Onderzoek Uitgelicht, jaargang 2, nummer 1

Over herdenken, vieren en herinneren

Onderzoek uitgelicht > De inspiratie van Joke Hermsen > Militaire geschiedenis: rattling good reading > Hoe voedselgebrek oorlog kan veroorzaken > Henk Becker en Tanja van der Lippe over generatieonderzoek

Jaargang 2, nr. 1 – juni 2013

Colofon Jaargang 2, nr. 1, juni 2013 ISSN 2213-6177 Redactie: dr. Esther Captain, Rutger van Krieken MA Correcties: Mieke Sobering Eindredactie: drs. Marije Wilmink Vormgeving: Martijn Luns, Amsterdam Grafische productie: Roto Smeets, Utrecht Onderzoek uitgelicht is een uitgave van het Nationaal Comité 4 en 5 mei en verschijnt twee keer per jaar. Bent u als professional of vrijwilliger werkzaam in het werkveld van herdenken, vieren en herinneren, dan is het voor uw organisatie mogelijk om kosteloos een abonnement op Onderzoek uitgelicht te nemen.

Neem contact op met: Nationaal Comité 4 en 5 mei t.a.v. Onderzoek uitgelicht Nieuwe Prinsengracht 89 1018 VR Amsterdam 020-7183500 onderzoekuitgelicht@4en5mei.nl Copyright van de artikelen berust bij het Nationaal Comité 4 en 5 mei en bij de betreffende auteurs.

Overname van (delen van) artikelen is toegestaan voor niet-commercieel gebruik, mits met bronvermelding en toezending van een bewijsexemplaar. Op foto’s en illustraties rust copyright. Het Nationaal Comité 4 en 5 mei heeft getracht rechthebbenden van het fotomateriaal op te sporen en hun toestemming te vragen voor publicatie. Wie desondanks klachten of bezwaren heeft in verband met auteursrecht, portretrecht, andere rechten, persoonsgegevens of privacy, wordt verzocht contact op te nemen met het Nationaal Comité 4 en 5 mei.

Onderzoek uitgelicht is met plantaardige inkten gedrukt op FSC ®-gecertificeerd papier.

Bij het omslag: Tweede Wereldoorlog vanuit een militair perspectief: Eloise J. Ellis, senior supervisor op de montage- en reparatieafdeling op Marinebasis Corpus Christi, Texas, VS. Foto: Library of Congress – Howard R. Hollem.

www.4en5mei.nl

Inhoudsopgave

2

Redactioneel

DE INSPIRATIE VAN…

Krenten uit de pap

3

Joke Hermsen Denken > Joke Hermsen over de laatste publica-

ARTIKELEN

tie van de Duits-Joodse filosofe Hannah Arendt.

10 Rechterlijke macht Van ariërverklaring tot Guantánamo Bay Liesbeth Zegveld > Hoe valt te verklaren dat 95% van de leden van de rechterlijke macht in 1940-1945 de ariërverklaring invulde?

4

Een nieuw begin | Simone van Saarloos > Volgens Hannah Arendt kunnen we het kwaad tegen-

16 Egodocumenten

gaan door een oefening in onafhankelijk denken.

Concentratiekampdagboeken als bron voor

TWEELUIK 34 Terugblik met Henk Becker

in concentratiekampen heeft afgespeeld.

“Mensen hebben een grote behoefte om in termen van generaties te spreken”

22 Voedsel en oorlog Hoe de behoefte aan eten oorlogen bepaalt

Interview met socioloog Henk Becker, grondlegger van het generatieonderzoek in Nederland.

1

Lisette Mattaar > Voedselgebrek is niet alleen een

Nationaal Comité 4 en 5 mei

gevolg van oorlogen, maar ook een oorzaak.

40 Vooruitblik met Tanja van der Lippe “Wij willen helder krijgen hoe jongeren hun 28 Militaire geschiedenis

Onderzoek uitgelicht

zelfreflectie | Sanne Bolt > Kampdagboeken helpen om jongeren te laten nadenken over wat zich

opvattingen over vrijheid en onvrijheid ont-

De Tweede Wereldoorlog in ruim 800 blad-

wikkelen”

zijden | Piet Kamphuis > Anthony Beevor laat

De Universiteit Utrecht is onlangs begonnen met

zien hoe een ketting van lokale gebeurtenissen en

het onderzoek ‘Vrijheid en onvrijheid door de

belangen wereldwijd het verloop van de Tweede

generaties heen’.

Wereldoorlog bepaalde.

44 Hoe en waar werken Henk Becker en Tanja van der Lippe?

aan te reiken die direct bruikbaar zijn op de werkvloer, vraagt de redactie aan auteurs om theorieën te verbinden met hun dagelijkse ervaringen in de praktijk. Want de praktijk kan stukken weerbarstiger zijn dan de theorie, zeker in ons soms precaire werkveld.

In het vorige nummer van Onderzoek uitgelicht introduceerden we Layar, waarmee verrijkte content aan de artikelen is toegevoegd. Dat blijft een vast onderdeel van deze uitgave, die ook online als een doorbladerbare pdf is in te zien: www.4en5mei.nl/onderzoek/uitgelicht.

Een nieuw onderdeel dat de redactie in dit nummer introduceert is ‘Kort en bondig’. Hiermee worden publicaties op een aantal cruciale aspecten in één oogopslag geduid – fijn voor mensen die visueel zijn ingesteld of die snel willen beoordelen of een boek iets voor ze is of niet. We

> ESTHER CAPTAIN

geven in de ‘Kort en bondig’-kadertjes weer hoe een

Krenten uit de pap

specialistisch, praktisch en theoretisch, visueel versus tekstueel. Ook geven we aan of het een dun boek is of een dikke pil, en of het makkelijk leesbaar is (‘nachtkastje’) of iets om de tanden in te zetten (‘bureau’). Met zo’n meertraps-beoordelingssysteem denken we een mooi alternatief te geven voor de sterren die recensenten tegenwoordig in vele media toekennen aan boeken of films. Het ‘sterrensysteem’ laat immers geen ruimte

n de tweede jaargang van Onderzoek uitgelicht gaat

voor de diverse aspecten die een boek of rapport waar-

de redactie verder met het uitlichten van onder-

devol kunnen maken. Een publicatie kan met één (of

zoeken die de professional in het veld van herden-

geen) ster afgeserveerd worden, terwijl deze voor een

ken, vieren en herinneren beslist niet mag mis-

specifieke doelgroep of op bepaalde punten wel degelijk

I

sen. Elke dag verschijnen er nieuwe boeken en rap-

boeiend, nuttig en aantrekkelijk kan zijn.

porten over beleid en onderzoeksresultaten die van belang zijn. De stapel publicaties op het bureau hoopt zich op, net als de boeken die u in de trein

Verder in dit nummer een nieuwe fotoru-

terug naar huis of ’s avonds en in het weekend nog

briek: De werkplek. Zelf verdeel ik mijn

denkt te kunnen lezen. Tijdens de kantooruren is er

werktijd in kantoordagen met hectiek en

geen tijd om vakliteratuur bij te houden. Wie her-

thuiswerkdagen waarin ik onderzoek doe.

kent deze situatie niet?

Beide werkplekken hebben een eigen betekenis voor me. In De werkplek vertellen de

Ons streven met Onderzoek uitgelicht is om de krenten

onderzoekers Henk Becker en Tanja van der

uit de pap te halen en aan te geven wat relevante stu-

Lippe hoe zij zich tot hún werkplek verhou-

dies zijn voor het werkveld van herdenken, vieren en

den. Graag hoor ik uw mening over de

herinneren. Welke inzichten kan de lezer uit een

twee nieuwe rubrieken via: onderzoekuit-

studie halen? Waarom is een bepaald rapport nuttig

gelicht@4en5mei.nl

en voor wie precies? Om de lezer inspiratiebronnen

Foto: Suzanne Liem

REDACTIONEEL

boek of rapport ‘scoort’ op de schaal tussen breed en

De inspiratie van…

Joke Hermsen: Denken

W

aarom is gedenken in de vorm van herin-

Niet omdat denken altijd

neringen ophalen of verhalen vertellen zo

goede daden tot gevolg

belangrijk? Waarom mogen we het verle-

heeft, maar omdat niet

den niet de rug toekeren, maar moeten we ons

nadenken vrijwel altijd

steeds opnieuw herinneren wat er gebeurd is en dit

tot barbarij en geweld

ook telkens ‘met nieuwe ogen’ interpreteren? Al vele

leidt. Ook posttotalitaire

jaren lees en herlees ik het werk van de Joodse filosofe

samenlevingen moeten

Hannah Arendt (1906-1975). Zij heeft in vrijwel al haar

daarom waakzaam blij-

boeken antwoorden op die vragen gezocht. Onlangs

ven en ervoor zorgen dat

verscheen er een nieuwe Nederlandse vertaling van

er voldoende gedacht en

Denken. Het leven van de geest. Een boek dat ik ieder-

herdacht kan worden.

een van harte aanbeveel.

Daarvoor is, naast goed

nodig. Niet voor niets

lijden in 1975 bleef wonen, heeft vaak benadrukt dat

begint Arendt haar stu-

belangrijke gebeurtenissen uit het verleden niet ver-

die met een motto van

geten of uitgewist mogen worden, maar door elke ge-

Cato: “Nooit actiever is

neratie tot een nieuw, betekenisvol geheel gesmeed

de mens dan wanneer

moeten worden. Elke nieuwe getuigenis is als het ware

hij niets doet.”

Foto Anneke Hymmen

betrokkenheid, ook rust

Parijs naar New York vluchtte en daar tot haar over-

Joke Hermsen

een nieuwe opdracht aan ons denken en aan onze geest, die nooit lui achterover mag gaan leunen, maar

Helaas ontbreekt het ons nogal eens aan die rust. Het

‘het pad van het denken telkens opnieuw moet banen’

lukt ons soms amper om tijd in te ruimen voor meer

zolang we nog beseffen ‘dat we ingevoegd zijn tussen

diepgaande reflectie. Arendt toont aan wat dit voor een

een oneindig verleden en een oneindige toekomst’.

samenleving kan betekenen: vervreemding, onverschilligheid en egocentrisme gaan al snel de boven-

De filosofe vergeleek onze denkende activiteit – denken

toon voeren. Denken is namelijk ook een vorm van em-

was voor Arendt een vorm van handelen – ook wel met

pathie, die leidt tot de kunst en de wil je te verplaat-

het verhaal van Homerus over Penelope, die elke nacht

sen in de verhalen en standpunten van anderen. Pas

ontrafelde wat ze overdag geweven had. Onze geest

als een samenleving voldoende rust en ruimte schept

mag in haar ogen nooit gemakzuchtig worden door

voor kritisch, creatief en empathisch denken, kan zij

een specifieke waarheid definitief te omarmen. Dat is

waarlijk de schutspatroon van vrijheid en democratie

immers het kenmerk van totalitaire regimes, die

zijn.

met geweld één ideologie boven alle andere verheffen om zo het kritische en creatieve denkvermogen van de bevolking uit te schakelen.

Joke Hermsen is schrijfster en filosofe. Naast diverse romans publiceerde zij filosofische essaybundels als Heimwee naar de mens (2004) en Stil de tijd (2009). In

In Denken beantwoordt Arendt de vraag of ons vermo-

het najaar verschijnt (N)iets ontbreekt ons, waarin zij aan-

gen om ‘goed’ van ‘verkeerd’ te onderscheiden verband

dacht schenkt aan het denken van Hannah Arendt. Zie

houdt met ons denkvermogen, gaandeweg met ‘ja’.

ook www.jokehermsen.nl.

<

2|3 Nationaal Comité 4 en 5 mei

Hannah Arendt, die tijdens de Tweede Wereldoorlog via

Onderzoek uitgelicht

onderwijs en politieke

INSPIRATIE

> SIMONE VAN SAARLOOS

Een nieuw begin.

De denkwereld van Hannah Arendt

Hoe kunnen we het kwaad tegengaan?

Had een ferm â&#x20AC;&#x2DC;Nee!â&#x20AC;&#x2122; van Adolf Eichmann in de oorlog verschil kunnen maken? Hannah Arendt meent van wel. Voor Simone van Saarloos is deze filosofe al jarenlang een bron van inspiratie. Arendts laatste boek, simpelweg Denken getiteld, biedt haar belangrijke inzichten in het nut en onnut van herinneren.

Simone van Saarloos studeerde filosofie en literatuurwetenschap. Aan de New School in New York City specialiseerde ze zich in het werk van Hannah Arendt.

Zij publiceerde verhalen in onder andere De Revisor en Das Magazin, schrijft columns en recenseert literatuur voor de Volkskrant. Foto: Thomas Huisman

S

inds kort schrijf ik brieven aan een ter-

ken en zodoende niet gedoemd te zijn tot één han-

doodveroordeelde. Hij heet Melvin en komt

deling of levensstijl. Juist omdat de Duits-Joodse filo-

uit Florida. In de stad waar hij 28 jaar ge-

sofe de vernietigende kracht van de Tweede Wereld-

leden is geboren, zit hij nu gevangen. Hij

oorlog van nabij heeft meegemaakt, is haar geloof in

heeft broers en zussen, een moeder die hij

de menselijke scheppingskracht gesterkt. De oorlog

de ‘liefde van zijn leven’ noemt. Hij hield van school,

liet geen enkel geloof of ideaal overeind: niemand kon

tot het misging.

nog beweren dat het kwaad slechts sommigen was toe-

Wat er misging? Geen idee, maar het gebeurde op zijn

bedeeld. Het Bildungsideal, de zelfontplooiing en in-

22ste – toen hij net zo oud was als ik nu. Ik kan hem

tellectuele verrijking die Duitse intellectuelen vierden,

googlen, wetende dat ik minimaal moord tref, want

bleek een illusie. Het enige wat nog evident was, al-

ook in Amerika krijg je niet ‘zomaar’ de doodstraf.

dus Arendt, was dat mensen na de oorlog een nieuw

Waarom ik met hem correspondeer? Omdat ik geloof

leven wisten op te bouwen. De wereld stopte niet, er

in een nieuw begin.

werden nieuwe afspraken gemaakt en hervormde samenlevingsstructuren gecreëerd.

Ook Hannah Arendt (1906-1975) geloofde in een nieuw begin. ‘Nataliteit’, zo noemde zij het unieke

Let wel: een ‘nieuw begin’ is niet hetzelfde als vergeten

menselijk vermogen om altijd een nieuw begin te ma-

of de geschiedenis negeren. Toch zal ik Melvin niet maar ik kan er wel voor kiezen om niet te weten wat hij deed. Niet dat Hannah Arendt onnadenkendheid voorstond. Integendeel, zij vond gedachteloosheid juist de bron van het kwaad.

Onderzoek uitgelicht

googlen. Hij mag en kan zijn daden niet vergeten,

4|5 haar nieuwe thuis in New York, om vanuit Jeruzalem verslag te doen van het proces tegen de SS’er Adolf Eichmann. Arendts verslagen werden in The New York Times gepubliceerd en later gebundeld onder de titel Eichmann in Jeruzalem. De banaliteit van het kwaad.1 Wat Arendt vooral opviel, was dat Eichmann helemaal geen monstrueus figuur was. Zijn daden waren dat natuurlijk wel, maar zijn motieven niet. Die waren even ondoordacht als die van een doodgewone klerk die zijn bureaucratisch werk overijverig uitvoert.

Wat Eichmann zo gevaarlijk maakte, was zijn onvermogen om ‘zich het standpunt of de positie van een ander in te denken’.

KORT EN BONDIG

breed

specialistisch

praktisch

theoretisch

visueel

tekstueel

De Duits-Joodse filosofe Hannah Arendt geloofde in het

dun boek

dikke pil

unieke menselijke vermogen om altijd een nieuw begin te

nachtkastje

bureau

maken.

Foto: Hannah Arendt Trust

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Verbeeldingskracht > In 1961 verliet de Duitse Arendt

Oorlogsmisdadiger Adolf Eichmann zat in 1961 tijdens zijn proces in Jeruzalem in een kogelvrije glazen kooi.

Foto: Associated Press Images

In navolging van Verlichtingsdenker Immanuel Kant be-

zien en maakt emancipatie mogelijk: zonder ons voor

schouwt Arendt de verbeelding als een fundamenteel

te stellen wat niet is, zou alles altijd hetzelfde zijn.

onderdeel van het denken. Dankzij de verbeelding

Het verband tussen gedachteloosheid en het kwaad

kunnen we voorstellen â&#x20AC;&#x2DC;wat niet isâ&#x20AC;&#x2122; en zijn we in staat

brengt Arendt tot de vraag: kan de oefening van het

om te ontstijgen aan de gebondenheid aan ons eigen

denken kwaad tegengaan? Haar laatste werk Denken.

lichaam en perspectief. Verbeeldingskracht stelt ons

Het leven van de geest, net voltooid voor haar plotse dood

in staat de consequenties van ons handelen te over-

in 1975, is een uitgebreide onderzoeking van de fi-

Wie ’s avonds, in de donkere eenzaamheid van zijn kamer, niet terugkeert naar een kritische ik, kan zichzelf niet van het kwaad onthouden. losofische traditie en de maatschappelijke, activisti-

morele mens aan innerlijke dialoog – een hartig woord-

sche relevantie van het denken. Voor een antwoord

je met jezelf kan een redding zijn. Daarom zijn her-

op de vraag of denken ons voor immoraliteit kan be-

inneren en herdenken noodzakelijk: zonder ervarin-

hoeden, gaat ze te rade bij Socrates.

gen uit het verleden en het besef dat onze daden morgen nog naklinken, vergeten we het belang van kriti-

Innerlijke dialoog > Socrates is geen ‘wetende’, maar

sche reflectie. In de stille minuten vinden we geen ver-

een vragende denker die in dialoogvorm op onderzoek

zoening, maar een verwoede dialoog met ons geweten.

uitgaat. Het motto van Arendts leermeester Martin Bewegende geschiedenis > Hoe kunnen we het

Denken leidt niet tot kennis, in tegenstelling tot de

kwaad tegengaan? Om dat te kunnen, moeten we ons-

wetenschappen.

zelf oefenen in onafhankelijk denken, openstaan voor

Denken levert geen bruikbare levenswijsheid op.

contextuele invloeden zonder vast te houden aan re-

Denken lost de raadsels van de wereld niet op.

gels en zekerheden. Geschiedenis bestaat niet uit vast-

Denken verleent niet onmiddellijk de macht om te

staande feiten, maar uit veranderlijke verhalen. Van-

handelen.

daar dat ik Melvins daden niet google: zijn verleden zou het heden volledig bepalen en een nieuw begin

Waar denken dan wel goed voor is? Denken is bovenal een oefening. Door te verbeelden wat niet is en de

onmogelijk maken. Ter illustratie citeert Arendt een prachtige strofe uit De storm van Shakespeare: Vijf vadem diep ligt je vader,

daartoe behoren ook het verleden, ‘wat niet meer is’,

zijn gebeente is tot koraal geworden,

en de toekomst, ‘wat nog niet is’), vergroten we de

Deze parels waren zijn ogen.

flexibiliteit van onze geest en breken we tijdelijk met

Niets van hem gaat verloren

de bekrompen gebondenheid aan onszelf.

maar verandert op de bodem van de zee tot iets rijks en vreemds.

Hoewel Socrates het woord ‘geweten’ niet gebruikt, snijdt hij de morele noodzaak ervan wel aan. Ons geweten

Arendt raadt aan om de parels uit het verleden op te dui-

is de stem waaraan we onze daden en gedachten toet-

ken, maar waarschuwt voor een ‘ontmantelingstech-

sen. Arendt is een fenomenoloog en gelooft daarom

niek’ die het rijke en het vreemde, de parels en het ko-

niet in een individu met a priori eigenschappen en

raal, zullen vernietigen. We moeten niet streven

karaktertrekken: ieder mens ontwikkelt zich in sa-

naar volledigheid, maar de fragmenten die opduiken

menspraak met anderen. We voelen ons thuis in de

uit het verleden omarmen, vertellen en hervertellen.

wereld omdat we haar gezamenlijk betekenis toekennen: “Een singuliere ervaring die niet kan wor-

De Israëlische schrijver Nir Baram (1976) paste een-

den gedeeld is een waan.”

zelfde geschiedsbenadering toe bij zijn roman Goe-

Maar we moeten ons niet alleen aan anderen toetsen.

de mensen, die hij schreef vanuit het perspectief van

Want wanneer je alleen bent, ontstaat er ook een sa-

twee collaborateurs.2 Baram stuitte op kritiek omdat

menspraak, maar dan met jezelf. Wij hebben, aldus

hij de oorlog zou ‘gebruiken’, in plaats van deze te be-

Arendt, een dualistische inborst en zijn ‘twee-in-één’.

schrijven. Toen ik hem onlangs interviewde zei hij:

We moeten het gesprek aangaan met die tweede stem.

“Je moet de geschiedenis niet zien als een graf: een

Wie ’s avonds, in de donkere eenzaamheid van zijn ka-

gedenkplaats waar je één keer per jaar kunt komen,

mer, niet terugkeert naar een kritische ik, kan zichzelf

om dan vol ontzag een historisch verhaal te herden-

niet van het kwaad onthouden. Het ontbreekt de im-

ken dat daar diep begraven ligt.” Het graf is te ge-

6|7 Nationaal Comité 4 en 5 mei

wereld in al haar mogelijkheden te aanschouwen (en

Onderzoek uitgelicht

Heidegger in Denken sluit daar eveneens bij aan:

makzuchtig en levert ons in het heden bovendien niets

Onlangs mocht ik Melvin feliciteren: hij heeft zijn mid-

op: het is te doods. In de woorden van Baram: “Ge-

delbare schooldiploma gehaald. We hebben zijn ver-

schiedenis moet niet begraven liggen, maar bewegen:

leden nog altijd niet besproken, maar ik weet dat zijn

zodra uit het verleden iets komt bovendrijven, krijgt

geschiedenis levend is, het bezoekt hem in zijn he-

het een nieuwe betekenis in het heden.”

den. Hij heeft gezelschap gevonden. Niet in mij, niet in zijn medegevangenen, maar in zichzelf. Daar voert

Een nieuw begin, stelt Arendt, kan nooit ontstaan wan-

hij een ‘twee-in-één’-gesprek en ontmoet hij zijn ge-

neer alles vaststaat en voorspelbaar is. De verhalen die

weten. Het leven van de geest is de enige vrijheid die

ons vormen, liggen niet in het brein besloten. Hoe-

hij heeft.

wel hersenonderzoeker Dick Swaab met Wij zijn ons brein een regelrechte bestseller heeft geschreven, kun-

“Hoelang houd je het schrijven aan Melvin vol?”, vragen

nen we in onze zoektocht naar wat het betekent om

mensen mij. “Tot zijn dood?” “Geen idee”, antwoord

(moreel) mens te zijn, beter bij Arendt en haar Den-

ik steevast. Ik blijf geloven in een nieuw begin.

<

ken te rade gaan.3 Veel meer dan het brein is de mens een ervarend wezen met herinneringen en verbeeldingskracht om het leven vorm te geven.

Hannah Arendt, Denken.

Het leven van de geest.

Wanneer we de waarheid in onze neuronen leggen, ont-

Vertaling: Dirk De Schutter

nemen we onszelf de spontaniteit die ons tot men-

& Remi Peeters.

sen maakt. Spontaniteit staat haaks op de veilig-

Zoetermeer: Uitgeverij

heidsfetisjistische maatschappij waarin we verkeren,

Klement, 2012, 304 pagina’s,

maar zonder een zekere mate van onvoorspelbaarheid

ISBN 9789086871018,

zijn we slechts reproducerende machines. De dingen

€ 29,50.

die we groots en belangrijk achten in het leven – zoals vrijheid, liefde en autonomie – zijn niet in wetten te vatten.

Onverwacht > De beste remedie tegen het kwaad, de meest vruchtbare vorm van handelen, is een spontane handeling. Een plots ‘Nee!’ van Eichmann had het verschil kunnen maken. In De menselijke conditie, waarin Arendt haar begrip van ‘nataliteit’ uiteenzet, spreekt Arendt van ‘vergeving’.4 Ze laat zich inspireren door Jezus van Nazareth, die met zijn vergevings-

Noten 1 Hannah

het kwaad. Amsterdam: Atlas, 2005.

2 Nir

Baram, Goede mensen. Amsterdam: De Bezige Bij,

2010.

3 Dick

Swaab, Wij zijn ons brein. Van baarmoeder tot Alzhei-

mer. Amsterdam: Atlas Contact, 2011.

gezindheid het onverwachte deed. Zijn onverwachte,

4 Hannah

ontwapenende reactie was een verrassing – en in de

2009.

verrassing ligt de mogelijkheid tot vooruitgang.

Wonderen bestaan, stelt Arendt. Niet als religieuze kracht of bovennatuurlijk verschijnsel, maar als een menselijke, onverwachte daad die alles anders maakt.

Denken aan ‘wat niet is’, een open blik op het verleden, het heden en de toekomst: het is die geestelijke zelfoverstijging en zielsverhuizing die morele verbetering mogelijk maakt.

Arendt, Eichmann in Jeruzalem. De banaliteit van

Arendt, De menselijke conditie. Amsterdam: Boom,

Breekbare dagen

LENTEACTIE Emotie en commotie. Herdenken en vieren, heeft u altijd al willen weten hoe 4 en 5 mei zijn ontstaan? Lees Breekbare Dagen. Nu voor 12,50 in plaats van 15 euro. de jaren heen, kunt u lezen over de geschiedenis van ruim 65 jaar herdenken. In het boek zijn ook de literaire 4 mei-lezingen opgenomen.

Tot 21 juni is het boek Breekbare dagen in alle boekhandels te koop voor 12,50 in plaats van 15 euro.

!

Onderzoek uitgelicht

4 EN 5 MEI DOOR DE JAREN HEEN

Herdenken op 4 mei en vieren op 5 mei: twee zijden van dezelfde medaille. Beide dagen kunnen nu rekenen op een groot draagvlak. Beide dagen kennen ook een lange geschiedenis: een geschiedenis van breekbare dagen. In het boek Breekbare dagen, 4 en 5 mei door

t Op de hoogte blijven van onderzoek over herdenken, herinneren en vieren? Neem kosteloos een abonnement op Onderzoek uitgelicht!

Ik wil graag Onderzoek uitgelicht ontvangen! naam:

q dhr. / q mevr.

organisatie: adres:

.............................................................................................................

..................................................................................................................

postcode / woonplaats: telefoon: email:

....................................................................................................

......................................................................................................

................................................................................................................

....................................................................................................................

Stuur deze bon naar: Nationaal ComitĂŠ 4 en 5 mei, t.a.v. Onderzoek Uitgelicht, Nieuwe Prinsengracht 89, 1018 VR Amsterdam.

U kunt uw aanmelding en persoonlijke gegevens ook mailen naar: onderzoekuitgelicht@4en5mei.nl

Nationaal ComitĂŠ 4 en 5 mei

BON

8|9

> LIESBETH ZEGVELD

Bijna 98% van de ambtenaren op het minis-

RECHTERLIJKE MACHT

terie van Justitie vulde tijdens de oorlog de

De kwetsbaarheid van ons rechtssysteem

ariërverklaring in, net zoals 95% van de leden van de rechterlijke macht. Dat kan je veroordelen, zoals de auteurs van De Hoge Raad en de Tweede Wereldoorlog doen.

Liesbeth Zegveld ziet vanuit haar praktijk als advocaat in toenemende mate dat juristen in extreme situaties niet anders blijken te reageren dan andere mensen. Bovendien bevordert de Nederlandse rechtscultuur niet dat rechters individueel verantwoordelijkheid nemen.

Prof. dr. Liesbeth Zegveld is advocaat en bijzonder hoogleraar ‘internationaal humanitair recht, in het bijzonder de positie van vrouwen en kinderen ten tijde van gewapend conflict’ aan de Universiteit Leiden.

Zij zet zich in voor oorlogsslachtoffers. In 2011 kreeg zij de Clara Wichmann-penning voor haar inzet voor mensenrechten. Foto: Wouter Boswinkel

p 27 oktober 1940 besloot de Hoge

De rechtszekerheid van het volk stond daarbij voorop,

Raad, het hoogste rechtscollege in ons

niet die van de individuele mens.1 Omdat de vrede-

land, de ariërverklaring te tekenen. Dit

rechtspraak toestond dat al afgesloten strafzaken op-

was de eerste antisemitische maatregel

nieuw mochten worden behandeld, plaatste deze

O

die de Duitse bezetter invoerde. De on-

maatregel een fundamenteel beginsel van ons straf-

dertekening leidde tot het ontslag van de eigen Jood-

recht buiten werking: het beginsel dat niemand twee

se president van de Hoge Raad, mr. Visser. Meer be-

keer mag worden berecht voor hetzelfde feit (het prin-

moeienis van de bezetter met de Hoge Raad volgde.

cipe ne bis in idem). Tegen geen van deze maatrege-

Zo verlaagden de Duitsers de leeftijdsgrens voor rech-

len heeft de Hoge Raad openlijk geprotesteerd. Inte-

ters van 70 naar 65 jaar. Daardoor konden Nederlandse

gendeel: in het toetsingsarrest bepaalde de Hoge Raad

raadsheren worden ontslagen en vervangen door

dat het de regels van de bezetter niet kon toetsen.

Duitse. Een andere maatregel was de vrederechtspraak, een nieuw politiek strafrecht van de NSB. De bedoe-

Corjo Jansen en Derk Venema, beiden verbonden aan

ling was om daarmee de politieke vrede te beschermen.

de Radboud Universiteit Nijmegen, stelden het boek De Hoge Raad en de Tweede Wereldoorlog, recht en rechtsbeoefening in de jaren 1930-1950 samen. Volgens Jansen en Venema boog de Hoge Raad diep voor de Duitsers. komen. De schrijvers impliceren met deze vraag dat de Hoge Raad fout zat. Volgens de auteurs had de Hoge Raad eerder moeten zien dat het misging en een krachtig tegengeluid moeten laten horen.

Dit is een hard oordeel. Is dat oordeel terecht zo hard?

10 | 11

Wat mogen we eigenlijk van rechters in tijd van oor-

Nationaal Comité 4 en 5 mei

log verwachten? En: oordelen we over onze rechtspraak in andere oorlogssituaties ook zo hard?

Onbevangenheid > Ik geloof dat het strenge oordeel dat Jansen en Venema vellen mogelijk is, omdat wij een hard oordeel hebben over de Tweede Wereldoorlog. Tot op zekere hoogte lijkt duidelijk te zijn wie ‘goed’ en wie ‘fout’ was tijdens deze oorlog.2 Een referentiekader zo helder als de Tweede Wereldoorlog is er zelden. Zo moet het debat over Nederlands-Indië nog beginnen. Ik speel daarin als advocaat een rol sinds in 2008 een groepje slachtoffers uit het Javaanse dorpje Rawagedeh KORT EN BONDIG

breed

specialistisch

praktisch

theoretisch

visueel

tekstueel

Mr. L.E Visser was in de vroege oorlogsjaren president van

dun boek

dikke pil

de Hoge Raad. Hij stierf in 1942 op 71-jarige leeftijd.

nachtkastje

bureau

Foto: Beeldbank WO2 - Joods Historisch Museum

Onderzoek uitgelicht

Te diep. Ze vragen zich af hoe het zo ver heeft kunnen

zaam open. Er is ruimte voor nieuwe vragen. Andere slachtoffers melden zich. Het is dus nooit te laat om een verleden af te sluiten. Het boek van Jansen en Venema laat dat goed zien. Hun onderzoek doorbreekt het lange stilzwijgen over de houding van onze hoogste rechters in 1940-1945.3 Srebrenica > Dat het referentiekader van de Tweede Wereldoorlog helder lijkt te zijn, leidt ertoe dat we nog steeds actief misdadigers uit die tijd proberen op te sporen en te berechten. Dit staat in schril contrast met de vervolging van misdrijven uit andere oorlogen. Een uitzondering daargelaten, is nog nooit enige Nederlandse militair voor oorlogsmisdaden vervolgd.4 Niet voor Srebrenica, niet voor Irak, niet voor Afghanistan, niet voor Indonesië. Het is onwaarschijnlijk dat deze situaties nimmer aanleiding hebben gege-

Net na de Tweede Wereldoorlog kreeg de Hoge Raad ook kritiek te verduren. Het weekblad Vrij Nederland publiceerde deze spotprent op 20 oktober 1945.

zich bij mij meldde. Het ging deze Indonesische vrouwen, allen weduwen, om de volgende zaak: in de vroege ochtend van 9 december 1947 vielen Nederlandse militairen Rawagedeh aan. Vrijwel alle mannen van het dorp werden ter plekke standrechtelijk geëxecuteerd. Nadien heeft de Nederlandse staat de zaak rond deze misdrijven, gepleegd in Indonesië tijdens de onafhankelijkheidsstrijd, op geen enkel moment afgesloten met de slachtoffers. Namens de weduwen van deze mannen heb ik een aantal jaren geleden de Staat der Nederlanden aangeklaagd. Op 14 september 2011 oordeelde de rechtbank Den Haag dat de staat aansprakelijk is voor deze moorden.

Dat de rechter dat oordeel in de Rawagedeh-zaak nu pas geeft, 64 jaar later, is wellicht laat, maar het is ook verklaarbaar. Wat vroeger ondenkbaar was, blijkt nu wel mogelijk. De generatie die zelf verantwoordelijkheid heeft gedragen, is binnenkort niet meer onder ons. We kunnen ons koloniale verleden met grotere onbevangenheid verkennen. Met deze uitspraak

De Hoge Raad zetelt in huis Huguetan aan de Lange

van de rechter gaan gesloten deuren eindelijk lang-

Voorhout.

Foto: M.M. Minderhoud (CC BY-SA 3.0)

der Nederlanden aan wegens oorlogsmisdaden.

Foto: Suzanne Liem

Dat men zich tijdens de oorlog laat imponeren door

treden. Voormalige Nederlandse militairen die – naar

één partij heb ik in mijn praktijk als advocaat ook in

eigen zeggen – destijds in Nederlands-Indië burgers

een geheel andere context gezien, namelijk in de

hebben neergeschoten, doen hun verhaal gewoon aan

zaak Srebrenica. Het NIOD heeft in zijn rapport

de keukentafel. Aangiftes die de nabestaanden van

over Srebrenica melding gemaakt van de bewonde-

deze burgerslachtoffers tegen deze militairen doen,

ring van de Nederlandse militairen voor het Bos-

leiden niet tot actie van het Openbaar Ministerie.

nisch-Servische leger en zijn strakke organisatie.6 Tegenover de moslims, die door het Nederlandse ba-

Dat we ná de Tweede Wereldoorlog een collectief oor-

taljon beschermd moesten worden, stonden onze

deel hebben over ‘goed’ en ‘fout’, betekent niet dat dat

militairen veel negatiever. Sommige militairen wa-

tijdens de oorlog ook zo was. Ten tijde van oorlog be-

ren zelfs anti-moslim. “De moslims die ze in de en-

staat zelden een duidelijk referentiekader. De be-

clave ontmoetten ‘stonken’ en ‘schooierden’, ze sta-

oordeling van gedrag begint vaak pas na de oorlog.

len, ze waren onbetrouwbaar en kwamen nooit op

Jansen en Venema stellen vast dat het succes van

tijd”, aldus een militair in het NIOD-rapport.7 Zo

Duitsland vele Nederlanders imponeerde. Dit zal voor

blijken niet-juridische aspecten in een oorlogssitu-

de leden van de Hoge Raad niet anders geweest zijn.

atie een factor van belang te kunnen zijn.

“Zowel de economische bloei in Duitsland als de opleving van de Duitse juridische wetenschap in het

Het geheim van de raadkamer > De auteurs van De

interbellum oefende een onmiskenbare aantrek-

Hoge Raad en de Tweede Wereldoorlog hebben juridisch-

kingskracht uit op de Nederlandse juristen. De Duit-

historisch onderzoek gedaan. Ze hebben geen soci-

se doctrine heeft de Nederlandse rechtsbeoefening en

aal-psychologische verklaringen voor de houding van

vermoedelijk ook de Nederlandse rechtspraak in ver-

de raadsheren willen geven. Toch zijn het ook – en

regaande mate beïnvloed”, zo schrijven Jansen en Ve-

misschien wel vooral – de niet-juridische factoren die

nema.5

inzicht geven in het handelen van de raadsheren. Van

12 | 13 Nationaal Comité 4 en 5 mei

ven tot de verdenking van strafrechtelijk laakbaar op-

Onderzoek uitgelicht

Mevrouw Tijeng, hier samen met dochter, kleindochter en achterkleinkinderen, klaagde als ‘weduwe van Rawagedeh’ de Staat

De Tweede Wereldoorlog heeft ons geleerd dat ons vertrouwen in de bestendigheid van instituties en wetten en het geweldsmonopolie van de staat niet terecht is. het hoogste rechtscollege had iedereen natuurlijk ge-

Nederland weinig naar buiten. Anders dan in de Ver-

hoopt dat het de strijd tegen het onrecht was aange-

enigde Staten en het Verenigd Koninkrijk kennen wij

gaan, en dat de raadsheren een voorbeeld hadden ge-

niet de individual legal opinions. Wij kennen het te-

steld. Maar onderzoek leert dat vrijwel iedereen het-

genovergestelde: het geheim van de raadkamer. Dat

zelfde reageert op oorlog; academici en niet-academici,

betekent dat het denken, handelen en beslissen van

juristen en niet-juristen. Ook binnen de rechterlijke

individuele rechters voor burgers geheim blijft. Ook

macht was de Hoge Raad geen uitzondering. Bijna

zijn de motiveringen van uitspraken van rechters in

98% van de ambtenaren die onder het ministerie van

Nederland over het algemeen uiterst kort â&#x20AC;&#x201C; ook

Justitie ressorteerden, vulde de ariĂŤrverklaring in. Het-

daaruit valt hun denken nauwelijks af te leiden.

zelfde gold voor 95% van de leden van de rechterlijke macht.8

Onze rechtscultuur bevordert dus niet dat rechters individueel verantwoordelijkheid nemen. Het zou goed

Daar komt bij dat rechters niet voorop lopen in het pu-

zijn als de rechtspraak in Nederland transparanter zou

bliekelijk ventileren van hun oordeel. Mr. Corstens,

worden. Als de rechter in normale situaties zicht-

de huidige president van de Hoge Raad, stelt vast dat

baarder wordt, dan kunnen we ook meer van hem of

er tijdens de Duitse bezetting binnen de Hoge Raad

haar verwachten in abnormale situaties. Het meer naar

wel verzet was, maar nimmer publiekelijk.9 Dat is een

buiten treden, het minder collectief en anoniem ope-

probleem van onze rechtscultuur. Rechters treden in

reren, maakt het wegduiken in moeilijke situaties las-

Bosnische moslims op de vlucht voor het geweld in Srebrenica.

Foto: Art Zamur, Gamma-Rapho via Getty Images

tiger. Waar rechters normaliter niet zichtbaar zijn, is

Corjo Jansen & Derk Venema

het wellicht niet terecht te verwachten dat zij in tij-

(red.), De Hoge Raad en de

den van nood ineens wel zichtbaar worden en pu-

Tweede Wereldoorlog. Recht

bliekelijk verantwoordelijkheid nemen.

en rechtsbeoefening in de jaren 1930-1950.

Onterecht vertrouwen > De verdeling van de uitoe-

Amsterdam: Boom, 2011,

fening van de macht, de trias politica, betekent dat mo-

ISBN 9461059884,

gelijkheden van de rechter om op te treden tegen on-

€ 30,70.

recht beperkt zijn. Daar staat tegenover dat ieder rechtsstelsel beginselen van redelijkheid en billijkheid kent.

Na de Tweede Wereldoorlog zijn daar de rechten van de mens bijgekomen. Tegen extreem onrecht kan de rechter dus optreden. Het is met een beroep op deze mensenrechten en de redelijkheid en billijkheid dat

Noten

ik er als advocaat voor heb kunnen zorgen dat de slacht-

1 Jansen

offers uit Srebrenica en Rawagedeh hun recht hebben

2 Tegenover

& Venema, p.116-117. het goed/fout-schema is een tegengeluid inge-

zet. Onder andere de historici Hans Blom en Chris van der

sen zich inmiddels lang geleden voorgedaan, het recht

Heijden brengen naar voren brengen dat de scheidslijnen

was nog altijd beschikbaar voor hen.

tijdens de oorlog diffuus waren. Hierover is een uitgebreid debat ontstaan, maar dat heeft de rechtspraak veel minder

Tegelijkertijd kunnen slachtoffers niet het oneindige of het onmogelijke vragen van de rechtsorde. Je kunt het

bereikt.

3 Zie

de toespraak van mr. Corstens tijdens de presentatie

van het boek De Hoge Raad en de Tweede Wereldoorlog op

die zin kent het recht zijn grenzen. Het zou ook niet

17 november 2011.

goed zijn als slachtoffers zich zo vastbijten in het ver-

4 Een

uitzondering is de Nederlandse militair Eric O. Hij

leden dat er geen toekomst meer is. De samenleving

werd vervolgd wegens een schietincident in 2003 tijdens

moet op een gegeven moment verder. Maar het ge-

de missie Stabilisation Force Iraq. Hierover ontstond, met

heel negeren van groot onrecht, wordt – gelukkig –

name in militaire kringen, veel commotie. Hij werd in okto-

door de rechter veroordeeld. Toch moeten we waken

ber 2004 vrijgesproken door de militaire kamer van de

voor de gedachte dat we met goede regels nieuwe ex-

rechtbank te Arnhem. Het gerechtshof te Arnhem bevestig-

cessen kunnen voorkomen. De Tweede Wereldoor-

de dit vonnis op 4 mei 2005.

log heeft ons geleerd dat ons vertrouwen in de be-

5 Jansen

stendigheid van instituties en wetten en het ge-

6 De

weldsmonopolie van de staat niet terecht is.

& Venema, p. 67.

psycholoog Venhovens constateerde dikwijls een aan

bewondering grenzende houding van Dutchbat ten aanzien van uiterlijk en organisatie van het Bosnisch-Servische le-

We hebben nu een ander referentiekader en rechtsstelsel: het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens, de Europese Unie. Maar we hebben in de Twee-

ger. Zie het NIOD-rapport Srebrenica, een veilig gebied, deel II: Dutchbat in de enclave Srebrenica. Amsterdam: Boom, 2002, productie 1, p. 1555.

de Wereldoorlog gezien hoe snel het referentiekader

7 Idem.

kan veranderen. Daar is maar een paar jaar voor no-

8 Sönke

dig. Hoe zal de toekomstige generatie terugkijken op de war on terror? Op de Amerikaanse uitleverings-

Neitzel & Harald Welzer, Soldaten. Over vechten, do-

den en sterven. Amsterdam: Ambo, 2011, p. 94.

9 Zie

noot 3.

vluchten en Guantánamo Bay? Niet alleen gebeurtenissen in een ver verleden, maar ook deze huidige

De foto van M.M. Minderhoud valt onder de Creative Commons-

ontwikkelingen maken duidelijk dat ons rechtssys-

licentie ‘Naamsvermelding - Gelijk Delen 3.0 Unported’

teem kwetsbaar is.

(zie http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/deed.nl).

<

14 | 15 Nationaal Comité 4 en 5 mei

kolonialisme niet met een rechtszaak bestrijden. In

Onderzoek uitgelicht

gekregen. Ook al hebben deze tragische gebeurtenis-

EGODOCUMENTEN

> SANNE BOLT

Concentratiekampdagboeken als bron voor zelfreflectie

Dagboeken die gevangenen bijhielden in concentratiekampen of de herinneringen die ze nadien op papier stelden, zijn meer dan louter een historische bron die inzicht geeft in wat zich in deze kampen heeft afgespeeld.

Ze bieden ook interessante aanknopingspunten om met jongeren te praten over actuele identiteitsvragen. Dat inzicht deed Sanne Bolt op na lezing van Bettina Siertsema’s proefschrift over egodocumenten van concentratiekampgevangenen.

Sanne Bolt is educatief medewerker. Ze is werkzaam bij Nationaal Monument Kamp Vught, waarvoor ze het lespakket ‘Kamp Vught in de klas’ maakte. In september 2013 start ze als freelance schrijver van biografische en educatieve teksten. Foto: Jan van de Ven

I

n 2007 publiceerde Bettine Siertsema haar proef-

Siertsema niet en maakte ik er dus ook geen gebruik

schrift Uit de diepten. Nederlandse egodocumenten over

van bij het maken van het lespakket. Nu zou ik ter ver-

de nazi concentratiekampen. In datzelfde jaar pre-

dediging kunnen aanvoeren dat het daarvoor te laat

senteerde ik het lespakket ‘Kamp Vught in de klas’,

verscheen, en dat is ook waar, maar er zit ook een meer

bestaande uit lesbrieven, docentenhandleidingen en

praktische reden achter. De praktijk van een levendig

films voor de basisschool en het voortgezet onderwijs.

museum, waarin een kleine staf samen met een groep

Ik was op dat moment drie jaar werkzaam als educatief

vrijwilligers jaarlijks een forse bezoekersstroom ont-

medewerker van Nationaal Monument Kamp Vught.

vangt en daarbij ook een grote hoeveelheid aan acti-

Voor dit lespakket, dat elke bezoekende jeugdgroep

viteiten aanbiedt, geeft weinig aanleiding om de deur

zou gaan voorbereiden op hun bezoek aan het voor-

eens te sluiten en je te verdiepen in een 667 pagina’s

malig concentratiekamp, maakte ik intensief ge-

tellend boekwerk zoals dat van Siertsema. Stof om ’s

bruik van de egodocumenten van drie Joodse meis-

avonds voor het slapengaan te lezen is het ook niet,

jes uit Tilburg. Zij hadden alle drie over hun erva-

met als gevolg dat het boek, op een enkel gebruik als

ringen in verschillende concentratiekampen ge-

naslagwerk na, tot nog toe in mijn kast was blijven

schreven. Ik begaf me dus rechtstreeks op het terrein

staan.

van Siertsema’s proefschrift. Toch las ik het boek van

Onderzoek uitgelicht

16 | 17 Nationaal Comité 4 en 5 mei

In het Nationaal Monument Kamp Vught maken basisschoolleerlingen kennis met de Nederlandse kampgeschiedenis.

Foto: Paul Jespers

De tas en documenten van Helga Deen, die in 1943 een maand in Kamp Vught geïnterneerd was. In juli van dat jaar werd ze in het vernietigingskamp Sobibór vermoord.

Foto: Nationaal Monument Kamp Vught

De vraag om dit boek en zijn relevantie voor mijn werk-

mijn werk – waarin het altijd gaat over de dilemma’s

praktijk te bespreken is daarom een vorm van her-

van omstanders, slachtoffers, daders en helpers – het

kansing. Voor het schrijven van dit artikel heb ik me-

meest relevant is.

zelf dan ook de vraag gesteld of ik de drie egodocumenten achteraf gezien anders ingezet zou hebben.

Dan iets over de drie egodocumenten die ik voor het maken van het lespakket ‘Kamp Vught in de klas’ heb ge-

Drie meisjes, één schoolklas > Eerst even iets over het

bruikt. De reden dat ik deze drie egodocumenten koos,

proefschrift zelf. Kort gezegd komt Siertsema’s stu-

is dat de drie schrijfsters elkaar kenden en alle drie

die hierop neer: zij onderzoekt welk godsbeeld en welk

een duidelijke relatie hadden met Kamp Vught.

mensbeeld de schrijvers van de door haar bestudeerde teksten hebben en welke veranderingen de kamp-

KORT EN BONDIG

ervaringen in deze beelden veroorzaken. Voor haar

breed

specialistisch

onderzoek bekeek zij alle op dat moment voor het pu-

praktisch

theoretisch

bliek toegankelijke Nederlandse concentratiekamp-

visueel

tekstueel

egodocumenten vanuit een literair, moreel en theo-

dun boek

dikke pil

logisch perspectief. Mijn interesse in haar boek gaat

nachtkastje

bureau

vooral uit naar het morele perspectief, omdat dit voor

“Op een zondag verrasten de Nazi’s die in de keuken stonden, ons met wat stukjes knapperig gebakken bacon in plaats van de soep. Ik had nog nooit bacon geproefd, omdat we thuis kosjer aten.” Ik kan me voorstellen dat dit dilemma – wel of niet ingaan tegen geloofsvoorschriften in een extreme situatie – bij leerlingen wat los zal maken.

Door hen als onderdeel van een groter sociaal verband

ze onderverdeelt in joodse memoires, christelijke me-

te presenteren – de schoolklas die hen op de een of

moires en ‘overige memoires’ (waarin de schrijver zich

andere manier met elkaar verbond – zocht ik een ver-

niet over religieuze aspecten uitlaat of geen religie aan-

binding met de belevingswereld van jongeren nu. Ik

hangt).

gebruikte de drie egodocumenten als bron om de levens van deze meisjes te schetsen in relatie tot de grotere geschiedenis van Kamp Vught.

Literaire stroming > Uit de diepten is geen gemakkelijk boek om te lezen. Het is een wetenschappelijke studie en het leest ook zo: zeer uitvoerig gedocu-

Formeel zou maar één van deze drie documenten bin-

menteerd en een en al nuance – stevige conclusies

nen de door Siertsema gebruikte afbakening (het ‘cor-

worden niet getrokken. Het is daardoor ook geen boek

pus’) van haar proefschrift vallen, maar daarvoor ver-

dat duidelijke, prak-

scheen het nét te laat. Siertsema kon het niet meer

tische handvatten

meenemen in haar analyse, maar wijdt er alleen een

biedt. Wellicht heeft

voetnoot aan: “Het dagboek uit Vught van Helga Deen,

Siertsema zich dat

Onderzoek uitgelicht

Dit is om nooit meer te vergeten, […] blijft daarom bui-

laatste ook gereali-

18 | 19

ten beschouwing.” De andere twee egodocumenten

seerd, want een jaar

die ik voor het lespakket gebruikte – de al veel eerder

later publiceerde zij

verschenen memoires van Helga’s pleegzus Gerda

een werkboek, dat

Nothmann, gepubliceerd als Gerda’s Story, en One who

een bloemlezing

Nationaal Comité 4 en 5 mei

came back van Helga’s klasgenote Anita Mayer – vallen buiten de criteria van Siertsema’s analyse. Beide zijn namelijk in het Engels geschreven en gepubliceerd. Bovendien is Gerda’s Story een uitgave in eigen beheer.

Behalve dat de door mij gebruikte egodocumenten niet door Siertsema besproken zijn (wat jammer is, want ik had haar analyse graag gelezen), zijn ze ook om andere redenen niet representatief voor haar boek. Zo bestrijkt Uit de diepten een veel breder genre dan alleen egodocumenten van Joodse schrijvers. Siertsema besteedt een compleet hoofdstuk aan dagboeken die in de kampen zelf zijn geschreven (een bescheiden gezelschap van slechts tien uitgaven).1 Daarnaast gaat ze in haar studie in op andersoortige memoires, die

Helga Deen bezocht eind jaren dertig, na haar vlucht uit Duitsland, in Tilburg de Rijks-HBS. Dit is een versje met tekening dat Helga voor het poëziealbum van haar vriendin Doortje maakte.

Foto: Nationaal Monument Kamp Vught-Collectie D. de Bruijn-Evertse

uit de door haar geanalyseerde egodocumenten be-

meenschappelijke kenmerken. Hierdoor wordt het mo-

vat. Dit boek is een waardevolle en in mijn ogen zelfs

gelijk de ervaringen van deze drie meisjes in een breder

onmisbare aanvulling op het proefschrift. Siertsema

perspectief te plaatsen.

koos indrukwekkende fragmenten die de analyses uit het proefschrift een gezicht geven. Maar concrete aan-

Gebakken bacon > Dat levert onverwacht actuele aan-

knopingspunten voor de praktijk biedt dit werkboek

knopingspunten op. Wat te denken van de orthodox

mij als educatief medewerker ook niet, want het is dui-

opgevoede Anita, die in One who came back (later ver-

delijk gericht op volwassenen met enige theologische

taald naar het Nederlands onder de titel Als ik Hitler

achtergrondkennis.

maar kan overleven) beschrijft hoe ze, zwaar ondervoed, varkensvlees krijgt voorgeschoteld. Ze schrijft: “Op een

Toch realiseer ik me tijdens het lezen dat het boek, on-

zondag verrasten de Nazi’s die in de keuken stonden,

danks het ontbreken van een praktische toepasbaar-

ons met wat stukjes knapperig gebakken bacon in

heid, wel degelijk een waarde voor mijn educatieve

plaats van de soep. Ik had nog nooit bacon ge-

werk heeft, maar dan als bron van inspiratie en ken-

proefd, omdat we thuis kosjer aten.” Ik kan me voor-

nis. Want wat een wereld blijkt er schuil te gaan ach-

stellen dat dit dilemma – wel of niet ingaan tegen ge-

ter al die opgeschreven herinneringen. De drie boek-

loofsvoorschriften in een extreme situatie – bij leer-

jes die min of meer toevallig in mijn lespakket be-

lingen wat los zal maken, of het nu vanuit een mo-

landden, omdat ze nu eenmaal een relatie met zowel

reel of vanuit een religieus standpunt is. Dankzij Siert-

Kamp Vught als een bepaalde schoolklas hadden, blijken

sema weet ik bovendien dat Anita niet de enige was

onderdeel van een literaire stroming met duidelijk ge-

die hiermee worstelde in het kamp. Zij geeft in het

Gerda Nothmann: “I started to realize that Hitler had not tried to kill me as a person but as a Jew, and that if I would not be a real Jew, outspoken and informed and positive, it would be one more stroke for Hitler.” werkboek Uit de diepten voorbeelden van verschillende

Terugkomend op de vraag die ik mezelf aan het begin

reacties op dit dilemma, zoals dat van Hans Andriesse,

van dit artikel stelde, zou ik de egodocumenten na het

die stelt dat de opdracht om te overleven voor God

lezen van Uit de diepten achteraf gezien niet anders

voorop staat. Maar ook dat van Abel Herzberg, die ver-

gebruikt hebben dan ik destijds gedaan heb, als his-

telt over de Joodse leraar Labi, die groot respect ver-

torische bron die een persoonlijke inkleuring geeft aan

wierf onder medegevangenen met zijn weigering om

de geschiedenis van Kamp Vught. Wel heeft dit proef-

paardenvlees te eten.

schrift een wereld voor me geopend die ik nog niet eerder zo bewust verkend heb: het egodocument als

Ik ging na lezing van Siertsema’s boek ook anders kij-

bron om in gesprek te komen over het beeld dat je hebt

ken naar het verhaal van Gerda, die in Gerda’s story

van jezelf en anderen en wat omstandigheden ermee

aangeeft dat ze zichzelf eerder niet als uitdrukkelijk

doen – in extreme tijden of gewoon nu.

<

heel andere gedachten over krijgt: “(…) I started to reBettine Siertsema, Uit de

but as a Jew, and that if I would not be a real Jew, out-

diepten. Nederlandse ego-

spoken and informed and positive, it would be one

documenten over de nazi

more stroke for Hitler.” Dit opent de weg naar een al

concentratiekampen.

even actueel gesprek over identiteit en waarom het zo

Vught: Skandalon, 2007,

belangrijk is voor mensen om die uit te dragen.

667 pagina’s, ISBN 9789076564425,

Gespreksbron > Egodocumenten zijn een belangrijke

€39,50.

historische bron waar je als educatief medewerker uit kunt putten, maar Uit de diepten snijdt een diepere laag van betekenis in deze teksten aan. Natuurlijk heb ik die in het lespakket ‘Kamp Vught in de klas’ impliciet

Bettine Siertsema, Uit de diepten. Werkboek. Vught: Skanda-

wel enigszins aan bod laten komen. Maar na lezing

lon, 2008, 88 pagina’s, ISBN 9789076564470, €11,50.

van Siertsema’s boek realiseer ik me beter dat een bepaald aspect van dergelijke memoires – de invloed van

Noot

de kampervaringen op het mensbeeld – van grote

1 Overigens

waarde is om greep te krijgen op de geschiedenis van de concentratiekampen en bovendien veel actuele aanknopingspunten biedt. Nu Barak 1B, de gerestaureerde originele concentratiekampbarak van Kamp Vught, binnenkort de deuren opent, krijgt Nationaal Monument Kamp Vught de beschikking over drie workshopruimtes. Dan is er straks voor mij ook de praktische mogelijkheid om in een museumles nader in te gaan op deze diepere laag: hoe werden mensen beïnvloed door hun verblijf in de concentratiekampen en hoe werkte dit door in hun verdere leven?

zijn er sinds het verschijnen van Siertsema’s

proefschrift twee dagboeken over Kamp Vught bijgekomen.

20 | 21 Nationaal Comité 4 en 5 mei

alize that Hitler had not tried to kill me as a person

Onderzoek uitgelicht

Joods heeft gezien, maar daar direct na de bevrijding

VOEDSEL EN OORLOG

> LISETTE MATTAAR

Hoe de behoefte aan eten oorlogen bepaalt

In The Taste of War wijst de Britse historica Lizzie Collingham voedselgebrek aan als een van de oorzaken van de Tweede Wereldoorlog. Collingham snijdt hiermee een onderbelicht onderwerp aan dat meer aandacht verdient, zo meent Lisette Mattaar van het Humanity House in Den Haag. Het boek opent de ogen voor het feit dat het ontstaan van rampen en conflicten vaak samenhangt met het beleid dat gevoerd wordt ten aanzien van voedselproductie en -distributie.

Lisette Mattaar is directeur van het Humanity House in Den Haag, een museum dat bezoekers laat zien, horen en beleven wat het betekent om te moeten overleven in een gebied waar een conflict heerst of een ramp heeft plaatsgevonden. Foto: Fred Ernst

Onderzoek uitgelicht

22 | 23

Foto: Beeldbank WO2 - NIOD

S

inds 2010 ben ik directeur van het Humanity

Dit boek, geschreven door de Britse historica Lizzie Col-

House, dat bij het brede publiek aandacht

lingham, zet issues rond voedselproductie en -distri-

vraagt voor humanitaire thema’s en inzicht ver-

butie neer als belangrijke aanjagers van de Tweede We-

schaft in de oorzaken en gevolgen van rampen

reldoorlog. Collingham, research fellow aan het Jesus

en conflicten in de wereld. Dat doen we door

College in Cambridge, beschrijft overtuigend hoe de

middel van een vaste tentoonstelling, wisselexposities,

crisis die aan het eind van de jaren twintig en in de

educatieve projecten en debatten. In onze vaste ten-

jaren dertig van de vorige eeuw woedde, leidde tot voed-

toonstelling ligt de nadruk op alles wat te maken heeft met identiteit: taal, de veilige omgeving, je huis, je vrienden, et cetera. Het gaat vaak over het sociale as-

KORT EN BONDIG

pect – over sociale hulp en sociale ontheemding – en

breed

specialistisch theoretisch

over de vraag of en waarom je voor geweld of een vreed-

praktisch

zame oplossing kiest. Maar ook over de rechten die je

visueel

tekstueel

tijdens een oorlog of conflict beschermen. Voedsel is

dun boek

dikke pil

geen onderwerp dat in onze vaste tentoonstelling veel

nachtkastje

bureau

aandacht krijgt. En dat is, The Taste of War lezend, misschien wel vreemd.

Nationaal Comité 4 en 5 mei

In de Hongerwinter behoorden lange rijen wachtenden bij de gaarkeuken tot het alledaagse straatbeeld.

Een plakplaatje uitgegeven door de NSDAP in 1940 legde een expliciete relatie tussen voedsel en oorlog: “Dit is waarvoor wij vechten – voor voedsel voor onze kinderen!!

Beeld: Landesarchiv Baden-Württemberg: Staatsarchiv Freiburg

seltekorten. Diverse landen probeerden die stuk voor

en de soldaten waren uitgeput door honger. Niet de

stuk op hun eigen manier te bevechten. Groot-Brit-

strijd, niet het morele gelijk, niet de ideologie of de ge-

tannië en de Verenigde Staten bijvoorbeeld deden dat

bruikte wapens, maar het al dan niet aanwezig zijn van

door vrije handel, door het opengooien van de gren-

voldoende voedsel was de sleutel om de oorzaak en het

zen. Duitsland en Japan daarentegen wilden zelf-

verloop van de oorlog te verklaren. De les voor Hitler

voorzienend worden, waardoor ze op zoek moesten

was dan ook: wij gaan deze oorlog winnen door an-

naar steeds meer land om hun bevolking te kunnen

deren uit te hongeren en de voorziening van ons ei-

voeden. Deze politiek moest wel leiden tot oorlog.

gen voedsel voorop te stellen. Het agrarische beleid van het Derde Rijk was een van Hitlers leidende thema’s,

Uithongeringsproces > De Duitsers, zo legt Colling-

aldus Collingham.

ham uit, hadden van de Eerste Wereldoorlog geleerd dat ze de oorlog verloren hadden doordat de bevolking

Wat is het Humanity House?

Het Humanity House opende haar deuren in 2010. Aan de Prinsegracht in Den Haag kunnen bezoekers kennis nemen van persoonlijke verhalen achter rampen en conflicten, aan de hand van een gevarieerd programma van exposities, lezingen, debatten, films en educatieve activiteiten. Het Humanity House is een initiatief van het Nederlandse Rode Kruis en wordt ondersteund door de gemeente Den Haag en het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling van de Europese Commissie.

Een interessant punt dat The Taste of War aansnijdt, is dat men zich in de Tweede Wereldoorlog vergist had in het aantal calorieën dat de bevolking en soldaten nodig hadden. Beleidsmakers en leiders hadden zich niet gerealiseerd hoeveel meer energie mensen nodig hebben als ze hard moeten werken (ook vaak ’s nachts), elke dag ver moeten lopen om voedsel te zoeken of lang in de rij moeten staan voor voedselbonnen.

De caloriebehoefte verdubbelt al snel in situaties als deze. Wat ik mij al lezend realiseerde, is hoeveel minder voedsel je in noodsituaties nodig hebt als mensen niet eindeloos lang in de rij hoeven te staan of kilometers moeten lopen om dendaagse voedselrampen wellicht winst te behalen zijn als hier rekening mee wordt gehouden.

Enorme kalkoen > Ook na de oorlog

24 | 25

was voedsel een belangrijk politiek

Nationaal Comité 4 en 5 mei

item, zo toont The Taste of War. Met het Marshallplan, dat erop gericht was Europa weer op te bouwen, hadden de Amerikanen een nobele taak op zich genomen, waar ook zijzelf beter van Ook in de Amerikaanse propaganda speelde voedsel een grote rol. Een van de

zouden worden. Immers, als Europa

Four Freedoms van president Roosevelt was ‘freedom from want’. De Amerikaan-

weer snel op de been zou zijn, zou het

se kunstenaar Norman Rock-well beeldde deze ‘vrijwaring van gebrek’ in een

een grote afzetmarkt worden van Ame-

serie posters over de vier vrijheden af met behulp van een rijkelijk met voedsel

rikaanse producten. Maar het graan dat

overladen tafel.

voor Europa was bedoeld, belandde

Beeld: UNT Digital Library, Washington DC

Onderzoek uitgelicht

aan hun eten te komen. Er zou bij he-

voor een groot deel in de monden van Voor Hitler duurde het uithongeringproces soms langer

Amerikaanse dieren, omdat de behoefte aan vlees in

dan hij wilde, betoogt de historica. Hieruit verklaart

Amerika snel toenam. Het beroemde schilderij

zij het vermoorden van gehandicapten: dat zouden in

Thanksgiving van Norman Rockwell, met een enorme

de ogen van Hitler mensen zijn geweest die geen func-

kalkoen die aan de familie wordt geserveerd, laat zien

tie hadden in de wereld, useless eaters dus, die maar be-

hoe trots de Amerikanen waren dat ze zo’n grote kal-

ter geëlimineerd konden worden. Hier lijkt Colling-

koen konden serveren. Maar om een kalkoen te laten

ham te veel in haar focus op voedsel vast te zitten. Ge-

groeien is veel graan nodig. De Amerikanen konden

handicapten werden immers geëlimineerd vanwege

niet meer voldoen aan de verplichting ten opzichte van

de fascistische ideologie, op basis waarvan ook Joden

Europa die zij op zich hadden genomen. De Canadezen

en homoseksuelen – die in ieder geval geen useless

moesten te hulp schieten om de Europeanen te kun-

eaters waren – werden uitgeroeid.

nen voeden.

Een vrouw, op de vlucht voor de gewelddadigheden tussen de Sudan Armed Forces en het Sudan Peoples Liberation Army in 2008, wacht op haar rantsoen van de noodvoedselhulp.

Foto: UN Photo/Tim McKulka (CC BY-NC-ND 2.0)

Collinghams boek maakt duidelijk hoezeer voedsel een

noodhulpelementen vormt. Maar in de vaste exposi-

cruciaal aspect is in de dynamiek rond rampen en con-

tie van het Humanity House is voedsel een onderbe-

flicten, en heeft mij absoluut aan het denken gezet over

licht thema. Ook in de wisselexposities is het nog niet

de rol die het thema voedsel in onze programmering

aan bod gekomen, maar het staat nu zeker op mijn lijst

vervult. Helemaal als je beseft dat de wereldnoodhulp

van mogelijke themaâ&#x20AC;&#x2122;s.

voor verreweg het grootste deel uit het verstrekken van voedsel bestaat.

Overigens is voedsel wel regelmatig onderwerp van gesprek tijdens de debatten die wij organiseren. Wat mij

Bij het Humanity House hebben we een educatief spel

daarbij opvalt, is dat voedsel vaak wordt gebruikt als

voor scholen ontwikkeld, the humanity game, dat

politiek instrument. De directeur van het World Food

hongersnood behandelt en waarin voedsel een van de

Program vertelde over de nieuwe manieren waarop

Voedselpolitiek in de toekomst > Ook The Taste of War laat zien dat voedselhulp vaak wordt ingezet om een acuut probleem van hongersnood op te lossen, maar dat de onderliggende problemen vaak veronachtzaamd worden. Het boek leert dat als je de gehele voedselproductie eerlijk zou verdelen, iedereen op dit moment voldoende eten zou hebben. Accepteren we dat er verschil is in toegang tot voedsel of niet? En wat is dan de strategie voor de langere termijn? Bij de debatten bij ons in huis blijkt humanitaire hulp een lastig vraagstuk te zijn. Men handelt pas als het al te laat is. Dat geldt voor oorlogen, rampen en dus ook voor hongersnood. Collingham toont aan dat nadenken over de rol van voedsel bij machtspolitiek relevant is.

Wat The Taste of War ook duidelijk maakt, is dat het in

log werd voedsel minder efficiënt geproduceerd, wat

Onderzoek uitgelicht

betekende dat er nadien nog grote innovaties konden

26 | 27

plaatsvinden. Dat is veranderd. We kunnen niet nog

Nationaal Comité 4 en 5 mei

de toekomst nog vaker over voedsel zal gaan, aangezien niet alleen de wereldbevolking blijft stijgen, maar ook de technologische grenzen van de productieve verbouwing zijn bereikt. Tijdens de Tweede Wereldoor-

méér produceren, maar we zullen moeten nadenken over anders produceren en minder consumeren. The Taste of War geeft geen oplossing, wel het bewustzijn om erover na te denken.

<

Lizzie Collingham, The Taste of War. World War II and the Battle for Food.

voedselhulp wordt gegeven. Voorheen was graan dat

London: The Penguin Press,

werd uitgedeeld in zuidelijk Afrika afkomstig van ge-

2011,

subsidieerde boeren uit de Verenigde Staten. De

ISBN 9781594203299,

vraag is of je op deze wijze op duurzame manier helpt

€ 15,99.

bij het oplossen van een probleem in Afrika. Daarom voert het World Food Program een verandering door die past bij de uitdagingen in de toekomst: van voedselhulp naar voedselzekerheid. Men verschaft niet langer lukraak voedsel wanneer nodig, maar geeft mensen vouchers waarmee zij zelf voedsel op de lokale

De foto van UN Photo/Tim McKulka valt onder de Creative

markt kunnen kopen. Hiermee wordt de lokale eco-

Commons-licentie ‘Naamsvermelding – Gelijk Delen 2.0 Un-

nomie gestimuleerd.

ported’ (zie http://creativecommons.org/licenses/bysa/2.0/deed.nl).

MILITAIRE GESCHIEDENIS

> PIET KAMPHUIS

De Tweede Wereldoorlog in ruim 800 bladzijden

Over de Tweede Wereldoorlog is al oneindig veel geschreven. Toch voegt het omvangrijke overzichtswerk van militair historicus Anthony Beevor wel degelijk iets toe aan de bestaande literatuur. Niet alleen paart hij scherpe analyses aan een schat aan anekdotes en petites histoires. Ook legt hij interessante verbanden tussen ontwikkelingen in verschillende contreien van de wereld die bij de oorlog betrokken waren.

Drs. Piet Kamphuis is directeur van het Nederlands Instituut voor Militaire Historie.

Foto NIMH

D

e foto aan het begin is pakkend. We zien

gemaakte militairen, naar Frankrijk om de Atlantik

hoe een jonge militair in Duits uniform in

Wall te versterken. Hoe grillig het lot ook voor hem

Normandië door de Amerikanen als krijgs-

was, hij had geluk gehad – hij behoorde niet tot de

gevangene wordt geregistreerd, vlak na de

ruim zestig miljoen slachtoffers die de Tweede We-

geallieerde invasie op 6 juni 1944 (D-Day).

reldoorlog telde.

Op het eerste gezicht is hij een van de duizenden Duitse militairen die de wapens neerlegden. Bij nadere be-

Anthony Beevor, een veelgelezen icoon van de militai-

schouwing blijkt het om een vierentwintigjarige Ko-

re geschiedschrijving over de Tweede Wereldoorlog,

reaanse man te gaan, Yang Kyoungjong, die in 1938

introduceert met deze petite histoire aan het begin van

door de Japanners als militair was ingelijfd. Hij was

zijn omvangrijke overzichtswerk The Second World War

vervolgens in augustus 1939 door de Russen in de slag

twee belangrijke rode draden. Hij wil duidelijk maken

bij Khalkin Gol gevangengenomen en daarna bij het

hoezeer ontwikkelingen in het ene oorlogstheater ver-

Rode Leger ingezet toen de Sovjet-Unie in de loop van

strekkende politieke, militaire en/of ideologische ge-

1942 wankelde onder de Duitse offensieven. Bij ge-

volgen konden hebben voor gebeurtenissen elders. Zijn

vechten in de Oekraïne, begin 1943, viel Yang Ky-

tweede oogmerk is de lezer te laten meevoelen wat

oungjong in Duitse handen. In 1944 zonden zij

grand strategy en militaire operaties betekenden voor

hem als lid van een zogeheten Ostbataillon, een een-

het wel en wee van mensen van vlees en bloed.

– meer dan waar. Aanvankelijk sloeg die uitspraak op

Onderzoek uitgelicht

de heroïsche geschiedverhalen over man-tegen-man-

28 | 29

gevechten op het slagveld. Maar na het midden van de

Nationaal Comité 4 en 5 mei

heid bestaande uit in de Sovjet-Unie krijgsgevangen Militaire geschiedenis nieuwe stijl > Beevor maakt met zijn kloeke overzichtswerk een befaamde uitspraak van Thomas Hardy – ‘War makes rattling good reading’

vorige eeuw bleek een nieuwe generatie van militairhistorici evenzeer in staat een breed publiek te bereiken met de plaatsing van militaire operaties in een bredere politieke, strategische en/of culturele context en met hun oog voor de relatie tussen krijgsmacht en samenleving.

Dit is ook een doel van het Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH), waar ik directeur van ben.

De militair-historici die bij het NIMH werkzaam zijn behoren tot de bovengenoemde school van new military history. Zij leggen de huidige inzet van de Nederlandse krijgsmacht vast en maken de resultaten van hun onderzoek toegankelijk in een continue stroom van publicaties. Deze beogen het wetenschappelijk deKORT EN BONDIG

Yang Kyoungjong bij zijn gevangenneming in Normandië, 1944.

Foto: Flickr.com - PhotosNormandie (CC BY-SA 2.0)

breed

specialistisch

praktisch

theoretisch

visueel

tekstueel

dun boek

dikke pil

nachtkastje

bureau

Cavalerie uit Mongolië tijdens de slag om Khalkin Gol, 1939.

Foto: Wikimedia Commons

bat te stimuleren en met recente, wetenschappelijk ver-

en in één ruk uitgelezen. Ook in dit kloeke werk blijkt

antwoorde inzichten een breed publiek te bereiken. De

opnieuw hoezeer Beevor de kunst van het vertellen van

publicaties van het NIMH hebben één ding gemeen:

een dramatisch geschiedverhaal meester is. Met

ze trachten door inhoud en toegankelijkheid de lezer

krachtige penseelstreken zet hij belangrijke geopoli-

te ‘pakken’, zoals ook Beevor dat doet.

tieke ontwikkelingen uiteen, analyseert hij spanningen en conflicterende belangen bij deze of gene oor-

Lijfsbehoud > Om de stof behapbaar te houden heeft

logvoerende of gaat hij in op de persoonlijkheden van

Beevor het indringende epos van die ongekende ge-

politieke en militaire (hoofdrol)spelers. Hij verliest hier-

welds- en vernietigingsexplosie, die tot in alle uithoeken

bij de persoonlijke ervaring niet uit het oog. Op bij-

van de wereld sporen heeft nagelaten, in vijftig hoofd-

zonder knappe wijze brengt hij met fragmenten uit

stukken onderverdeeld. Het is een chronologische

dagboeken, brieven en andere egodocumenten van bur-

structuur die de oppervlakkige lezer houvast en de

gers en militairen de harde en onzekere strijd om lijfs-

meer ingewijde weinig verrassingen biedt. Ik heb het

behoud tot leven.

boek, gebruikmakend van een korte vakantie, geboeid

De Russische overwinning bij de rivier Khalkin Gol is

Te midden van de orgie van het Japanse geweld komt ook

een duidelijk voorbeeld van hoe een militaire con-

de inzet van Eenheid 731 ter sprake, waar meer dan

frontatie verstrekkende gevolgen kan hebben. Voor

3000 Japanse wetenschappers zich bezighielden met

overwinnaars, zoals de Russische generaal Zhukov die

het ontwikkelen en beproeven van chemische wapens.

hier naam maakte, en voor verliezers, zoals onze Yang

De geallieerden waren overigens op deze wijze van oor-

Kyoungjong. Veel wezenlijker was dat de bloedneus

logvoering voorbereid. Terloops verhaalt Beevor hoe

die het Japanse Kwantung Leger opliep uiteindelijk

bij operaties in ItaliĂŤ een Amerikaans vaartuig met

doorslaggevend was in de Japanse besluitvorming om

mosterdgas in de haven van Bari zinkt â&#x20AC;&#x201C; met als ge-

het niet op een oorlog met de Sovjet-Unie te laten aan-

volg dat veel zeelieden en militairen een vreselijke dood

komen. Indirect werd zo de positie versterkt van de

sterven. Tijdens de geallieerde opmars richting Japan

Japanse marine en andere voorstanders van expansie

drongen marinierseenheden die de Japanners in

in zuidelijke richting, wat uiteindelijk tot de aanval op

hun bunkercomplexen moesten uitschakelen, aan op

Pearl Harbor leidde.

de inzet van chemische wapens. Deze drempel wei-

Manoeuvres van Mao > Beevors behandeling van de meedogenloze confrontatie tussen de Chinese draak en het land van de rijzende zon, Japan, bood mij een aantal interessante nieuwe gezichtspunten. De strijd daar ging om meer dan een krachtsmeting tussen invaller en verdediger van nationale grenzen. Ook de ideologische dimensie en binnenlandse tegenstellingen droegen bij aan het kruitvat. Beevor komt daarbij tot een genuanceerd oordeel over de nationalistische leider Chiang Kai Chek, wiens slecht getrainde, vermoeide en ondervoede militairen verbeten weerstand boden aan de furor Japonica. We zien de generalissimo langzaam fijngemalen worden tussen de Japanse agressie, de manoeuvres van Mao die gericht waren op de versterking van de communistische machtsbasis en verlangens van Amerikanen die nauwelijks oog hadden voor zijn problemen.

Voor laatstgenoemden was het nationalistische leger vooral een kosteneffectief middel om de meerderheid van de Japanse landmacht te binden.

Duitse troepen grijpen tijdens hun opmars in Nederland en BelgiĂŤ iedere mogelijkheid aan om te slapen, mei 1940.

Bron: History in Pictures (pictureshistory.blogspot.nl)

Een geallieerde Sherman tank in Normandië, juni 1944.

Bron: flickr.com

gerde de Amerikaanse president Roosevelt over te gaan.

hoeften en uiteindelijk weinig succes boekte. De geal-

De hardnekkige Japanse tegenstand, de kamikaze-aan-

lieerde opmars in West-Europa in de nazomer van 1944

vallen en de rituele zelfmoorden in plaats van overga-

stagneerde eveneens door een haperende toevoer van

ve leidden tot sombere prognoses over de kosten van

brandstof en munitie.

een aanval op Japan zelf – en verlaagden aldus die andere drempel, die van inzet van atoomwapens. Een afweging die Beevor lijkt te billijken.

Het boek zet ook aan tot reflectie over de ethische dimensie. Beevor stelt dat de geallieerden een psychologische afhankelijkheid van hoogwaardige technolo-

Lege magen > Dit boek herbevestigt nog eens overtui-

gische vuurkracht in de vorm van artillerievuur en bom-

gend een uitspraak van Napoleon, namelijk dat een le-

bardementen ontwikkelden. De wens slachtoffers in de

ger niet op een lege maag kan marcheren. Het bevat

eigen gelederen zo veel mogelijk te beperken, leidde er-

talrijke voorbeelden van hoe wezenlijk een goede lo-

toe dat de geallieerden tonnen explosieven over hun vij-

gistiek is voor de moderne oorlogvoering. Zowel aan

anden uitstortten. Al lezend rees bij mij de vraag of die

het oostfront, waar de Sovjetlegers mede dankzij de

neiging niet een constante in moderne democratieën

Amerikaanse militaire hulp in de loop van 1943 beter

is gebleven.

voor de manoeuvreoorlog toegerust raakten dan de tijnvos Rommel weinig oog had voor logistieke be-

Klok en klepel > Bij alle lof voor dit meesterwerk zijn ook kanttekeningen op hun plaats. Bij een beschrijving van militaire operaties horen goede kaarten waarop de lezer de troepenbewegingen kan volgen. Nog afgezien van slordigheden als schrijffouten (‘Rotterdan’) voldoen de bijgevoegde kaarten niet aan die elementaire vereiste. Bovendien ontbreekt een bibliografie – en die heb ik ook niet op de in het boek genoemde

De Sovjetbevelhebbers Grigori Shtern, Khorloogiin Choibalsan en Georgy Zhukov

website kunnen vinden.

tijdens de slag om Khalkhin Gol.

Foto: Wikimedia Commons

frontaties ter zee – Latijns-Amerika in dit nieuwe over-

een sluitpost in de totstandkoming van dit boek zijn

zichtswerk geen plaats heeft gekregen. Enkele woor-

geweest.

met een enkele oneliner een raak beeld kan oproepen Het boek drukt ons overigens wel met de neus op een

– zo noemt hij Hitler ‘the most reckless criminal in his-

32 | 33

interessant feit. Waar de Tweede Wereldoorlog nog

tory’, Marshall Budenny ‘a moustachioed buffoon and

steeds een belangrijke cesuur en moreel ijkpunt in

drunkard who could not find his own headquarters’ en

onze samenleving is, valt ons Nederlandse verhaal in

generaal Freyberg ‘a bear of very little brain’. Bovenal

het niet bij het zoveel grotere verhaal dat Beevor ver-

heeft hij een knap gecomponeerd en voor een breed

telt. Nederland is niet het middelpunt der aarde – ook

publiek toegankelijk overzichtswerk geschreven. Wel

niet in 1940-1945. Waar Beevor wel aandacht besteedt

een heel dik overzichtswerk, waar je wat tijd voor moet

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Jammer vind ik tot slot dat de foto’s net als de kaarten

Onderzoek uitgelicht

Opmerkelijk is het ook dat – afgezien van enkele con-

aan ons koninkrijk, valt op dat zijn verhandeling de

kunnen vrijmaken. Militair-historische fijnproevers die

den over de Braziliaanse militaire bijdrage of over essentiële grondstoffen als olie en bauxiet zouden niet hebben misstaan.

Toch is mijn eindoordeel over Beevors werk voornamelijk positief. Niet alleen is Beevor een meesterverteller die

toetssteen der kritiek kan doorstaan mits er goede En-

liever iets dunners lezen, kan ik als alternatief A War to

gelstalige literatuur beschikbaar is (zoals over de Duit-

be Won. Fighting The Second World War van Williamson

se inval in mei 1940, operatie Market Garden, en over

Murray en Allan R. Millett uit 2000 aanraden.

<

de Slag in de Javazee). Wanneer dat niet het geval is, lijdt dat tot (grove) vertekening – de bezetting is vooral het verhaal van het Englandspiel – of tot aperte on-

Anthony Beevor, The Second

juistheden. Twee voorbeelden hiervan. De Honger-

World War.

winter was niet het gevolg van het verbod tot voed-

London: Weidenfield &

selimport (waar vandaan: Duitsland?) en bij de Japanse

Nicholson, 2012,

verovering van Nederlands-Indië werden niet alle Ne-

ISBN 9780297844976,

derlandse mannen op Java en Borneo uit wraak voor

€ 49,95.

de vernietiging van olievelden gedood. Zulke fouten leidden ertoe dat ik de korte passages over de lotgevallen van ‘kleine’ landen met enige scepsis en met ‘de klok en de klepel’ in gedachten las.

Socioloog Henk Becker geldt als de grond-

TWEELUIK # 1

> ESTHER CAPTAIN

Terugblik met Henk Becker

legger van het generatieonderzoek in Nederland. In 1992 publiceerde hij het standaardwerk Generaties en hun kansen, waarin hij een blauwdruk gaf voor het onderscheiden van verschillende generaties in de Nederlandse samenleving. Dit werk vormde de inspiratiebron voor talloze wetenschappelijke studies, maar ook in de media vonden zijn denkbeelden gretig aftrek. Becker, sinds 1998 met emeritaat, blikt met ons terug op de vlucht die zijn generatietheorie nam.

Dr. Esther Captain is hoofdredacteur van Onderzoek uitgelicht en senior onderzoeker bij het Nationaal ComitĂŠ 4 en 5 mei. Foto: DaniĂŤl Cohen

“Mensen hebben een grote behoefte om in termen van generaties te spreken” “In 1970, middenin de culturele revolutie van de jaren zestig, kreeg ik van mijn broer een artikel uit het Amerikaanse opinieblad Time over de silent generation. Het lezen van die bijdrage bracht een schok van herkenning met zich mee. Het ging over de studentenprotesten waarmee jongeren streefden naar meer democratie op de universiteiten. Die strijd ging over de hoofden van de hoogleraren uit de stille generatie heen, want die hielden zich tijdens alle rumoer stil. Ik herkende mijzelf in die situatie. Ik was net twee jaar als hoogleraar aangesteld aan de Universiteit Utrecht en moest me nog waarmaken. Ook op de Universiteit Utrecht waren demonstraties. Ik was pas 35 jaar toen ik werd benoemd, dus ik was nog erg jong. In tegenstelling tot de studenten van toen had ik mijn haar kort en droeg ik een donker pak. Het was overduidelijk dat ik niet één van hen was.

Tijdens de massabijeenkomsten werd er niet alleen gedemonstreerd, maar ging het er soms heftig aan toe: er werd met tafels en stoelen gegooid en er werd zelfs eens een alarmpistool getrokken. In die omgeving moest ik als jonge hoogleraar zien te overleven. Dat heb ik gedaan door stil te blijven, zoals volgens het artikel in Time ook anderen van de stille generatie blijkbaar hebben gedaan. Sindsdien ben ik geïnteresseerd geraakt in generaties. Het heeft me tijdens mijn loopbaan nooit meer losgelaten.”

Henk Becker: “Ik ben een typische representant van de stille generatie.”

Foto: Suzanne Liem

Tweeluik: Terugblik én Vooruitblik Het Nationaal Comité 4 en 5 mei en de afdeling Sociologie van de Universiteit Utrecht zijn begin dit jaar met het onderzoeksprogramma ‘Vrijheid en onvrijheid door de generaties heen’ een driejarig samenwerkingsverband aange-

gaan. Ter gelegenheid hiervan publiceren we in deze Onderzoek uitgelicht voor één keer een Terugblik én een Vooruitblik. Met Henk Becker blikken we terug op het generatieonderzoek dat hij in Nederland introduceerde.

Tanja van der Lippe, leider van het actuele onderzoek naar generatieverschillen in vrijheidsopvattingen, geeft haar visie op de insteek en de potentiële opbrengsten van dit onderzoek.

Studenten verstoren in 1968 een vergadering van de subfaculteit Psychologie van de Rijksuniversiteit Utrecht. Ze eisen dat studentenwaarnemers voortaan de bestuursvergaderingen mogen bijwonen.

Foto: Persfotobureau 't Sticht - Spaarnestad - Het Utrechts Archief

Rafelranden > In het boek Generaties en hun kansen uit

Becker is met zijn afbakening de grondlegger van het mo-

1992 bracht Becker naar voren dat mensen die in het-

derne wetenschappelijke onderzoek naar generaties.

zelfde jaar zijn geboren in sociologische zin niet au-

Zijn sociologische inzichten hebben als inspiratiebron

tomatisch een generatie vormen. Volgens de hoogleraar bepaalt de periode tussen het 10e en 25e levens-

gediend voor andere academische disciplines, zoals de

jaar (de zogenaamde ‘formatieve periode’) welke nor-

teerde ook in vervolgprojecten op het vlak van toege-

men en waarden men ontwikkelt en blijft aanhangen.

past onderzoek, beleidsstrategische rapporten en ma-

Ook persoonlijke omstandigheden en historische

nagementboeken.

geschiedwetenschappen. De generatietheorie resul-

gebeurtenissen hebben hierop invloed. Er is volgens sociologen pas sprake van een generatie als de for-

Wat heeft het generatieonderzoek in de ogen van de hoog-

matieve periode, historische ankerpunten en per-

leraar zelf opgebracht? Becker: “Het heeft een on-

soonlijke omstandigheden bepalend zijn voor perso-

derzoeksagenda opgeleverd op een studieterrein dat

nen die in eenzelfde kalenderjaar zijn geboren.

veel ambiguïteit vertoont. Het is lastig om de precieze

afbakening van een generatie nauwkeurig empirisch te omschrijven: wanneer begint en eindigt de Verloren Generatie exact? Dat geeft rafelranden te zien.

“Na mijn emeritaat in 1998 heb ik mijn wetenschappelijke werk op

Tegelijkertijd hebben mensen in het dagelijks leven

parttime basis voortgezet. Ik werk

een grote behoefte om te spreken in termen als ‘mijn

minder uren per etmaal, gemiddeld

generatie’ versus ‘de generatie van onze grootouders’.

Nieuwe typeringen voor een bepaalde generatie ont-

twintig uur per week. Ik hoop dit jaar

staan spontaan: een journalist of essayist verzint een

tachtig te worden en heb nog altijd veel

naam die in het maatschappelijk verkeer wordt overgenomen. Denk aan omschrijvingen als de patatge-

plezier in mijn werk.”

neratie, de achterbankgeneratie of de meerkeuzegeneratie. Generatiesociologen onderzoeken de mate

Al met al is de spin-off van Beckers werk in de weten-

waarin dergelijke typeringen ingang bij de bevolking

schappelijke wereld aanzienlijk. In 2010 bracht het So-

hebben gevonden. Ook doen zij onderzoek naar ver-

ciaal en Cultureel Planbureau (SCP) de vuistdikke mo-

anderingen in de typeringen in de loop van de tijd.”

nografie Wisseling van de wacht. Generaties in Nederland uit.2 Bijna twintig jaar na Generaties en hun kansen puluksvogels en pechvogels, dat hij beschouwt als de af-

van Generaties en hun kansen niet gelijktijdig op te lo-

ronding van zijn academische carrière: “Na mijn eme-

pen. Sociologen toetsten Beckers afbakening in vier

ritaat in 1998 heb ik mijn wetenschappelijke werk op

generaties en voorzagen deze van nuanceringen en kri-

parttime basis voortgezet. Ik werk minder uren per et-

tiek, waarop de hoogleraar weer repliek gaf. Hoewel

maal, gemiddeld twintig uur per week. Ik hoop dit jaar

empirisch sociologen waarschuwden dat de indeling

tachtig te worden en heb nog altijd veel plezier in mijn

36 | 37

in vier generaties niet in alle gevallen door empirische

werk.” Lachend: “Het levert lichaamseigen morfine op.

bewijzen werd gestaafd, kwam tegelijkertijd naar vo-

Generaties van geluksvogels en pechvogels is mijn laatste

ren dat het generatiebewustzijn in de samenleving zeer

grote boek. Hierin kijk ik terug op de ontwikkeling die

groot is. Mensen zijn gewend om zichzelf in termen

het generatieonderzoek heeft doorgemaakt en zet ik

van generaties te omschrijven. Dit veroorzaakte niet

een agenda uit voor intergenerationele solidariteit in

alleen een levendig debat onder wetenschappers,

de toekomst, die reikt tot in 2030.”3

Nationaal Comité 4 en 5 mei

bliceerde Becker in 2012 zijn boek Generaties van ge-

maatschappelijke behoeften bleken na de publicatie

Onderzoek uitgelicht

Geluksvogels en pechvogels > Academische en

maar leidde ook tot een pleidooi om generaties meer vanuit een subjectief perspectief te bestuderen. De

Frictie > Het Nationaal Comité 4 en 5 mei en de Uni-

vraag die hierbij centraal staat is: hoe definiëren men-

versiteit Utrecht gaan samenwerken in het driejarige

sen zichzelf als deel van een bepaalde generatie?

onderzoeksprogramma ‘Vrijheid en onvrijheid door de generaties heen’. Naast de thema’s vrijheid en onvrijheid zal oorlog een factor van betekenis zijn in dit

Schoolmakend zijn de vier typologieën die Henk Becker in zijn boek Generaties en hun

kansen1

intro-

onderzoek. Hoe verhoudt sociologisch onderzoek, in het bijzonder naar generaties, zich volgens Becker

duceerde: de Vooroorlogse Generatie (geboren tussen

tot het thema oorlog? “In de eerste plaats geldt de

1910-1930), de Stille Generatie (geboren tussen 1930-

Tweede Wereldoorlog als een cruciaal markeerpunt,

1945), de Protest Generatie (geboren tussen 1945-

denk aan de veel gebruikte afbakening in een voor-

1955) en de Verloren Generatie (geboren tussen 1955-

oorlogse en de naoorlogse generatie. In de tweede

1970). Er zijn meerdere benamingen in omloop voor

plaats heeft sociologisch onderzoek tijdens en na

de generatie die na 1970 is geboren, nu meestal aan-

oorlogen belangrijke inzichten opgeleverd. Zo is in

geduid als de Grenzeloze Generatie en de

de Verenigde Staten tijdens de Vietnamoorlog on-

Pragmatische Generatie.

derzocht waarom het aantal echtscheidingen toenam nadat militairen van het front naar huis terugkeer-

Leden van de Utrechtse sociologische studentenvereniging zetten in 1968 hun tenten op in de Uithof als protest tegen de onleefbaarheid van dit nieuwe universiteitscentrum.

Foto: ANP FOTO - Ben Hansen

den. Echtgenotes moesten zich tijdens de oorlog

op kazernes te demobiliseren en hen van daaruit

zonder hun mannen zien te redden, wat hun zelf-

langzaam in de burgermaatschappij te laten inte-

standigheid vergrootte. De terugkeer van de mannen

greren. Dit was het eerste grote succes voor het vak-

leidde vervolgens tot frictie. Sociologische inzichten

gebied sociologie,â&#x20AC;? zo haalt Becker op.

lagen ten grondslag aan het voorstel om militairen

Prof. dr. Henk Becker 1933

Geboren in Greifswald, Duitsland

1946

Migratie naar Nederland

1958

Doctoraal examen sociologie, Universiteit Leiden

1956-’64 Stafmedewerker ministerie van Maatschappelijk werk, afdeling Onderzoek en Planning 1964-’68 Hoofd onderzoek, Sociologisch Instituut, Nederlandse Economische Hogeschool (tegenwoordig Erasmus Universiteit Rotterdam) 1968

Promotie Nederlandse Economische Hogeschool

1968

Hoogleraar sociologie, Universiteit Utrecht

1998

Emeritaat, voortzetting wetenschappelijk werk in deeltijd Onderzoek uitgelicht

Opvallend in Beckers werk is dat hij altijd oog heeft gehad voor de verschillen tussen vrouwen en mannen.

“Ja,” beaamt hij, “dat houdt verband met mijn eigen biografie. Ik ben door een weduwe grootgebracht. Ik

38 | 39 Noten

dens de Tweede Wereldoorlog woonden we in Duits-

1

land en werd mijn moeder op jonge leeftijd weduwe.

Ze stond plotseling alleen voor de zorg voor mij en mijn broertje. In 1946 had mijn moeder voldoende

Henk Becker, Generaties en hun kansen. Amsterdam: Meulenhoff, 1992.

2

Sociaal en Cultureel Plan Bureau, Wisseling van de wacht.

Generaties in Nederland. Den Haag: SCP: 2010.

geld verdiend om terug te kunnen keren naar haar ou-

3 Henk A. Becker, Generaties van geluksvogels en pechvogels.

ders in Nederland. Ik heb toen als twaalfjarige in drie

Strategieën voor assertief opgroeien, actief ouder worden en

maanden Nederlands geleerd. Vanuit deze achtergrond

intergenerationele solidariteit tot 2030. Amsterdam: Dutch

heb ik altijd een drang naar veiligheid gekend. Als jon-

University Press, 2012.

geman had ik een volledige baan en heb ik aan de avond-HBS mijn staatsexamen gehaald, werken en studeren met elkaar combinerend, net als veel van mijn leeftijdsgenoten. Het is voor mij belangrijk geweest om mijn positie in de samenleving veilig te stellen, bijvoorbeeld in de vorm van een vaste baan of een eigen huis. Ook in dat opzicht ben ik een typisch voorbeeld van de stille generatie.”

<

Nationaal Comité 4 en 5 mei

heb een Nederlandse moeder en een Duitse vader. Tij-

TWEELUIK # 2

> SABRINA DE REGT

Vooruitblik met Tanja van der Lippe

Tanja van der Lippe leidt het onderzoeksprogramma ‘Vrijheid en onvrijheid door de generaties heen’ dat de Utrechtse afdeling Sociologie samen met het Nationaal Comité 4 en 5 mei is gestart. Sabrina de Regt ondervroeg haar over de insteek en potentiële opbrengsten van het onderzoek.

Dr. Sabrina de Regt is postdoc onderzoeker bij de afdeling Sociologie van de Universiteit Utrecht en betrokken bij het onderzoek naar generaties dat daar plaatsvindt. Foto: Faycal Benabid

“Wij gaan onderzoeken hoe jongeren hun opvattingen over vrijheid en onvrijheid ontwikkelen” In januari 2013 is het onderzoekprogramma ‘Vrijheid en

van de Tweede Wereldoorlog en staan we stil bij het

onvrijheid door de generaties heen’ van start gegaan.

feit dat de vrijheid waarin we nu leven niet vanzelf-

Wat is het belang van uitgebreid wetenschappelijk on-

sprekend is. Op 5 mei vieren we dat we vandaag de dag

derzoek naar dit thema?

in vrijheid mogen leven in een stabiele, veilige de-

Tanja van der Lippe: “4 en 5 mei zijn vanuit het per-

mocratie. Er wordt wel gezegd dat het draagvlak on-

spectief van de vrijheid gezien twee belangrijke dagen

der jongeren voor deze twee dagen minder groot is,

in Nederland. Op 4 mei herdenken we de slachtoffers

omdat zij de Tweede Wereldoorlog niet hebben meegemaakt. Wij willen daarom allereerst onderzoeken hoe jongeren hun opvattingen over vrijheid en onvrijheid ontwikkelen. Daarbij is een belangrijke vraag in welke mate de sociale omgeving – denk aan ouders en vrienden – daarbij een rol speelt. Staan jongeren vrienden dat ook doen? Daarnaast willen we kijken in hoeverre er daadwerkelijk verschillen zijn tussen jongere en oudere generaties.

Bij het beantwoorden van deze vragen zullen

40 | 41

we expliciet aandacht geven aan de etnische

Nationaal Comité 4 en 5 mei

achtergrond van mensen. Surinaamse, Turkse en Marokkaanse Nederlanders hebben door hun achtergrond en familiegeschiedenis een andere verhouding tot de Tweede Wereldoorlog dan Nederlanders van autochtone afkomst. Veel migrantengroepen in Nederland hebben bovendien persoonlijk ervaring met andere, recente oorlogen. Dit maakt het belangrijk ook hun denkbeelden ten aanzien van vrijheid en onvrijheid te onderzoeken.

We willen eerst de daadwerkelijke verschillen tussen generaties verkennen. In hoeverre hebben zij uiteenlopende opvattingen omtrent vrijheid en onvrijheid? Belangrijk is vervolgens om bestaande verschillen te verklaren. Waar komen die vandaan? Is dit omdat de oudere generatie direct ervaring heeft met oorlog en onvrijheid? In hoeverre spelen opleidingsTanja van der Lippe: “Ik wil graag handvatten aanreiken om alle inwo-

verschillen een rol? En wat is de rol van om-

ners van Nederland maximaal te betrekken bij 5 mei”

standigheden toen men opgroeide?”

Foto: Suzanne Liem

Onderzoek uitgelicht

eerder stil bij vrijheid als hun ouders en hun

“Hebben gebeurtenissen die niets met de oorlog te maken hebben, zoals nine eleven en de politieke moorden op Pim Fortuyn en Theo van Gogh, ons denken over vrijheid beïnvloed en zijn hier verschillen tussen generaties zichtbaar?”

Past dit onderzoeksproject binnen ander onderzoek dat

ders? En hoe staat het met de immigranten die op de

door de afdeling Sociologie aan de Universiteit

vlucht voor geweld en onderdrukking naar Nederland

Utrecht wordt uitgevoerd?

zijn gekomen? Wat betekent 5 mei voor hen inhou-

“In ons onderzoeksprogramma is het verklaren van

delijk?

solidariteit belangrijk. De vraag hoe verschillende ge-

Ten slotte hebben we ook veel ervaring met beleids-

neraties opvattingen over vrijheid en onvrijheid ont-

onderzoek. Dit zorgt ervoor dat we graag de vertaalslag

wikkelen, past daarmee heel goed binnen onze over-

willen maken van wetenschappelijk onderzoek naar

koepelende onderzoeksfocus. Hij is ook gerelateerd aan

maatschappelijk relevante conclusies en aanbevelingen.

een aantal thema’s waar wij al jarenlang ervaring mee

En dat is bij dit onderzoek ook nadrukkelijk de be-

hebben. Ten eerste is onze expertise omtrent families

doeling.”

natuurlijk heel belangrijk in de studie naar vrijheid en generaties. In hoeverre worden normen en waarden

Wanneer is dit onderzoeksproject in uw ogen geslaagd?

over vrijheid en onvrijheid thuis aangeleerd? Hoe wordt

“We hebben hier te maken met een complex en om-

dit gedaan? Door middel van gedrag, in de zin van

vangrijk onderzoeksthema. Wat ik hoop is dat wij hel-

‘goed voorbeeld doet goed volgen’? Meer indirect, door

der in kaart zullen weten te brengen in welke mate ou-

normen en waarden die worden overgeleverd? Of door

dere Nederlanders wat betreft hun normen en waar-

structurele familieomstandigheden?

den verschillen van jongere mensen, en in hoeverre

Ook hebben wij hier in Utrecht veel kennis in huis om-

dat komt doordat ze in een andere periode opgegroeid

trent migratie en integratie. Zoals ik net al aangaf is

zijn. Is het echt zo dat de omstandigheden uit iemands

het belangrijk is om goed zicht te krijgen op hoe men-

jeugd zijn normen en waarden voor de rest van het le-

sen die niet in Nederland geboren zijn of die van huis

ven bepalen? Of verschillen oudere mensen van jon-

uit een andere etnische achtergrond hebben tegen vrij-

gere mensen omdat ze meer levenservaring hebben

heid aankijken. Mensen uit Indonesië hebben signi-

en daardoor het belang van vrijheid duidelijker kun-

ficant andere ervaringen met de Tweede Wereldoor-

nen onderschrijven? Ik wil ook graag meer zicht bie-

log dan mensen uit bijvoorbeeld Marokko, Turkije of

den op de vraag of huidige maatschappelijke ge-

de Nederlandse Antillen. Is dit van invloed op hoe zij

beurtenissen een rol spelen. Hebben gebeurtenissen

Bevrijdingsdag beleven? En vinden we hier dezelfde

die niets met de oorlog te maken hebben, zoals nine

generatieverschillen als bij autochtone Nederlan-

eleven en de politieke moorden op Pim Fortuyn en Theo van Gogh, ons denken over vrijheid beïnvloed en zijn hier verschillen tussen generaties zichtbaar?

Prof. dr. ir. Tanja van der Lippe

Verder is het ook belangrijk de verschillen binnen ge-

1963

Geboren te Vlaardingen

neraties niet te verwaarlozen. Ik noemde al de ver-

1988

Master Home Economics Universiteit Wageningen

schillen tussen etnische groepen, maar je kunt ook den-

1993

Doctoraat Universiteit Utrecht

ken aan verschillen tussen hoogopgeleiden en laag-

1993

Postdoc onderzoeker SCP

opgeleiden. Al met al ben ik verheugd dat wij dit on-

1993-’98

Postdoc onderzoeker Universiteit Utrecht

derzoek mogen uitvoeren. Hopelijk kunnen wij inzicht

1995-2001 Universitair docent Universiteit Utrecht

bieden en handvatten aanreiken die helpen om alle in-

2001-’03

Universitair hoofddocent Universiteit Utrecht

woners van Nederland maximaal te betrekken bij 5 mei

2003-heden Hoogleraar sociologie Universiteit Utrecht en

als dag van nationale viering van de bevrijding en vrij-

hoofd afdeling Sociologie

heid.”

Overlegruimte universiteit Utrecht.

Foto: Suzanne Liem

Henk Becker is als socioloog lange tijd verbonden geweest

in 1940 klassieke talen studeren in Leiden. Rond 1941

aan de Universiteit Utrecht. Hij heeft zowel nationaal

hadden de Joodse docenten te horen gekregen dat ze

Onderzoek uitgelicht

als internationaal een belangrijke bijdrage geleverd aan

niet meer mochten lesgeven. De studenten werd ge-

42 | 43

het generatieonderzoek. Heeft zijn erfenis invloed op

vraagd te verklaren het daarmee eens te zijn. Mijn moe-

dit onderzoeksprogramma?

der tekende die verklaring niet en moest stoppen met

“Het werk van Henk Becker speelt inderdaad een be-

haar studie. Ze kreeg een kantoorbaan bij de PTT en

langrijke rol in het onderzoek naar generaties. Hij

bracht verzetskrantjes rond. Dit werd opgemerkt en

wordt vaak in één adem genoemd met andere grote

om problemen te voorkomen vertrok mijn moeder

denkers omtrent generaties, zoals de Hongaarse so-

naar een boerderij in Overijssel. Daar leerde zij on-

Nationaal Comité 4 en 5 mei

cioloog Karl Mannheim en de Amerikaanse politico-

dergedoken vliegeniers kennen die ze Engelse boeken

loog Ronald Inglehart. In dit onderzoek gebruiken wij

bracht. Ook nam ze hen regelmatig achterop de fiets

zijn algemene gedachte dat generaties geen geïsoleerde

naar een andere boerderij, soms met gevaar voor ei-

leeftijdscohorten zijn, maar beïnvloed worden door de

gen leven.

maatschappelijke context. Wij zullen deze maat-

Jaren later, toen ik op de middelbare school zat, kwam

schappelijke context proberen te kwantificeren om zo

een van die Canadese vliegeniers langs om haar een

meer inzicht te krijgen in welke gebeurtenissen een

onderscheiding te brengen. Daarvóór had zij er nooit

vormende rol hebben gespeeld in onze geschiedenis

over verteld. Nog altijd zegt ze erover: ‘Ach kind, dat deed

en in hoeverre mensen hierin onderling van elkaar ver-

je gewoon.’ Herdenken is voor mij daarmee van per-

schillen.”

soonlijk belang. Nu, bij mijn kinderen en hun vrienden, merk ik dat zij de vrijheid anders beleven. Zij dis-

Bent u ook op persoonlijk niveau verbonden met het on-

cussiëren over de twee minuten stilte op 4 mei, maar

derzoek naar generaties en vrijheid?

vieren op 5 mei uitbundig de vrijheid op de verschillende

“Ja, ik voel een grote betrokkenheid. Mijn moeder, in-

festivals in Nederland. Het vergroot mijn motivatie om

middels negentig jaar, was actief in de Tweede We-

te onderzoeken hoe herdenken en vieren van vrijheid

reldoorlog. Ik vertel haar verhaal graag omdat ik trots

blijvend kan worden vormgegeven.”

ben op wat ze gedaan heeft. Als achttienjarige ging zij

<

DE WERKPLEK VAN ...

Vele uren van de dag breng je

Henk Becker

op je werk door. De werkkamer

“Dit is mijn werkkamer. Je hebt vanuit hier een geweldig uitzicht

van vroeger bestaat niet meer.

omhoog, naar de lucht. Ik noem het mijn wolkenkamer. De ener-

Het ‘nieuwe werken’ is al enige

gie van deze werkomgeving is gericht op lezen en denken. Ik heb

tijd bezig met een gestage

twee werkkamers: deze is voor de inspiratie. Ik heb boven nog een

opmars, waarbij telewerken

computerkamertje met een pc en printer, voor de productie. Als

vanaf huis, flexplekken op de

je in deze ruimte elektronische apparaten gaat neerzetten, gaat er

zaak en het mobiele kantoor

energie verloren. Ik heb hier een verrekijker, zodat ik tussen het

vanuit de auto maar enkele

lezen en denken door naar de vogels in de tuin kan kijken. Ver-

voorbeelden zijn. Een impres-

der heeft mijn werkkamer een haard. Ik kijk graag naar de be-

sie van werkplekken van onder-

wegende vlammen in het haardvuur. Het stimuleert de combinatie

zoekers nu.

van denkbeelden in mijn brein, zodat beide hersenhelften contact

Foto’s: Suzanne Liem

met elkaar maken. Dat is goed voor de creativiteit en helderheid.”

Tanja van der Lippe “Wij zijn pasgeleden als afdeling sociologie verhuisd naar een nieuw gebouw. Het is heel mooi opgeknapt, vrij ruim en licht, en heel open. Zelf werk ik liever hier dan thuis, ik hecht aan de academische gemeenschap, aan het overleg en samenwerken met collega’s, en aan de academische vorming van jonge mensen.

Daarnaast zorgt het werken hier er ook (enigszins) voor dat ik privé en werk beter van elkaar kan scheiden.

Je kunt dus wel stellen dat ik wat mijn werkplek betreft een uiterst tevreden mens ben!”

Onderzoek uitgelicht

44 | 45 Nationaal Comité 4 en 5 mei

NCMagazine

Over herdenken, vieren en herinnere

Nationaal Comité 4 en 5 mei, najaar

n

2012

‘Waarden van 4 en 5 mei n Over herdenken, vieren en herinnere vertalen naa r de huidige tijd’

NCMagazine Op zoek naar de vrijheid:

muziek en de vrijheid van meningsuiting

r 2013

Nationaal Comité 4 en 5 mei, voorjaa

premier Mark Rutte en staatssecretaris Martin van Rijn reflecteren op herdenken & vieren

Nasrdin Dchar:

‘wie goed Pauline Broekema: doet, goed ‘Ik wil een bijdrageontmoet’

leveren aan herdenLok aal bestuur: ken & herinneren’2 burgemeesters en een gouverneur over 4 en 5 mei

Heldenonthaal ea r Britse Oprichting Stichting en Musvoo 5: eranen 40-4 ra cent vet ings en Herinner

Samen maakt sterk Joël Cahen en Theodor Nieuwe taken: subsidie organisaties Holman over de oorlog van hun ouders:‘Ik voel nieteerste generat

de pijn van mijn ouders, maar wel hun angst’ Ambassadeur van de Vrijheid Miss Montreal:

ie

‘Ik eer alle opa’s die de oorlog hebben meegemaakt’

Voorzitter Leemhuis en directeur Nooter van het NC: ‘WOII staat centraal op de Nationale Herdenking op 4 mei’

NC C Magazine: alles wat u wilt weten over herdenken en vieren Voor meer informatie: simon.jacobus@4en5mei.nl