Nytt for Vestlandsbonden by Natvik Prenteverk

NYTT FOR

VESTLANDSBONDEN Desember 2016 • Nr.1 • 1. Årgang

PRESENTASJON AV TILSETTE OG MEDLEMSTILBOD

www.norgesfor.no FOTO: CATHRINE DOKKEN

PLANTEKULTURPRODUKTER

Vi har det du trenger når du trenger det! Norgesfôr tilbyr sertifisert såvare, gjødsel, plantevern og andre driftsmidler. Se ytterligere sortiment og sortomtaler på www.plantekultur.no

BESTILLING: Ta kontakt med din lokale forhandler. Se www.norgesfor.no

STYRELEIAREN HAR ORDET Årsmøta i NLR Hordaland, NLR Sunnmøre, NLR Sogn og Fjordane og Norsk fruktrådgiving Hardanger vedtok i vår å slutte seg saman til NLR Vest SA. Den nye organisasjonen har 4000 medlemar frå Sunnmøre i nord til Haugalandet i sør. Norsk Landbruksrådgiving blir no organisert som regionar i heile landet. I alt vert det 11 regionar og eit hovudkontor på Ås. Målet vårt er å gje eit likt, betre og breiare rådgjevingstilbod til alle medlemane våre. NLR Vest har 35 rådgjevarar og spisskompetanse på dyrking av gras, frukt, bær, potet og grønsaker. Vi har også spesialrådgjevarar innan fagområda byggteknikk, økonomi, helse, miljø og tryggleik. Fleire rådgjevarar på kvart fagområde styrkar kompetansen. I tillegg til individuell rådgjeving til medlemane, vil rådgjevarane arbeide med forsøk og utvikling, kurs og fagleg informasjon. Utvikling av verktøy for utrekning av klimagassutslepp frå gardsbruk er også noko NLR Vest har jobba med. Vi kan no tilby eit komplett tilbod til medlemane våre innan bygningsplanlegging, byggeleiing, økonomi og vegvalsrådgjeving. Prosjektet Sau i Pluss har gjeve oss stor kunnskap på dette området. Vi har og hatt byggeleiaroppdrag på ny fjøs til mjølkekyr, noko vi har fått gode tilbakemeldingar på. Ein byggeprosess er svært krevjande heilt frå ein startar planlegging til fjøsen står klar til bruk. No kan vi tilby alle medlemane våre på Vestlandet desse tenestene. Økonomirådgjevarane kan også hjelpe til med søknader til Innovasjon Norge. Ta kontakt med oss om du har byggeplanar! Det som tidlegare var landbruket si HMS-teneste er no blitt ein del av NLR, og rådgjevarane er no tilsette hjå oss. Landbruket er framleis ei næring som toppar ulukkesstatistikkane. Det må vi gjere noko med. Vi håpar at de brukar rådgjevarane våre, og set tryggleik for dykk sjølve og familiane dykkar som det viktigaste når vi no startar på eit nytt år. Sigurd Reksnes - styreleiar NLR Vest SA -

Styret i NLR Vest SA har i 2016 vore (frå venstre): Valt av dei tilsette: styremedlem Stine Huseby, kontorstad Leikanger, Sogn og Fjordane, nestleiar Bjarte Naterstad, Kvinnherad, Hordaland, styreleiar Sigurd Reksnes, Eid, Sogn og Fjordane styremedlem Helge E. Opedal, Ullensvang, Hordaland, styremedlem Geir Longva, Haram, Sunnmøre.

SK Å

Nytt mineraltilskudd

med unike egenskaper

Den gode smaken gjør det lett å lykkes med vitaminer og mineraler både i fjøset og på beite •

styrker det naturlige immunforsvaret

•

hjelper kyr å produsere sterke, sunne kalver

• •

fremmer lønnsomt fôropptak og fôrutnyttelse bedre vomflora og mer effektiv fordøyelse

TOPLICK til storfe • • •

FISKÅ MØLLE AS ROGALAND Tlf. 51 74 33 00

TOPLICK Gjeldku TOPLICK Kvige TOPLICK Laktasjon

FISKÅ MØLLE ETNE AS Tlf. 53 77 13 77

PRAKTISK SPANNHOLDER

TOPLICK til sau og lam •

Spannholderpatentet til TOPLICK gjør det enkelt for deg å ha bøttene stående fremme til enhver tid, uten å bekymre deg for at de blir veltet. Lettvint låsesystem gjør det enkelt å montere i fjøset. Vi har en stor og kraftig holder til storfe, og en mindre til sau.

TOPLICK Sau

FISKÅ MØLLE TRØNDELAG Tlf. 73 85 90 60

FISKÅ MØLLE FLISA Tlf. 62 95 54 44

www.fiska.no

INNHALD 6

Medlemsorganisasjonen NLR Vest SA

Funksjonstesting av åkersprøyter

Prisar

Faggruppe Hagebruk

Faggruppe Jordbruk

Når skal me hausta epla?

Engasjerte og flinke viksdølingar

Riktig innstilling og bruk av tåkesprøyte

Grovfôrproduksjon i fokus

Faggruppe HMS, økonomi og bygg

NLR Surfôrtolken

«Dyrebare Dråpar»

Klimarådgjeving

SHA-plan

Økobruk med allsidig drift

Satsing på sau og ammeku

Fordelar med uavhengig byggeleiing

Har du HMS-avtale?

18 Kulturlandskapet treng skjøtsel

MEDLEMSORGANISASJONEN OG MEDLEMSDEMOKRATIET I NLR VEST SA

NLR Vest SA strekker seg frå Sunnmøre i nord til Sunnhordland i sør. I alt har organisasjonen om lag 4000 medlemar. I samband med samanslutningsprosessen vart det vedteke å dele regionen inn i 11 krinsar. Krinsane samsvarar om lag med det som var grensene for dei tidlegare forsøksringane. I kvar krins vert det kalla inn til møte innan utgangen av februar. På møta vil styret og leiinga gå gjennom drifta av NLR Vest siste året, og medlemane vil ha moglegheit for å kome med innspel. Det vil vere eit godt fagleg program og det vert val av årsmøteutsendingar. Tal årsmøteutsendingar frå kvar krins vert utrekna etter medlemstalet i krinsen. Vi oppmodar alle medlemane til å kome på møta. Ein plan over krinsmøta er sett opp i tabellen under. Møta blir sannsynlegvis i vekene 6-9. Nøyaktig plassering og tidspunkt er ikkje bestemt. Innkallingar kjem i eiga utsending seinare.

Krinsnamn

Kommunar

Tal Tal årsmøtemedlemar utsendingar

Stad

1. Indre Hardanger

Eidfjord, Ullensvang, Odda + medlemar i Ryfylke

386

Kinsarvik

2. Sunnhordland

Bømlo, Stord, Fitjar, Tysnes, Kvinnherad

300

Rosendal

3. Ytre Midthordland

Askøy, Fjell, Sund, Bergen, Austevoll, Osterøy, Os, Øygarden

295

Fana

4. Hardanger-Midthordland

Kvam, Fusa, Samnanger, Jondal

295

Bjørkheim

5. Indre Hordaland

Voss, Vaksdal, Modalen, Granvin, Ulvik

338

Voss

6. Nordhordland

Meland, Radøy, Fedje, Lindås, Masfjorden, Austrheim

310

Knarvik

280

Dale

7. Ytre Sogn og Ytre Sunnfjord Solund, Hyllestad, Fjaler, Askvoll, Høyanger, Gulen 8. Indre Sogn

Balestrand, Vik, Leikanger, Sogndal, Luster, Lærdal, Årdal, Aurland

375

Sogndal

9. Sunnfjord

Jølster, Førde, Naustdal, Gaular, Flora

385

Førde

10. Nordfjord

Hornindal, Stryn, Eid, Gloppen (inkl. medl. på indre Sunnmøre), Vågsøy, Selje, Bremanger

654

Eid

11. Sunnmøre

Vanylven, Volda, Ørsta, Sande, Herøy, Hareid, Ulstein, Ålesund, Sula, Giske, Haram, Sandøy

313

Ålesund

ADMINISTRASJONEN Liv Lyngstad Dagleg leiar

Tlf: 982 45 830 E-post: liv.lyngstad@nlr.no Kontor: Øystese

Ingrid Fridtun

Administrasjon, faktura, medlemsregister Tlf: 918 66 727 E-post: ingrid.fridtun@nlr.no Kontor: Leikanger

Åse Leirgulen

Assisterande dagleg leiar

Tlf: 909 67 726 E-post: ase.leirgulen@nlr.no Kontor: Sandane

Anne Lamberg Opsahl

Nettsider, medlemsskriv, administrasjon

Tlf: 982 45 844 E-post: anne.lamberg.opsahl@nlr.no Kontor: Rosendal

PRISAR Alle prisar er oppgjevne utan mva.

Medlemspengar • • • • •

Grunnkontingent: 1000 kr Arealkontingent grovfôr, korn: 5 kr pr. dekar Arealkontingent frukt og bær: 40 kr pr. dekar Arealkontingent grønsaker og potet: 35 kr pr. dekar Det er ein maksimalkontingent 1800 kr for kvar produksjon.

Medlemsfordelar 40 % rabatt på tenester, 30 % rabatt på kurs, kulturspesifikke rådgjevingsmeldingar på e-post, invitasjon til fagmøte, markdagar og kurs, landbruksfaglege temaskriv og medlemsblad tilsendt i posten, tilgang på fagstoff på nettsida til NLR Vest.

Prisar for rådgjeving, utanom bygningsplanlegging • Timepris: 615 kr for medlemar, 1025 kr for andre Oppdrag vert belasta med minimum 1 time, deretter pr. halvtime. Berre aktiv rådgjevingstid vert fakturert medlemane.

Bygningsplanlegging • •

Timepris 780 kr for medlemar, 1300 kr for andre Fyrstebesøk for bygningsplanlegging: 2500 kr

HMS •

3-årig HMS-avtale som inkluderer bedriftshelseteneste og HMS-besøk heime på garden: 2200 kr pr. år for medlemar, 4400 kr pr. år for andre.

Økologisk landbruk • •

Økologisk førsteråd er gratis Rådgjevingsavtale, 150 kr pr. rådgjevingstime i eigeninnsats

NLR Surfôrtolken Uttak av surfôrprøve med bor som går inntil 6 meter ned i siloen, analyse av næringsinnhald, mineralinnhald og gjæringskvalitet. Oversiktleg tilbakemeldingsrapport med råd for fôrdyrkinga neste år. Tilbod til medlemar: 2000 kr inkludert analysekostnad.

Jordprøver/bladprøver Uttak og innsending av jordprøver og bladprøver: 100 kr pr. prøve. (Analysekostnad kjem i tillegg)

Gjødslingsplan Timefakturering, med minimumspris 1 time

Funksjonstesting av åkersprøyte • • •

For medlemar: 2300 kr Medlem i gruppe: 2000 kr Ikkje medlem: 3500 kr

Funksjonstesting av tåkesprøyte • • •

For medlemar: 3000 kr Medlem i gruppe: 2600 kr Ikkje medlem: 4000 kr

FAGGRUPPE JORDBRUK Medlemstilbod Jordprøvetaking og gjødslingsplanlegging er noko nær sagt alle medlemar får utført gjennom NLR Vest. Dette er arbeidsoppgåver som dei aller fleste av rådgjevarane utfører, og som utgjer ein stor del av arbeidstida for fleire gjennom hausten og vinteren. NLR Vest vil framover lage gjødslingsplanar kvart 4. år for jordbruksmedlemar med einsidig grasproduksjon. Jordprøver blir tekne kvart 4. eller kvart 8. år. Elles blir det råd å justere gjødslingsplanane etter behov. Rådgjevingsmeldingar med aktuelt fagstoff blir sendt ut på e-post etter behov, men minst ein gong kvar månad. Dei som ikkje har e-post vil få mindre fagstoff tilsendt. Det er svært arbeidskrevjande og dyrt å sende ut tilsvarande mykje fagstoff i post. Du les no den fyrste utgåva av bladet «Vestlandsbonden». Bladet vil kome i ulike former nokre få gongar i året. Våronnmøte vil bli gjennomført i heile NLR Vest sitt område. Det blir både småmøte heime hjå medlemar og større møte på forsamlingshus. Markdagar av ulike slag blir også arrangert i løpet av vekstsesongen, samt større arrangement i samarbeid med andre. Arrangement blir kunngjort gjennom rådgjevingsmeldingar og/eller SMS. NLR Surfôrtolken er utvikla i Hordaland og blir nytta mest der. Dette er eit dataprogram eigna til tolking av surfôrprøver. NLR Vest tilbyr ein pakke der både uttak av prøve, analyse og tolking av resultat inngår. Andre medlemstilbod frå jordbruksgruppa: Individuell rådgjeving pr. telefon eller ved gardsbesøk, diverse kurs, NLR Kretsløpstolken, økologisk rådgjeving, skjøtselplanar, grøfteplanlegging m.m.

Forsøk/prosjekt NLR Vest driv i dag heller lite med tradisjonelle forsøk, men har i tillegg ein del mindre prosjekt og registreringar innanfor grovfôrdyrking. Noko er i samarbeid med NIBIO og Fylkesmannen. Oversikt over noko av dette: • • • • • • • • •

Vedlikehaldssåing i eng, 3 felt på Sunnmøre Kjemisk ugraskamp i eng om hausten, på Sunnmøre og i Sunnfjord Vegetasjonsutvikling ved beiting, 2 eldre forsøk på Sunnmøre Lauvtre og busker til leplanting, 2 eldre forsøk på Sunnmøre Skjøtsel i beite, verknad på kystblåstjerne, Sunnmøre Vintersterk frøblanding samanlikna med standard frøblanding i høgare strok, storskala, Hordaland Registrering av avling og kvalitet på eittårig raigras, 3 stader, Sogn og Fjordane Effekt av direktesåing av fleirårig raigras i eldre eng, Sogn og Fjordane Ulike fornyingsmetodar i eng, diverse observasjonar, Sogn og Fjordane

Nokre få nye forsøksfelt blir lagt ut i 2017

JORDBRUKSRÅDGJEVARANE Dag-Arne Eide Fagleiar jordbruk Grovfôrdyrking

Tlf: 958 12 790 E-post: dag-arne.eide@nlr.no Kontor: Sandane

Sigmund Larsen

Rådgjevar jordbruk Økologisk landbruk, landbruksforvaltning

Tlf: 952 23 529 E-post: sigmund.larsen@nlr.no Kontor: Heimekontor i Eid

JORDBRUKSRÅDGJEVARANE Astrid Sandvik

Rådgjevar jordbruk Sau, kulturlandskap Tlf: 901 34 097 E-post: astrid.sandvik@nlr.no Kontor: Brekke

Torleif Bakke Haavik Rådgjevar jordbruk Grovfôrdyrking

Tlf: 982 45 833 E-post: torleif.bakke.haavik@nlr.no Kontor: Rosendal

Bart van Gool

Rådgjevar jordbruk Grovfôrøkonomi, klimarådgjeving Tlf: 982 45 837 E-post: bart.van.gool@nlr.no Kontor: Rosendal

Mari Aker

Rådgjevar jordbruk Grovfôrdyrking Tlf: 982 45 840 E-post: mari.aker@nlr.no Kontor: Voss

Jorunn Ringheim Hernes Rådgjevar jordbruk Grovfôrdyrking, urter

Tlf: 982 45 834 E-post: jorunn.ringheim.hernes@nlr.no Kontor: Voss

Trygve Torsteinsen

Innleigd rådgjevar Grøfteplanlegging, gjødslingsplanlegging, erstatningssaker m.m. Tlf: 982 45 845 E-post: rtorstei@broadpark.no Kontor: Fana

Marit Henjum Halsnes Rådgjevar jordbruk Grovfôrdyrking, sau

Tlf: 415 11 774 E-post: marit.henjum.halsnes@nlr.no Kontor: Njøs, Leikanger

Olav Martin Synnes Rådgjevar jordbruk Grovfôrdyrking

Tlf: 995 73 688 E-post: olav.martin.synnes@nlr.no Kontor: Ålesund

Magnus Skjerdal

Rådgjevar jordbruk Grovfôrdyrking, geit

Tlf: 909 67 096 E-post: magnus.skjerdal@nlr.no Kontor: Ørsta

Helena Elvatun

Rådgjevar jordbruk Grovfôrdyrking Tlf: 982 45 836 E-post: helena.elvatun@nlr.no Kontor: Rosendal

Lise Austrheim

Rådgjevar jordbruk Grovfôrdyrking, Surfôrtolken

Tlf: 982 45 831 E-post: lise.austrheim@nlr.no Kontor: Fana

Gunnlaug Røthe

Rådgjevar jordbruk Grovfôrdyrking, kulturlandskap, økologisk, grønsaker Tlf: 982 45 835 E-post: gunnlaug.rothe@nlr.no Kontor: Voss

Kristian Gjengedal

Innleigd rådgjevar Jordprøver, gjødslingsplanlegging

Tlf: 908 74 189 E-post: kristian.gjengedal@nlr.no Kontor: Sandane

ENGASJERTE OG FLINKE VIKSDØLINGAR I ei årrekkje har viksdølingane vist stort engasjement og humør når NLR arrangerer fagmøte. Våronnmøte på skulen i mars månad har vore ein lang tradisjon, og det har aldri vore fare for dårleg oppmøte på Viksdalen. Slikt engasjement er noko som gleder ein rådgjevar i NLR Vest. La oss sjå nærare på dette. Viksdalen ligg i Gaular kommune i Sunnfjord. Bygda strekkjer seg frå vestsida av Viksdalsvatnet, til Gaularfjellet i aust og Haukedalsvatnet i nordaust. Jordbruket skapar mange arbeidsplassar i bygda, og mjølkeproduksjon og sauehald er dominerande. Det er pendleavstand til Førde (4-5 mil), men dette har ikkje påverka utviklinga i landbruket i negativ lei i like sterk grad som i mange andre bygder.

Godt samhald og humør Engasjementet i denne bygda har vore stort langt tilbake i tid. Tidleg på nyåret får NLR telefon frå Viksdalen om at dei vil ha våronnmøte. Her kokar bondelagsfolk kaffi og ordnar lokale, og det har hendt at møta har starta med ei velkomststrofe framført av lokallagsleiaren. Fagarrangementa vert aldri kjedelege på Viksdalen. Folk er engasjerte, og tilbakemeldingane og spørsmåla

3. juni 2016. Slåtten nærmar seg raskt i sommarvarmen. Mange av medlemane tek seg tida til ein kort føremiddagsmarkdag på Nes for å diskutere rett slåttetid m.m. Godt oppmøte og finfin stemning.

kjem tett. Det er eit godt læringsmiljø for alle i det at dialogen går så godt og humøret heile tida er lett.

Skulerte bønder Det er ei fin blanding av eldre og unge innan landbruket i Viksdalen. Fleire av dei unge bøndene har hatt andre yrke i nokre år før dei tok over gardane. Agronomkompetansen har dei styrka ved å ta nettbasert agronomutdanning for vaksne ved Mo og Øyrane vidaregåande skule i Førde. Det er ei god plattform for vidare læring og diskusjon. NLR har årleg mange diskusjonar omkring grovfôranalyse med medlemar i bygda.

Maskinsamarbeid

29. november 2016. NLR Vest og Felleskjøpet Agri arrangerer fagmøte med kveldsmat på Eldalstunet. Oppmøte (34 stk.) er det lite å utsette på. Foto: Grim Erik Gillestad, FKA.

Lars Egil Viken driv med mjølkeproduksjon i «Vikja» på Viksdalen. Han fortel at samarbeidet om maskiner og utstyr er godt i bygda. Rett nok har dei ikkje formalisert dette som eit maskinlag for heile bygda, men det er samarbeid grendevis. Åkersprøyte eig han t.d. i lag med 8-10 andre i bygda, men det er vorte slik med tida at han utfører brorparten av sprøytinga i Viksdalen. Bøndene melder inn sine areal og kva som skal sprøytast, så avgjer Lars Egil resten. Totalt køyrer han over ca. 500 dekar eng og attlegg årleg. Dette er ei ordning alle i bygda er godt nøgde med. September er høgsesong for dette. Brakking av eng som skal fornyast året etter og ugrassprøyting med Ally. I mai og juni vert det ein god del sprøyting av attlegg. Dette har auka på med åra, og Lars Egil meiner at vi i landbruksrådgjevinga har bidrege til dette. Auka fokus på fornying og stell av eng har gitt resultat. Lars Egil legg til at det er godt høve til fritidsaktivitetar i bygda. Idrettslaget har mange tilbod, og volleyball og fjelltrim er gode døme på dette. Bygda har fått fram mange gode volleyballspelarar som har spelt på høgt nivå.

Gardskjøp i 2010 Ivar Andreas Strand og kona Helene Maurstig kom til Viksdalen i 2010. Dei kjøpte gard med mjølke- og kjøtproduksjon i full drift. Dei kan sjå tilbake på seks gode år i Viksdalen. No er dei vortne fem i huset og dagane er travle. Ivar minnest at naboar kom med blomar og tok godt imot dei. Det gjekk fint å bli viksdøling meiner Ivar. «I dag saknar eg ikkje Dale og Fjaler i det heile» seier Ivar med eit smil. Han er glad for godt samarbeid om maskinkjøp (direktesåmaskin, horisontalharv m.m.), og meiner dette er med å halde ved like det gode miljøet i bygda.

Salg av hage, park og landbruksutstyr

Aktiv medlem Ivar nyttar seg av medlemskapen i NLR Vest i mange samanhengar. Han møter på fagarrangement og bidreg til gode diskusjonar. Gjødslinga på garden vart kraftig endra då Ivar tok over. God utnytting av husdyrgjødsla og supplering med rimeleg mineralgjødsel (OPTI NS 27-0-0-4) om våren, har vist seg å vere eit rett val for dei. Deler av garden har beresvak jord, så det er høg fokus på å gjere ting til rett tid, og ikkje å ha tyngre utstyr enn nødvendig. Mykje av graset vert lagt i 2 tårnsiloar, og resten vert lagt i rundball. Tungt utstyr er gjengs hos alle entreprenørane – Ivar likar dette dårleg.

Følg oss på

5282 Lonevåg · Tlf.: 56 19 38 38

www.solbergmekverksted.no

Foto: Leif Arne Lirhus.

GROVFÔRPRODUKSJON I FOKUS Leif Arne Lirhus har fokus på å auke grovfôravlingane. Fleire år med systematisk uttak av surfôrprøver gir god oversikt over innhaldet i grovfôret. Gjødslingsplanen vert korrigert etter fôranalysane saman med rådgjevarar i NLR. Leif Arne arbeider systematisk med forbetringar og seier at arbeidet som blir gjort ute er heilt avgjerande for heile drifta. Leif Arne Lirhus (39) er mjølkebonde i Myrkdalen i Voss kommune. Han har drive garden sidan 2007. Mjølkeproduksjonen er i samdrift med naboen Øystein Hirth, som jobbar ei helg i månaden, samt trer inn som avløysar ved behov. Leif Arne er utdanna agronom og agroteknikar. Garden Hirth/Hyrt ligg 350 moh og sesongen er kort ved foten av Vikafjellet. Startar våronna før 17. mai er det ein tidleg vår, men det er ikkje uvanleg at det ligg snø i mai. Sommarsesongen er såleis kort og hektisk. Når snøen er vekke, eksploderer veksten. Utfordringa er å få ut næring til graset tidleg nok til å utnytte avlingspotensialet. Arealet som vert slått er 230 dekar. Avlinga var i år 480 FEm/dekar. Alt vert rundballa med ei singelpresse. I tillegg vert det kjøpt fôr av samdriftskollegaen og litt rundballar av andre. Avlingane har auka jamt gjennom dei åra Leif Arne har drive, og han ynskjer å auke ytterlegare.

Gode beite på 1100 moh Garden har lite innmarksbeite, men gode utmarksbeite. For å utnytte desse har Leif Arne konsentrert haustkalving. Kyr og kviger får kome til fjells. Kalvane går på innmarksbeite vår og haust, men får nokre veker i fjellet midt på sommaren. Myrkdalen er dei siste åra kjend for ei massiv utbygging av hytter og skiheisar. I starten var Leif Arne litt skeptisk til vegutbygginga som går gjennom heile beiteområdet, men han ser no også fordelen ved at det gir enklare tilsyn med beitedyra.

Ny driftsbygning Dei første åra dreiv Leif Arne i ein eldre båsfjøs med 22 kyr. I 2011 flytta han inn i ny driftsbygning med 37 liggebåsar og 2x4 mjølkegrav. Etter innflytting i 2011 disponerer samdrifta ein kvote på 270 tonn mjølk. Fôringslinja er ein Pellon miksar på 12 m3 og bandfôring. No blandar han 2 delar 1. slått og 1 del 2. slått. Kyrne får tildelt grovfôr 4 gongar i døgnet. Blandinga har ein fôreiningskonsentrasjon på 0,85 FEm/kg tørrstoff. Fôringsrådgjevar i TINE lagar fôrplan for Leif Arne. Gjennomsnittleg planlagd surfôropptak i besetninga er 55,6 kg fôr. Dette tilsvarar 10,2 FEm. Leif Arne har erfart at dette stemmer godt med praksis. Målet er å auke grovfôropptaket ytterlegare ved å fortørke meir. «Systematisk planlegging er ynskjeleg, men ein må også prøve å ta årsvariasjonar med godt humør når vi driv i marginale strøk.» Fôrmiksaren er Leif Arne godt nøgd med, og meiner at han kan forsvare investeringa med auka fôropptak. Med kort vekstsesong, og ofte svært ulike kvalitetar på slåttane, kan han no gje kyrne eit jamnare fôr gjennom laktasjonen. 2. slåtten her oppe kan minne om ein 3. slått andre stader; ofte over 0,9 FEm/kg tørrstoff, noko som kan vere krevjande å fôre med åleine. Han seier også at liggetida til kyrne har auka sidan dei et det kutta fôret raskare. Dette har gjort at det er færre kyr ved fôrbrettet og betre tid og plass også for dei lågast rangerte individa. I framtida ser han for seg mjølkerobot. Dette vil frigjere plass til 5-7 liggebåsar ekstra. 12

Grovfôr i pluss - systematisk jobbing for å auke avlinga Leif Arne sin overordna plan er å auke avlinga. Han har vore deltakar i prosjektet «Grovfôr i Pluss» i regi av NLR, der målet er å få i kyrne 1 FEm meir med heimeavla fôr. Dette vil gje ein gevinst på 1000-1500 kr per kyr m/påsett. Leif Arne har i lag med rådgjevarar gått systematisk gjennom fôrdyrkinga. Det er teke ut jordprøver og gjort ei vurdering av kva som skal til for å få opp avlinga på dei ulike teigane. Gjødslingsplanen er korrigert etter uttak av fôranalysar. Største endringa er overgang frå Fullgjødsel 25-2-6 til OPTI-NS. Myrkdalen ligg i eit område med store kaliumreservar i jorda. Dette gjer det fagleg forsvarleg å gå over på ei rimelegare gjødsling. Leif Arne har lagt ned mykje jobb med grøfting og fornying og seier at avlingane aukar.

Leif Arne flytta inn i ny fjøs i 2011.

Dei siste åra har han pløgd det meste av jorda han driv. Eit par av skifta hans har svært steinhaldig jord. Her baserer han seg på fresing når han fornyar. Elles er mesteparten av jorda siltig sandjord med lite stein. Leif Arne slettar pløgsla med slodd og harvar minst mogleg for å unngå at jorda vert for laus. Han tromlar før og etter såing.

Forsøksfelt med Vintersterk samanlikna med Normal Leif Arne sår Spire Surfôr Vintersterk. Norsk Landbruksrådgiving har lagt ut eit forsøksfelt, med formål om å samanlikne overvintring og avling til Spire surfôr Normal med Vintersterk. Klimaet endrar seg og Leif Arne er spent på om han framover kan satse på meir bruk av Normal som har eit høgare avlingspotensiale.

Overvintringsskadar Leif Arne såg litt mørkt på situasjonen i vår, då vinteren hadde fare stygt med enga. I ny eng vart det sådd i engfrøblanding, medan ei eldre eng vart sådd i med raigras. Isåinga slo til, og avlingane vart opp mot eit normalår. Leif Arne seier at han lærer mykje av slike år. Hausten 2015 kom berrfrosten på vassmetta jord. Varmen i mai gjorde at grasveksten eksploderte og overvintringsskadane var størst der snøen og isen låg lengst. Leif Arne meiner forholda for herding av graset før overvintring har vore betre i år. Enga med isådd raigras vart hausta 2 gongar. Hausten var fin og gjenveksten etter 2. slått var så god at han vurderte å slå ein 3. slått, men prioriterte å brakke enga i finveret. Dette var sannsynlegvis fornuftig. Noko av enga er vanskeleg å legge att p.g.a. vanskeleg arrondering og bratt terreng. På slike stader har Leif Arne sprøyta med Ally mot mellom anna syrestilk. Han har direktesådd med «Einbøck» og har overflatekalka. Enga er 8 år og eigentleg for gamal til at ein kan love godt resultat, men dersom frøet får jordkontakt og spirer kan, dette vere ein måte å fornye eit elles vanskeleg stykke. «Eg er spent på om eg kan få opp avlinga her. Syrestilken har teke overhand og gir inga torv å køyre på og det vert alltid køyreskader her», seier Leif Arne. Ideelt sett skulle denne isåinga starta allereie dei første åra medan det var meir open jord mellom grasstripene.

Klimavennleg spreiing av husdyrgjødsel Leif Arne har investert i ein del maskiner siste åra, men er klar på at han ikkje ynskjer eit overmekanisert bruk. I tillegg til fôrmiksaren har han kjøpt brukt Kverneland slepeslåmaskin på 2,80 m og Agromiljø nedleggar (såkalla blekksprut), med tilførsel- og slepeslangar på til saman 500 m. Dette er gjort saman med tre andre. Denne siste investeringa er berre så vidt testa i 2016, men skal takast i bruk frå 2017. Leif Arne satsar på best mogleg utnytting av næringsstoffa i husdyrgjødsla. Målet er å få ut all gjødsla i vekstsesongen for å unngå tap av næringsstoff. Han meiner RMP-tilskotet gjer at dette er ei forsvarleg investering. Leif Arne har kartlagt alle næringsstoff som går inn og ut av garden igjennom klimarådsatsinga til NLR. Framover blir det spennande å sjå om utnyttinga av næringsstoffa og klimagassutsleppa endrar seg etter overgang til stripespreiar.

Heilskapen viktig for å optimalisere produksjonen Leif Arne brukar rådgjevarar aktivt. Han er særs oppteken av å ha fokus på heile garden, ikkje berre det som skjer inne i fjøset. Det å produsere nok grovfôr og av ein god nok kvalitet, er utruleg viktig for økonomien. Å kjøpe grovfôr ser han på som usikkert. Leif Arne Lirhus er samfunnsengasjert og har tillitsverv i TINE, Nortura og Bondelaget. Han meiner bonden må ta ansvar for best mogleg ressursutnytting. «God utnytting av næringsstoff og minst mogleg ureining er lønsamt. Alternativet er at andre trer krav nedover bonden, og at vi ikkje får moglegheit til å uttale oss. Målet mitt er å utnytte det eg rår over best mogleg», avsluttar Leif Arne. 13

NLR SURFÔRTOLKEN

– et verktøy til bedre surfôrkvalitet NLR Hordaland lagde for 6 år siden et rådgivingsverktøy som ble kalt NLR Surfôrtolken. I Surfôrtolken blir resultater fra en surfôrprøve satt inn i et programmert Excel-regneark, så kan vi se ønskede verdier og får en kommentar for hver av parameterne. Nederst på arket lager rådgiveren en samlet vurdering der det blir gitt tips om forbedringspotensial for neste vekstsesong. Helge Arne Espeland har fått NLR Surfôrtolken i mange år og fulgt rådene vi har gitt.

Helge Arne har fått utarbeidet mange NLR Surfôrtolker siden starten i 2010 og surfôret han produserer har nå høyt energiinnhold, god gjæringskvalitet og et balansert mineralinnhold.

Helge Arne Espeland fra Jondal var blant de første som fikk utarbeidet NLR Surfôrtolken i 2010 og vi har siden den gang tatt surfôrprøver hos ham hvert år med påfølgende oppfølging med Surfôrtolken. Han sier dette om hvorfor han synes det er så viktig å ta surfôrprøver: «Jeg har satt meg en del mål for grovfôrdyrkinga på garden min og for å sjekke om jeg har nådd målene mine, er det viktig å få tatt surfôrprøver. På denne måten får jeg satt tall på en del ting, slik at jeg vet hvor jeg står og NLR Surfôrtolken gir meg tips om hva jeg kan gjøre, for å få det enda bedre til neste år».

Han gjør mange vurderinger i forbindelse med slått, - valg av slåttetidspunkt, vurdering av fortørkingsgrad, valg av stubbehøyde og valg av ensileringsmiddel og dosering. Å foreta alle disse valgene, blir omtrent som å gå opp til eksamen. Når han får igjen analyseresultatene for surfôrprøvene, blir det litt som å få karakter på eksamen og en vurdering for karakteren. NLR Surfôrtolken sier ham også en del om hvordan han har truffet med gjødslingen. Han bruker surfôrtolken til å sjekke om vurderingene han gjør i forbindelse med grovfôrdyrkingen er mest mulig optimale. Han sier han kunne brukt resultatene av surfôrprøvene mer i forbindelse med fôrplanlegging. I dag bruker han mest konsistensen på husdyrgjødsla, ureatall i mjølka, liter mjølk og fett- og proteininnhold i mjølka som rettesnor for valg av kraftfôrtype og -mengde. Etter at han tok over garden og begynte som bonde, har han lært seg til å bli enda mer på hogget når det nærmer seg slåttetidspunkt, ha slåtteutstyret klart fra slutten av mai, holde seg oppdatert på værmeldingene og gå ut i enga og se på utviklinga av graset. Han fortørker nå sjelden graset i mer enn ett døgn. Han prøver ikke å slå ned mer på formiddagen, enn han kan plukke opp samme ettermiddag/kveld. Stubbehøyden har gradvis økt, etter at vi tok surfôrprøve hos Helge Arne for første gang. Han ønsker å unngå at jord- og vatn kommer med i fôret og gir feilgjæring som igjen fører til at protein blir brutt ned til ammoniakk. En annen viktig grunn til å stubbe høyt, er at han ønsker rask gjenvekst. Ved gode værforhold ønsker Helge Arne å ta tre slåtter. Kommentarene i NLR Surfôrtolken har helt klart ført til at han nå bruker mer ensileringsmiddel og at har mer stabilt god gjæringskvalitet enn før. Han bruker maursyreholdig ensileringsmiddel. Når det gjelder gjødsling har resultatene fra surfôrprøvene vist Helge Arne at han i starten gjødslet unødvendig sterkt både når det gjaldt nitrogen og de viktige mineralene fosfor, kalium og svovel. Etter at han la om til stor vassinnblanding og stripespreiing har han fått mye bedre nitrogenvirking og jevnere fordeling av husdyrgjødsla. Dette sammen med resultater av surfôrprøver, har ført til at mengden mineralgjødsel har blitt redusert med ca. 20 kg/da pr. gjødsling og at han har byttet ut en del Fullgjødsel 25-2-6 med OPTI-NS uten at det har gitt utslag i avlingsmengde eller dårligere mineralbalanse. Helge Arne synes det er veldig positivt at kation/anion-differansen (KAD) nå har kommet med i NLR Surfôrtolken. KAD har stor betydning i forbindelse med fôring av sinkyr og drektige kviger. Opplysninger om kation/anion-differansen er viktig for at vi kan redusere faren for mjølkefeber. Helge Arne prøver så godt han kan å plassere dyra i besetningen, slik at han kan ta mest mulig hensyn til hvor de er i laktasjonen ved tildeling av fôr, og bruker en del halm/ensilasje til drektige kviger og sinkyr. I sommer tok han 2. slått 22. juli og fikk dermed også en god 3. slått. Han har i ettertid lurt litt på om han i stedet for å lage rundballer på 1. slått, burde brukt fôrhøster og vogn da, og at det kanskje ville gitt raskere gjenvekst og større avling totalt. På grunn av stor aktivitet med diverse bygging de siste åra, har det vært veldig travelt, men han har som mål å kunne bruke mer tid på å sette seg ned og studere resultatene av surfôrprøvene mer nøye, og lære seg å bruke de enda mer både i forbindelse med fôrdyrking og fôrplanlegging. Flere av av rådgiverne i NLR har utstyr for uttak av surfôrprøver og hjelper deg gjerne med å ta prøver, få sendt de til analyse og utarbeide NLR Surfôrtolken i ettertid. En full «Surfôrtolkenpakke» koster 2000 kr, og da er analysekostnadene innkludert. Du har også muligheten til å ta prøven selv eller be TINE eller Felleskjøpet om hjelp, vi kan da tilby NLR Surfôrtolken til 500 kr. Hvis du skal sende inn prøver selv og ønsker å få utarbeidet NLR Surfôrtolken seinere, er det viktig at du rekvirerer analyse av både næringsinnhold, gjæringskvalitet med smørsyre og mineralanalyse med klor. Inntil nå har NLR Surfôrtolken først og fremst vært et tilbud i Hordaland.

KLIMARÅDGJEVING

MED NLR KRETSLØPSTOLKEN

NLR Vest (Hordaland) har gjennom fleire år prøvd ut NLR Kretsløpstolken, som er ei norsk utgåve av ei programvare med opphav i Nederland. Gjennom desse åra har me hausta erfaringar frå bruk av programvara, og ikkje minst fått verdifull kunnskap om korleis gardsdrift på Vestlandet påverkar klimaet. Med eit auka fokus på klimatiltak i alle sektorar, er målet at denne kunnskapen skal bidra til å gje gode råd om korleis gardbrukarar kan redusera sine klimagassutslepp. Klimaendringar er i vinden for tida, og somme rettar ein kraftig peikefinger mot jordbruket, og som på ei dartskive, er siktepunktet raudt… raudt kjøt! Jordbruksverksemd medfører utslepp av klimagassar i varierande grad, men forma desse utsleppa tek, er meir samansett enn for bilkøyring. Rett nok skriv ein del av klimagassutsleppa frå jordbruket seg frå bruk av fossilt brennstoff (CO2). Likevel er det utslepp av metan (CH4) og lystgass (N2O) som har fått mykje av fokuset i samband med utslepp av klimagassar frå jordbruket: • • • • • •

Metan vert danna i miljø med anaerobe tilhøve. Vomma hjå drøvtyggjarar, blautgjødsellager og vassjuk jord, er alle gode døme i så måte. Metan har ein klimagassverknad på 25, jamført med CO2. Størsteparten av metanutsleppa kjem frå vomfermentering, medan ein mindre part skriv seg frå lagring av blautgjødsel. Lystgass vert danna i miljø med skiftande oksygentilgang. Dårleg drenert og/eller pakka jord medfører auka utslepp av lystgass. Lystgass har ein klimagassverknad på kring 300 jamført med CO2.

NLR Kretsløpstolken følgjer lagnaden til nitrogen (N), fosfor (P) og karbon (C), både gjennom ulike sider av ei gardsdrift, og gardsbruket som heilskap. Kretsløpstolkanalysen syner kor effektivt N og P vert utnytta i gardsdrifta. I tillegg vert det synleggjort kvar i drifta, og ikkje minst i kva slags form, tapa av næringsemna skjer. Modellen bereknar utsleppa av ammoniakk (NH3) og klimagassane lystgass, metan og CO2. Utslepp knytt til bruk av eksterne innsatsfaktorar vert tekne med. Avlingsregistrering, fôranalysar, mjølkeyting og mjølkekvalitet, og andre opplysningar om gardsdrifta, kombinert med registrering av tilførsle av ulike eksterne innsatsfaktorar (mineralgjødsel, kraftfôr, mfl.) er grunndata i modellen. Kjennskap til korleis ei gardsdrift heng i hop, og kunnskap om dynamikken til byggjesteinane i eit jordbruksøkosystem, ligg i botnen for berekningane som vert utført i modellen. Rapportar med resultat frå kvart gardsbruk kan tilpassast til ønskt detaljnivå. Somme av dei naudsynte opplysningane for bruk av NLR Kretsløpstolken er det berre bonden sjølv som sit på. Andre opplysningar er registrerte hjå fleire aktørar som bonden er knytt til. Døme på slike er landbruksforvaltinga, meieri, slakteri og leverandørar av driftsmiddel. Når opplysningane må hentast frå ei rekkje kjelder, vert det arbeidskrevjande å utføra naudsynte registreringar. Det vert for tida arbeidd for å få samla mest mogleg informasjon i ein felles database. Det er til no utført Kretsløpstolkanalysar på til saman 33 gardsbruk med mjølkeproduksjon i Hordaland. Resultata frå desse analysane syner stor spreiing i utslepp av klimagassar per kg mjølk. Fjerdeparten med lågast utslepp har godt og vel 10 % lågare interne utslepp og 16 % lågare Figur 1. Klimagassutslepp i kg CO2-ekv per kg mjølk. Gjennomsnitt for gruppa og eksterne utslepp, jamført med gjennomsnitt for fjerdeparten med lågast utslepp. gruppa. Målt i CO2-ekvivalentar (CO2-ekv) per kg mjølk, består størsteparten (kring 2/3) av dei interne utsleppa frå gardsdrifta av metan. Lystgass kjem på andreplass med kring 1/5 av utsleppa, medan CO2-utsleppa utgjer kring 1/10. Eksterne utslepp knytt til produksjonen utgjer kring 1/3 av totalutsleppet (figur 1).

Utslepp av lystgass frå jord vert berekna med ein omdanningsfaktor som varierer med dreneringsgrad. Kvart kg tilført nitrogen medfører eit bestemt utslepp, og utnyttinga av tilført N i planteproduksjonen er soleis sterkt knytt til utslepp av lystgass per kg mjølk. Noko lystgass vert også danna i flyteskorpa i gjødsellager. Tap av nitrogen i form av ammoniakk (NH3) vil medføra utslepp av lystgass som følgje av ein indirekte gjødslingseffekt. Analysane frå dei 33 gardsbruka syner størst spreiing i utnyttinga av N i planteproduksjonen, medan N-utnyttinga er mindre spreidd for husdyrproduksjonen (figur 2). Det same fenomenet gjeld også for utnyttinga av fosfor (P) (figur 3). Det er med andre ord i planteproduksjonen at det er størst potensiale for å få verknad av tiltak for å betra utnyttinga av både N og P på gardsnivå. Figur 2. N-utnyttingsgrad (%) i fôrdyrking og fôring i forhold til N-utnyttingsgrad (%) på gardsnivå.

NLR Kretsløpstolken er eit nyttig verktøy for å auka kunnskapen til bonden kring klimagassutslepp. Dette er også eit svært nyttig verktøy for å få kjennskap til ressursforvaltinga på garden. Det kan verta ei stor utfordring å få skapt interesse blant gardbrukarar til å utføra klimatiltak i og for seg. Ljosglyttet vert då at mange av tiltaka som reduserer utsleppa av klimagassar, også gjev auka lønsemd i gardsdrifta. Døme i så måte er at: • • • • •

God dreneringstilstand og redusert jordpakking reduserer utsleppa av lystgass, samstundes som det betrar jordkulturen, aukar avlinga og gjer grashausting mindre avhengig av lengre periodar med opphaldsvêr. Fornying av eng, ugrasbekjemping og optimal pH, aukar avlingsmengda og betrar kvaliteten på grovfôret, samstundes som N- og P-utnyttinga vert betra. Minska ammoniakktap ved optimalisert bruk av husdyrgjødsel minskar trongen for kjøp av N i mineralgjødsel, samstundes som det aukar N-utnyttinga på garden. Høg meltegrad av NDF i grovfôret er bra for mjølkeytinga, og minskar utsleppa av metan. Optimalisert energibruk på garden reduserer både utsleppa av CO2 og drivstoffrekninga.

•

Redusert innkjøp av eksterne innsatsfaktorar minskar klimagassutsleppa og bidreg til ei tjukkare lommebok, så sant produksjonen vert halden oppe.

Andre døme på klimatiltak er etablering av biogassanlegg for å redusera utsleppa av metan frå gjødsellagring, og tilsetjingar (feitt, nitrat ofl.) i fôret for å redusera danning av metan i vomma. I tillegg er det mange små justeringar i drifta som kan dra i positiv lei. Norsk Landbruksrådgiving har eit nytt klimaretta rådgjevingsopplegg under oppsegling. Eigne rådgjevarar vert sertifiserte for bruk av NLR Kretsløpstolken og klimarådgjeving. Samstundes tek NLR del i ein større koalisjon av ulike aktørar innan norsk landbruk, som saman arbeider med å få på plass ei felles plattform for klimarådgjeving innan landbruket. NLR Vest har så langt vore ein spydspiss i dette arbeidet, og me tek no sats for å halda fram i tet!

Figur 3. P-utnyttingsgrad (%) i fôrdyrking og fôring, i forhold til P-utnyttingsgrad (%) på gardsnivå.

ØKOBRUK MED ALLSIDIG DRIFT Lars Ingvald og Astrid Folkedal driv økologisk mjølkeproduksjon på bruket Larsastova med 20 mjølkekyr og 113 000 liter i kvote. I tillegg har dei nokre ammekyr. NLR har gjeve råd i samband med omlegginga til økologisk drift. Bruket ligg i Folkedal i Granvin kommune. Før bruket vart omlagt til økologisk drift i 2008/2009, gjennomførte NLR økologisk førsteråd (ØF) på garden. Dette er ein gratis gjennomgang der ein saman med bonden går gjennom ressursane på garden, og vurderer om bruket er eigna til økologisk drift. I dette tilfellet gjennomførte NLR også ein utvida variant med større fokus på økonomien (GFR-Mjølk). Bruket var også med i prosjektet «Registrering av grovfôravling og næringsstoffrekneskap på økologiske bruk». Dette vart gjennomført i regi av NLR i åra 2009-2011. Lars Ingvald likar å byggja, og det siste bygget som er teke i bruk er slakteriet. (Biletet ovan.) Dette vart godkjent i mai 2016. Dermed er det lagt til rette for endå eit bein og stå på. Pågangsmot og stor arbeidsvilje ligg bak det som vert skapt i Larsastova.

Lokalt og økologisk kjøt Bruket vart lagt om til økologisk drift i 2008/2009. Sidan då har dei produsert økokjøt for sal frå garden. Først tok dei tilbake dyr frå slakteriet og delte opp og pakka for sal. I ein periode leverte dei til Voss Gardsslakteri, men etter kvart melde tanken seg om eige slakteri. Etter ei modningstid, og litt fram og tilbake i høve til teikningar og papirmølle, vart det sett i gong med bygging av eige slakteri. Det er opplagt slik at Lars Ingvald, som er utdanna slaktar, kan slakta åleine. I tilknyting til slakteriet er det plan om gardsbutikk. Kor mykje foredling det vert framover, er mellom anna avhengig av kor mykje kona Astrid ønskjer å delta i vidareforedlinga. Ho er utdanna kokk. Produkta vert selt under namnet Larsastova. Det vert i første omgang lagt opp til litt leigeslakting, mellom anna lam. Det kan vera tale om slakting av skotsk høglandsfe. I tilknytinga til slakteriet ligg fyringsanlegget som forsyner bustadhuset og slakteriet med golvvarme.

Gardssag og grindverksbygging Det er ei stor gardssag på bruket der Lars Ingvald produserer materialar av gran og furu. Det meste av grana har han sjølv, men kjøper noko når det er trong for grovare dimensjonar. Lars Ingvald set opp bygg etter grindbyggsmetoden. Grindbygging er ein gamal byggjetradisjon frå Vest-Noreg. Lars Ingvald ønskjer å læra opp ein nordmann som kan vera med på å setja opp silke bygg. Er det nokon som er interessert i å læra grindbygging, er det berre å melda seg til Lars Ingvald.

Vilkår for økologisk drift avgjerande Lars Ingvald er ikkje ferdig å byggja, og har ulike planar. Ein flor med lausdrift står på ønskjelista, men på grunn av høg gjeld etter bygging av slakteriet, må ny flor vente. Vilkår for økologisk drift vil vera avgjerande for om det vert økologisk mjølkeproduksjon framover. Det er frustrerande å produsera økomjølk som går saman med vanleg konvensjonell mjølk, i staden for å bli nytta i produksjonen av ulike økologiske mjølkeprodukt. Meieriet i Øystese er vedtatt lagt ned. Kvifor ikkje bruka dette anlegget til mottak av økomjølk, undrast Lars Ingvald. Meir om Larsastova i Økologisk Landbruk nr 4/2016 17

KULTURLANDSKAPET TRENG SKJØTSEL – me lagar plan NLR Vest har to tilsette som arbeider med skjøtselplanar for slåttemark, naturbeitemark og kystlynghei. Ein tilsett har i mindre grad arbeidd med skjøtselplanar. Oppdragsgjevar for dette arbeidet er Fylkesmannen i Sogn og Fjordane, Hordaland og Møre og Romsdal. Utgangspunktet for arbeidet er dei lokalitetane som skjøtselgruppa hos Fylkesmannen, brukarane sjølve eller andre har meldt frå om er verdfulle og artsrike. Dei fleste lokalitetane er omtala i naturbasen der det også ligg kart. Opplysningane i naturbasen er ofte gamle og avgrensingane er unøyaktige. Derfor må lokalitetane gåast gjennom ute i felt. Det blir både botanisering og verdivurdering. Det er viktig å snakka med brukaren/skjøttaren. I dialog med han blir det laga ein skjøtselplan for lokaliteten. Denne er omfattande. Det blir laga skjøtselplanar for lokalitetar spreidd over heile området til NLR Vest. Skjøtselplanane må vere klare før Fylkesmannen kan betala ut pengar til skjøttarane. Både brukar/skjøttar og Fylkesmannen må godkjenna skjøtselplanen som er grunnlag for at dei to partane kan inngå 10-årige avtalar. Alle som har slike areal kan sjølve søkja på handlingsplanmidlane. Søknadsfristen er 15. januar, og ein må søkja elektronisk. Dei som har skjøtselplan blir prioriterte ved tildeling av midlar. Ta kontakt med Astrid Sandvik (Sogn og Fjordane), Gunnlaug Røthe (Hordaland) eller Olav Martin Synnes (Sunnmøre) dersom de vil diskutera med oss eller ha hjelp til søknaden. Det er eit viktig og interessant arbeid å ta vare på desse artsrike og flotte områda i fylka våre! Bileta under er døme på slike lokalitetar.

FUNKSJONSTESTING AV ÅKERSPRØYTER Effektiv kamp mot ugraset krev gode kunnskapar hos brukarane. Samstundes må det tekniske utstyret haldast ved like og innstillast på rett måte. Når desse forholda er på plass, kan ein oppnå godt ugrasreinhald, med lågare forbruk av plantevernmiddel. Ein kan tillate seg færre sprøytingar, og litt lågare dosar ved kvar sprøyting når utstyret er i orden. NLR Vest utfører funksjonstesting av åkersprøyter. Rabatt for medlemar. Påmelding kan skje til:

Olav Martin Synnes Tlf. 995 73 688 Edvin A. Hugvik Tlf. 412 95 868 Leif Trygve Berge Tlf. 982 45 839

(Sunnmøre) (Sogn og Fjordane) (Hordaland)

Pumpe med god kapasitet, nøyaktig manometer, gode silar og dyser utan skade og slitasje. Ja, dette er viktig for eit godt sprøyteresultat. Illustrasjonsfoto frå Bondalen på Sunnmøre.

SAG EGET TØMMER

VESTVIK REKLAME AS

B aT e S U n i T e d F o T o : i S i d o r

Norske bær

SOLOSAGER BÅNDSAGER HØVLER

Lerums utvaLde – vårt finaste syLtetøy Lerums Utvalde Jordbær- og Bringebærsyltetøy er laga av dei beste norske bæra. Prøv vårt finaste syltetøy på vaflar, pannekaker eller ferske brødskiver. Les meir på lerum.no

Ekte vare smakar best

SE JULE

KAMPANJER www.logosol.no INDERØY SANDEFJORD Tlf. 47 87 50 00 www.logosol.no

LIDENSKAP FOR TALL Vår lidenskap for tall vil gi deg bedre resultater Vis oss din lidenskap - få enda bedre resultater!

Sørstrandsvegen 6, tlf; 57 86 86 00 6823 Sandane Accountor.no

FAGGRUPPE HAGEBRUK Medlemstilbod På dette området har NLR Vest rådgjevarar som dekkjer alle frukt- og bærkulturane i regionen. I tillegg har vi rådgjevarar innan potet og grønsaker. Rådgjevarane har hovudansvar i sitt primærområde, men vi vil også jobbe på tvers av dei gamle grensene for å gi medlemane eit best mogleg tilbod. NLR Vest driv med tradisjonelle rådgjevingsaktivitetar: • Råd mot skadedyr, ugras og sjukdomsangrep • Val av plantevernmiddel • Tiltak ved dårleg vekst • Sortsval ved nyplanting • Val av maskiner og utstyr • Ekstra oppfølging av nye dyrkarar NLR Vest har kvart år feltforsøk innan plantevern, dyrkingsteknikk og andre fagområde. Vi deltek og i mange ulike prosjekt innan frukt og bær, oftast i samarbeid med andre NLR-einingar, NIBIO, Graminor m.fl. Medlemane har tilgang på følgande tenester: • Rådgjevingsmeldingar på e-post gjennom heile vekstsesongen • Gardsbesøk • Telefonrådgjeving • Markdagar • Fagmøte • Årleg plantevernplan • Plantevernmøte og oppsummeringsmøte ved nokre frukt- og bærmottak • Gjødslingsplan • Uttak av jord- og bladprøver • Planteplan • Søknad til Innovasjon Norge • Økologisk førsteråd og Økoplan • Medlemsrabatt på fagmøte, kurs og seminar • Testing av sprøytedekning i eigen hage • Funksjonstesting av tåkesprøyte og åkersprøyte • Prognosar og varslingstenester (rognebærmøll, skurv, kirsebærfluge, plommeviklar) • Haustetidsvurderingar i frukt • Fagturar i inn- og utland

HAGEBRUKSRÅDGJEVARANE Irén Lunde Knutsen Fagleiar hagebruk Frukt

Tlf: 944 98 112 E-post: iren.lunde.knutsen@nlr.no Kontor: Lofthus

Jan Ove Nes

Rådgjevar hagebruk Frukt, steinfrukt (permisjon i 2017) Tlf: 913 18 679 E-post: jan.ove.nes@nlr.no Kontor: Lofthus

Henrik Tellevik

Rådgjevar hagebruk Bær, juletre Tlf: 982 45 832 E-post: henrik.tellevik@nlr.no Kontor: Askøy

Stine Huseby

Rådgjevar hagebruk Bær, morell Tlf: 480 40 498 E-post: stine.huseby@nlr.no Kontor: Njøs, Leikanger

Endre Bjotveit

Rådgjevar hagebruk Frukt, kjernefrukt

Tlf: 414 52 940 E-post: endre.bjotveit@nlr.no Kontor: Lofthus

Kristin Kvamm-Lichtenfeld Rådgjevar hagebruk Frukt

Tlf: 451 04 254 E-post: kristin@nlr.no Kontor: Lofthus

Rune Vereide

Rådgjevar hagebruk Frukt, bær Tlf: 901 69 501 E-post: rune.vereide@nlr.no Kontor: Sandane

Marianne Bøthun

Rådgjevar hagebruk Kjernefrukt, plomme, økologisk

Tlf: 952 90 740 E-post: marianne.bothun@nlr.no Kontor: Njøs, Leikanger

Aleksander Skjerping Mo Rådgjevar hagebruk Potet, grønsaker

Tlf: 476 16 202 E-post: aleksander.skjerping.mo@nlr.no Kontor: Lærdal

NÅR SKAL ME HAUSTA EPLA? Riktig modningsgrad ved hausting er ein av dei viktigaste faktorane for å sikra lagringsevne og kvalitet på frukta som kjem i butikkane. Men korleis bestemmer ein når haustinga skal byrja? Vurderingar av farge og smak er viktige, men vil ofte vera subjektive og vanskelege å nytta som grunnlag for standardiserte tilrådingar. Meir objektive målingar er difor naudsynte. NLR Vest utfører haustetidsvurdering til god hjelp for fruktdyrkarane. Eple og pærer er såkalla klimakteriske frukter. Det vil seie at respirasjonen og produksjonen av modningshormonet etylen set fart mot slutten av utviklinga, og med det omdanninga av stive til sukker. For å sikra at frukta ikkje berre er god å eta rett frå trea, men også har lagringsevne til å tola opptil fleire månader på kjølelager, transport og omsetnad gjennom butikk, kan ikkje modningsprosessane vera komne for langt ved hausting. Ideelt sett bør epla haustast heilt i starten på klimakteriet. Ettermodning, med nedbryting av stive til sukker, vil halda fram etter hausting, men kan då bremsast med kjølelagring og redusert oksygeninnhald på lager. Målingane som vert nytta i dag for å fastsetja haustetidspunkt, er sukkerinnhald (brix, målt med refraktometer), trykkfastleik (målt med penetrometer) og stivenedbryting (målt med den såkalla jodtesten). Dette er alle målingar som fortel om kvaliteten og utviklingsstadiet på frukta. Eit refraktometer viser sukkerinnhaldet ved å måla ljosbrytinga gjennom ein drope med fruktsaft, medan eit penetrometer viser motstanden i kg/cm2 når eit stempel vert pressa inn i fruktkjøtet. Jodtesten vert utført ved at eit halvt eple vert dyppa i ei løysing av jod og kaliumjodid som reagerer med stiven i eplet og gjev ein blåsvart farge. I eit umodent eple vil snittflata verta heilt svart, medan eit overmodent eple, der alle stivereservane er brotne ned, vil ha ei heilt kvit snittflate. For å vurdera kor langt stivenedbrytinga er komen, vert det nytta ein skala frå 1-10 der 1 representerer ei heilt svart snittflate, og 10 ei heilt kvit. Figur 1. Skjematisk framstilling av korleis andinga utviklar seg i eple og pærer (Kvåle, A. Fruktdyrking. 1995)

Etter kvart som frukta modnar, vil sukkerinnhaldet stiga saman med at stiven vert broten ned, medan fastleiken går ned.

Korleis kan målingane nyttast? Det har vore gjennomført fleire prosjekt for å fastsetja optimalverdiar for våre eple- og pæresortar. For sukkerinnhald (brix) har det lenge vore fastsette minimumsverdiar, og dei seinare åra har omsetnaden også byrja å setja minstekrav til trykkfastleik. Likevel kan det vera farleg å nytta desse målingane som basis for haustetidspunkt åleine. Eit eple vil gjerne nå minimumsverdien for sukkerinnhald ei god stund før det er haustande. Trykkfastleiken kan ved nokre høve halda seg over minimumsverdien, sjølv om stivereservane er nesten heilt nedbrotne. For å få eit enkelt mål på utviklinga der ein tek omsyn til alle tre faktorane, har det vore vanleg å nytta den såkalla Streifindeksen, utvikla av forskaren Josef Streif ved Kompetenzzentrum für Obstbau-Bodensee i Tyskland (Figur 2). 22

Figur 2. Streif-indeksen gjev eit mål for modningsstadiet til epla. Streif-indeks =

trykkfastleik ref.verdi (brix) x stive (1-10) , der 1 = snittflata er heilt blåsvart og 10 = heilt kvit

Fruktrådgjevarane i Sogn og Fjordane gjennomførte på 90-talet eit større prosjekt i samarbeid med dåverande Planteforsk og FMLA Sogn og Fjordane for å fastsetja optimal Streif-verdi for våre sortar. Seinare arbeid i samarbeid mellom NLR og Gartnerhallen har vist at Streif-indeksen likevel ikkje høver like godt til alle sortar. Sjølv om den til dømes i «Discovery» gjev eit godt bilete av utviklinga, kan ein ofte sjå at t.d. i «Summerred» kan svært faste og/eller søte eple koma godt ut, sjølv om stivenedbrytinga er komen så langt at lagringsevna er dårleg. Då hjelper det lite at fastleiken er god ved hausting. Jodtesten er såleis den målinga som fortel mest om utviklingsstadiet til frukta, medan refraktometer- og trykkfastleiksmålingane fortel meir om kvaliteten på frukta.

Årlege haustetidsprognosar frå NLR Ein del dyrkarar utfører slike målingar sjølv, og dette gjev naturlegvis det mest nøyaktige målet for kor langt utviklinga er komen i eigen hage. Med mange små produsentar og små felt, vert det likevel mykje arbeid om alle skal utføra slike analysar. Rådgjevarane i NLR Vest har difor valt ut ein del felt av dei viktigaste sortane spreidd rundt i Hardanger, Sogn og Nordfjord, der det vert hausta og analysert prøver dei siste vekene fram mot venta haustetid. Basert på sine eigne erfaringar om felt er tidlege eller seine i utvikling, får dyrkaren såleis eit grunnlag for sine eigne vurderingar, anten ein vel å analysera prøver frå eigen hage, eller basera seg på fargeutvikling, smak og farge på kjernane. Frå august vert det sendt ut fruktmeldingar om utviklinga i referansehagane, og alle dyrkarar får såleis eit varsel om når dei bør byrja å fylgja ekstra godt med i eigne hagar. Fruktlagera får også eit varsel om når dei kan venta å få leveransar av dei ulike sortane. På sikt kan ein kanskje sjå føre seg at ein kan dela inn distrikta i haustetidssoner med ulike haustevindauge etter mål frå t.d. Sør-Tyrol?

Stivenedbrytinga kan koma langt på ei veke. Her «Raud Aroma» hausten 2016.

Ny teknologi dei nærmaste åra? Haustetidsmålingane som vert nytta i dag har ein del avgrensingar. Prøvetakinga er ei potensiell feilkjelde, og arbeidsmengda med analysane avgrensar kor mange felt ein kan kontrollera. Sidan ein øydelegg fruktene når ein analyserer dei, får ein naturlegvis heller ikkje fylgt utviklinga på dei same fruktene. Både for dyrkarar og fruktlager hadde det vore ein stor fordel både om det fanst meir effektive metodar. Då kunne ein kontrollera fleire felt, og helst fylgja utviklinga meir nøyaktig fram mot hausting. Ein slik teknologi som er under utprøving, er DA-meter. Dette er eit apparat som nyttar måling av absorpsjon av ljos med to ulike bølgelengder (670 og 720 nm) i skalet på frukta til å kalkulera ein indeks som indirekte viser klorofyllinnhaldet i frukta. Klorofyllinnhaldet, og målingane apparatet viser, vil gå ned fram mot modning. Sjølv om apparatet ikkje måler stiveinnhald, brix og fastleik, ser ein at klorofyllindeksen korrelerer med desse faktorane. NIBIO og NLR samarbeider om å utvikla standardar for sortane som vert dyrka i Noreg, og NLR Vest har også eit eige apparat i Hardanger. Førebels er denne teknologien under utprøving, men alle epla som vert analyserte i samband med haustetidsprognosane vert også målt med DA-meteret for å auka datagrunnlaget.

Rett kvalitet sikrar gjenkjøp Strenge krav frå omsetnaden kan ved nokre høve vera frustrerande, men kvalitet i butikken er det viktigaste kriteriet for å sikra gjenkjøp og på sikt økonomien i fruktdyrkinga. Rett haustetid er ein av dei viktigaste faktorane for å sikra at kvaliteten er på topp, og NLR Vest vil gjera sitt for å gje dyrkarane eit godt grunnlag for riktige vurderingar.

RIKTIG INNSTILLING OG BRUK AV TÅKESPRØYTA Riktig innstilling og bruk av tåkesprøyter i frukt og bringebær har vore tema på mange markdagar og medlemsbesøk i NLR Vest siste åra. Ved bruk av reint vatn med kontrastvæske på sprøytetanken og UV-lampe for avlesing av væskedekning på bladverket, får ein presentert fasiten på sprøytearbeidet umiddelbart etter testkøyringa. Ofte har konklusjonen blitt at dyrkaren oppnår betre sprøyteresultat ved å bruke lågare væskemengde, auke køyrefarten og redusere hastigheita på vifta. Lågare væskeforbruk gjev samtidig auka arbeidskapasitet under sprøytinga. Det er mange ulike innstillingar som påverkar kor optimalt sprøyteresultatet blir. Målet er jamn væskedekning i kulturen, inga avrenning og minimal avdrift til miljøet omkring. For å oppnå dette må ein bruke dyser og trykk som gjev høveleg dropestorleik, riktig køyrefart og ei luftmengde som fordelar væska jamnast mogleg i kulturen. Ulike konstruksjonar på sprøytene krev spesifikke innstillingar for å gje godt sprøyteresultat og individuell tilpassing er nødvendig for ulike typar, merke og modellar.

Frukt I frukthagar med høgde på 3-3,5 m i trerekkjene vil opphøga tårnsprøyter og tverrstraumsprøyter gje jamnare væskefordeling og betre dekning i toppane, samanlikna med dei tradisjonelle sprøytene der dysene sit plassert i ein halvsirkel på kvar side av viftehuset. Pga. lang avstand frå viftehus og dyser og dårlegare retningsstyring av lufta, vil slike sprøyter gje meir avdrift. Ein kan oppnå litt betre dekning ved å setje inn større dyser (evt. lågavdriftsdyser) øvst på sprøyta, men det blir likevel ein god del avdrift. Slår det mykje væske gjennom trerekkjene under sprøytinga må lufthastigheita reduserast, gjerne i kombinasjon med auka køyrefart. Sprøytetåka får då ei meir avbøygd form som gjev betre væskeavsetjing i rekkjene. På sprøyter med fleire gir på vifta, vel ein det lågaste. Men for ytterlegare reduksjon av lufthastigheita er det nødvendig å redusere farten på kraftuttaket frå 540 til omkring 300 omdreiningar pr. minutt (RPM) i opne trerekkjer.

Trippel dysehaldar gjer det enkelt å variere væskemengde etter behov under sprøyting. Ved å skifte frå den største dysa (oransje Albuz) til den minste dysa (brun Albuz) kan ein halvere væskemengda pr. dekar, samtidig som ein brukar same køyrefart og innstillingar på sprøyta.

Tverrstraumsprøyte med luftframføring gjennom slangar der to dyser er plassert ved sida av luftuttaket. Ved slik plassering utanfor luftstraumen held sprøytedusjen betre på vinkel og form. Står dysene inne i luftuttaket, vil det gje turbulens i luftstraumen og meir ujamn væskedekning i kulturen.

I moderne tettplantingar har ein under testkøyringar oppnådd godt sprøyteresultat med væskemengde på 25-30 liter pr. dekar. Aktuell dysestorleik til slik væskemengde er t.d. gul Albuz ATR80 eller den mindre dysa brun Albuz ATR80, trykk på 10 bar og køyrefart på ca. 6 km/t. Har ein god arrondering og flatt terreng kan ein auke litt på køyrefarten. I bratt og vanskeleg terreng der farten må reduserast, kan ein kompensere med mindre dyser for å unngå at væskemengda aukar til eit nivå som gjev avrenning frå bladverket.

Bringebær Når ein testar sprøyter i bringebær ser ein at godt utvikla bringebærhekkar er krevjande å gje jamn væskedekning, sjølv ved bruk av tåkesprøyte. Spesielt utfordrande kan gråskimmelsprøyting under blomstring vere når hekken stadig blir breiare og tettare. Men også i ein fullt utvikla hekk bør ein redusere lufthastigheita frå 540 til 350-400 RPM. Dette er viktig for at blada skal vibrere i luftstraumen, for høg lufthastigheit gjev «klistring» av blad som dekkjer kvarandre utan å vibrere. Væskemengda som trengst for å gje god dekning i slike tette hekkar bør ligge på 20-30 liter pr. 100 m rad, aukande med tilveksten i felta. I sprøytingar tidleg vår og sein haust med lite bladverk på stenglane kan lufta reduserast ned til 250-300 RPM. Væskemengde ved slike sprøytingar kan med fordel reduserast til 1015 liter pr. 100 m rad. Til den siste sprøytinga mot bladmidd seint på hausten med lite bladverk att på stenglane kan ein sprøyte med utkobla vifte (NB! Må vere heilt stilt ver). Bruk store dyser (oransje/ raud Albuz) og lågt trykk som gjev dropar som renn nedover stenglar og fyller stilkfesta med væske («badekareffekten»).

Tverrstraumsprøyte i 3-rads bringebærtunnel. Pga kort radavstand (2,6 m) har dyrkaren Wald Lyslo flytta dei sidemonterte luftuttaka inn mot midten av sprøyta for å få betre væskefordeling i hekken.

Sprøyting av kantrada i tunnelar kan berre gjerast frå ei side og gjev nokre utfordringar i væskedekninga på yttersida mot tunnelbeina. I testkøyring har vi prøvd å auke lufthastigheita i kombinasjon med å setje inn større dyser øvst for å slå væske gjennom hekken, samtidig som trykket er auka frå 10 til 15 bar. Når sprøytetåka møter tunnelveggen blir det turbulens som gjer at ein større del av sprøytevæska festar seg på utsida av hekken. Køyrehastigheita er ved slik køyring redusert til 3-3,5 km/t. Etter testing av mange ulike typar tåkesprøyter siste åra er konklusjonen at ein må tilpasse innstillingar til kvar einskild traktor og sprøyte for å finne dei kombinasjonane som gjev best resultat. I ein situasjon der vi no får dokumentert at gråskimmelsoppen har utvikla resistens mot ein del av preparata vi brukar i bærfelta, er det ekstra viktig å tilføre desse ved hjelp av god sprøyteteknikk for å sikre maksimal effekt av plantevernmidlane vi brukar. I den nye plantevernforskrifta er det lagt mykje vekt på å redusere ureining av miljøet ved riktig bruk av sprøyteutstyret. Samtidig veit vi at optimal bruk av plantevernmiddel og sprøyteutstyr også er god økonomi for den einskilde brukar, difor bør dette bør vere eit prioritert område.

God dekning i bringebær i open hekk etter utskjering om hausten. Unigreen tåkesprøyte utstyrt med oransje TeeJet TXA80-dyser ved 10 bar (0,72 L/min), køyrefart 6 km/t og redusert lufthastigheit til 300 omdreiningar på kraftuttaket gjev her god dekning med 9 liter væske pr. 100 m rad.

FAGGRUPPE HMS, ØKONOMI OG BYGG Medlemstilbod NLR Vest har 3 HMS-rådgjevarar, 2 byggrådgjevarar og 3 økonomirådgjevarar som samarbeider tett til beste for medlemane. Dette er fagområde som heng nøye saman.

HMS HMS-rådgjevarane tilbyr besøk på garden, med kartlegging av arbeidsmiljø, og hjelp til å få HMS-arbeid og dokumentasjon i tråd med krav frå KSL og styresmakter. Me er med på vernerundar, gjer risikovurderingar, og kan gje støtte til gjennomgang av standard 2 i KSL, om HM, og KSL standard 11 om Inn På Tunet. Vårt fokus er tryggleik for dei som arbeider eller oppheld seg på garden. Me har og eit sterkt fokus på oppdaterte beredskapsplanar. Våre samarbeidande bedriftshelsetenester tilbyr målretta helsekontrollar og oppfølging av bonden si arbeidshelse. Systematiske kontrollar kvart 3. år gjev eit godt bilete av eiga arbeidshelse. For besøk på garden og helsekontroll kvart 3. år er det eigen, fast kontingent. For denne får ein også kvar månad e-post med faglege oppdateringar, og kan kontakte bedriftshelseteneste eller HMS-rådgjevar for avgrensa fagleg rettleiing. Utover dette kan ein kjøpa tenester til eigen medlemspris. Det kan vera ekstra gardsbesøk/HMS-gjennomgang, konkrete risikovurderingar, sikker jobb-analyse, utgreiingar ved tilrettelegging av arbeidsplass. NLR tilbyr følgande kurs: Praktisk HMS-arbeid, Inn på tunet – kvalitet og tryggleik, Førstehjelp i landbruket (kjem i løpet av vinteren) og kurs i Varme arbeid for landbruket, inkludert eigen tryggleiksdag.

ØKONOMI Økonomirådgjevarane hjelper deg med tilpassing av produksjon, økonomisk oppsett av alternative driftsopplegg, omlegging til annan produksjon, etablering av nye produksjonar eller etablering av attåtnæringar. Økonomirådgjevarane driv med driftsplanlegging. Me drøfter moglegheiter og løysingar med bonden under ulike problemstillingar: • Starta eller overta gardsdrift • Endra eller utvida eksisterande drift • Etablera ny næring • Etablera samdrift eller andre samarbeidsløysingar Ved oppsetjing av ein driftsplan, tek ein utgangspunkt i det som er på bruket no. Er det eit bruk i drift, har bruket rekneskap eller andre opplysningar som fortel korleis bruket vert drive. Mange lurer då på om dette er godt nok for å greia seg i framtida. Hjå mange må det endringar til, anten bygningsmessige eller driftsmessige. I ein driftsplan kan ein då rekna på ulike alternativ og sjå korleis desse slår ut, først og fremst på økonomien, men og på arbeidsmengde og andre ting. Hjå oss får du: • Driftsplan, dersom investeringa gjeld tradisjonelt landbruk • Forretningsplan, dersom investeringa gjeld tilleggsnæringar Me hjelper deg med alle søknader: • Søknad om tilskot ved generasjonsskifte • Søknad om investeringstilskot • Søknad om utviklings- og etableringsstipend Me kan gje deg råd i alle oppgåver du står overfor som bedriftsleiar i landbruket, og hjelper deg på vegen i ein strategisk planleggingsprosess. Resultatet og val av strategi diskuterer me i lag. Det gjev deg solid grunnlag for å treffa dei rette avgjerslene for drifta. Me tilbyr og rådgjeving ved: • Økonomisk vurdering for drifta ved kvotekjøp, kvoteleige og kvotesal. • Økologisk drift. Økonomisk vurdering ved omlegging. • Erstatningar. Økonomiske berekningar og vurderingar knytt til erstatningsspørsmål. • Etablering av samdrift eller andre samarbeidsløysingar • Start/overtaking av gardsdrift 26

Nokre av medlemspakkane inneheld driftsplan. Dette gjeld NLR Dynamisk Strategi, som er eit tilbod om økonomisk rådgjeving som skal bidra til betre strategiske val, produksjon og betre økonomi i drifta. Me tilbyr og «SNOP-kurs», der bonden lagar sin eigen forretningsplan, og får rådgjeving og innspel frå både NLR Vest, Innovasjon Norge, landbrukskontor og Fylkesmannen si landbruksavdeling. Med støtte frå Fylkeskommunen, kan me tilby desse tenestene til sterkt reduserte prisar.

BYGG Byggrådgjevarane tilbyr byggteknisk rådgjeving i landbruket. Me gjev bønder uavhengig rådgjeving og planlegg og prosjekterer både landbruksbygg og andre typar bygg. NLR er ikkje knytt opp mot sal av innandørs-mekanisering. Dei 2 rådgjevarane samarbeider i eit felles nettverk med om lag 20 bygningstekniske rådgjevarar tilsette i regionale rådgjevingseiningar i Norsk Landbruksrådgiving. Tilbod: • Fyrstebesøk bygg • Skisse/arbeidsteikningar • Kostnadsoverslag • Vurdering av prosjekt

• • • •

Byggesøknad Byggeleiing Grunnlagsdokument for anbod Prosjektering og tilbodsinnhenting

Nye tilbod innan bygg/økonomi i 2017: • Oppfølging av økologiske saueprodusentar med driftsbygningar med drenerande golv. Tilpassing til nytt regelverk • Fagdagar og grupperådgjevingssamlingar for produsentar med ammeku • Startpakke for nye bønder, med individuell rådgjeving og fellessamlingar

RÅDGJEVARANE I HMS, ØKONOMI OG BYGG Ester Helland

Fagleiar HMS, økonomi og bygg Næringsutvikling, strategi Tlf: 982 45 842 E-post: ester.helland@nlr.no Kontor: Rosendal

Charlotte Joys

Rådgjevar HMS KSL, varme arbeid Tlf: 411 24 222 E-post: charlotte.joys@nlr.no Kontor: Fana

Kolbjørn Taklo

Seniorrådgjevar HMS Inn på tunet, KSL Tlf: 913 96 560 E-post: kolbjorn.taklo@nlr.no Kontor: Sandane

Trude Iren Saure

Rådgjevar HMS (Permisjon til 01.08.17) Tlf: 975 28 775 E-post: trude.iren.saure@nlr.no Kontor: Ørsta

Edvin-A Hugvik

Rådgjevar bygg Bygningsplanlegging, funksjonstesting Tlf: 412 95 868 E-post: edvin.hugvik@nlr.no Kontor: Sandane

Hans Emil Dale

Rådgjevar bygg Bygningsplanlegging Tlf: 489 46 130 E-post: hans.emil.dale@nlr.no Kontor: Selbu

Leif Trygve Berge

Rådgjevar økonomi Driftsplan, mekanisering, økologisk

Tlf: 982 45 839 E-post: leif.trygve.berge@nlr.no Kontor: Ølve

Arve Arstein

Rådgjevar økonomi Driftsplan, strategi, grovfôrdyrking

Tlf: 994 70 161 E-post: arve.arstein@nlr.no Kontor: Fureneset, Fjaler

«DYREBARE DRÅPAR» Frå ein liten gard i Hardanger

På ein liten gard, med 12 dekar dyrka mark og 350 meter strandline, bur Anne Lise Breievne og sambuar Håkon. Garden ligg på Breievne i Kvam Herad i Hordaland. Med god hjelp av NLR har ho funne si nisje, og utnyttar i dag godt det vesle arealet på garden. Garden har vore eigd av Anne Lise sin familie i 350 år. Ho overtok i 2007. Det tok lang tid før ho bestemte seg for faktisk å flytta til garden og driva den sjølv. Når ho fyrst bestemte seg, skjedde det fort. I 2013 var ho ferdig med gartnarutdanning for vaksne på Hjeltnes i Ulvik. Gjennom utdanninga fekk ho kontakt med Liv Lyngstad i Landbruksrådgjevinga, og vidare med Liv sin kollega Henrik Tellevik. Fyrste gong Tellevik var på besøk, var konklusjonen klar: JORDBÆR! «Dette hadde ikkje vore i mine tankar før. NLR har vore kjempeviktig for meg for å starta opp, også med oppfølging etterpå, både på frukt og bær», seier ho. «Norsk Landbruksrådgiving var vanskeleg å finna for ein innflyttar og ny bonde. Eg burde blitt sett i kontakt med dei frå fyrste besøk hos landbrukskontoret i kommunen», legg ho til. I 2013 planta ho 1 dekar jordbær (4000 plantar) og hadde fyrste avling i 2014. I 2016 hausta ho 2,5 dekar og planta 1 dekar til med nye jordbærplantar. Ho tykkjer det er krevjande å driva med jordbær med full jobb som lærar i tillegg. «Sesongen er ikkje berre haustetid. Plantane startar jo å førebu seg på neste sesong rett etter hausting, så jordbærplantane må ha stell heile året. Sprøyting, luking, legga på fiberduken, sjekka for sjukdomar og skadedyr. Det er nok å gjera», sukkar ho. «Jordbær er den mest krevjande produksjonen eg har, men det kjekkaste eg gjer er å selja eigenproduserte jordbær om sommaren, for folk er så nøgde og tykkjer det smakar godt. Alle er ville etter ferske, norske jordbær», seier ho med eit smil.

Ho dyrkar mange kulturar på garden sin; bringebær, blåbær, solbær, eple, plomme, pære og jordskokk. Eg lurer på kva jordskokk er. «Har du ikkje smakt jordskokkpuré eller jordskokksuppe på hotellet her?» spør ho og ler. «Det er fantastisk til lam. Dei kjøpte all jordskokken eg produserte i fjor.» Så viser ho meg korleis jordskokkplantane ser ut 2. desember. Jordskokken skal haustast til våren. Anne Lise har fokus på å redusera svinn. Ho foredlar alt som ho ikkje sel direkte. For å laga seg forretningsplan på foredling av bær, byrja ho på SNOP-kurs hjå NLR Vest i 2014. «SNOP 28

Anne Lise med ein av avlskaninane på garden.

kurset har vore avgjerande for at eg driv slik eg gjer i dag. Eg laga forretningsplan for gardsutvikling og fekk tenkja grundig gjennom alt i løpet av kurset. Så gjekk det ikkje heilt som eg hadde tenkt likevel. Då måtte eg tenkja på nytt og laga ny plan. Det viktigaste eg lærte på SNOP-kurset var å tenkja strategisk. Plan B vart sett i verk med støtte frå Innovasjon Norge». Alle bær som ikkje vert selde ferske, vert no foredla. Ho byrja med å pressa bringebær og laga drikkeklar nektar av det, men så stod ho der med et par kasser med jordbær og lurte på om det gjekk an å blande jordbær og bringebær, og det gjekk fint. «Det er når behovet melder seg at kreativiteten kjem; at eg skulle pressa jordbær hadde eg aldri tenkt på» No pressar ho alt ho har til overs til «Dyrebare Dråpar». Ho har til og med måtta kjøpa frosne bær frå andre dyrkarar for å dekkja etterspurnaden etter den pressa safta som finst i 2 variantar: «Nektar av bringebær» og «Nektar av bringebær og jordbær».

Restlager av «Nektar av bringebær og jordbær». «Nektar av bringebær» er utseld.

No har ho bestilt ei 80 liters hydropresse som kan brukast både til frukt og bær. «Når eg får ein større dimensjon på utstyret, kan eg jobba meir rasjonelt», seier ho. Anne Lise lovar fleire variantar av «Dyrebare Dråpar» i framtida.

Vi kalker for lite i Norge! Er du en av dem?

TEMPERATURBRYTER TB-X Manuell reset av termosikring i motor Dersom denne utløses, hindrer en TB-X-bryter viften fra å starte igjen. Tilfredsstiller krav til brannsikring av viftemotor ihht. Installasjonsnorm NEK 400:2010. Ved anvendelse av låselokk er bryter også godkjent som service- og sikkerhetsbryter.

Kontakt markedsansvarlig: Asbjørn Ramsli asra@kalk.no 941 42 877 .L. Bruvik AS vil benytte anledningen til å ønske alle våre kunder en riktig god jul og et luftig år i vente!

www.kalk.no

J.L. Bruvik AS - Tlf.: + 47 55 53 51 50 – www.bruvik.no – jlb@bruvik.no

SHA-PLAN!

Også ved bygging i landbruket! Plan for «Sikkerhet-Helse og Arbeidsmiljø», SHA, skal vere på plass ved prosjektering og utføring av byggearbeid i landbruket. Det er kanskje den viktigaste planen i heile byggeprosjektet! Det handlar om å hindre tap av liv og helse i byggeperioden. Spørsmåla er dei same som i all risikovurdering; kva kan gå gale;- kva tiltak må til for å sikre at det går godt? Byggherren har ansvar for SHA-planen. Byggherreforskrifta definerer byggherren (bonden) sitt totalansvar for det som skjer på byggeplassen. Arbeidstakar skal vere sikra mot skade på byggeplassen, arbeidsoppgåvene i byggeprosjektet skal vere forsvarleg organisert og sikra, og det skal utarbeidast ein SHA-plan.

SHA-koordinering SHA vert berre brukt ved bygge- og anleggsarbeid, og skal omhandle organisering/samordning, framdrift, riggplan, vernerunder, avvikshandtering, sikker jobb-analyse, HMS-erklæringar og signeringslister. Det trengst ein SHA-koordinator, både i prosjekterings- og utføringsfasen. I mange tilfelle vil du sjølv som byggherre kunne ha denne rolla, men på større prosjekt kan det vere lurt å leige denne tenesta.

Fort og gale! Største utfordringa på ein byggeplass er at ting skal skje fort, og at det er mange aktørar i sving på ein gong. Særleg farleg er sjølvsagt arbeid i høgda, men og innheising av tunge bygg-element i tre eller betong, byr på potensielle farar. Manglande orden og rydding ved rivingsarbeid er og ei kjelde til større og mindre skader. Ei særleg utfordring er at i landbruket bygger ein ofte i tunet på garden.

Finn farane før dei finn deg! Gjennom SHA planen skal byggherren avdekke flest mogleg farar på førehand, og syte for at det er koordinering og samhandling mellom dei ulike aktørane på byggeplassen. Kvar aktør må syne og dokumentere at ein har forsvarleg systematisk HMS-arbeid for si verksemd. Gjennom heile byggeperioden bør det gåast vernerunder med tanke på forhold som kan gjerast betre.

Føre var! Norsk landbruksrådgiving Vest kan hjelpe deg med SHA-planen. Hjå oss kan du kjøpe dokumentmal som du med rettleiing arbeider vidare med sjølv. Du kan og leige oss som SHA-koordinator til heile arbeidet, både til å utarbeide planen, og til den utførande delen i byggetida.

Ta kontakt tidleg i planprosessen – det løner seg! E-post: kolbjorn.taklo@nlr.no · Tlf.: 91 39 65 60

Lese meir om emnet? Er du byggherre? Klikk deg inn på www.arbeidstilsynet.no for å laste ned ein brosjyre! 30

SATSING PÅ SAU OG AMMEKU NLR Sogn og Fjordane starta prosjektet «Sau i Pluss» i 2013. Bakgrunnen var det fallande sauetalet i fylket, trass i at Sogn og Fjordane har eit svært godt areal- og ressursgrunnlag til dyr på beite. Prosjektet er finansiert gjennom Fylkesmannen i Sogn og Fjordane. Arve Arstein er prosjektleiar. I starten blei det brukt mykje tid på å gjere tilbodet kjent. Det blei arrangert fagmøte saman med bl.a. Sogn og Fjordane Sau og Geit mange stader. Prosjektet skal tilby hjelp til vegvalsrådgjeving, driftsplanlegging, byggteikningar og val av innandørsmekanisering til sauebønder i heile fylket. På byggsida har ein lagt vekt på moderne bygg og driftsopplegg som gjer fjøsarbeidet lettare. Det skal gjere det enklare å kombinere sauehald med anna arbeid.

Pilotfjøs Mange sauebønder og unge som er på veg inn i næringa, er blitt merksame på prosjektet. Tre pilotfjøs er på plass i fylket. Dette skal vere fjøs med ulike driftsmodellar, tekniske løysingar og mekaniseringsgrad. Fjøsa har vore mykje brukte til besøk for bønder som vurderer nybygg eller ombygging. Ein opplever at mange etterlyser ein å lufte og diskutere idear med – ein sparringspartnar. Men vi er klare på rolla vår; vi skal kome med råd og rettleiing, men kunden skal få akkurat det fjøset han eller ho vil ha. Det fyrste besøket på garden er gratis. Etter dette må ein betale for tenestene ein er ute etter. Det har vore labert når det gjeld utvikling av ny teknologi til sauenæringa i mange år, men no tek produsentane dette på alvor. Det er kome mange gode løysingar dei siste åra, og det merkast at mange vil ha råd om ulike løysingar på mekanisering innandørs. Det er viktig med ei enkel handtering av gjødsel og grovfôr. Fôrhekkar er interessante, dei kan gje gode løysingar i mange fjøs.

Ammeku Overproduksjon av lammekjøt kom fort, utan at dette fullt ut kan tilskrivast prosjektet «Sau i Pluss». Fokus i dette prosjektet har no dreia noko over frå sau til ammeku. For dei som ynskjer å satse på ammeku/kjøtproduksjon, er det no opna opp for eit gratis besøk av økonomirådgjevar. Det er stort behov for storfekjøt framover, og det vert stimulert mellom anna med tilskot frå Innovasjon Norge for å få opp tal mordyr som kan produsere kalv til kjøt framover. 31

MANGE FORDELAR MED UAVHENGIG BYGGELEIING Store prosjekt som nybygg eller omfattande rehabilitering av fjøs og andre landbruksbygg, kan vere krevjande å leie. Bonden som byggherre bør kanskje søkje ekstern hjelp til delar av dette. Norsk Landbruksrådgiving tilbyr uavhengig byggeleiing. Mjølkeprodusentane Karoline Bjerkeset og Leidulf Gloppestad valde å bruke pengar på byggeleiar frå NLR Vest då dei bygde ny lausdriftsfjøs til 35 mjølkekyr med robot. Det har dei ikkje angra på! Karoline jobbar hjå Fylkesmannen i Sogn og Fjordane og dagpendlar mellom Sandane og Førde. Leidulf er ordførar i Gloppen. Saman har dei 2 born i alderen 1-5 år. Vi bestemde oss tidleg for at vi ynskte å bruke byggeleiar dersom vi skulle bygge ny driftsbygning. Det har gått knapt 6 månader frå spaden vart sett i jorda i år, til vi flytta inn dei fyrste mjølkekyrne. Vi har klart å oppretthalde den daglege drifta på garden, og samstundes teke i vare familielivet gjennom heile byggeperioden, seier Karoline, og held fram: Mange val skal takast undervegs, og det har vore ein tryggheit for oss å kunne rådføre oss med byggeleiar gjennom heile prosessen. Framdrift har vore viktig, mange ulike aktørar og fag skal koordinerast på byggeplassen. Varer og tenester skal tingast i rett tid. Dette hadde vore utfordrande for oss då vi ikkje har byggteknisk bakgrunn eller tida som trengst til å følgje dette godt opp kvar dag. Bønder bygger nytt som regel berre ein gong i livet, og då er det klart at dei ikkje alltid har like god innsikt i korleis eit byggeprosjekt skal gjennomførast, seier Edvin-A Hugvik, bygningsplanleggar i NLR Vest. NLR Vest ynskjer å gje produsentane dei råd og tenester dei treng. Bonden som byggherre kan sjølvsagt styre ein god del av byggeprosjektet, sjølv om byggeleiar er involvert. Arbeidsfordelinga mellom byggherre og byggeleiar og omfang av rådgjevinga må avklarast på førehand. At Norsk Landbruksrådgiving ikkje har andre interesser enn bonden sine, gjer at ein byggeleiar frå oss kan sikre bonden sine interesser. I dette byggeprosjektet har NLR Vest også levert plan for SHA (sjå eigen artikkel). HMS-rådgjeving på byggeplass. Kolbjørn Taklo, seniorrådgjevar HMS i NLR Vest har laga planen og vore utøvande koordinator. Det har vore gått regelmessige vernerundar, registrert avvik og forbetringspunkt og gjennomført samordningsmøte med dei utøvande aktørane. På ein byggeplass med fleire aktørar og høgt tempo, er det alltid risiko for hendingar, seier Taklo. Då er det viktig å finne farane og rette på ting før noko går gale. På denne byggeplassen har det meste gått greitt, og ein har hatt stor fokus på å halde det ryddig og oversiktleg. Det er kanskje det aller viktigaste på alle byggeplassar, seier Taklo. Oppstartsmøtet er svært viktig for at byggeprosessen skal gå etter planen, alle aktørar vert einige om framdriftsplan og lagar avtalar, seier Hugvik. Dette er kanskje den viktigaste delen for å utnytte byggeleiaren si erfaring. Det er ein stor fordel å kome tidleg inn i byggeprosjektet, dvs. før byggestart. Då er det enklast å påverke resultatet og kostnader. Etter byggestart blir alt mykje vanskelegare. Godt utarbeidde avtalar og kvalitetssikring i dei ulike fasane i sjølve oppføringa av 32

bygget, er viktig for å hindre skjulte kostnader og uventa hendingar. Eit svært effektivt verkemiddel for å sikre at entreprenør gjer ferdig jobben, er å halde tilbake betalinga. Det er også ryddig ikkje å betale for jobben før den faktisk er utført. Vi har særs gode erfaringar med byggeleiar og dette har vore heilt naudsynt for oss, seier Karoline og Leidulf. Vi har hatt kort byggetid og kome oss inn i fjøset etter planen, unngått store tabbar og dødtid som gjev ekstra kostnader, spart mykje tid og ekstra arbeid for oss og opplevd at byggeleiar har autoritet i viktige forhandlingar undervegs i byggeprosessen. Vi hadde valt byggeleiar igjen!

HAR DU HMS-AVTALE? Helse, miljø, og tryggleik (HMS) er eit viktig arbeidsfelt i det nyskipa NLR Vest. Gjennom HMS-avtalen får du fullverdig bedriftshelseteneste med regelbundne helsekontrollar, HMS- besøk på garden av eigen rådgjevar og informasjonsskriv med fagleg oppdatering. HMS-avtalen hjelper deg med å ta vare på den viktigaste ressursen på garden – deg og di eiga helse. HMS-avtalen er ei vidareføring av Landbrukets HMS-teneste.

HMS-rådgjevarane NLR Vest har tre rådgjevarar med spesialkompetanse på HMS. Charlotte Joys i Hordaland, Kolbjørn Taklo i Sogn og Sunnfjord og Trude Iren Saure i Nordfjord og på Sunnmøre. Hovudoppgåva er å bidra til færre skader, ulukker og yrkesplager i landbruket.

Avtaleoppfølging I tråd med HMS-avtalen er rådgjevar på HMS-besøk kvart 3. år. Då går dei vernerunde på garden, hjelper til med risikovurderingar av farleg arbeid og kjemikaliar, og tek gjerne ein gjennomgang av eigenrevisjon for HMS i KSL, og kvalitetssikrar denne. Viktige fokusområde er sikring mot fall og uhell, arbeidsstillingar og verneustyr, orden og rydding, brann og el-tryggleik. Rådgjevarane har og fokus på trivsel i arbeidet, og minner ofte bønder om å ta ferie!

Tillegg Dersom nokon ynskjer tettare oppfølging, så har NLR ein medlemspris for dette. Dette kan vere årlege besøk, ekstrabesøk for KSL- gjennomgang, utgreiing i samband med tilrettelegging av arbeidsplass, eller konkrete risikovurderingar/målingar i arbeidsmiljøet.

Bedriftshelsetenesta Vi samarbeider med Bedriftshelse 1 i Sogn, Nordfjord og Hordaland, og Stamina Helse i Sunnfjord og på Sunnmøre. Begge desse driv godkjend bedriftshelseteneste, dei har tilsett legar, sjukepleiarar, fysioterapeutar, ergoterapeutar og verneingeniørar med høg samla fagkunnskap. Med medlemsavtale vert du kalla inn til målretta helsekontroll kvart 3. år. Du får då ein samtale om eiga arbeidshelse, både fysisk og psykisk, og det blir gjort målingar av lunger og høyrsle. Dersom det vert oppdaga ting som ikkje er bra, så får du tilbod om vidare oppfølging, eller du vert send vidare til spesialist. Du kan og gjere avtale om ymse prøvetaking med BHT. Det er tett kontakt mellom bedriftshelseteneste og HMS-rådgjevar i spørsmål omkring arbeidshelse.

Kurs Med HMS-avtale får du sjølvsagt rabatt på kurs. NLR Vest tilbyr kursa « Praktisk HMS-arbeid», «Inn på tunet- kvalitet og tryggheit». NLR kan no også halde sertifiseringskurs for brannsikring ved varme arbeid – med særskilt landbruksfokus. I tillegg kjem det truleg eit fyrstehjelpskurs med tema fyrstehjelp-sjølvhjelp-førebygging.

Treng bønder HMS-avtale? Landbruket har høge skade- og ulukkestal, og relativt mange ulukker med dødeleg utgang. Nær kvar 3. som omkom i ei arbeidsulukke har vore ein bonde siste åra (SSB). Den næraste til å kunne gjere noko med dette er den som står i det konkrete arbeidet -bonden-. HMS-avtalen kan vere det som skal til for at du får eit meir førebyggande fokus, og kanskje endrar arbeidsvanar. Kanskje nok til å berge liv og helse? Torer du å la vere?

Sogn Jord- og Hagebruksskule landsline i økologisk landbruk Trailer sprøyTer 1000 Til 4200 liTer

1.600,34.500,-

www.sjh.no

34.000,-

54.000,-

Sogn Jord- og Hagebruksskule Skulevegen 24, 5745 Aurland tlf 57637100 - epost sjh@sfj.no

Maskin Importøren AS tilbyr et stort utvalg landbruksmaskiner •

BEITEPUSSERE

Tlf: 64 95 35 00

•

LAVTRYKKSPRØYTER

•

BESKJÆRINGSREDSKAPER

E-post: post@maskinimp.no

Se vårt komplette sortiment og mer informasjon på www.maskinimp.no 34

•

Riktig gjødsling

betaler seg! Hjelp til riktig gjødsling finner du i vår Produkt- og spredetabell på www.felleskjopet.no. Der kan du også lese om våre produkter og få råd til å velge riktig produkt til ditt bruk.

Felleskjøpet har kompetansen! Kontakt Kundetjenesten, tlf. 03520, en av våre fagkonsulenter/avdelinger/forhandlere eller logg på Bondens Min Side på www.felleskjopet.no

www.felleskjopet.no

Tilsette i NLR Vest samla for fyrste gong på Voss, hausten 2016.

Norsk Landbruksrådgiving Vest SA Org.nr. NO 917 158 134 MVA Besøksadr. Krånavegen 5, 6823 Sandane Postadr. Pb. 197, 6822 Sandane Sentralbord: 982 45 838 E-post: vest@nlr.no Nettside: vest.nlr.no

vest.nlr.no