σκηνικής αυτής «αντικειμενικότητας» είναι η έλλειψη του «λυρισμού», στη στενή, παραδοσιακή σημασία του όρου. Ό,τι διαφοροποιεί όμως τα ώριμα αυτά δημιουργήματα από τα ανάλογα έργα των Ευρωπαίων κι Ελλήνων ομοτέχνων του Ρίτσου, είναι το γεγονός ότι ο σκηνικός τους διάκοσμος είναι ο ίδιος ο ιστοριομυθικός χώρος. […]
Χαρακτηριστικότερο είναι ωστόσο ένα νέο τεκμήριο της μετα-λειτούργησης του αρχαίου μύθου στον νέο –καλλιτεχνικό– φορέα του: η «αντικειμενική συστοιχία» ολοκληρώνεται σε αυτόν, θα λέγαμε, από μια «υποκειμενική αντιστοιχία», μια συνειρμική διεργασία, αποτέλεσμα της οποίας είναι η σύμπλεξη ή «ταύτιση» των μυθικών στοιχείων με τα βιογραφικά δεδομένα του ίδιου του ποιητή – μια τεχνική, που τα πρώτα της δείγματα ανιχνεύσαμε ήδη σε συνάρτηση με τον χριστιανικό μύθο στο προπολεμικό έργο του Ρίτσου: Τελικά, ο Οίκος των Ατρειδών συμπλέκεται, συγχέεται και ταυτίζεται συνειδησιακά με τον Οίκο των Ρίτσων – και είναι εκπληκτικός ο αριθμός των αυτοβιογραφικών στοιχείων του Ρίτσου που βρίσκουν το συνειδησιακό του παράλληλο με τον αρχαίο μύθο. Κάτι περισσότερο: Κατά μια «ευτυχισμένη» συγκυρία, και η μυθική τοπογραφία των ποιημάτων της Τέταρτης διάστασης παραπέμπει στη σύγχρονη βιογραφία του ποιητή τους – και η διάπλεξη αυτή κάνει ακόμα ευρηματικότερη τη μυθική γλώσσα της ποίησής του. Το σημαντικό ωστόσο επίτευγμα της νέας αυτής ποιητικής γλώσσας είναι η τελική μετάθεση όλων των ποιητικών εκφραστικών και συνειδησιακών στοιχείων σε ένα ανώτερο σημαντικό επίπεδο –το επίπεδο της σύγχρονης, από τον φορέα και τον συναυτουργό της άμεσα βιωμένης ιστορίας– και τον «εκσυγχρονισμό» αυτό του μύθου θα υπηρετήσουν οι άφθονα εγκατασπαρμένοι και απόλυτα ηθελημένοι αναχρονισμοί.
Ο χρόνος της νέας, μεταπολεμικής στροφής του Ρίτσου στον αρχαίο μύθο με τη Σονάτα του σεληνόφωτος (1956) είναι ακριβώς ο χρόνος μιας σημαντικής διεργασίας στον πολιτικό, θεωρητικό και ιδεολογικό του χώρο, η φάση της αποσταλινοποίησης, της καταδίκης της προσωπολατρείας που συνεπάγεται ή διευκολύνει την κριτική επεξεργασία, με το άλλοθι της μυθικής δεκαετίας των Τρωικών, των δύο ιστορικών δεκαετιών, 1936-1946 και 1946-1956∙ είναι με άλλα λόγια οι νέοι, εντελώς διαφορετικοί από τους προπολεμικούς, «δύσκολοι καιροί» που υπαγορεύουν το «καλό προσωπείο» του μύθου. Ιδωμένα κάτω απ’ αυτό το πρίσμα, αποκαλύπτουν λ.χ. τα «μυθήματα» του Κάτω από τον ίσκιο του βουνού (1960): οι ανδριάντες που στήνονται και ξεστήνονται, η «αντίρροπη ανταρσία», οι γέροι που παρέδωσαν ομαδικά τον οπλισμό τους στον αντίπαλο, του Φιλοκτήτη (1963-1965): οι θάνατοι, η φθορά, τα λάθη, οι λογοδοσίες και οι προδοσίες, της Ισμήνης (1966-1971): οι «πόλεμοι, επαναστάσεις, αντεπαναστάσεις», η «μυστική εξουσία» που κινούσε από μακριά τα νήματα και οι «προσωπιδοφόροι» που «έβγαιναν τα μεσάνυχτα με δυνατά κλεφτοφάναρα» και της Ελένης (1970): τα «πράγματα που κιόλας ήταν από άλλους αποφασισμένα, όταν λείπαμε εμείς», τη σύγχρονη ιστορική «τέταρτη διάσταση» της πρισματικής αυτής ποίησης. Και είναι ακριβώς αυτή η νέα διάσταση που απομυθοποιεί ταυτόχρονα τον αρχαίο μύθο και τη σύγχρονη ιστορία. Γιώργος Βελουδής, «Ο μύθος στον Ρίτσο», Νέα Εστία, 1547.σ.113-115 Πηγή: Εθνικό Κέντρο Βιβλίου στο: www.ekebi.gr/magazines/showimage.asp?file=159909&code=4744&zoom=800
Για την Τέταρτη διάσταση του Γιάννη Ρίτσου Ο Ρίτσος έγραψε τους μεγάλους δραματικούς μονολόγους και τα πολυφωνικά ποιήματα που περιέχονται στον τόμο που ονομάζει Τέταρτη διάσταση, αλλά και σε άλλους τόμους, και χρησιμοποίησε, με πρωτότυπο τρόπο, διάσημους ήρωες από την ελληνική μυθολογία και λογοτεχνία, όπως ο Αγαμέμνονας, η Ελένη, ο Φιλοκτήτης, ο Ορέστης, ο Αίας, η Περσεφόνη, ο Τειρεσίας, και άσημους, όπως η Χρυσόθεμις, η Ισμήνη και η Φαίδρα· ανώνυμους, ανθρώπους από την καθημερινή ζωή, όπως ο Φαροφύλακας, ο Τοιχοκολλητής, ο Τροχονόμος, ο Οδηγός του ασανσέρ, ο Ξένος, η Γυναίκα με τα Μαύρα, στη Σονάτα του σεληνόφωτος, οι Γέροι, στο Χορικό των σφουγγαράδων· και υπαρξιακά σύμβολα, όπως είναι το σπίτι, το παράθυρο, ο καθρέφτης, ο τοίχος, η σκάλα, η γέφυρα, ο φάρος κ.ά. Στο καθένα από τα έργα αυτά, ο Ρίτσος, μέσα από διαφορετικά πρόσωπα ή προσωπεία, επώνυμα ή ανώνυμα, μυθολογικά ή σύγχρονα, και μέσα από διαφορετικά σύμβολα, αντικρίζει, ερευνά και σχολιάζει ταυτόχρονα, από τη σκοπιά του κι από τη σκοπιά του κόσμου, τον κόσμο και τον εαυτό του· και στο καθένα από τα πρόσωπα αυτά ή προσωπεία, ή σε καθένα από τα σύμβολα, μπορεί να βρίσκεται, σε κάποιες στιγμές του βίου του, ο ποιητής, ο καθένας μας και ο καθολικός και αιώνιος άνθρωπος. Οι μύθοι, τα πρόσωπα, τα προσωπεία και τα σύμβολα που χρησιμοποίησε στα έργα αυτά μαρτυρούν την τιτάνια βούληση του ποιητή να χωρέσει μέσα σ’ αυτή την πολυσχιδή τέταρτη διάσταση της όρασής του το απέραντο, περίπλοκο και αντιφατικό πανόραμα του κόσμου, και να γνωρίσει, να κατανοήσει και να εναρμονίσει μέσα, και μέσα μας, τον ακατανόητο αέναο κύκλο της ζωής, της φθοράς, του θανάτου και της αναγέννησης. Χρίστος Αλεξίου, «Μια απόπειρα ανάλυσης της Τέταρτης διάστασης του Γιάννη Ρίτσου». Διεθνές Συνέδριο. Ο ποιητής και ο πολίτης Γιάννης Ρίτσος. Οι εισηγήσεις, επιμ. Αι. Μακρυνικόλα, Στρ. Μπουρνάζος, Μουσείο Μπενάκη — Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 2009, σσ. 151-152. Πηγή: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, στο: www.greek-language.gr/Resources/literature/education/literature_history/search.html?details=70
1956-1966: Είναι η περίοδος των υψηλών συλλήψεων και ευρηματικών μορφικών τρόπων της Τέταρτης διάστασης (διάσταση του χρόνου προφανώς, αλλά και των εξακτινώσεων του πραγματικού όπως τις συλλαμβάνει η οξυμμένη ποιητική δράση) που εγκαινιάζεται με την κλασική στην οικονομία της και την υποβλητική της γοητεία Σονάτα του σεληνόφωτος (1956, κρατικό βραβείο ποίησης). Στα πολύστιχα αυτά έργα (δραματικοί μονόλογοι τα περισσότερα που πλαισιώνονται από έναν πρόλογο σαν σκηνική οδηγία κι έναν επίλογο σε πεζό) ο Ρίτσος, μέσα από διαφορετικές περσόνες, σύγχρονες ή μυθολογικές, θα πραγματοποιήσει καταβυθίσεις στο σκοτεινό πηγάδι της ψυχής και του υποσυνείδητου, θα μιλήσει για τη μοναξιά, τη ερωτική στέρηση, το γήρασμα του σώματος και των πραγμάτων (Σονάτα του σεληνόφωτος, Το νεκρό σπίτι, Κάτω απ’ τον ίσκιο του βουνού), θα αναδείξει την αξία της απλής ζωής όπου συντελείται το θαύμα, αποενοχοποιώντας τον αντιήρωα (Ισμήνη), θα ανατάμει τις συνειδησιακές συγκρούσεις του ατόμου-φορέα της κοινωνικής πράξης (Ορέστης, Φιλοκτήτης). Κι ακόμα, στο Όταν έρχεται ο ξένος, θα επιχειρήσει μία δυναμική ανακατάκτηση του «χαμένου χρόνου» μέσα από την αναπλαστική ατομική και ιστορική μνήμη. […] Οι αρχαιόθεμοι μονόλογοι αντλούν από τον κύκλο των Ατρειδών, των Λαβδακιδών και τον Τρωικό κύκλο. Ο μύθος συγχωνεύεται με τις σύγχρονες κοινωνικο-ιστορικές εμπειρίες, όπως και με τους ιδιωτικούς μύθους της επίσης τραγικής μονεμβασιώτικης οικογένειας. Τα ετερόκλητα στοιχεία οργανώνονται σε μια ιδιότυπη, ερεθιστική συγχρονία. Ο σχεδόν δοκιμιακός στοχασμός καλύπτεται από τη σεμνότροπη εξομολογητικότητα της καθημερινής ομιλίας. Χρύσα Προκοπάκη, «Εισαγωγή», στο: Ανθολογία Γιάννη Ρίτσου, επιλ. Χ. Προκοπάκη, επιμ. Χ. Προκοπάκη, Αι. Μακρυνικόλα, Κέδρος, Αθήνα 2000. σσ. 16-17
Στα επάλληλα ποιήματα της Τέταρτης διάστασης, ο Γιάννης Ρίτσος προσιδιάζει προς τις εκφάνσεις αναπαράστασης του μυθεύματος ως γενεαλογία που φέρει το αίμα και τη μνήμη του αίματος, την ιστορία ως ατομικό ίχνος στον τόπο, συγκροτώντας τους κύκλους ενός δράματος το οποίο καθίσταται διαφορικό διότι ακριβώς αναγνωρίζει υπόκωφα τις δυνατότητες μίας παραστατικής όσο και ζώσας ενσυναίσθησης, κάτι που ιδιαίτερα εκφράζεται στη Σονάτα του σεληνόφωτος, μία ποιητική συλλογή που ως τμήμα της Τέταρτης διάστασης εγγράφει την αξιο-θεμελίωσή του σε μία απόσταση που δύναται να καλυφθεί, στην παραδοχή και στην αποκάλυψη ενώπιον ενός προσώπου οριακά φασματικού το οποίο δεν επι-ζητεί παρά την σιωπή ως γλώσσα που εκθέτει ποικίλες αντιφάσεις, τις αντιφάσεις ενός θηλυκού βίου που πασχίζει να σημάνει το σώμα. Στα ποιήματα της Τέταρτης διάστασης διαμεσολαβούνται οι εντάσεις ενός χρόνου που εκ-φεύγει, η εμμένεια μίας ιστορικότητας που δια-περνά τους ‘άτακτους’ βίους, την έλλογη συντροφικότητα, με τον μύθο και τις προεκτάσεις του να συν-διαλέγονται φανερά πλέον με την αποξένωση ενός εκάστου ενώπιον του ‘θαύματος’ και της ‘δόξας’. Από τον βασιλέα Αγαμέμνονα και τον Ορέστη έως την Περσεφόνη και τη Φαίδρα, ο μύθος τελεί εν αγωνιώδη αναμονή, με την ποιητική γραφή να νοηματοδοτεί πρόσωπα που ενέχουν την αλήθεια, τη δική τους αλήθεια που δεν διαρκεί παρά ελάχιστα αλλά εντατικά και διαθετικά: η αλήθεια ως επώδυνη επίγνωση, ως μετουσίωση της απώλειας σε καθημερινή πρακτική-συνθήκη, εκεί όπου δύνανται να συναρθρωθούν στοιχεία μίας βαθιάς εξομολόγησης με μία ‘σκοπολογία’ που εκβάλλει στα βάθη του ιστορικού ορίζοντα, που ανακαλεί το ‘συγγνωστό’ και το ‘ασύγγνωστο’, την προσδοκία και το ‘άλμα’, την αναπαραγωγή των συμβολισμών της απουσίας. Ο μύθος με την τροπικότητα σύλληψής του στις ποιητικές συλλογές της Τέταρτης διάστασης, συνιστά μία, με αντεστραμμένους όρους, ιστορία η οποία μετασχηματίζεται σε αφήγηση από υποκείμενα τραγικά και για αυτόν τον λόγο ανθρώπινα, αφήγηση που αναπλαισιώνεται στις σιωπές και στις αντιθέσεις, στη σκωπτική αξιολόγηση ενός κόσμου που δεν «αναμένει», στις εγκάρσιες τομές και στις ρηγματώσεις της οικίας ως της δεσπόζουσας Εστίας, και σε ένα δεύτερο και εξίσου σημαντικό επίπεδο, στις ρηγματώσεις της οικίας που αναδεικνύει τα περιεχόμενα της στράτευσης: Τι δύναται να σημάνει η ιστορική στράτευση για τον έναν και για τους πολλούς; Πώς συσχετίζεται και συναρθρώνεται, ακόμη και οργανικά, με την ίδια ιστορία; Με ποιον τρόπο ανασυγκροτεί τους όρους της παρουσίας των ανθρώπινων υποκειμένων;
Στη Ριτσική ποιητική της Τέταρτης διάστασης, η στράτευση ακόμη και εάν δεν επισημαίνεται ρητά, υπαινίσσεται την ενσκήπτουσα αγωνία για την απόδοση, για την παρουσία ενός κοινού που στέκει παράμερα, αποτελώντας προϋπόθεση ανακατασκευής του παρόντος: εάν η στράτευση ‘εδαφοποιεί το όραμα και τα διάστικτα οράματα, τότε ενσωματώνει επίσης και τους παράλληλους μονολόγους (με τις παραλλαγές τους) που εκθέτουν την φθορά, τον θάνατο ως σιωπηλή αξίωση, την οριακή πρακτικότητα του βιώματος: βιώνω διαμέσου της αισθητηριακότητας τις επάλληλες ιστορίες. Ιστορίες που δύνανται να καταστούν κτήμα του υποκειμένου, μη-απέχοντας από την ιδιαίτερη βιαιότητα της γλώσσας, ήτοι την και λεκτική αναγνώριση του πόθου. Σίμος Ανδρονίδης, «Για την Τέταρτη διάσταση του Γιάννη Ρίτσου», Στη Επίσημη ιστοσελίδα για τον Γιάννη Ρίτσο: www.yannisritsos.gr
Στην Τέταρτη διάσταση, στη οποία ο Τάσος Λειβαδίτης πολύ ορθά απέδωσε σημασία ανάλογη μ’ αυτή που είχαν τα Ομηρικά Έπη στην αρχαιότητα και στη οποία έσπευσαν όλοι να δουν το πιο θεαματικό εσωτερικό ταξίδι, κατά τη γνώμη μου, συμβαίνει κάτι πολύ σπουδαιότερο: ο Ρίτσος, όχι μόνο δεν αλλάζει «ποιητική ιδεολογία», δεν αλλάζει τη θέση του μέσα στον κόσμο, αλλά στη πραγματικότητα υπερασπίζεται κιόλας τη στάση που κρατούσε πριν και που κράτησε πάντοτε. Πώς δεν μπόρεσε κανείς να το αντιληφθεί: Εκείνο που προφανώς τους παραπλάνησε όλους είναι ο κλειστός χώρος, από όπου τα πρόσωπα της Τέταρτης διάστασης εκφέρουν τους μονολόγους τους. Επίσης, η υπαρξιακή αδημονία τους και οι περίπλοκες καταδύσεις τους στην εσωτερική ζωή. Κανείς όμως δεν πρόσεξε ότι όλα αυτά τα πρόσωπα δεν αποτελούν παρά μερικότερες εκφάνσεις μιας και μόνης προσωπικότητας που θα μπορούσε από το πρώτο ποίημα του βιβλίου, από το «Παράθυρο», ως το τελευταίο το «Όταν έρχεται ο ξένος» να μιλά δίχως διακοπή και δίχως ούτε μια στιγμή να φανεί ότι ο λόγος γνωρίζει διακυμάνσεις ή σοβαρές αλλοιώσεις στον τρόπο εκφοράς από ποίημα σε ποίημα. Και η προσωπικότητα αυτή δεν είναι άλλη από τον ίδιο τον ποιητή. Που, χρησιμοποιώντας ως προκάλυμμα, ως προσωπίδα –κατά την αγαπημένη έκφραση του ίδιου– έναν ήρωα, τις περισσότερες φορές μυθικό, μιλάει μέσα από το ερημητήριό του, μόνο και μόνο για να το εξαγνίσει, για να το εισαγάγει μέσα στο φως, στο κέντρο της ζωής. Το ερημητήριο είναι γι’ αυτόν το εργαστήριό του και τίποτε παραπάνω. Βαγγέλης Κάσσος, Η Τέταρτη διάσταση του Γιάννη Ρίτσου (Μια ανάγνωση), Καστανιώτης, Αθήνα 2000. σσ. 15-16
Είναι γνωστό πως ο Ρίτσος, όπως και πολλοί σύγχρονοί του, αντιστρέφει το βάρος του μύθου δίνοντας πρωταγωνιστικό ρόλο στον αντιήρωα ή το παραμερισμένο πρόσωπο. Τραγουδάει την Ισμήνη κι όχι την Αντιγόνη, τη Χρυσόθεμη κι όχι την Ηλέκτρα, τον Ελπήνορα, τον Ευρύλοχο, τον Ευρύαλο. Κι όταν μιλάει για τους πρωταγωνιστές του αρχαίου μύθου πάλι αναποδογυρίζει τις εικόνες τους: Η Ελένη είναι «γρια-εκατό-διακοσίων χρονών» κι ο Οδυσσέας όταν γυρίζει είναι ένας «άθλιος αιματόβρεχτος ασπρογένης». […] Ο Ρίτσος υιοθετεί […] τη [μυθολογική] μέθοδο για να παρουσιάσει με ήπια χαμηλή φωνή τις συμφορές και τους αγώνες της φυλής του. Όταν μιλάει για το δεκάχρονο πόλεμο της Τροίας στα πολύστιχα ποιήματα της Τέταρτης διάστασης, άλλοτε εννοεί την περίοδο 1912-1922 κι άλλοτε το διάστημα 1940-1950 δηλαδή την Ελληνική Αντίσταση και τον Εμφύλιο. Έτσι διασκευασμένος με τις δυο αγαπημένες τεχνικές του Ρίτσου, τη μεταμφίεση και την αντιστροφή, ο αρχαίος μύθος μεστός από επίκαιρα μηνύματα παρουσιάζεται σε μια ποίηση που επιχειρεί κάτι τιτάνιο: «ένα γεφύρωμα ανάμεσα στο παρόν και το μέλλον, ανάμεσα στο πραγματικό και το φανταστικό, ανάμεσα στο άτομο και στην ομάδα, ανάμεσα στον άνθρωπο και τον κόσμο, ανάμεσα στη ζωή και στ’ όνειρο, πάνω από κάθε δυσκολία και κάθε προσωπικό δράμα». Άλλωστε κι ο ίδιος ο αρχαίος μύθος είναι ένα θαυμαστό γεφύρωμα ανάμεσα στη σοφία και το παραμύθι κι ένα δίδαγμα, πολύτιμο σήμερα, για την Τέχνη και τη Ζωή μας. Αλεξάνδρα Ζερβού, «Ο αρχαίος μύθος και η “στρατευμένη” ποίηση του καιρού μας —με αναφορές στο έργο του Γιάννη Ρίτσου—», περ. Νέα Παιδεία, 24 (1983) 135 & 137-138. Πηγή: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, στο: www.greek-language.gr/Resources/literature/ education/literature_history/search.html?details=70
Με την έκδοση της Τέταρτης διάστασης, φαίνεται σαν ο ίδιος ο Γιάννης Ρίτσος, να είχε μεριμνήσει εγκαίρως και με θαυμαστή αυτογνωσία μάλιστα, για να πραΰνει τους φόβους και τις επιφυλάξεις μας εκείνες που ενεθάρρυνε ο επικαιρικός χαρακτήρας ενός μεγάλου μέρους του έργου του· νομιμοποιώντας έτσι τρόπον τινά και τις περισσότερες, από τις σε όλους μας, γνωστές του εκείνες προσφυγές σε μια πληθωρική «επεξηγηματικότητα» και από τις σε όλους μας (επίσης), γνωστές του εκείνες (αυτάρεσκες), «επαναλήψεις», που συχνά, υπονόμευαν την αυστηρότητα της πράξης και του λόγου. Αλλά τι είναι η Τέταρτη διάσταση, και ποιες είναι εκείνες οι συνισταμένες που ουσιαστικά την ορίζουν; Θα έλεγα πως αυτή δεν είναι τίποτα άλλο, πέρα από το αμάλγαμα της ποίησης αυτού του πολυσυζητημένου σύγχρονου δημιουργού, και πως οι συνιστάμενες της δεν είναι άλλες, από εκείνα τα διαχρονικά στοιχεία που ανέκαθεν, μέσα στους αιώνες τώρα, στηρίζουν την τέχνη και την τροφοδοτούν με μια ανυπέρβλητη προπάντων, και πάνω απ’ όλα, ειλικρίνεια. Έτσι μέσα σε ολόκληρη τη συλλογή, εύκολα κανείς μπορεί να διακρίνει την πρόθεση του ποιητή, να βασιστεί πάνω στο κλασικό πια δίπτυχο «φθοράθάνατος», το οποίο χορδίζει ένας τόνος τραγικός, έτσι όπως αυτός υποκινείται από τη γενετήσια ερημιά μας, από τις βαθύτερες ανάγκες μας, τις ανασφάλειές μας, και τις εσώτερες αγωνιώδεις κραυγές μας. […] Ολόκληρη η Τέταρτη διάσταση είναι διάστικτη από στοιχεία υπέρβασης και ονείρου, έτσι όπως αυτά τα καθορίζει το άτμητο και το ενιαίο του χρόνου. (Ας προσέξουμε με πόση αθόρυβη ευκολία ο Ρίτσος συγκερνά και συναιρεί το παρελθόν με το παρόν σε όλα ανεξαιρέτως τα ποιήματα). Αυτό το άτμητο και το ενιαίο που τόσο εφιαλτικά φαίνεται να είχε συνειδητοποιήσει σε ολόκληρη τη ζωή του (ένα ανοιχτό για πάντα ερώτημα), παρά το ότι στην τελευταία σελίδα του βιβλίου, εκ προθέσεως φαντάζομαι, σπεύδει προσπαθώντας να κρύψει τον πανικό του (όχι πειστικά πάντως), να το ισοφαρίσει με την εμβόλιμη ανάταση ψυχής του «Ξένου». […]
Ο Γιάννης Ρίτσος, είναι ένας ποιητής που η σημαντικότερη πλευρά του έργου του, παρέμενε και παραμένει ακόμη μη κατακτημένη, και πως μόνο όταν θα σκύψουμε με μεγάλη προσοχή πάνω από τις συνθέσεις του εν λόγω βιβλίου, θα μπορέσουμε να ισχυρισθούμε ότι επιτύχαμε κάτι τέτοιο. Γιατί νομίζω ότι μέσα σε αυτό ακριβώς το βιβλίο, κρύβονται και οι πραγματικές επιδόσεις του εκείνες, που ήσαν προορισμένες να συνδράμουν ευλαβικά τις ενδόμυχες αγωνίες ενός κόσμου που πίσω από τη φωτογένεια (και αυτή σε ορισμένες περιπτώσεις) της επιφάνειας, τον περίμενε αργότερα το σκοτεινό τέλος του, αμείλικτο, βαρύ και αναπόφευκτο. Αυτός άλλωστε πιστεύω ότι είναι και ο πραγματικός κόσμος του. Ένα κόσμος βασανισμένων από την ίδια την ψυχή τους και την ύπαρξή τους, πυρπολημένων, αδύναμων, αφάνταστα μοναχικών και ανυπεράσπιστων μπροστά στο μοιραίο, ανθρώπων. Γιώργος Μαρκόπουλος, «H Τέταρτη διάσταση του Γιάννη Ρίτσου και μερικές από τις συνισταμένες της-προσπάθεια τρίτη», στο: Εισαγωγή στην ποίηση του Ρίτσου, επιμ. Δ. Κόκορης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2009. σσ. 241-247
Τα πράγματα και ο χρόνος Τα πράγματα στη Σονάτα – όπως και σε ολόκληρη σχεδόν την Τέταρτη διάσταση– έχουν χτικιάσει. Έχουν απωλέσει μέσα στον χρόνο και από τον χρόνο– όχι εννοούμενο στη οριζόντια ροή του αλλά διακεκομμένο και περιβάλλοντα τα πράγματα κατά τη διάρκεια των λογής φθοροποιητικών καταστάσεων και συμβάντων– την αρχική και την κατά προορισμό χρηστική τους ιδιότητα, άσχετα αν την έχουν απωλέσει για ένα ορισμένο μόνο άτομο ή αντικείμενο. Συνέπεια αυτής ακριβώς της απώλειας είναι η δυνατότητα που αποκτούν τα πράγματα να περιβάλλονται περίεργες, σχεδόν μεταφυσικές ικανότητες, να συμβολοποιούνται και να υποδηλώνουν, υπ’ αυτή τη νέα τους υπόσταση, τη μοίρα του μετέχοντος στην ποιητική δράση προσώπου – ίσως και του ποιητή. Υπ’ αυτό το αλλιώτικο πρίσμα, χιλιάδες μικροπράγματα, ασήμαντες μικρολεπτομέρειες της καθημερινότητας, μεγεθύνονται και αποκτούν διαστάσεις απροσμέτρητα τρομαχτικές, ενώ παράλληλα αλλοιώνεται η υπόστασή τους η ίδια και επενεργούν κατά τρόπο θα έλεγα υπερφυσικό –όχι μεταφυσικό– μέσα στη φυσικότητά τους, με μια ιδιαίτερη οξύτητα και μια έντονη ηδυπάθεια. Ακόμη και σαν σύμβολα τα πράγματα εξακολουθούν να διατηρούν ακέραιο το υλικό τους αντίκρισμα, όσο κι αν δείχνουν κάποτε ότι έχουν χάσει την απτή τους φύση. […] Στη Σονάτα του σεληνόφωτος αλλά και στα περισσότερα ποιήματα του κύκλου της Τέταρτης διάστασης ο χρόνος δεν είναι καθόλου αυτοτελής στη εν γένη λειτουργία του. Αντίθετα, δέχεται τις όποιες αποχρώσεις του μέσα στο ποίημα πάντα ανάλογα με την προς τα πράγματα σχέση του ή ανάλογα με τον τρόπο με τον οποίο έχει εμφιλοχωρήσει σ’ αυτά ή τα περιβάλλει. […] Ο χρόνος στη Σονάτα δεν είναι οριζόντιος, ιστορικός και συνεπώς δεν έχει διάρκεια. Είναι διαμελισμένος σε μικρά ή μεγαλύτερα μεμονωμένα τμήματα όπως ακριβώς είναι και τα πράγματα και οι συναφείς με αυτά μνήμες της γυναίκας του ποιήματος, αφού ανάγονται –οι μνήμες της– σε σκόρπιες καταστάσεις και γεγονότα μέσα στον χώρο και τον χρόνο, τελεσίδικα πια νεκρές, όπως άλλωστε είναι νεκρή και η ζωή που κάποτε προϋπέθετε η δημιουργία τους. Ο χρόνος στη Σονάτα είναι άλλοτε απαλλαγμένος από τις περιοριστικές της ουσίας του διαστάσεις – παρελθόν, παρόν, μέλλον – και η συμμετοχή του στο ποίημα εντοπίζεται κατά τη διάρκεια της ποιητικής δράσης σαν ένα είδος μεμονωμένων ανυψώσεων και καταβυθίσεων στα σημεία εκείνα που το εξομολογούμενο πρόσωπο […] κρίνει σαν καθοριστικά της ζωής του, της μοίρας του.
Γενικά θα μπορούσε να ισχυριστεί κάποιος ότι σε ολόκληρο τον κύκλο των ποιημάτων της Τέταρτης διάστασης ο χρόνος μπορεί και κατασταίνεται άχρονος. Δεν κινείται –δεν ρέει– , υπάρχει σχεδόν ακίνητος και γι’ αυτό απροσδιόριστος και πάντα υποκειμενικός, περιβάλλοντας ακινητοποιημένες μέσα στον χρόνο καταστάσεις διάφορες, σκηνές και περιστατικά από μια ζωή που πια δεν υφίσταται. […] Τα πράγματα στην Τέταρτη διάσταση είναι αποδεσμευμένα από τους περιορισμούς που συνήθως τους επιβάλλουν οι διαστάσεις οι καθοριστικές της ύλης τους κι ακόμη […] έχουν ξεπεράσει τα πλαίσια που άλλοτε τους επέβαλλε η φύση τους και η σύμφωνα με αυτή χρήση τους. Παράλληλα, ο χρόνος στενά συναρτημένος με τα πράγματα και οπωσδήποτε με ουσιαστική συμμετοχή στη διαδικασία της φθοράς τόσο των πραγμάτων όσο και των ανθρώπων που σχετίστηκαν με αυτά, καθώς και με συμμετοχή του στη διαδικασία της ωρίμανσης από μέρους της γυναίκας, μια και ο λόγος για τη Σονάτα, αποκτά και αυτός, ιδωμένος κάτω από το πρίσμα της ώριμης γνώσης, την τέταρτή του διάσταση. Κώστας Γ. Παπαγεωργίου, «Προτάσεις πάνω στη Σονάτα του σεληνόφωτος», στο: στο: Εισαγωγή στην ποίηση του Ρίτσου, επιμ. Δ. Κόκορης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2009. σσ.131-137
Η Σονάτα του σεληνόφωτος Η Σονάτα του σεληνόφωτος (1956), η πρωιμότερη από τις μακρές συνθέσεις της Τέταρτης διάστασης, σημαδεύει με την ιδιότυπη μορφή και ατμόσφαιρά της το ξεκίνημα μιας νέας εποχής, όχι μόνο για το έργο του Γιάννη Ρίτσου […], αλλά και για την ποίησή μας γενικότερα. Στην αφετηρία της πιο αίθριας εποχής για την προσωπική ζωή και δημιουργία του ποιητή, φαίνεται να ανασύρει από το παρελθόν βιώματα, αγωνίες και συγκινήσεις που δεν ανιχνεύονται στα ποιήματα της προηγούμενης «ηρωικής» δεκαετίας του Ρίτσου. Στη συνείδηση του ποιητή αντανακλώνται ιδεολογικές ανακατατάξεις που συνταράζουν την εποχή αυτή τον ευρύτερο χώρο της Αριστεράς, στον οποίο ιδεολογικά και πολιτικά είναι ενταγμένος ο Ρίτσος. Ο ποιητής νιώθει επιτακτική την ανάγκη να επανατοποθετηθεί απέναντι στον κόσμο, γιατί του είναι αδύνατο να μην σκέφτεται το αύριο. Και για να το καταφέρει, καταφεύγει στη διαλεκτική της «υποκριτικής»: σε «προσωπεία» μυθικά ή σε στερεότυπα (ρόλους). Στη φωνή τους σμίγει η αλήθεια του άλλοτε και του τώρα, του απώτατου και του τρέχοντος, του εγγύς και του μακράν, διανοίγοντας την προοπτική του μέλλοντος για ό,τι γνωρίσαμε, για τον «κόσμο του χθες». Η Σονάτα του σεληνόφωτος, από τα πιο αγαπημένα και γνωστά κείμενα του Ρίτσου, είναι ένας σκηνικός μονόλογος, μια «εκ βαθέων» εξομολόγηση, μια παρατεταμένη ικεσία για ζωή κι ελπίδα, μέσα από ροή παραστάσεων και συμβόλων. Εισαγωγή στην έκδοση Γιάννης Ρίτσος, Η Σονάτα του σεληνόφωτος, Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων Πηγή: Ανοιχτή Βιβλιοθήκη, στο: www.openbook.gr/i-sonata-tou-selinofwtos
Οι σκηνικές αποτυπώσεις των ποιητικών μονολόγων του Γιάννη Ρίτσου «Ένας ποιητής όπως ο Ρίτσος δημιουργεί καινούργιες μορφές ζωής, καινούργιες μορφές ποίησης» . Μίνως Βολανάκης 1 Η συλλογή της Τέταρτης διάστασης του Γιάννη Ρίτσου, περιλαμβάνει ποιήματα γραμμένα από το 1956 μέχρι και το 1975. Τα ποιήματα αυτά έχουν έντονα θεατρικό χαρακτήρα λόγω της μορφής τους και της θεματικής τους. Τα περισσότερα από αυτά είναι ποιητικοί μονόλογοι που αρθρώνονται από πρόσωπα της αρχαίας τραγωδίας. Όλοι οι μονόλογοι της συλλογής εκφέρονται από ένα πρόσωπο (διαφορετικό κάθε φορά) και απευθύνονται σε ένα άλλο βουβό πρόσωπο. Στα περισσότερα ποιήματα προηγείται ένας πρόλογος στον οποίο ο ποιητής δίνει πληροφορίες σε μορφή σκηνικών οδηγιών.2 Η τέταρτη διάσταση, αυτή η πολυσυζητημένη έννοια που ταυτίζεται στην κοινή αντίληψη με τον χρόνο, είναι στην πραγματικότητα μια μαθηματική έννοια, την οποία ο άνθρωπος δεν μπορεί να αντιληφθεί μέσω των αισθήσεών του, αλλά μόνο μέσω της νόησης. Αντίθετα, τα ποιήματα που περιλαμβάνει η συλλογή επιστρατεύουν όλες μας τις αισθήσεις και δεν βολεύονται εύκολα μέσα στις νοητικές μας κατασκευές. Στο επίπεδο της ταύτισης του τίτλου της συλλογής με τον χρόνο, μπορούμε εύκολα να κατανοήσουμε τη σύνδεση, μιας και η έννοια αυτή, ως συνθήκη εμπειριών, απόστασης, συνειδητοποίησης αλλά και φθοράς, διαπερνά όλα τα επιμέρους ποιήματα. Σχεδόν όλοι οι μελετητές, ωστόσο, συμφωνούν ότι ο τίτλος αναφέρεται στην ποίηση «ως αχρονική πράξη, ως έξοδο 3 από το[ν] χρόνο». Τα μυθικά πρόσωπα, μέσα σε ένα συνεχές παρόν, σηκώνουν νέες ερμηνείες και νέες νοηματοδοτήσεις αλλά στέκονται εκεί –εμμένοντας στην
αρχική τους ιδιότητα– αντιμέτωπα με τις ματαιώσεις τους, τις ήττες τους, τη φθορά τους, σε μια πτωτική πορεία από το ηρωικό. 1
2
3
Απόσπασμα από απομαγνητοφωνημένη συζήτηση του Βολανάκη, με τίτλο [Η περιπέτεια ενός ποιήματος], διαθέσιμη στην ιστοσελίδα: [https://www.bibliotheque. gr/article/9640 (2/4/2021)]. Δημήτρης Μιχ. Πατίλας, «Το ποιητικό σύμπαν του Γιάννη Ρίτσου από την Τέταρτη διάσταση ως το Αργά πολύ αργά μέσα στη νύχτα. Οι πολύστιχες συνθέσεις της ωριμότητας», διδ. Διατριβή, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Ιωάννινα, 2007, σ. 90, 91. Πατίλας, 2007, ό. π., σ. 89.
Ποιήματα της Τέταρτης διάστασης έχουν παρασταθεί πολλές φορές στη 4 θεατρική σκηνή. Ενδεικτικά θα αναφερθούμε σε ορισμένες παραγωγές, ξεκινώντας από την πρώτη παράσταση του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος το 1988. Για το κατά πόσο τα ποιήματα της Τέταρτης διάστασης μπορούν να χωρέσουν στη θεατρική σκηνή, υπήρξε μια αρκετά μεγάλη συζήτηση, στην οποία πήραν μέρος, μεταξύ άλλων, ο Μίνως Βολανάκης, ο Δημήτρης Μαρωνίτης, ο Νικηφόρος Παπανδρέου, ο Κώστας Γεωργουσόπουλος κ.ά. Ο Γεωργουσόπουλος βλέπει τους μονολόγους της Τέταρτης διάστασης ως «προσωπεία του ποιητή, εξομολογήσεις μέσα από το φίλτρο του μύθου»5. Κοντά στην άποψη αυτή βρίσκεται και ο Σάββας Πατσαλίδης, ο οποίος σε κριτική του για την παράσταση του Βασίλη Παπαβασιλείου (που θα δούμε στη συνέχεια) γράφει μεταξύ άλλων: «[Ο Ρίτσος] πλάθει [στον ηθοποιό] ένα ποιητικό σύμπαν όπου τον υποχρεώνει κατά κάποιον τρόπο είτε να μπει στον λόγο και διαμέσου του λόγου να φτάσει στον Ρίτσο και φτάνοντας εκεί να παίξει τον Ρίτσο τη στιγμή που δημιουργεί και παίζει την Ελένη, είτε να ρισκάρει παίζοντας απευθείας την Ελένη, οπότε σε μια τέτοια περίπτωση τίθεται το ερώτημα: για ποια Ελένη μιλάμε, σε ποιο δραματικό πρόσωπο αναφερόμαστε τη στιγμή που η πρωταγωνιστική θέση είναι ήδη κατειλημμένη από τον παντογνώστη και παντοκράτορα ποιητή».6
4
5
6
Μία αρκετά αναλυτική παραστασιογραφία, από την οποία πήραμε τις περισσότερες πληροφορίες για τις παραστάσεις, υπάρχει διαθέσιμη στο διαδίκτυο, στην ιστοσελίδα του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού «Γιάννης Ρίτσος 2009 Εκατό χρόνια από τη γέννησή του»: [http://ritsos.ekebi.gr/bibliografia.asp?type=d0&title=%CE%94%2E+%CE%A0%CE%B1%CF %81%CE%B1%CF%83%CF%84%CE%AC%CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%82+% CE%AD%CF%81%CE%B3%CF%89%CE%BD (1/4/2021)]. Λευτέρης Χαρωνίτης (σκηνοθέτης), Ο θεατρικός Γιάννης Ρίτσος, 23/3/1997, Αθήνα, από το Ψηφιοποιημένο Αρχείο της ΕΡΤ, [https://www.ert.gr/ert-arxeio/giannis-ritsos-11-noemvrioy-1990-3/ (2/4/2021)]. Σάββας Πατσαλίδης, «Ο Ρίτσος στο Δημοτικό θέατρο Καλαμαριάς, Ποιητικός λόγος και αναπαράσταση», Αγγελιοφόρος της Κυριακής 2/2/2003, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: [http://digital.lib.auth.gr/record/79026/files/arc-2007-37359.pdf
Ο Μίνως Βολανάκης υποστήριξε τη θεατρική δυναμική των ποιητικών μονολόγων θεωρώντας πως η θέληση των προσώπων και η απόφαση για δράση είναι η κινητήρια δύναμη του δράματος: «η απόφαση για δράση […] είναι η πραγματικά δραματική στιγμή».7 Αυτό θεωρούσε ο σκηνοθέτης ως το «κυρίαρχο και πραγματικά εμπνευσμένο στοιχείο» της Τέταρτης διάστασης που καθιστά τα ποιήματα αυτά θεατρικά.8 Ο Βολανάκης ήταν ο πρώτος που σκηνοθέτησε στο Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος τον «Ορέστη» και την «Επιστροφή της Ιφιγένειας» υπό τον τίτλο Η μοναξιά των Ατρειδών το 1988. Ο Βολανάκης σκηνοθέτησε επίσης τη Σονάτα του σεληνόφωτος το 1997 με την ερμηνεία της Νόνικας Γαληνέα, που παρουσιάστηκε στο Μικρό Θέατρο Αρχαίας Επιδαύρου. Στο ΚΘΒΕ αποσπάσματα της Τέταρτης διάστασης ανέβηκαν ως μια μουσικοθεατρική δράση το 2019, σε συνεργασία με το ΑΠΘ, με τίτλο Ήθελα κάπου να τα πω – Ο Ρίτσος του σεληνόφωτος, σε σκηνοθετική επιμέλεια Μάρας Τσικάρα. Τέλος, τη φετινή χρονιά, το ΚΘΒΕ οργάνωσε σε podcast την ερμηνεία της «Σονάτας του Σεληνόφωτος» από τον ηθοποιό Τάκη Χρυσικάκο. Για τον Νικηφόρο Παπανδρέου τα ποιήματα αυτά «ενδιαφέρουν τη σκηνή και μπορούν να ζήσουν στη σκηνή»9 . Ο ίδιος πίστεψε στην σκηνική τους αποτύπωση και ανέλαβε να σκηνοθετήσει στην Πειραματική Σκηνή της Τέχνης το «Όταν έρχεται ο Ξένος», το «Παράθυρο» και τη «Σονάτα του Σεληνόφωτος», με τον 10 τίτλο Φωνές και Οράματα το 1993. Είχε προηγηθεί αναλόγιο με ποιήματα του Ρίτσου, σε δική του σκηνοθετική επιμέλεια το 1980, που συμπεριελάμβανε τη 12 11 Σονάτα του σεληνόφωτος . Ακολούθησε το 1995 Το νεκρό σπίτι και ξανά Η Σονάτα του σεληνόφωτος το 2009 . 13 Με την ποιητική συλλογή του Ρίτσου ασχολήθηκε αρκετά και ο σκηνοθέτης Θέμης Μουμουλίδης, ο οποίος ανέβασε τη Σονάτα του σεληνόφωτος το 1990 με μουσική του Θάνου Μικρούτσικου στο θέατρο Κάβα και στη συνέχεια, το 7 8 9 10 11 12 13
Χαρωνίτης, 1997, ό. π. Χαρωνίτης, 1997, ό. π.. Χαρωνίτης, 1997, ό. π.. «Ψηφιοποιημένο αρχείο Πειραματικής Σκηνής της Τέχνης» [http://www.piramatikiskini.gr/index.php/plays/details/fones-ki-oramata/ (2/3/2021)]. «Ψηφιοποιημένο αρχείο Πειραματικής Σκηνής της Τέχνης» [http://www.piramatikiskini.gr/index.php/plays/details/giannis-ritsos-analogio/archived (2/3/2021)]. «Ψηφιοποιημένο αρχείο Πειραματικής Σκηνής της Τέχνης» http://www.piramatikiskini.gr/index.php/plays/details/to-nekro-spiti/ (2/3/2021)]. «Ψηφιοποιημένο αρχείο Πειραματικής Σκηνής της Τέχνης» http://www.piramatikiskini.gr/index.php/plays/details/i-sonata-tou-selinofotos/ (2/3/2021)].
2001, σκηνοθέτησε στο ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ Πάτρας το έργο Ορέστης... από τον Ρίτσο στους τραγικούς, που βασιζόταν στον «Ορέστη» του Ρίτσου. Την επόμενη χρονιά ανέβασε τον Αγαμέμνονα με τον Μηνά Χατζησάββα και το 2006 τη Σονάτα του 14 σεληνόφωτος με τη Λυδία Φωτοπούλου. Η Ρένη Πιττακή ερμήνευσε τον μονόλογο της «Ισμήνης» το 1991 με το Νέο Θέατρο. Για την ηθοποιό η Ισμήνη «είναι η σκιά» και στέκεται απέναντι στον 15 ηρωισμό της αδελφής της με ένα «ανθρώπινο “γιατί”» . Το 2014 ανέλαβε τον ρόλο της Γυναίκας από τη «Σονάτα του Σεληνόφωτος» στο δημοτικό θέατρο Πειραιά, στη μονόπρακτη όπερα του Γιώργου Σισιλιάνου Η κυρία του σεληνόφωτος, η οποία γράφτηκε το 1977 αλλά πρωτοπαρουσιάστηκε το 1991 στο Ανοιχτό Θέατρο σε σκηνοθεσία Γιώργου Μιχαηλίδη.16 Η «Ελένη» του Ρίτσου αποτέλεσε τη βάση για την όπερα Η επιστροφή της Ελένης, σε μουσική σύνθεση Θάνου Μικρούτσικου και σκηνοθεσία Δημήτρη Παπαϊωάννου που παρουσιάστηκε στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών το 1999.17 Το 2009, το Φεστιβάλ Αθηνών-Επιδαύρου, σε αφιέρωμα για τα εκατό χρόνια από τη γέννηση του ποιητή, φιλοξένησε την παράσταση του Βίκτωρα Αρδίττη, Όταν έρχεται ο ξένος με τον Ακύλα Καραζήση, τη σκηνοθεσία της Φαίδρας από τον Δημήτρη Λιγνάδη με την Καρυοφυλλιά Καραμπέτη και τη Σονάτα 18 του σεληνόφωτος σε σκηνοθεσία και ερμηνεία Ρούλας Πατεράκη. Ο Αρδίττης επέλεξε να ερμηνεύσει το κείμενο μαζί με τον ηθοποιό του, όπως «δύο άτομα βάζουν το κείμενο ανάμεσά τους. Το ανταλλάσσουν και παίζουν μ’ αυτό». Άλλωστε για τον σκηνοθέτη, αν και «στο κείμενο υπάρχει ένα πρόσωπο που μιλά, ο ξένος, […] θα μπορούσε να αποδοθεί από έναν ερμηνευτή, θα μπορούσε 19 από πολλούς, εν είδει Χορικού» . Στην παράσταση μάλιστα, ακουγόταν και η φωνή της Χρύσας Προκοπάκη, που έχει μελετήσει όσο λίγοι τον ποιητή, καθώς και έχει μεταφράσει στα γαλλικά αρκετές συλλογές του. 14 15 16 17 18 19
Οι πληροφορίες είναι από την ιστοσελίδα του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου, ό. π. Χαρωνίτης, 1997, ό. π.. Πληροφορίες στην ιστοσελίδα: [https://www.dithepi.gr/el/events/4108/ (2/4/2021)]. Οι πληροφορίες είναι από την ιστοσελίδα του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου, ό. π. Μυρτώ Λοβέρδου «Το ελεύθερο πνεύμα και οι ηθικολόγοι», Το Βήμα, 31/5/2009. Ιωάννα Κλεφτόγιαννη, «Δεν έχει πια πολιτική δύναμη, Ο Βίκτωρ Αρδίττης με τον Ακύλλα Καραζήση ανεβάζουν τον «Ξένο», Ελευθεροτυπία, 16/9/2009.
Στη Φαίδρα, ο Λιγνάδης ανέφερε πως «το κείμενο ακούγεται ως ακριβώς έχει και το μοναδικό σχόλιο είναι ότι δίπλα στη Φαίδρα του “πάντα”, […] βρίσκεται ένας Ιππόλυτος απολύτως τού σήμερα»20. Για την ερμηνεία της Καραμπέτη, η Όλγα Σέλλα έγραψε μεταξύ άλλων ότι επρόκειτο για «μια Φαίδρα γεμάτη πάθος που εναλλασσόταν με παιδικότητα, σαγήνη, πρόκληση, έκρηξη»21. Την Ελένη του Ρίτσου ανέβασε ο Βασίλης Παπαβασιλείου για πρώτη φορά το 2001 με τον ίδιο να ερμηνεύει τον ρόλο της Ελένης. Είχε προηγηθεί το 1999 μια πειραματική παράσταση με τίτλο Ο κύριος Γιάννης Ρίτσος στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών, στο οποίο ο Παπαβασιλείου «“παρίστανε” τον εαυτό του, τον “σκηνοθέτη Βασίλη Παπαβασιλείου”, να συζητά, με τον “βοηθό του Νίκο Σακαλίδη”, το ενδεχόμενο να ανεβάσει την “Ελένη”, σχολιάζοντας εκείνα τα βιοεργογραφικά στοιχεία του ποιητή Γιάννη Ρίτσου που “φωτίζουν” το συγκεκριμένο έργο και να εκθέτει τις απόψεις του περί την ερμηνεία του ποιητικού προσώπου του Ρίτσου, παίζοντας, ενδεικτικά, μικρά αποσπάσματα και σπαράγματα στίχων του έργου (σε μια αρχική εικοσάλεπτη συμπερίληψη στο 22 συνολικό σχέδιο)». Η παράσταση της Ελένης παίζεται με διαλείμματα από το 2001 σε εσωτερικούς και εξωτερικούς χώρους. Ανέβηκε και το 2009 στο πλαίσιο του αφιερώματος για τα εκατό χρόνια από τη γέννηση του ποιητή. Τελευταία 23 παράσταση μέχρι στιγμής δόθηκε το 2019 στον Θεατρικό Οργανισμό Κύπρου. Ο Παπαβασιλείου απέσπασε το Βραβείο καλύτερης ανδρικής ερμηνείας Κάρολος 24 Κουν από την Ένωση Ελλήνων θεατρικών και μουσικών κριτικών το 2001. Ο ίδιος ο σκηνοθέτης γράφει για την Τέταρτη διάσταση: «Στους μονολόγους του Ρίτσου το πάθος δεν εκτίθεται ως άμεσο βίωμα, αλλά ως αναδρομή. Όχημα αυτής της αναδρομής είναι η γλώσσα. Κάτι περισσότερο: η γλώσσα και το
20 21 22
23 24
Λοβέρδου, ό. π. Όλγα Σέλλα, «Δύο μονόλογοι του Γιάννη Ρίτσου για το πάθος και το πένθος», Η Καθημερινή, 3/6/2009. Κωνσταντίνος Κυριακός, «Ο Βασίλης Παπαβασιλείου ερμηνεύει την Ελένη του Γιάννη Ρίτσου: Θέατρο λόγου και σκηνική παρενδυσία», στον τόμο Γωγώ Κ. Βαρζελιώτη (επιμ.), Από τη χώρα των κειμένων στο βασίλειο της σκηνής, Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδρίου Αθήνα, 2014, σ. 830. «Ψηφιοποιημένο Αρχείο Θεατρικού Οργανισμού Κύπρου», [https://www.thoc.org.cy/ event/i-eleni,3873,229,el,general (2/4/2021)] Κυριακός, 2014, ό. π., σ. 829.
παιχνίδι της είναι η μόνη ταυτότητα των ηρώων του. Η κατά συνθήκη ονομασίες Αίας, Ορέστης, Ελένη κλπ. δεν σηματοδοτούν ατομικές οντότητες αλλά κόμπους του Μύθου, ή μ’ άλλα λόγια της ακατάλυτης δύναμης του Απρόσωπου που εξυφαίνει, που πλέκει τη μικρή ζωή του καθενός μας» 25 . Το κατά πόσο, επομένως, τα ποιήματα αυτά αφορούν τη σκηνή, είναι ένα ερώτημα εμπειρικά απαντημένο από τις συνεχείς και συχνά επιτυχημένες σκηνικές τους μεταφορές. Και με αυτό, ακριβώς το ίδιο επιχείρημα που άρθρωσε ο Νικηφόρος Παπανδρέου το 1997, κλείνουμε τη σύντομη αυτή επισκόπηση του θεατρικού Γιάννη Ρίτσου, της Τέταρτης διάστασης. Στέλλα Παπαδημητρίου Γραφείου Δραματολογίου ΚΘΒΕ
25
«Ψηφιοποιημένο Αρχείο Θεάτρου Τέχνης» [https://www.theatro-technis.gr/%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%B5%CE%AF%CE %BF-%CF%80%CE%B1%CF%81%CE%B1%CF%83%CF%84%CE%AC%CF%83%CE %B5%CF%89%CE%BD-2017-2018-data-18 (2/4/2021)]
Η τέχνη δεν είναι απασχόληση, δεν είναι για να περνάς την ώρα σου. Είναι η θρησκεία του ζωντανού και αιώνιου πάθους. Γιάννης Τσαρούχης
Η προοπτική του Γιουνγκ με έκανε να συνειδητοποιήσω ότι οι γυναίκες επηρεάζονται από ισχυρές εσωτερικές δυνάμεις –ή αρχέτυπα–, οι οποίες μπορούν να προσωποποιηθούν με βάση τις θεές της ελληνικής μυθολογίας. Η φεμινιστική προοπτική με βοήθησε να καταλάβω πόσο οι εξωτερικές δυνάμεις ή τα στερεότυπα –οι ρόλοι με τους οποίους απαιτεί η κοινωνία να συμμορφώνονται οι γυναίκες– ενισχύουν κάποια πρότυπα θεαινών και καταπνίγουν κάποια άλλα. Ως αποτέλεσμα, πιστεύω ότι κάθε γυναίκα βρίσκεται ανάμεσα στα αρχέτυπα των θεαινών και στα πολιτισμικά στερεότυπα, σαν σε διελκυστίνδα. Jean Shinoda Bolen, Θεές σε κάθε γυναίκα. Ισχυρά αρχέτυπα στις ζωές των γυναικών, επιμ. Ν. Μπακουνάκης, Λιβάνη, Αθήνα 2005. Μετάφραση από τα αγγλικά: Έφη Ματθιοπούλου
Περσεφόνη-Πολυξένη... κάπως μοιάζουν... Μάλλον μοιάζουμε και στην αναζήτηση... στην παθιασμένη και ασύχαστη ανάγκη για ελευθερία... Η Περσεφόνη του Ρίτσου ακροβατεί ανάμεσα στο φως και στο σκοτάδι, ανάμεσα στον έρωτα και στον θάνατο... ΑΝΑΜΕΣΑ στα χάσματά της... Πολυξένη Σπυροπούλου
Μην κοιτάς εμένα, εμένα η θέση μου είναι το ταλάντευμα, ο εξαίσιος ίλιγγος Γ. Ρίτσος
Πολυξένη Σπυροπούλου
«Χάρτινο το φεγγαράκι, ψεύτικη η ακρογιαλιά, αν με πίστευες λιγάκι θα σαν όλ’ αληθινά», σ’ το τραγούδησα... Άννα Κυριακίδου Κλείνω τα βλέφαρά, κάτω απ’ την ήρεμη νύχτα, κι ακούω να κελαηδούν μυριάδες άστρα, εκεί όπου σύρθηκαν τα δάχτυλά σου πάνω στη σάρκα μου Γ. Ρίτσος, Εαρινή συμφωνία
Άννα Κυριακίδου
Έχω κι εγώ μια δική μου ζωή και πρέπει να τη ζήσω. Όχι εκδίκηση... Γ. Ρίτσος, «Ορέστης», Τέταρτη διάσταση Δημήτρης Καρτόκης
... κείνο το ρίγος, γυάλινο-γυάλινο, ξέρεις, κανείς δεν θέλει να πεθάνει, όσο και κουρασμένος. Γ. Ρίτσος Στέργιος Τζαφέρης
Παρατηρώ απαρατήρητη. Χαίρομαι τη δική μου απουσία. Δε μου χρειάζεται πια προσωπίδα μια και κανείς δεν με βλέπει. Ακινητώ μες στην ελευθερία μου να κινούμαι. Βλέπομαι μόνη νεκρή πλάι στη θάλασσα, ακριβώς πλάι στη θάλασσα. Ώσπου υποψιάζομαι το τέχνασμά μου. Ξέρω πως ο βέβαιος θάνατος ούτε παρατηρεί ούτε κρίνει. Ο τέλειος θάνατος, ο ήσυχος ο ακραίος είναι τυφλός κουφός και μουγγός όπως το ολόλευκο. Το ξέρω. Τίποτα δεν πιστεύω. Δεν καταλαβαίνω τίποτα. Καθένας μας μόνος καθένας προγραμμένος με την κόκκινη σφραγίδα στο μέτωπο ή στην πλάτη. Γ. Ρίτσος, Φαίδρα
Ρούλα Παντελίδου
Κι εσύ περιμένεις ένα γράμμα που δεν έρχεται, Μια μακρινή φωνή γυρνά στη μνήμη σου και σβήνει, Κι ένας καθρέφτης μετρά σκυθρωπός τη μορφή σου, Τη χαμένη μας άγνοια, τα χαμένα φτερά. Μανόλης Αναγνωστάκης, Εποχές
Ιορδάνης Αϊβάζογλου
Μήτε μιαν ώρα δεν είχαμε δική μας, πληρώνοντας τα χρέη και τις υποθήκες άλλων. Γ. Ρίτσος
Μάριος Μεβουλώτης
Ένα μικρό φλιτζανάκι μέσα στο ντουλάπι που γράφει το όνομά μου, που κάθε που το πλένω σκέφτομαι αυγό χτυπητό και φλούδες μανταρίνι πάνω στη σόμπα, φρεσκοξυμμένα μολύβια και τη μυρωδιά της ομίχλης. Μια παιδική ηλικία που ποτέ δεν εγκαταλείψαμε και που θα γυρνάμε πάντα εκεί για “στιγμές ελευθερίας”.
Μελίνα Αποστολίδου
Πώς παρατηρεί τη ζωή ένα αντικείμενο; Ένα σπίτι; Ένα πρόσωπο που ποτέ δεν έπαιξε σημαντικό ρόλο σε μια ιστορία; Αυτόπτης μάρτυρας μόνο, των ηρωικών- και μη- πράξεων άλλων. Σαν… ένα χαρτί [που] κυλάει στο δρόμο δισταχτικά, με πολλές παύσεις, χωρίς να επισύρει την προσοχή κανενός,κι αυτό του αρέσει Γ. Ρίτσος Χρυσόθεμις
Μάρα Τσικάρα
Τι περιμένουμε, λοιπόν, μέσα σ’ αυτήν την ερήμωση; Τί περιμένουμε ακόμη; Ίσως εμείς οι δυο που γνωρίσαμε ότι καμιά παρηγοριά δεν υπάρχει στον κόσμο, ίσως, γι’ αυτό ακριβώς, εμείς οι δυο να καταφέρουμε να παρηγορήσουμε κι ίσως να παρηγορηθούμε. Γ. Ρίτσος, Ιφιγένεια
Αίγλη Κατσίκη
Βιογραφικά σημειώματα Πολυξένη Σπυροπούλου Σκηνοθεσία-Δραματουργική επεξεργασία Κίνηση- Ηθοποιός Σπουδές: Δραματική Σχολή ΚΘΒΕ (αριστούχος απόφοιτος). Κέντρο Θεατρικής Έρευνας Θεσσαλονίκης. Τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας ΑΠΘ. Μαθήτευσε στο Grotowski Institute, στο Βρότσλαβ Πολωνίας, σε τεχνικές αυτοσχεδιασμού, εμψύχωσης, σωματικής αφήγησης, ρυθμολογίας, coordination και embodied sound με τους εκπαιδευτές P. Blaszczak και D. Borowiec. Συνεργάστηκε με τους σκηνοθέτες: Σ. Λιβαθινό (Ρεγάνη, Βασιλιάς Ληρ), Α. Ρεβή (Λαίδη Μακμπέθ, Μακμπέθ), Γ. Ρήγα (Ισαβέλλα, Η Ισαβέλλα, τρεις καραβέλες και ένας παραμυθάς), Έ. Φεζολάρι (Αγγέλα Παπαστάμου, Πειρασμός), Σ. Χατζάκη (Φρόσω, Το μεγάλο μας τσίρκο), Γ. Αναστασάκη (Ραϋμόνδη, Ψύλλοι στα αυτιά), Τσ. Γκραουζίνιτς (Επτά επί Θήβας), Ν. Κοντούρη (Τρωάδες), Σ. Ουνκόβσκι (Ορέστης), Τ. Τζαμαργιά, Ν. Χαραλάμπους, Χ. Χατζηβασιλείου, Τ. Ράτζο, Ν. Διαμαντή, Γ. Ιορδανίδη κ.ά. Ως σκηνοθέτης συνέθεσε, σκηνοθέτησε και έπαιξε στις παραστάσεις: Εύρημα Άνθρωπος (συνεργασία ΚΘΒΕ και Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης), Τις νεκρές ώρες να φοβάσαι-Ιόλας (συνεργασία ΚΘΒΕ-Mοmus Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης), Ευτοπια (παράσταση-έρευνα πάνω στη θεατρική ανθρωπολογία), ΝόΝΑ (επινόηση και αυτοσχεδιασμοί), Μάγισσες wanted (σωματικό θέατρο), Τι ξέρεις για τα όνειρα (αφηγηματική performance), Τα δέντρα μιλούν (συμμετοχή στο φεστιβάλ Open Village, Αγ. Λαυρέντιος). Ως εμψυχώτρια-εκπαιδεύτρια διδάσκει υποκριτική, σώμα, αγωγή λόγου, δυναμική ομάδας, εφαρμογή ενσυναίσθησης και παιδαγωγικής στο θέατρο. Είναι συν-ιδρύτρια και συντελεστής του καλλιτεχνικού χώρου Studio tessera.
Στέλιος Ντάρας Πρωτότυπη μουσική-Ενορχήστρωση-Εκτέλεση Σπουδές κλασικής κιθάρας και μουσικής τεχνολογίας. Έχει συνθέσει μουσική για κινηματογραφικές ταινίες, χορογραφίες και θεατρικές παραστάσεις. Συνεργάστηκε, ως μουσικός, sound designer και ηχολήπτης, με τους: Β. Μπλιούμη, Π. Σαλαπάτα, Δ. Παπαδόπουλο, Γ. Κολαξίζη, Α. Καρουλά, Σ. Τσιφτσή, Γ. Ψαλτάκη, Τ. Χάνο, Κ. Στρατάκη, Ν. Καπέλιο, Γ. Παλαμιώτη κ.ά. Το 2013 κυκλοφόρησε τον δίσκο “The Low Batsos Project” υπογράφοντας την ενορχήστρωση και τη σύνθεση κάποιων τραγουδιών. Έχει εργαστεί ως ραδιοφωνικός παραγωγός και έχει συνθέσει μουσική για ραδιοφωνικά και τηλεοπτικά σποτ. Από το 2003 συνεργάζεται ως ηχολήπτης με εταιρίες ηχητικών εγκαταστάσεων, ενώ υπήρξε υπεύθυνος ήχου και προβολών στο 49ο και 50ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης και στο Διεθνές Φεστιβάλ Ταινιών Μικρού Μήκους Θεσσαλονίκης. Από το 2007 εργάζεται ως ηχολήπτης στο ΚΘΒΕ.
Μαρία Ξυνοπούλου Εικαστική επιμέλεια Σπούδασε σχέδιο Μόδας και ολοκλήρωσε κύκλο σεμιναρίων στις Καλές Τέχνες στο Ινστιτούτο Τεχνών και Νέων Τεχνολογιών LesYperYper, με επιβλέπουσα την εικαστικό Ρ. Εμμανουηλίδου. Συμμετείχε σε workshops των Goethe Institut-Artecitya, Δημοτική Πινακοθήκη-Τέτα Μακρή, Art Box-Tania Bruguera, Ίδρυμα Μάργαρη-LesYperYper κ.α. Έχει παρουσιάσει έργα της σε 3 ατομικές εκθέσεις (γκαλερί Ειρμός 2017-Θεσσαλονίκη, γκαλερί Artion 2015-Αθήνα, πινακοθήκη Μάργαρη 2014-Αμφιλοχία) καθώς και σε ομαδικές στην Ελλάδα και το εξωτερικό.
Μάριος Μεβουλιώτης Ηθοποιός, Μυθολογική έρευνα Σπουδές: Κέντρο Θεατρικής Έρευνας Θεσσαλονίκης. Υπήρξε ενεργό μέλος της Πειραματικής Σκηνής της Τέχνης επί δεκαπέντε χρόνια, συμμετέχοντας ως ηθοποιός σε περισσότερα από τριάντα έργα. Συνεργάστηκε, επίσης, με το ΚΘΒΕ, με ΔΗΠΕΘΕ, με θεατρικές ομάδες της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης, μουσεία, το Δίκτυο Θέατρο στην εκπαίδευση, το Τμήμα Κινηματογράφου και το Τμήμα Θεάτρου, εκδόσεις βιβλίων, την ΠΟΣΓΚΑμέΑ κ.ά. Συμμετείχε σε εργαστήρια θεάτρου με τους: Η. Λογοθέτη, Κ. Φαρμασώνη, Ε. Καραμπέτσου, Remi De Vos, Τσ. Γκραουζίνις, Ν. Κάρποφ κ.ά. Είναι πρωταθλητής στίβου, έχει ασχοληθεί με χορό, με τεχνικές κλόουν, παντομίμα και ακροβατικά. Ως εμψυχωτής σχεδίασε και επιτέλεσε ποικίλα θεατροπαιδαγωγικά προγράμματα και δραματοποιήσεις παραμυθιών. Ως ηθοποιός συνεργάστηκε με τους σκηνοθέτες: Έ. Βασιλικιώτη, Δ. Κωνσταντινίδη, Γ. Μόσχο, Ν. Χουρμουζιάδη, Ν. Παπανδρέου, Χ. Χατζηβασιλείου, Ε. Δημοπούλου, Π. Δανελάτο, Σ. Μιχαηλίδου, Β. Γεωγιάδου, Γ. Λεοντάρη, Τσ. Γκραουζίνις, Κόλντο Βίο κ.ά. Συνεργάζεται επίσης με τον Κ. Βίο σε θέατρο επινόησης με μάσκα και κούκλα, με συμμετοχές σε διεθνή φεστιβάλ σε συνεργασία με ΚΘΒΕ και άλλους φορείς. Έχει παίξει σε ταινίες μικρού μήκους με διακρίσεις στο Φεστιβάλ Δράμας και συνεργάστηκε με τους σκηνοθέτες Β. Κεχαγιά, Π. Μπούσκα, Γ. Γιωργακόπουλο κ.ά.
Ιορδάνης Αϊβάζογλου Βοηθός σκηνοθέτη-Ηθοποιός Σπουδές: Δραματική Σχολή ΚΘΒΕ. Γερμανική Σχολή Θεσσαλονίκης. Οικονομικό Τμήμα ΑΠΘ. Με το ΚΘΒΕ συνεργάστηκε σε περισσότερες από 60 παραστάσεις τόσο του σύγχρονου όσο και του κλασικού ρεπερτορίου. Από το 2002 διδάσκει υποκριτική σε δραματικές σχολές και θεατρικά εργαστήρια της πόλης.
Στέργιος Τζαφέρης Ηθοποιός Σπουδές: Δραματική Σχολή ΚΘΒΕ. Συμμετείχε στις παραστάσεις του ΚΘΒΕ: Ο διθύραμβος του ρόδου, Ο θάνατος του εμποράκου, Η Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων, Ο Μορμόλης, Ο γενικός γραμματεύς, Του νεκρού αδελφού, Λυτρωμένοι, Ο καλός άνθρωπος του Σετσουάν, Tο Κατερινάκι από το Χαϊλμπρόν, Τα ελάφια και οι κατάρες, Εφτά λογικές απαντήσεις, Τέλος καλό όλα καλά, Ειρήνη, Εφιάλτες, Ντόλλυ!, Machinal, Δεύτερη ευκαιρία, Βαβυλωνία, Αποστολή στον πλανήτη Γη, ΜΠΑΝΤΑρισμένοι, Το Lose Lautrec, Λωξάντρα, Έλα απόψε στου… Μελά, Ο μεγάλος περίπατος του Πέτρου, Σε μένα μιλάς;, Ρωμαίος και Ιουλιέτα, Του Κουτρούλη ο γάμος, Δον Ζουάν, Οι τρεις σωματοφύλακες, Μαντάμ Σουσού, Οι Άθλιοι, Ιόλας κ.ά. Συμμετείχε σε θεατρικά μονόπρακτα στην ΕΤ 1 και στις ταινίες Ήσυχες μέρες του Αυγούστου και Όλα είναι δρόμος (σκην. Π. Βούλγαρης).
Δημήτρης Καρτόκης Ηθοποιός Σπουδές: Δραματική Σχολή ΚΘΒΕ (αριστούχος απόφοιτος). Παρακολούθησε σεμινάρια των Α. Ποπόφσκι, Ν. Κοντούρη, Β. Παπαβασιλείου. Συνεργάστηκε με τους σκηνοθέτες: Σ. Χατζάκη, Γ. Ρήγα, Γ. Καραντινάκη, Α. Βουτσινά, Δ. Κωνσταντινίδη, Μ. Σπυράτου, Θ. Τερζόπουλο, Α. Καραγιαννοπούλου, Λ. Βογιατζή, Α. Μπρούσκου, Χ. Λύγκα, Ν. Μαστοράκη, Γ. Παρασκευόπουλο, Α. Quick, sinequanon, Γ. Αρμένη, Μ. Σιώνα, Χ. Χατζηβασιλείου, Τ. Τζαμαργιά, Γ. Μόσχο. Συμμετείχε στις παραστάσεις του ΚΘΒΕ: Οι στυλοβάτες της κοινωνίας (σκην. Γ. Μόσχος), Ο μεγάλος περίπατος του Πέτρου (σκην. Τ. Τζαμαργιάς), Ελίζα (σκην. Χ. Χατζηβασιλείου), Το αγόρι με τη βαλίτσα (σκην. Μ. Σιώνας), Μαντάμ Σουσού (σκην. Γ. Αρμένης), Καθαροί πια-Φιλονικία (σκην. Γ. Παρασκευόπουλος), Λωξάντρα (σκην. Σ. Χατζάκης), Μικρά Διονύσια (σκην. Γ. Ρήγας, Γ. Καραντινάκης), Τo Lose Lautrec (σκην.-χορ. sinequanon), Ελληνική Νομαρχία (σκην. Γ. Ρήγας) κ.ά. Στην τηλεόραση έχει συνεργαστεί με τον Τ. Ψαρρά και τον Γ. Λαπατά.
Αίγλη Κατσίκη Ηθοποιός Σπουδές: Νομική Σχολή ΑΠΘ. Δραματική Σχολή ΚΘΒΕ (αριστούχος απόφοιτος). Έχει μελετήσει πιάνο και μονωδία με τους Ν. Σπανό, θ. Μπάκα και Σ. Σακκά. Συμμετείχε σε masterclasses με τους Lev Dodin, Victor Budo, Eric de Vroedt, Margarita Mladenova και Ivan Donchev. Είναι ιδρυτικό μέλος της ομάδας “ISO” της ένωσης Θεάτρων της Ευρώπης, με την οποία έχει εμφανιστεί σε Θέατρα της Ιταλίας, Γερμανίας, Βουλγαρίας και Πορτογαλίας. Συμμετείχε στις παραστάσεις του ΚΘΒΕ: Ιφιγένεια η εν Αυλίδι (σκην. Γ. Καλαβριανός), Ο μεγάλος περίπατος του Πέτρου (σκην. Τ. Τζαμαργιάς), Ανεμοδαρμένα ύψη (σκην. Γ. Καλαβριανός) καθώς και σε πολλές δράσεις του ΚΘΒΕ. Συνεργάστηκε στη συμμετοχή του ΚΘΒΕ στο Φεστιβάλ «Ευρώπολις» στην Ιταλία. Μάρα Τσικάρα Ηθοποιός Σπουδές: Νομική Σχολή ΔΠΘ. Δραματική Σχολή ΚΘΒΕ. Μεταπτυχιακή φοιτήτρια του Τμήματος Δημοσιογραφίας ΑΠΘ. Από το 2013 βρίσκεται στο δυναμικό του ΚΘΒΕ ως ηθοποιός, στιχουργός, θεατροπαιδαγωγός, βοηθός σκηνοθέτη, ραδιοφωνική παραγωγός της εκπομπής του ΚΘΒΕ «Φώτα Σανίδι Χαρτί» στον 95,8 fm της ΕΡΤ3. Συνεργάστηκε με τους σκηνοθέτες: Ε. Ευθυμίου, Σ. Πουρκαρέτε, Π. Σπυροπούλου, Σ. Μιχαηλίδου, Θ. Παπαγεωργίου, Γ. Κολοβό, Σ. Χατζηαδαμίδη, Τ. Μύρκου, Π. Δεληνικόπουλο, Σ. Σπυράτου, Ε. Αϊβαζίδου, Α. Κουμίδου, Π. Ζηβανό, Θ. Αμοιρίδου, Ν. Σακαλίδη, Θ. Βελισσάρη, Δ. Γεωργαλά, Τ. Ράτζο κ.ά. Σκηνοθέτησε θεατροπαιδαγωγικά προγράμματα, performances, μουσικοθεατρικές δράσεις σε συνεργασία με μουσικούς, μουσεία, βιβλιοθήκες, σχολεία και άλλους πολιτιστικούς φορείς της πόλης. Δίδαξε σε θεατρικά εργαστήρια για παιδιά και ενήλικες.
Άννα Κυριακίδου Ηθοποιός Σπουδές: Εργαστήρι Θεατρικής Τέχνης του ΚΘΕΘ. Σχολή Διοίκησης και Οικονομίας ΤΕΙ Θεσσαλονίκης. Συνεργάστηκε με την Πειραματική Σκηνή της Τέχνης: Τρεις Αδερφές (Ιρίνα, σκην. Ν. Χουρμουζιάδης), Ο γλάρος (Μάσα, σκην. Ν. Χατζηπαππάς), Βρικόλακες (Ρεγγίνα, σκην. Ν. Χουμουζιάδης), Όνειρο καλοκαιρινής νύχτας (Τιτάνια, σκην. Ν. Παπανδρέου), Εργαζόμενα κορίτσια (Ρεββέκα, σκην, Γ, Καλαιτζή), Η Γκρέτα Γκάρμπο ήρθε στη πόλη μας (Πόλυ, σκην. Γ. Μόσχος), Μετά τη βροχή (Κοκκινομάλλα γραμματέας, σκην. Έ. Βασιλικιώτη) κ.ά. Με την Ελεύθερη Σκηνή: Οι πέντε σιωπές, (Μαίρη, σκην, Α. Ρεβή). Με την Ομάδα Passatempo: Η όπερα του ζητιάνου (κ. Πίτσαμ, σκην. Γ. Καλαιτζή). Με το ΚΘΒΕ: Ο μεγάλος περίπατος του Πέτρου (Μητέρα, σκην. Τ. Τζαμαργιάς), Σερσέ λα φαμ (Σ. Μπέλλου, σκην. Σ. Σπυράτου), Ρωμαίος και Ιουλιέτα on the road, (Παραμάνα, σκην. Σ. Χατζηαδαμίδης), Οικογένεια Νώε (Ρουθ, σκην. Σ. Μιχαηλίδου) κ.ά.Συνεργάστηκε επίσης, με τους σκηνοθέτες: Γ. Καλαβριανό, Χ, Χατζηβασιλείου, Δ, Χουμέτη, Β. Γεωργιάδου, Σ. Καρακάντζα, Π. Ζηβανό, Γ. Παρασκευόπουλο κ,ά. Τηλεόραση: Οι κυνηγοί του Piper Methistiqum (Χριστίνα, σκην. Ά. Κερσανίδης). Κινηματογράφος: Το ρουλεμάν (Λέλα, σκην. Π. Καρκανεβάτος). Δίδαξε στο ΚΘΕΘ, στο Αβέρτο Θέατρο και στο ΙΕΚ Ακμή (Ακαδημία Τέχνης).
Μελίνα Αποστολίδου Ηθοποιός Σπουδές: Δραματική Σχολή Θυμέλη. Τελειόφοιτος του Τμήματος Θεάτρου της Σχολής Καλών Τεχνών του ΑΠΘ με κατεύθυνση τη δραματολογία. Παρακολούθησε τα σεμινάρια: «Βιοενέργεια και μικρο-υποκριτική» με τον Μ. Μαρμαρινό, σεμινάριο υποκριτικής με τον P. Koek και Μ. Μαρμαρινό στο πλαίσιο της προετοιμασίας της παράστασης Ικέτιδες του Ευριπίδη. Συμμετείχε στις παραστάσεις: Ικέτιδες (σκ. P. Koek-Μ. Μαρμαρινός), Πεθαίνω σαν χώρα (σκην. Μ. Μαρμαρινός), Βίοι Αγίων (σκην. Μ. Μαρμαρινός), Βάτραχοι (σκην. Σ. Χατζάκης), Γερνάω επιτυχώς (σκην. Σ. Χατζάκης) κ.ά. Έχει μεταφράσει και σκηνοθετήσει το έργο Η κίτρινη ταπετσαρία στο πλαίσιο του Βήματος στους Νέους στο Σχήμα Εκτός Άξονα.
Ρούλα Παντελίδου Ηθοποιός Σπουδές: Κρατικό Ωδείο Θεσσαλονίκης (θέατρο, κλασικό τραγούδι και θεωρία μουσικής). Συμμετείχε στις παραστάσεις: Ο Καραγκιόζης (Θεατρικό Εργαστήρι Θεσσαλονίκης), Καληνύχτα Μαργαρίτα (θίασος Ληναίου-Φωτίου), Ξύπνα Βασίλη (θίασος Ντ. Ηλιόπουλου), Κυνηγώντας κατσαρίδες (του Γ. Γκλοβάσκι, Δημοτικό θέατρο Νεάπολης). Στο ΚΘΒΕ εργάζεται από το 1979, ερμηνεύοντας σημαντικούς ρόλους του κλασικού και σύγχρονου ρεπερτορίου. Συνεργάστηκε με τους σκηνοθέτες: Μ. Βολανάκη, Α. Βουτσινά, Κ. Μπάκα, Ν. Χαραλάμπους, Β. Παπαβασιλείου, Κ. Τσιάνο, Γ. Ιορδανίδη, Ν. Αρμάο, Κ. Μιχαηλίδη, Π. Παπαϊωάννου, Γ. Αρμένη, Π. Γλυκοφρύδη, Κ. Αντωνιάδου, Π. Οικονομοπούλου, Σ. Γούτη, Λ. Κωστόπουλο, Γ. Καλαϊτζή, Β. Νικολαΐδη, Χ. Χατζηβασιλείου, Χ. Κανδραβιώτου, Γ. Κιουρτσίδη, Γ. Ρήγα, Γ. Καλατζόπουλο, Ν. Μαστοράκη κ.ά. Συμμετείχε σε κινηματογραφικές ταινίες μικρού μήκους και σε πολλές ραδιοφωνικές εκπομπές.
81
Υπεύθυνοι παράστασης
Προϊστάμενοι Τμημάτων
Οργάνωση παραγωγής Εύα Κουμανδράκη
Τμήμα Διοικητικού Ιωάννα Καρτάση
Οδηγός σκηνής Καλλιόπη Παπαθανασίου
Τμήμα Οικονομικού Δημήτρης Μπίκας
Μηχανικός σκηνής Στέφανος Σαμαρτζίδης
Τμήμα Εργαστηρίων και Σκηνών Στέλιος Τζολόπουλος
Χειριστής κονσόλας φωτισμού Μιχάλης Ζίφτης
Τμήμα Εκδόσεων και Δημοσίων Σχέσεων Δήμητρα Βαλεοντή
Χειριστής κονσόλας ήχου Βαγγέλης Καρκαλίνης
Τμήμα Καλλιτεχνικού έργου και Δραματολογίου Αμαλία Κοντογιάννη
Φροντιστής Παναγιώτης Ροβινσών Ενδύτρια Μαρίνα Κραχμάλ Κατασκευές σκηνικών και κοστουμιών Εργαστήρια ΚΘΒΕ
Υπεύθυνοι χώρων Δημήτρης Καβέλης Ανέστης Καραηλίας Γιώργος Κασσάρας Δημήτρης Μητσιάνης Βασίλης Μυτηλινός Περικλής Τράιος
Θεατρική περίοδος 2020-2021 Γιάννης Ρίτσος
ΤΕΤΑΡΤΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ Αρ. δελτίου: 743(359)
Τμήμα Εκδόσεων και Δημοσίων Σχέσεων Γραφείο Εκδόσεων Επιμέλεια ύλης-έκδοσης Αιμιλία Καρακόκκινου Γραφιστική επιμέλεια Σιμώνη Γρηγορούδη
Φωτογραφίες δοκιμών Τάσος Θώμογλου
ntng.gr