Nysa Śląskim Rzymem by feliks milkowski

Nysa

ŚLĄSKIM RZYMEM ZWANA I JEJ MIEJSCE W POLSKO–CZESKIEJ HISTORII

Nysa śląskim Rzymem zwana i jej miejsce w polsko–czeskiej historii autor: Marek Sikorski wybór ilustracji na okładkę: Marek Sikorski zdjęcia: Jakub Kobyliński opracowanie graficzne i skład: Jakub Kobyliński korekta: Konrad Szcześniak © Copyright by Nyski Dom Kultury Wydawca: Nyski Dom Kultury Wyd.I. Nakład: 10 000 egz. Egzemplarz bezpłatny ISBN 978–83–933268–4–6 Nysa 2013 All rights reserved

2 Opracowano na podstawie książki Nysa. Zabytki i historia, Marek Sikorski, zdjęcia Jakub Kobyliński, Nysa 2011, ISBN 978–83–933268–1–5

Nysa śląskim Rzymem zwana i jej miejsce w polsko–czeskiej historii

Widok Nysy, drzeworyt z Kroniki świata Hartmanna Schedla, koniec XV w., reprodukcja ze zbiorów Muzeum w Nysie

ysa to miasto przez wiele stuleci ściśle powiązane z biskup‑ stwem wrocławskim. Było stolicą księstwa biskupiego od średniowiecza aż do sekularyzacji w 1810 roku i należało do ważnych ośrodków artystycznych i kulturowych obszaru przygraniczne‑ go śląsko–czeskiego. Świadczyła o tym obecność wielu artystów czeskiego pochodzenia lub działających w Czechach oraz pojawienie się różnorod‑ nych czeskich wpływów artystycznych w architekturze, rzeźbie i malar‑ stwie. Czynnikiem kształtującym oblicze miasta była działalność biskupów wrocławskich, a szczególnie biskupa Franciszka Ludwika von Neuburga (1683‑1732) — jednego z największych i najaktywniejszych mecenasów sztuki i kultury epoki nowożytnej na Śląsku. Dzieje miasta wypełniły dramatyczne wydarzenia, takie jak wojny hu‑ syckie, wojna trzydziestoletnia, wojny śląskie czy napoleońskie. Doprowa‑ dziły one do wielu zniszczeń, a wskutek tego spowodowały upadek mia‑ sta i wyniszczenie ludności. Przyczyniały się też do epidemii zarazy, która zdziesiątkowała ludność. W wielu przypadkach doprowadziło to do wy‑ buchu fanatyzmu religijnego, który objawił się typowym dla tych terenów 3

Widok nyskiego rynku, litografia, ze zbior贸w Muzeum w Nysie

Widok rynku, Maximilian Grossmann, rysunek, I poł. XIX wieku, ze zbiorów Muzeum w Nysie

i czasów prześladowaniem kobiet posądzonych o czary. W samej Nysie spa‑ lono wiele ofiar religijnej przemocy — jest to niechlubna, ale prawdziwa karta dziejów miasta. Nysa, podobnie jak inne śląskie miasta, zmieniała swoją przynależność. Początkowo należała do piastowskich śląskich władców, do czeskiej Koro‑ ny, następnie do monarchii habsburskiej, później do państwa pruskiego i niemieckiego. W 1945 roku na skutek zmian terytorialnych, podobnie jak reszta Śląska, przeszła w ręce polskie. Po zniszczeniach II wojny świa‑ towej została odbudowana i stała się jednym z najprężniejszych śląskich miast, ostatnio bardzo aktywnym na polu współpracy polsko–czeskiej.

Spotkanie z kościołem pw. św. Jakuba

ewna nyska legenda spisana przez Mikołaja Tintzmanna, pro‑ boszcza kościoła św. Jakuba Starszego i św. Agnieszki w Nysie w końcu XVI wieku, podaje, że tam, gdzie stoi obecny ko‑ ściół, miało znajdować się miejsce pogańskiego kultu. Pobożni mieszkań‑ cy Nysy Jakub i Agnieszka ufundowali tu drewniany kościół. Stało się to około X/ XI wieku. Nie jest wykluczone, że w tym czasie istniała tu jakaś świątynia. Również prawdopodobne jest, że około połowy XIII wieku ko‑ ściół ten został przebudowany i powstała nowa świątynia. Być może przy‑ czyną wybudowania były zniszczenia dokonane przez najazd mongolski w 1241 roku.

Kościół pw. św. Jakuba

Kruchta kościoła pw. św. Jakuba

Po niespełna stu latach, około 1392 roku powstał nowy kościół, już trzeci z kolei. Los nie był przychylny tej świątyni — w roku 1401 strawił ją pożar. Odbudową zajął się biskup wrocławski Wacław i pragnąc zebrać fundusze na odbudowę, ogłosił odpust siedmioletni dla tych, którzy swoją hojnością wesprą jego ideę. Ciągle jednak brakowało pieniędzy i biskup w 1416 roku ustanowił specjalny podatek na rzecz odbudowy świątyni. W 1423 roku na zlecenie rady miejskiej zaangażowano znanego architekta Piotra z Ząbko‑ wic. Przeprowadził on rozbudowę kościoła: do istniejących przęseł dawnej świątyni dobudował cztery nowe, do tego wieloboczny ambit. Wieczorem 20 maja 1542 roku wybuchł w mieście pożar, który, szyb‑ ko rozprzestrzeniając się, dotarł do kościoła, powodując olbrzymie straty: uszkodzenie sklepienia, zniszczenie dachu, zawalenie się fasady głównej, zniszczenie chóru, organów i portalu głównego. Odbudowa trwała długo, wsparł ją biskup wrocławski Baltazar Promnitz (zm. 1562). Z wdzięczności za jego dobrodziejstwo umieszczono na fasadzie kościoła jego herb z płytą inskrypcyjną. Pewne zmiany w kościele zostały wprowadzone przez biskupa wrocław‑ skiego Marcina Gerstmanna (1574–1585). Przebudowano i wydłużono chór organowy. W czasie wojny trzydziestoletniej (1618–1648) wojska 7

Ołtarz główny, kościół pw. św. Jakuba

szwedzkie zajęły w 1642 roku Nysę. Szwedzi podpalili miasto, a przerażeni mieszkańcy w godzinie trwogi udali się do tego kościoła i błagali patrona świątyni — św. Jakuba o pomoc, pożar bowiem wybuchł w dniu święta patrona. Miasto uratowało się, gdyż tego dnia spadł wielki deszcz, który ugasił ogień. Mieszkańcy uznali to za cud i wstawiennictwo św. Jakuba. Ślubowali, że co roku na jego święto będą odbywać procesję. Po wojnie trzydziestoletniej stan kościoła był opłakany. Przejęty tym faktem biskup wrocławski Fryderyk von Hessen (1671–1682) postanowił odnowić wnętrze świątyni, oczywiście w duchu baroku. Przeprowadzono 8

Chór organowy, kościół pw. św. Jakuba

tzw. barokizację kościoła, dostosowano jego wnętrze do potrzeb religijnych w duchu kontrreformacji. Kościół św. Jakuba w Nysie przeżył spokojnie czas bujnego rozwoju miasta na przełomie XVII i XVIII wieku. Z tego okresu pochodzi baro‑ kowa kaplica Trójcy Świętej projektu Christophorusa Tauscha oraz grupa Ukrzyżowania znajdująca się na zewnątrz. Pochodzi ona z 1729 roku. Swój udział we wzbogaceniu wyposażenia i wystroju tej świątyni miał też biskup Franciszek Ludwik von Neuburg, który ufundował wiele obrazów, w tym „Męczeństwo św. Bartłomieja” Michała Willmanna. W czasie wojen śląskich kościół uległ zniszczeniu (1741 r.). Również wojny napoleońskie przyniosły straty świątyni (1807 r.). Z tego powodu przez długie lata trwała ona w stanie krytycznym. Wymagała odbudowy, lecz brakowało środków finansowych, zwłaszcza że z powodu sekularyzacji w 1810 roku biskupi wrocławscy stracili w Nysie swoją pozycję. W latach osiemdziesiątych XIX wieku stan budowli był tak tragiczny, że groziło całkowite zawalenie sklepienia. W 1889 roku podjęto prace re‑ nowacyjne, które trwały do 1895. Usunięto na stałe oryginalne sklepienie 9

Matka Boska z Dzieciątkiem i Czternastu Świętych Wspomożycieli, Hans Dürer, kościół pw. św. Jakuba

Męczeństwo św. Bartłomieja, Michał Willmann, kościół pw. św. Jakuba

gwiaździsto–sieciowe, typowe dla epoki gotyckiej, w której powstała świą‑ tynia, i wybudowano nowe sklepienie krzyżowo–żebrowe. Inicjator odbu‑ dowy, ks. A. Pischel, zamierzał w ten sposób uzyskać wolne płaszczyzny sklepienia do namalowania neogotyckich fresków, których tematem było przedstawienie idei zbawienia człowieka. Wielką i nieodwracalną tragedią dla całego miasta, w tym kościoła, sta‑ ły się walki podczas II wojny światowej. 21 marca 1945 roku na skutek ostrzału artyleryjskiego i bombardowania zapalił się dach kościoła. Drew‑ niana konstrukcja dachu zamieniła się bardzo szybko w przerażający ogień, który tak mocno rozgrzał sklepienie, że zapalił się średniowieczny krzyż belki tęczowej i organy, a szkło witraży pękało pod wpływem temperatury. Ogień dostał się na niższe partie budowli, spłonęły dwie kaplice i wiele drewnianych elementów wyposażenia. Po II wojnie światowej przystąpiono do odbudowy kościoła, przywracając mu, choć częściowo, dawną świet‑ ność. Odbudowa i renowacja świątyni trwały do roku 1959 i wtedy też dokonano uroczystej konsekracji. 10

Śmierć i zmartwychwstanie wykute w kamieniu

d średniowiecza kościoły były miejscami pochówku bisku‑ pów i różnych kościelnych dostojników, wynikało to z tradycji i przepisów synodalnych. W kościele pw. św. Jakuba spotyka‑ my się z kilkoma pomnikami nagrobnymi biskupów wrocławskich, gdyż od 1535 roku świątynia ta stała się, obok katedry wrocławskiej, miejscem ich pochówku. Tu pochowani zostali: Jakub Salza (1520–1539), Baltazar Promnitz (1539–1562), Kasper Logau (1562–1574), Marcin Gerstmann (1574–1585), Paul Albert (1599–1600, ten nie doczekał się nagrobka) oraz Jan Sitsch (1600–1608). Biskupi wrocławscy rezydowali również w Nysie, dla tego miasta uczynili wiele na polu gospodarczym i w dziedzinie sztuki.

Pomnik nagrobny biskupa wrocławskiego Jakuba Salzy, kościół pw. św. Jakuba

Pomnik nagrobny Jakuba Schoresiusa, kościół pw. św. Jakuba

Za życia lub po śmierci wystawiano im monumentalne pomniki nagrobne, pośród których są epitafia wiszące, tubowe, baldachimowe i z figurą leżącą pokazującą postać zmarłego w tzw. typie sansovinowskim (nazwa tego typu pochodzi od artysty Andrei Sansovina; był to model włoskiego pochodze‑ nia rozpowszechniony w śląskiej i polskiej sztuce renesansowej i maniery‑ stycznej). Fundowanie pomników nagrobnych powiązane było z liturgią i dlatego umieszczano je zwykle w osobnych kaplicach w otoczeniu ołtarzy jako miejsca mszy św. ofiarowanej za duszę zmarłego biskupa. A wszystko to ściśle wiązało się z wiarą w zmartwychwstanie. Dla podkreślenia rangi nyskiej nekropolii biskupiej sprowadzono tu w 1682 roku pomnik nagrob‑ ny biskupa wrocławskiego Wacława (zm. w 1419 r.) — dobrodzieja nyskiej świątyni, pierwotnie znajdujący się w Otmuchowie, a później w jednym z dziś nieistniejących nyskich kościołów. Również dla uwidocznienia bisku‑ pich zasług na rzecz tej świątyni umieszczono w niej epitafium pamiątkowe biskupa wrocławskiego Sebastiana Rostocka (zm. w 1672 r.) ufundowane

Pomnik nagrobny biskupa wrocławskiego Marcina Gerstmanna, kościół pw. św. Jakuba

Pomnik nagrobny Wincentego Hortensiusa, kościół pw. św. Jakuba

Epitafium biskupa wrocławskiego Sebastiana Rostocka, kościół pw. św. Jakuba

Pomnik nagrobny biskupa wrocławskiego Wacława, kościół pw. św. Jakuba

w 1674 roku oraz kamienną pamiątkową tablicę, pod którą złożono serce biskupa Fryderyka von Hessena (zm. w 1682 r.) — wielkiego dobrodzieja świątyni. Bogactwo rzeźby sepulkralnej z kręgu fundacji biskupów wro‑ cławskich uzupełniają inne licznie zachowane pomniki nagrobne, których forma i treści ściśle wyrażają wiarę w zmartwychwstanie. Wśród nich pod względem artystyczno–ideowym wyróżniają się dwa: pomnik Wincentego Hortensiusa (zm. w 1555 r.), prepozyta katedry wrocławskiej oraz Jakuba Schoresiusa (zm. w 1590 r.).

Chwała jezuitów

o wspaniałych kart dziejów Nysy należała działalność zako‑ nu jezuitów na polu sztuki, nauki i szkolnictwa. Zostali oni sprowadzeni tutaj w 1622 roku przez biskupa wrocławskiego Karola arcyksięcia Habsburga (1608–1624). Hojnie obdarowani przez nie‑ go jezuici nie zapomnieli o swoim dobroczyńcy. Każdego roku 4 listopada, w rocznicę aktu fundacyjnego, podczas mszy świętej wystawiali złoconą kapsułę z sercem zmarłego biskupa.

Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny

Wnętrze kościoła pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny

Jezuici słynęli z wykształcenia, szerokiej działalności duszpasterskiej, a tak‑ że z mecenatu nad nauką i sztuką. To właśnie z kręgu tego zakonu w cza‑ sach nowożytnych pochodzili wielcy filozofowie, artyści i naukowcy, jak nyski jezuita Christoph Scheiner — odkrywca plam na słońcu. Jezuitom sprzyjało też wiele innych darowizn, np. Anna Gebauer w 1630 roku ofia‑ rowała im kilka domów. Dobroczyńcami byli też hrabia Jerzy von Op‑ persdorff, który w roku 1651 przekazał 116 835 florenów, i biskup Karol Ferdynand, który podarował 240 000 guldenów. Jezuici przy budowie kościoła otrzymali też wsparcie finansowe od bi‑ skupa Franciszka Ludwika von Neuburga. 27 maja 1688 roku położono uroczyście kamień węgielny pod budowę jezuickiego kościoła pod wezwa‑ niem Wniebowzięcia NMP, ukończoną po czterech latach. 1 czerwca 1692 roku wrocławski biskup pomocniczy Franciszek Karol Neander dokonał uroczystej konsekracji świątyni. Kościół Jezuitów w Nysie jest budowlą emporowo–bazylikową opatrzo‑ ną dwuwieżową fasadą, reprezentującą znacznie zredukowaną formę obo‑ wiązującego w tym zakonie typu Il Gesu. Plan kościoła pochodził z kręgu czeskich jezuitów, a projektantem został niejaki Quadri z Pragi, z pocho‑ 16

Alegoria ziemi, malowidło ścienne, kolegium jezuickie

Alegoria powietrza, malowidło ścienne, kolegium jezuickie

Dawne kolegium iÂ gimnazjum jezuickie

dzenia Włoch. Przeprowadzenie budowy zlecono Mateuszowi Kirchberge‑ rowi, a po nim dokończył dzieło Michał Klein. Los obszedł się z tym kościołem tragicznie. W 1807 roku podczas oblę‑ żenia miasta przez wojska napoleońskie świątynia uległa prawie całkowite‑ mu spaleniu. Niewiele pozostało z jej pierwotnego wystroju. Ołtarz główny, pochodzący z 1691 roku, zachował się tylko fragmentarycznie. Widzimy tutaj przedstawienie Maryi Wniebowziętej, a resztę tworzą uzupełnienia z 1860 roku wykonane przez E.A. Afingera. Zachowane jest też srebrne regencyjne tabernakulum z pocz. XVIII wieku wykonane przez nyskiego złotnika J.F. Hartmanna. Jedną z ważnych części wystroju tego kościoła są barokowe malowidła z około 1689 roku wykonane przez znanego malarza Karola Dankwarta. Tematem ich jest apoteoza Maryi. Widzimy tu „Wnie‑ bowzięcie Maryi”, „Adorację Matki Boskiej z Dzieciątkiem”, „Niepokalane Poczęcie”, a także „Matkę Boską jako Królową Proroków”. Tematyka ta jest tu przedstawiona celowo, gdyż kościół ten miał się stać sanktuarium maryjnym, a jego centralnym odniesieniem była figurka Matki Boskiej bę‑ dąca kopią średniowiecznej rzeźby z Foy (Belgia), której wizerunki jezuici rozpowszechniali m.in. na Śląsku. Zamierzali oni też przy poparciu biskupa wrocławskiego Karola stwo‑ rzyć uniwersytet w Nysie. Początkowo powołali do życia seminarium św. Anny, a później wybudowali kolegium, w którym były sale szkolne, po‑ mieszczenia mieszkalne dla zakonników i ich wychowanków, biblioteka, refektarz oraz apteka. Jezuici przystąpili do prac budowlanych w 1669 roku, a ukończyli je około 1681 roku. Pod względem architektonicznym jest to budowla barokowa, której formy nawiązują do typowej jezuickiej architektury. Istnieją też pewne podobieństwa z jezuickim kolegium Kle‑ mentinum w Pradze. Około 1677 roku Francesco Sygno, włoski sztukator, wykonał prace sztukatorskie m.in. w refektarzu. Około 1680 roku wyko‑ nano polichromię. Budowniczym kolegium był Piotr Schuller, pochodzący z Ołomuńca, znany z różnych prac dla jezuitów. Jedną z osobliwości wy‑ stroju jezuickiego kolegium są barokowe malowidła ścienne dawnej apte‑ ki. Przedstawiają one alegorie czterech żywiołów oraz biblijnego Tobiasza z rybą. Jezuici wybudowali też gmach gimnazjum. Projekt przypisuje się Christophorusowi Tauschowi — wybitnemu jezuickiemu architektowi, a wykonanie i przeprowadzenie prac budowlanych Michałowi Kleinowi.

Arcydzieło barokowej pobożności

d czasów średniowiecznych aż do 1810 roku, czyli do sekularyza‑ cji, rezydowali w Nysie bożogrobcy. Był to Zakon Rycerski Gro‑ bu Bożego w Jerozolimie założony w 1122 roku. Do ich zadań należała obrona chrześcijańskich miejsc męki Jezusa, w tym Grobu Świę‑ tego. Po upadku wypraw krzyżowych przekształcili się z czasem w zakon kanonicki prowadzący działalność duszpasterską i charytatywną. Do nich należał barokowy kościół pw. św. św. Piotra i Pawła, który bez wątpienia jest najwspanialszym dziełem barokowej sztuki. Dzięki mecenatowi bisku‑ pa wrocławskiego Franciszka Ludwika von Neuburga, który był m.in. wiel‑ kim mistrzem Niemieckiego Zakonu Rycerskiego (Deutscher Orden), do‑ szło do wybudowania dla bożogrobców nowej placówki (poprzednio mieli oni klasztor w innym miejscu w Nysie). Najpierw wybudowano dla nich klasztor w latach 1708–1713. W roku 1719 rozpoczęto budowę kościoła, którą prowadził Michał Klein, a po jego śmierci w 1725 roku — Feliks Antoni Hammerschmidt. W roku 1726 budowla stała już prawie gotowa,

Kościół i klasztor Bożogrobców

Prezbiterium i ołtarz główny kościoła Bożogrobców

Wnętrze kościoła Bożogrobców

trzeba było przeprowadzić prace wykończeniowe. Prepozyt bożogrobców, Elias Klose, zlecił w latach 1729–1730 wykonanie prac dekoracyjnych. W tym czasie zatrudniono Christophorusa Tauscha, jezuitę, wybitnego ar‑ chitekta działającego na zlecenie biskupa Franciszka Ludwika. W nyskim kościele Bożogrobców widoczne są wpływy czeskiej architektury powstałej w kręgu wybitnego architekta Kiliana Ignacego Dientzenhofera, którego dziełem jest kościół św. Mikołaja na Małej Stranie w Pradze. Ko‑ ściół ma układ przestrzenny halowo–emporowy, typowy dla baroku, speł‑ niający dobrze warunki potrzebne do kaznodziejstwa, a jego żaglaste skle‑ pienie dostosowano do potrzeb barokowego malarstwa ściennego, które wraz z architekturą wnętrza oraz wyposażeniem tworzy typowe dla baroku jednolite dzieło sztuki (niem. Gesamtkunstwerk). W latach 1730–1731 wykonano wystrój malarski autorstwa znanych malarzy braci Tomasza Krzysztofa i Feliksa Antoniego Schefflerów, po‑ święcony historii i apoteozie Krzyża Świętego. Malowidła Schefflerów są największym skarbem sztuki barokowej w Nysie i jednym z unikatowych śląskich przykładów malowideł iluzjonistycznych na Śląsku poświęconych 21

Gloryfikacja Krzyża Świętego, T.K. i F.A. Schefflerowie, malowidło na sklepieniu kościoła Bożogrobców

Alegoria Kościoła, T.K. i F.A. Schefflerowie, malowidło ścienne kaplicy bocznej, kościół Bożogrobców

Drabina Jakubowa, T.K. i F.A. Schefflerowie, malowidło ścienne kaplicy bocznej, kościół Bożogrobców

tematyce historii i kultu Krzyża Świętego. Jego dzieje to wydarzenia w wie‑ lu miejscach legendarne i symboliczne, lecz kiedyś uważane za w pełni prawdziwe. Drzewo krzyża, na którym został zamordowany Jezus, miało pochodzić od rajskiego drzewa życia. Adam na łożu śmierci przekazał Se‑ thowi nasienie drzewa życia, które przyniósł z sobą po wypędzeniu z raju. Salomon miał użyć tego drzewa do budowy swojej słynnej świątyni (jest to symbol Kościoła jako źródła zbawienia). Krzyż, na którym zawisł Jezus, stał dokładnie w miejscu pochowania Adama (symbol dawnego i nowego życia). Po śmierci Jezusa drzewo Krzyża Świętego zostało w tym miejscu zakopane. Zostało odnalezione staraniem cesarzowej Heleny, matki cesa‑ rza Konstantyna. Relikwie otoczono wielką czcią w Jerozolimie, lecz w VII wieku perski władca Chosroes zrabował je. Dopiero dzięki cesarzowi Hera‑ kliuszowi zostały one odzyskane i triumfalnie dostarczone na dawne miej‑ sce w Jerozolimie. To nie przypadek, że w kościele Bożogrobców znajdują się owe wielkie malowidła ścienne poświęcone Krzyżowi Świętemu. Duchowość bożo‑ grobców koncentrowała się wokół kultu Grobu Jezusa i Krzyża Świętego. Oni mieli największą wiedzę dotyczącą dziejów Krzyża Świętego i ich zasłu‑ gą stało się rozpowszechnienie w Kościele tego kultu. 23

Wielka legenda dominikańska

Wnętrze kościoła pw. św. Dominika

1748 roku biskup wrocławski Philipp Gotthard von Schaff‑ gotsch sprowadził do Nysy dominikanów. W kilka lat póź‑ niej rozpoczęli oni budowę kościoła pw. św. Dominika, który ukończono w 1788 roku, ale pewne prace murarskie trwały jeszcze w 1797 roku. Z końca XVIII wieku pochodzi też wystrój i wyposażenie tego kościoła. Na szczególną uwagę zasługują barokowe freski na sklepie‑ niu, które przedstawiają sceny związane z życiem św. Dominika i chwa‑ łą Zakonu Kaznodziejskiego. Żyjący w średniowieczu, na przełomie XII i XIII wieku, św. Dominik należał do największych, obok św. Franciszka z Asyżu, postaci Kościoła katolickiego. Jemu przypisuje się wielką jak na XIII wiek działalność kaznodziejską, on też założył Zakon Kaznodziejski (czyli dominikanów), którego zadaniem miało być rozpowszechnianie Sło‑ wa Bożego na całym świecie. Nyskie malowidła prezentują dosyć złożo‑ ny, typowy dla retoryki baroku program ideowy. Przedstawiają one sześć 24

Wskrzeszenie Napoleona, bratanka kardynała Stefana, malowidło na sklepieniu, kościół pw. św. Dominika

Nadanie reguły zakonu dominikańskiego, malowidło na sklepieniu, kościół pw. św. Dominika

Apoteoza zakonu dominikanów w obliczu Świętego Imienia Jezus, malowidło na sklepieniu, kościół pw. św. Dominika

scen o alegorycznym i hagiograficznym znaczeniu: „Wizja św. Dominika”, „Ustanowienie reguły zakonnej oraz zatwierdzenie zakonu dominikanów i dominikanek”, „Chwała zakonu dominikańskiego w obliczu Świętego Imienia Jezus”, „Wskrzeszenie architekta–muratora przez św. Dominika”, „Św. Dominik wskrzesza Napoleona, bratanka kardynała Stefana de Fos‑ saunova”, „Alegoria dominikańskiego ubóstwa”. Przedstawienia malarskie zostały zainspirowane żywotami św. Dominika, w tym napisanym w XIII wieku przez dominikanina Jakuba de Voragine, zawartym w jego słynnym dziele pt. Złota legenda. Malowidłom towarzyszyła łacińska inskrypcja, która do niedawna znajdowała się na łuku tęczowym kościoła. Mówiła ona o założycielu zakonu i symbolice dominikańskiej: „lilIa faX arDens bacuLVs lIber atqVe CatellVs stellaqVe sVnt nostrI syMbola saCra PatrIs” (tłum. „lilia, płonąca pochodnia, kij pielgrzyma, księga, pies i gwiazda są świętymi symbolami naszego świętego Założyciela”).

Fontanna Trytona

ontanna Trytona w Nysie została wykonana w latach 1700–1701. Tryton był według mitologii bóstwem morskim, które musiało grać na muszli, aby wzburzać i uspokajać fale. Przedstawiano go w postaci pół człowieka i pół ryby, zawsze z muszlą w dłoni. Z takim wi‑ zerunkiem spotykamy się na nyskiej fontannie. Widzimy tu na olbrzymiej muszli klęczącego Trytona z uniesionymi rękoma, w których trzyma muszlę przyciśniętą do ust. Tryton grający na muszli miał symbolizować pokój i har‑ monię miasta. Uzupełnieniem tego wizerunku jest herb Nysy i inskrypcja „S.P.Q.N. 1701” (jest to nawiązanie do antycznego skrótu z herbu Rzymu z czasów starożytnych: „Senatus Populusque Romanus”). Forma artystyczna tego dzieła nawiązuje do rzymskiej „Fontanny del Tritone” wykonanej przez słynnego Gianlorenzo Berniniego w latach 1642–1643 na zlecenie papieża Urbana VIII. Ten rzymski akcent w Nysie nie jest dziełem przypadku, przez stulecia to miasto nazywano „śląskim Rzymem”.

Fontanna Trytona

PiÄ&#x2122;kna Studnia

Zabytkowa studnia ednym z najcenniejszych, ale też najbardziej okazałych zabyt‑ ków nyskiego rzemiosła artystycznego jest tzw. „Piękna Stud‑ nia” (określenie to jest tłumaczeniem dawnej niemieckiej nazwy „Der Schöne Brunnen”). Jest to kuta w żelazie ozdobna obudowa ochronna miejskiej studni. Ufundowana została przez burmistrza Nysy Caspara Naasa. Projekt i wykonanie zlecono Wilhelmowi Hellewegowi, biskupiemu ślusarzowi i mincerzowi. Dekoracja ma przedstawienia zwią‑ zane z wodą i przyrodą. Jedna z obręczy studni ma inskrypcję w języku nie‑ mieckim mówiącą o wykonawcy i roku powstania: „Aus Belieben eines lo‑ blichen Magistrats machte mich Wilhelm Helleweg Zeugmeister a 1686”. Okratowanie studni miało chronić ją przed ewentualnym zatruwaniem przez specjalnie nasłanych trucicieli, gdyż w czasie wojny trzydziestoletniej grasujący na Śląsku Szwedzi wysyłali swoich szpiegów, aby zatruwali stud‑ nie miejskie. Swego czasu rada miejska Nysy powołała nawet dwóch straż‑ ników do jej pilnowania. Owa studnia była głównym źródłem dostępu do wody pitnej w mieście, korzystano z niej do 1880 roku.

Fragment okuć, Piękna Studnia

Pomniki św. Jana Nepomucena w. Jan Nepomucen — jeden z patronów Czech, należał do najbardziej znanych postaci w czasach baroku. Jego wizerun‑ ki spotykamy w różnych miejscach Europy Środkowej, w tym w Czechach i na Śląsku. W Nysie zachowały się cztery dużych rozmiarów barokowe kamienne pomniki przedstawiające tego patrona chroniącego przed powodziami i utonięciem.

Pomnik św. Jana Nepomucena przy kościele pw. św. Jakuba

Pomnik św. Jana Nepomucena przy kościele Bożogrobców

Pomnik św. Jana Nepomucena koło kościoła pw. św. Jana Chrzciciela

Pomnik św. Jana Nepomucena koło kościoła pw. św. Franciszka z Asyżu

Urodził się on ok. 1350 roku w miejscowości Pomuk koło Pilzna. Sprze‑ ciwił się królowi Wacławowi IV, bo nie chciał wyjawić tajemnicy spowiedzi jego żony. Prawdopodobnie wchodziły w grę też inne czynniki, jak sprawy polityczne. Z tych powodów został skazany na męczeńską śmierć przez tor‑ tury i wrzucenie żywcem do rzeki Wełtawy. Zmarł w 1393 roku w Pradze. Jana Nepomucena kanonizowano dopiero w 1729 roku. W Nysie spo‑ tykamy kilka różnych pomników tego świętego: koło kościoła pw. św. Jaku‑ ba (pochodzi z I poł. XVIII wieku), koło kościoła świętych Piotra i Pawła (z 1737 roku), z dziedzińca dawnego klasztoru Kapucynów (z 1744 roku) oraz sprzed kościoła św. Jana Chrzciciela (z 1773 roku).

Dom Wagi Miejskiej

Triumf cnoty i władzy

om Wagi Miejskiej był budynkiem, w którym znajdował się zarząd administracyjny księstwa biskupiego oraz izba wag i miar. Dzięki inicjatywie biskupa wrocławskiego Jana Sitscha (1600–1608) przystąpiono w 1602 roku do budowy, prace ukończono dwa lata później. Budowla wyróżnia się cechami późnorenesansowymi. Dekoracje fasa‑ dy tworzyły pierwotnie rzeźby i malowidła głoszące chwałę cnót moral‑ nych i religijnych. Na zwieńczeniu ściany szczytowej Domu Wagi Miej‑ skiej umieszczono kamienną figurę Michała Archanioła symbolizującą zwycięstwo i triumf nad złem. Umieszczono też figurę przedstawiającą alegorię Wiary, a w centralnej części fasady pięć alegorii cnót: Mądrość, Miłość, Umiar, Siła, Nadzieja. W dolnej części fasady umieszczono alego‑ rię Sprawiedliwości. Przedstawienia uzupełniono płaskorzeźbą herbu Nysy

Fragmenty fresków Domu Wagi Miejskiej

Dom Wagi Miejskiej, fragment

oraz patrona biskupstwa — św. Jana Chrzciciela z niżej umieszczonym skrótem „S.C.N. 1604”. Około 1700 roku powstała uzupełniająca dekoracja malarska gloryfi‑ kująca legendarnych władców germańskich i historycznych niemieckich. Dla podkreślenia znaczenia władzy i jej religijnego pochodzenia (oczywi‑ ście według dawnego rozumienia porządku świata) namalowano portrety biblijnych proroków i władców. Nad całością przedstawień namalowano Matkę Boską z Dzieciątkiem Jezus tronującą na półksiężycu, a także różne mitologiczne stworzenia, jak syreny, gryfy i trytony. Po bokach namalowa‑ no dwóch stojących knechtów — strażników prawa i władzy. Umieszczo‑ no też wizerunki herbów: Habsburgów, biskupa Jana Sitscha, biskupstwa wrocławskiego, Nysy i ówczesnego burmistrza miasta Kaspra Gebauera. W latach 1888‑1890 przeprowadzono prace restauratorskie i konserwacyj‑ ne malowideł. Dekoracja malarska i rzeźbiarska fasady Domu Wagi uległa zniszczeniu w 1945 roku. W 2011 roku odrestaurowano budynek i czę‑ ściowo przywrócono stan zachowania dekoracji, ale w zakresie wystroju rzeźbiarskiego. 34

Kościół ewangelicki

ościół pw. św. Barbary w Nysie, obecnie ewangelicki, swoimi początkami sięga średniowiecza. Pierwotnie należał do szpi‑ tala św. Barbary — jednego z największych w mieście. Został wybudowany około 1400 roku. Jest to budowla gotycka, której towarzyszy znacznie później dobudowany barokowy przedsionek. Losy tej świątyni powiązane były z zakonem franciszkanów, w rękach którego przetrwała ona do sekularyzacji w 1810 roku. W roku 1812 została przekazana w ręce protestantów, którzy posiadali też garnizonowy kościół w rynku (już nieistniejący). Wtedy doszło do przeprowadzenia prac remon‑ towych, które trwały do 1818 roku. Świątynia otrzymała inne wezwanie — kościół Chrystusa. Do zmiany doszło z wiadomego powodu — protestanci nie uznają kultu świętych. Utworzyła się gmina protestancka, której pastor został mianowany przez króla pruskiego. W Nysie powstał też inny olbrzymi protestancki kościół, którego budowę zaczęto w 1885, a ukończono w 1888 roku. Była to bu‑ dowla neogotycka z czerwonej cegły. Świątynia ta znajdowała się przy daw‑ nym Moście Berlińskim. W latach 1953–1954 władze poleciły zburzyć ją, a cegłę wykorzystano do odbudowy stolicy.

Kościół pw. św. Barbary, obecnie ewangelicki

Wnętrze kościoła pw. św. Franciszka z Asyżu

Pobożni kapucyni

akon kapucynów słynął z pobożności i cieszył się szczególny‑ mi łaskami wśród Habsburgów, do których monarchii nale‑ żała Nysa. To właśnie za ich przyczyną sprowadzono tu kapu‑ cyńskich zakonników w 1659 roku. Biskup wrocławski Leopold Wilhelm, syn cesarza Ferdynanda II Habsburga, osiedlił 12 kapucynów za miastem na terenie dawnego szpitala św. Łazarza. Na koszt tego biskupa rozpoczęto budowę kościoła pw. św. Franciszka z Asyżu, którą ukończono w 1660 roku i wtedy, 22 maja, dokonano konsekracji. W tym samym czasie wybudowa‑ no gmach klasztoru. Architektura kościoła posiada typowe dla sztuki kręgu kapucynów cechy i charakteryzuje się ubóstwem dekoracyjnym ze względu na surową regułę zakonną i zasadę ubóstwa. Pobożnych kapucynów spo‑ tkał, podobnie jak inne nyskie zakony, tragiczny los. W 1810 roku król pruski Fryderyk Wilhelm przeprowadził sekularyzację. Z jego rozkazu ny‑ scy kapucyni musieli zgolić swoje tradycyjne długie brody i w ciągu ośmiu dni pozbyć się habitów, a na ich miejsce ubrać świeckie ubrania. Kapucyni nie mieli żadnych pieniędzy, jak wiemy to zakon słynący z ubóstwa, więc zmuszeni zostali do żebrania.

Kościół pw. św. Franciszka z Asyżu

Kościół pw. Zwiastowania Najświętszej Marii Panny

Kościół pw. Zwiastowania NMP

ościół pw. Zwiastowania NMP przy ulicy Celnej został ufundowany w 1372 roku przez Annę, wdowę po nyskim mieszczaninie Hanco Isenecherze. Niewiele wiemy o śre‑ dniowiecznych dziejach tej gotyckiej budowli. W testamencie zażyczyła sobie fundatorka, aby każdy z rektorów szkoły parafialnej we wszystkie czwartki wysyłał ośmiu uczniów do ufundowanej przez nią świątyni, no‑ szącej wtedy wezwanie Corporis Christi. Mieli oni za zadanie modlić się za duszę fundatorki i jej rodziny. W roku 1624 biskup wrocławski Karol arcyksiążę Habsburg przekazał ten kościół w ręce jezuitów wraz z całym okolicznym terenem. W roku 1724 kościół przeznaczono na cele publicz‑ ne i stał się świątynią mieszczańską należącą do bractwa religijnego. W la‑ tach 1836‑1876 służył jako świątynia należąca do pobliskiego gimnazjum. W roku 1881 przeszedł przebudowę mającą na celu podkreślenie jego go‑ tyckich cech stylowych.

Gotycki portal, kościół pw. Zwiastowania Najświętszej Marii Panny

Świątynie na dawnych obrzeżach miasta

a obrzeżach dawnego historycznego miasta spotykamy kilka zabytkowych świątyń. Jedną z nich jest tzw. kościół Jerozo‑ limski powstały w 1678 roku. Kościół ten wybudowano na pamiątkę męki Zbawiciela i dla podkreślenia tego faktu zachowano praw‑ dziwą odległość między domem Piłata a miejscem ukrzyżowania. W daw‑ nych czasach, podczas Wielkiego Piątku pielgrzymowali tutaj mieszkańcy miasta. Z dziejami Nysy wiążą się tragedie zarazy. Świadectwem tych nieszczęść są dwie budowle sakralne: kaplica pw. św. Rocha (przy ulicy Wojska Pol‑ skiego), ufundowana w 1739 roku, oraz kaplica cmentarna pw. św. Ro‑

Kościół Jerozolimski

Kaplica pw. św. Rocha i św. Sebastiana

Kościół Franciszkanów

cha i św. Sebastiana, którą wybudowano w 1637 i uroczyście poświęcono w 1653 roku. Również z czasów baroku pochodzi kościół pw. św. Jana Chrzciciela. Powstał on w 1770 roku. Na początku XX wieku dobudowano nowe prezbiterium w stylu neobarokowym. W Nysie istnieją też dwie ol‑ brzymie neogotyckie budowle sakralne, które też kiedyś stały na obrzeżach miasta. Chodzi o klasztor Franciszkanów przy dawnej alei św. Rocha (dziś aleja Wojska Polskiego) oraz klasztor Werbistów przy ul. Rodziewiczówny. W roku 1900 przy obecnej alei Wojska Polskiego osiedlili się franciszkanie i dwa lata później rozpoczęli budowę kościoła i klasztoru. Budowla została ukończona w stosunkowo krótkim czasie. Zespół franciszkański nawiązuje wyraźnie do historycznej formy niemieckiej architektury romańskiej. Dru‑ gą budowlą o cechach architektury historycznej jest obecny kościół Wer‑ bistów, który zaczęto budować w 1892 roku, a już rok później ukończono. Neogotycka architektura tego kościoła w zasadzie nie wyróżnia się niczym szczególnym oprócz tego, że imponuje swoją wielkością.

Wieża Wrocławska

Miasto twierdza

ysa należała do miast szczególnych pod względem obron‑ nym. Jej ranga, położenie oraz bogactwo zmusiły urzędu‑ jących tu biskupów wrocławskich do nieustannej kontroli obronności i ochrony przed zagrożeniem. W średniowieczu miasto miało mury obronne. Pierwotnie znajdowały się tutaj wały drewniano–ziemne, a dopiero w 1290 roku wybudowano nowe, mocniejsze obwarowania. Biskup wrocławski Przecław z Pogorzeli zafundował w XIV wieku mia‑ stu murowane obwarowania z kilkoma basztami: Ziębicką, Wrocławską, Bracką i Celną, a także z 28 znacznie prostszymi kwadratowymi baszta‑ mi bez otworów wejściowych. Nową kartę w dziejach miasta otwiera działalność biskupa wrocławskiego Andrzeja Jerina (1585–1596), który uważał, że istnieje wielkie zagrożenie ze strony Turków (jak wiemy, doszli oni w XVII wieku do Wiednia) i w tym celu rozbudował system obronny.

Bastion św. Jadwigi

Lew ziębicki, rzeźba, Wieża Ziębicka

W 1618 roku przeprowadzono wybudowanie wałów i fos wokół murów. W 1643 roku przeprowadzono modernizację fortyfikacji, dostosowując je do nowszej strategii. Król pruski Fryderyk Wielki, doceniając strategiczne położenie i znaczenie miasta, zlecił w latach 1741–1758 gruntowną prze‑ budowę systemu obronnego. W 1903 roku Nysa oficjalnie przestała być twierdzą. 44

Muzeum

ie każde miasto Śląska może szczycić się posiadaniem tak wspaniałego muzeum, jakie znajduje się w Nysie. Jego po‑ czątki sięgają końca XIX wieku. 5 lipca 1897 roku powstało w Nysie Towarzystwo Sztuki i Starożytności, którego zadaniem było zbie‑ ranie i zabezpieczanie dzieł sztuki rozproszonych w prywatnych rękach

Płaskorzeźba cechu rzeźników nyskich, Muzeum w Nysie

lub w miejscach publicznych, by stworzyć muzeum historii miasta i sztuki. Organizacja ta otrzymała od władz miasta budynek należący wcześniej do komendantury nyskiej twierdzy. W 1897 założono w 18 pomieszczeniach tego obiektu muzeum. Obecnie muzeum mieści się w innym miejscu, w dawnym pałacu biskupim. Jest to barokowa budowla ukończona w 1729 roku, powstała z fundacji biskupa wrocławskiego Franciszka Ludwika von Neuburga. W muzeum spotykamy kolekcje malarstwa europejskiego od XV do XIX wieku, zbiory rzemiosła artystycznego śląskiego i nyskiego, zbiory grafik, militaria oraz zabytkowe meble. Muzeum wydaje regular‑ nie czasopismo „Zeszyty Muzealne”, prowadzi działalność edukacyjną oraz wystawową.

Sala wystawowa, Muzeum w Nysie

Ilustracje na okładce oraz na str. 2 i str. 47: Alegorie czterech kontynentów, fragment malowidła Gloryfikacja Krzyża Świętego, T.K. i F.A. Schefflerowie, kościół Bożogrobców w Nysie