ڕاپۆرتی سااڵنە ٢٠١٥/٢٠١٤
مافی باڵوکردنەوەی ئەم ڕاپۆرتە پارێزراوە ئینستیتیوتی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست بۆ توێژینەوە (مێری) هەولێر ،هەرێمی کوردستانی عێراق www.meri-k.org | info@meri-k.org | +964(0)662649690 | twitter.com/meri_info مێری وەک دامەزراوەیەکی ناحکومی لە فەرمانگەی ڕێکخراوە ناحکومییەکان لە بەرواری ٢تەمموزی - ٢٠١٣بە ژمارە ٨٤٣ک تۆمارکراوە
2
ناوەرۆک پەیامی سەرۆکی ئینستیتیوت .١ساڵی ئاسته‌نگ و قه‌يرانه‌كان .٢دەربارەی ئینستیتیوت .٣ستافی مێری و هاوبەشە نێودەوڵەتییەکانمان .٤توێژینەوەکانی مێری نەهێشتنی توندوتیژی دژی ئافرەتان فەرمانڕەوایەتی دروست و سیستەمی دادوەری مێزگردی تايبهت و ڕاپۆرتی سياسی بۆ هاريكاری بڕياردهران ڕەهەندە ئابوورییەکانی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست کەمینە نەتەوەیی و ئاینییەکان لە دەشتی نەینەوا پرۆژەی توێژینەوەی کەرکووک بەدامەزراوەکردنی هێزەکانی پێشمەرگە پەیوەندییەکانی ئێران و حکومەتی هەرێمی کوردستان :دهرفهت و ههڕهشهکان پەیوەندییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان و تورکیا :دەرفەت و ئاستەنگەکان بۆ هاوبەشییەکی پتەو بەدەنگەوەهاتنی بەپەلە بۆ ئاوارەکان پاراستنی پێکەوەژیانی کۆمەاڵیەتی و ئابووری .٥باڵوکراوەکانمان :سەرنج و بیروڕا و شیکاری .٦دیالۆگ و دیبلۆماسییەت یەکەمین دیداری مێری ٢٠١٤ مێری و فۆڕەمی ئەڵشەرق :دیبەیتی سیاسی پەیوەندییەکانی تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستان دیبەیتی سیاسی کەرکووک سەردانی سەرکردەکان بۆ مێری مێری لە شانۆ نێودەوڵەتییەکان .٧ڕووماڵ :ئاماژە کردن بە مێری و گوتەکانی ستافی مێری لە ڕاگەیاندنەکاندا .٨ساڵی داهاتوو سوپاس و پێزانین
3
پەیامی سەرۆکی ئینستیتیوت ئينســتيتيوتی مێــری لـ ه كاتوســاتێكدا هاتـ ه دامه‌زرانــدن كـ ه ڕۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت بــە ئاســته‌نگ و شــله‌قانێكی بــێ پێشــينه‌دا ده‌ڕۆيشــت ،به‌جۆرێــك كـ ه ســيمای گۆڕانــی نه‌خش ـه‌ی سياســی سه‌رتاس ـه‌ريی پێــو‌ه دياربــوو .ل ـه‌و ســاته‌وه‌خته‌دا ئینســتیتیوت توانــی زۆر بــە خێرایــی و ب ـه شــێوازێكی زانســتيان ه و س ـه‌رده‌ميان ه کەلێنێکــی گــەورە لــە بــواری توێژینــەوەی سیاســی و داڕێژتنــی سياســات لـ ه عيــراق و هەرێمــی کوردســتان پــڕ بکاتــەوە .مايـه‌ی شانازيشــمان بــوو كـ ه ئـه‌و ده‌ســتپێك ه لــە الیــەن داڕێژەرانــی سیاســەت و بڕیــاردەران و ئەکادیمیســتان و کۆمەڵــگای مەدەنــی ناوچه‌كـ ه بـ ه گه‌رمــی پێشــوازی لێکــرا. ئامانجەکانــی ئينســتيتيوتی مێــری تايبه‌تــن بــە پەرەپێدانــی مافــی مــرۆڤ ،و بونیاتنانــی نيشــتيمان (نیشتیمانســازی) ،و ســەروەركردنی یاســا و بە دامەزراوەکردن و دیموکراتیزەکردنی سيســته‌می فه‌رمانڕه‌وايه‌تی. ئینســتیتیوت لــه مــاوه‌ی ســاڵی يه‌كه‌میــدا توێژینــەوەی لـه چه‌نديــن بــواری گرنــگ ده‌ســت پــێ كــرد ،كـ ه بريتيــن لــە بــواری ئاسایشــی نیشــتیمانی ،سياسـه‌تی ده‌ره‌كــی و په‌يوه‌نــدی نێــوان واڵتـ ه دراوســێيه‌كان ،دیموکراســیەت و سيســته‌می فەرمانڕەوایەتــی ،كێش ـه‌ی ناوچــە کوردســتانییەکانی دەرەوەی ئیــدارەی هەرێــم ،به‌دامه‌زراوه‌كردنــی هێــزی پێشــمه‌رگه ،و هەموارکردنــەوەی یاســای بەرەنگاربوونــەوەی توندوتیــژی خێزانــی ،ريفۆرمــی سيســته‌می دادوه‌ری و داواكاری گشــتی ،چاكردنــی كاربه‌جێگه‌يانــدن لـ ه سيســته‌می پۆليــس ،و چەندیــن پــڕۆژەی گرنگیتــر. ئینســتیتیوت یەکەمیــن دیــداری دامه‌زراندنــی ب ـه شــێوازێكی بــێ پێشــين ه ل ـه مانگــی نۆڤه‌مب ـه‌ری ٢٠١٤ئه‌نجــام دا ،لــه ژێــر ناونيشــانی ديالــۆگ و ئاشــته‌وايی .ســەرکەوتنی ئــه‌و دیــدارە وای کــرد کــە ببێتــە ڕووداوێکــی ســااڵنە لــە ســاڵنامەی هەرێمــی کوردســتان.
“
ئینســـتیتیوت توانـــی زۆر بـــە خێرایـــی کەلێنێکـــی گـــەورە لـــە بواری سیاســـەت و توێژینەوەی سیاســـی پـــڕ بکاتەوە، نـــەک تەنیا لەســـەر ئاســـتی هەرێمی کوردســـتان بەڵکو لە سەرانســـەری عێراق.
تيمــی مێــری دڵنيايـ ه كـ ه لــە ســااڵنی داهاتــوودا ،دەتوانــن ئــەو بناغەیــە فراوانتــر بكـه‌ن و چاالكيـه‌كان گەشــە پێبــدەن و پەیوەنــدی زیاتــر لەگــەڵ دامــەزراوە حکومه‌تــی و ناحکومیه‌تيــەکان ببەســتن. لێــره‌دا جێگــەی خۆیەتــی سوپاســی هەمــوو ئەوانــە بکــەم کــە لەمــاوەی ســاڵی ڕابــردوو یارمەتــی و پاڵپشــتی ئينســتيتيوتی مێری-یــان کــردووە .لــە نێویانــدا ،ئەنجومەنــی هەرێمــی نــەوت و گاز كـ ه بـ ه پاڵپشــتی دارايــی بێمـه‌رج بودجـه‌ی مێــری دابيــن كــردووه ،وه گشــت ئەوانــەی بەشــداری توێژينـه‌و‌ه و چاالکییەکانــی ئينســتيتيوتیان کــردووە و سوپاســيش بــۆ ســتافی مێــری کــە بەبــێ ئــەوان هیــچ لەوانــەی ســەرەوە بەرجەســتە نەدەبــوون.
4
دالوەر عەالئەددین سەرۆکی مێری
5
6
فۆتۆ :سەفین حەمید
.١ساڵی ئاسته‌نگ و قه‌يرانه‌كان ســاڵی ٢٠١٤ســاڵێکی پــڕ تەنگــەژە و زنجيــره قەیــران بــوو بــۆ عێــراق .لــە کانوونــی دووەمــی ئ ـه‌و ســاڵ ه پەیوەندییەکانــی نێــوان بەغــدا و هەولێــر گەیشــتنە بنبەســت و حكومه‌تــی ئه‌وكاتـه ڕێگــری لــە ناردنــی به‌شـ ه بودجـه‌ی هه‌رێمــی كوردســتان كــرد .ئــەوه‌ش هــاوکات بــوو لەگــەڵ لێكدابڕانـه‌وه‌ی کۆمەڵــگای عه‌ره‌بــی ســوننە لــە ناوەنــدی دەســەاڵت لــە به‌غــدا. ديــاره كــ ه ئۆبالــی ئــه‌و قه‌يرانانــ ه تــا ڕاده‌يه‌كــی زۆر خرابوونــ ه ئه‌ســتۆی ســه‌رۆكی حكومه‌تــی ئه‌وكاتــه‌‌ی عيــراق ،نــوری ماليكــی ،بــه‌وه‌ی كــ ه سياســه‌تی ته‌نگژه‌ئامێــزی لــ ه دژی پێكهاته‌كانــی تــر له‌خــۆ گرتبــوو بــۆ خاتــری راكێشــانی ده‌نــگ و ســۆزی عه‌ره‌بــی شــيع ه لـه خــواروو .لـ ه هەڵبژاردنــی پەرلەمانــی عێــراق لــە ٣٠نیســانی ،٢٠١٤هاوپەیمانــی دەوڵەتــی قانــوون بــە ســەرۆکایەتی نــووری مالیکــی زۆرتریــن کورســی لــە پەرلەمــان بەدەســتهێنا .ب ـهوهش قه‌يران ـ ه سياســيه‌كه‌ی عێراقــی گه‌يانــد‌ه بنبه‌ســت. ل ـ ه حوزه‌يرانــی هه‌مــان ســاڵدا ،عيــراق ڕووب ـه‌ڕووی قه‌يــران و هه‌ڕه‌ش ـه‌يه‌كی مانونەمــان بــووه‌وه ،ئه‌ويــش ل ـ ه ده‌ره‌نجامــی هێرشــەکانی (داعــش) ك ـ ه ب ـ ه هۆي ـهوه ن ـه‌ك ته‌نيــا هێــزی تيــرۆر دەســتی بەســەر بەشــی هــەرە زۆری ناوچ ـه سوننه‌نشــينه‌كانی عێــراق داگــرت ،به‌ڵكــو الوازی ســوپای عێراقــی به‌ده‌رخســت و پەرتــەوازەی کــرد .کەوتنــی موســڵ و تكريــت و هێرشــکردنە ســەر کەرکــووک ،پێشــمەرگەی ناچارکــرد کــە بچێتــە ئەودیــوی ســنوورە ئيداريه‌ك ـه‌ی هه‌رێمــی كوردســتان بــۆ به‌رگریكــردن و پڕكردن ـه‌وه‌ی بۆشــايی ئەمنــی. داعــش بــه‌و‌ه نه‌وه‌ســتا و لــ ه مانگــی ئــاب لــ ه چه‌نديــن بــه‌ره‌و‌ه هێرشــی دڕندانــه‌ی بەئاراســتەی هەرێمــی کوردســتان و قــەزای شــنگال ئه‌نجامــدا و بــووه ســه‌رچاوه‌ی هه‌ڕه‌شــه‌یه‌كی زۆر جيــددی بــۆ ده‌ســت به‌س ـه‌رداگرتنی هه‌رێــم و ت ـه‌واوی باكــوری عێــراق .ل ـه‌و ســاته‌دا ،هاوپەیمانــی نێودەوڵەتــی بــە سەرپەرشــتی ئەمریــکا هاتــە فریاگــوزاری ،بــە دەســتپێکردنی هێرشــی ئاســمانی كاريگ ـه‌ر لــە دژی داعــش. ئـه‌و هاوكاريـ ه ئاســماني ه و خۆڕاگــری هێــزی پێشــمه‌رگه‌ی كوردســتان بوونـ ه هــۆی بەرپەچدانــەوە و ڕاگرتنــی پەلهاوێــژی داعــش و دواتــر ڕزگارکردنــی بەنــداوی موســڵ و چيــای شــنگاڵ. لەســەر ئاســتی سیاســی ،حکومەتێكــی نــوێ لــە بەغــدا پێکهێنــدرا ،كــ ه فوئــاد مەعســوم وەک ســەرۆک کۆمــار ،ســەلیم ئەلجبــوری وەک ســەرۆکی ئەنجومەنــی نوێنــەران و حەیــدەر عەبــادی وەک ســەرۆک وەزیــران دەستنیشــانکران .ئـه‌وه‌ش الپه‌ڕه‌يه‌كــی نوێــی مێــژوو بــوو هه‌ڵدرايـه‌وه .لـ ه کانوونــی دووەمــی ٢٠١٤هـه‌ردوو حكومه‌تــی به‌غــدا و هه‌ولێــر ڕێکەوتننامەیەکيــان لەســەر نــەوت و بوودجــە واژوو کــرد .وه‌زيرێكــی ســونن ه مه‌زهــه‌ب كرايــ ه وه‌زيــری به‌رگــری و ئــه‌وه‌ش بــووه ده‌ســتپێكی زنجيره‌يــه‌ك لــ ه هه‌نــگاوی ئاشــتكردنه‌وه‌ی ســوننه‌كان و به‌شــداركردنيان ل ـ ه ده‌س ـه‌اڵت.
“
لەگـــەڵ ئـــەوەی ســـاڵی ٢٠١٤بەگرتنـــە بـــەری سیاســـەتی بـــێ دەرئەنجـــام لەالیـــەن بەغـــدا دەســـتیپێکرد ،کەچـــی بەپێداگیـــری عەبـــادی لەســـەر لەیـــەک نزیککردنەوەی گشـــت گروپ و الیەنـــەکان کۆتایـــی هـــات.
لــە ئێســتادا ،لــ ه ناوه‌ڕاســتی ســاڵی ٢٠١٥دا ،ســه‌رباری هه‌وڵــه‌كان قەیرانــی مــه‌زن هێشــتا به‌رۆكــی حكومه‌تــی عێراقيــان گرتــووه ،داعــش ســێیەکی خاکــی عێراقــی لەژێــر دەســتدايە و جواڵندنــی حەشــدی شــەعبی لــە الیــەن حكومه‌تــی بەغــدا لــە شــەڕی دژی داعــش تــرس و دڵەڕاوکێــی لــە الیــەن ســوننە و کــورد دروســتکردووە .ســوپای عێــراق لــە ئاســتی بێتوانایــی دایــە و بوژاندنــەوەی پێویســتە .دابەزینــی نرخــی نــەوت لــە بــازاڕی نێودەوڵەتــی بودج ـه‌ی عێراقــی بچــووك كردووه‌تــه‌وه .گەندەڵــی و خه‌رجيه‌كانــی شــه‌ڕ و بــاری قورســی کەرتــی گشــتی زەبــەالح ،ئابوورییــە پوکاوەکــەی عێراقــی بارقــورس كــردووه .ئه‌وانــ ه مايــه‌ی دڵخۆشــی نيــن ،تەنیــا ئامــاژەی مژدەبەخــش ئهوهي ـ ه ك ـه حكومه‌تــی عەبــادی پابه‌نــد‌ه بــە پرۆســەی دیالــۆگ و ئاشــتەوایی لەگــەڵ گشــت پێکهاتەکانــی کۆمەڵــگای عێــراق و ســوور‌ه لــە ســەر بنیاتنانــەوەی عێــراق بــە چارەســەرکردنی کێشــەی گەندەڵــی و ســەربازی بــن دیــوار.
7
.٢دەربارەی ئینستیتیوت ئینســتیتیوتی ڕۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت بــۆ توێژینــەوە (مێــری) لــە ســاڵی ٢٠١٤وەک دامەزراوەیەکــی ســەربەخۆی قازانــج نەویســت دامــەزراوە .بنکــەی ئینســتیتیوت دەکەوێتــە هەولێــر ،هەرێمــی کوردســتانی عێــراق .ئینســتیتیوتی مێــری بایــەخ بــە پرســە سیاســییەکانی پەیوەســتدار بەهاواڵتیــان و خاک و سیســتەمی فەرمانڕەوایەتی لــە ڕۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت بــە گشــتی و کوردســتان و عێــراق بــە تایبەتــی دهدات.
ئەرک
بەها سەرەکییەکان
ئينســتيتيوت كار ده‌كات بــۆ بەشــداریکردن لــە پرۆســەی بنیاتنانــی نيشــتيمان (نیشتیمانســازی) و دیموکراســی لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاســت لە ڕێگەی بەشــداریپێکردن، توێژینــەوە ،شــیکار و دیبەیتــی سیاســی.
توێژینەوە و شیکاری وردی سەربەخۆی بابەتییانە.
خواست
ئامانج
بوون بە پێشەنگێکی نێودەوڵەتی بۆ توێژینەوەی ستراتیژی.
پەرەپێــدان و پەرەســەندنی مافــی مــرۆڤ ،دیموکراســی ،فه‌رمانڕه‌وايه‌تــی دروســت، ســەروەری یاســا (ســەروەری قانــوون) ،بووژانــەوەی ئابــووری و دادپــەروەری کۆمەاڵیەتــی.
8
.٣ستافی مێری و هاوبەشە نێودەوڵەتییەکانمان ئینیســتیتیوتی مێــری پســپۆڕ و شــاره‌زايانی ئه‌كاديمــی و بڕيــارده‌ران و خه‌ڵكــی خــاوه‌ن ئه‌زمــوون لــ ه بــواری داڕێژتنــی سياســات به‌يه‌كــه‌و‌ه ده‌به‌ســتێته‌وه .ل ـه رێگ ـه‌ی تــۆڕی نێوده‌وڵه‌تي ـهوه پــڕۆژه‌ی توێژینــەوەی ســتراتيژی ل ـه به‌رزتريــن ئاســتی كواڵيتیــدا ئه‌نجــام دهدات .زانایانــی ئینیســتیتیوت لــە توێژەرانــی نیشــتەجێ و توێژەرانــی هــاوكار ل ـ ه ده‌ره‌وه‌ی ئينســتيتيوت و ڕاوێــژکاران پێکدێــن.
ستافی توێژینەوەی نیشتەجێ بریتین لە:
بەڕێوەبەری پرۆگرامەکان توێژەرانی پێشکەوتوو توێژەران هاريكاری توێژه‌ران ئينستيتيوتی مێری خاوه‌نی تۆڕێكی نێوده‌ڵه‌تی مه‌زن ه و هاوكاره‌كانی ل ه نێو دامه‌زراو‌ه ئه‌كاديمي ه جيهانی و پێشه‌نگه‌كان بريتين له:
ئینستیتیوتی واشنتۆن دامەزراوەی هێریتەیج سەنتەری پێشکەوتنی ئەمریکا دامەزراوەی سەدەی داهاتوو سەنتەری توێژینەوەی نێودەوڵەتی و ستراتیژی سەنتەری توێژینەوەی کەنداو ئینستیتیوتی نەرویجی بۆ کاروباری نێودەوڵەتی
ئینستیتیوتی برۆکینگز کارنگی ئینداومێنت چاتام هاوس ئینستیتیوتی شاهانە بۆ خزمەتگوزاری یەکگرتوو ڕیفۆرم ئینستیتیوتی ئینتەرپڕایسی ئەمریکی ئەنجوومەنی سیاسەتەکانی دەرەوە
ئه‌وانه‌ش بێجگ ه له چه‌ندين سه‌نته‌رتی تری ناوچه‌يی و نێوده‌وڵه‌تی ك ه پڕۆژه‌ی هاوكاری سه‌ره‌تاييان له‌گه‌ڵدا ده‌ستی پێ كراوه.
9
.٤توێژینەوە‌كانی مێری وەک ئینســتیتیوتێکی ئه‌كاديمــی تایبەتمەنــد ،مێــری توێژینــەوەی زانســتی دەربــارەی بــواری ســتراتيژی هه‌مه‌جــۆر ئه‌نجــام دهدات ،له‌وانــ ه توێژينــه‌وه له‌ســه‌ر سیســتەمی سیاســی ،سیاســەتی نێودەوڵەتــی ،ئاسایشــی نیشــتیمانی، سيســته‌می فەرمانڕەوایەتــی ،ئابــووری ،تەندروســتی ،ژینگــە ،پــەروەردە و زانســت و تەکنەلۆژیــا. ئينســتيتيوت ب ـ ه ديراس ـه‌ت و شــیکاری زانســت ی تێروته‌س ـه‌ل و ب ـ ه شــێوازێكی س ـه‌ربه‌خۆ ده‌پڕژێت ـ ه س ـه‌ر گشــت ئ ـه‌و ئاســتەنگ و دەرفەتــە هەســتیارانەی کــە ڕووبــەڕووی ڕۆژهه‌التــی ناوه‌ڕاســت دەبنــەوە .وه ڕاوێــژی پســپۆڕانە پێشــكه‌ش بــە دامــەزراوە حکومــی و ناحکومییــەکان ده‌كات .لــە ســۆنگەی پاراســتن و پەیوەســتبوون بــە بەهــا به‌رزه‌كانــی توێژينـه‌وه‌ی ئه‌كاديمــی ،ئينســتيتيوتی مێــری لـ ه زووه‌و‌ه بۆتــە خــاوەن ناودەنــگ بــۆ پێدانــی ڕەهەنــدی هەســتیار بــۆ دارێژەرانــی سیاســەت و بڕیاردەرانــی ناوچەکــە ب ـ ه گشــتی. لەوەتــەی دامەزراندنیــەوە ،ئینســتیتیوت بۆتــە کاراکتەرێکــی دیــار لــە ســەر ئاســتێکی بــەرزی سیاســی بــۆ برەوپێــدان و پتەوکردنــی فەرمانڕەوایەتــی دروســت ل ـه هه‌رێمــی كوردســتان و بەدامەزراوەکــردن و داڕێژتنــی سیاســەتی پشــت ئەســتوور بــە بەڵگــە. ئینســتیتیوتی مێــری بـ ه به‌شــداركردنی دامەزراوەکانــی کەرتــی گشــتی و كه‌رتــی تايبـه‌ت ،دیبەیتــی کــراوە و داخــراودا دەربــارەی بەرەوپێشــچوون و پێشــهاتە نــوێ و مەیدانییــەکان ئه‌نجــام دهدات ،و لــە ڕێگــەی دیبەیــت و ســیمینار و وۆرکشــۆپ و کۆنفڕانس ـهوه ڕاپۆرتــی ڕاســپارده‌كردن و دانانــی نه‌خش ـه‌ڕێگا پێشــكه‌ش ده‌كات.
10
پرۆگرامەکانی توێژینەوە ل ه ئينستيتيوتی مێری
پڕۆژەکانی مێری
سیاسەتی نێودەوڵەتی و ئاسایشی نیشتیمانی
ئامانجــی پــڕۆژە ســتراتیژییەکانی‌‌‌ئینســتیتیوتی مێــری بريتيــن ل ـ ه هــاوكاری كردنــی س ـه‌ركرد‌ه فه‌رمانڕه‌واکانــی کەرتــی گشــتی و تایبــەت و كۆمه‌ڵــگای مه‌ده‌نــی و خه‌ڵكــی ئه‌كاديمــی و ميديــاكاران بــۆ گەیشــتن بــە بڕيــاری دروســت و به‌ره‌وپێشـه‌و‌ه بردنــی پڕۆسـه‌ی نيشتيمانســازی و ريفۆرمــی سيســته‌می فه‌رمانڕه‌وايه‌تــی لـ ه هه‌رێمــی كوردســتان و عێــراق .لـه‌و پڕۆژانـه‌دا ،ئەرکــی ئینســتیتیوت تەنیــا بــە پێدانــی دەرئەنجــام و شــیکردنەوە و ڕاســپاردە‌كان کۆتایــی نایــەت .به‌ڵكــو ئه‌وانـ ه سـه‌ره‌تايه‌كن بــۆ داڕێژتنــی ڕوانگـ ه و ســتراتيژ و دۆزينـه‌وه‌ی نه‌خشـه‌ڕێگای درێژخايـه‌ن، و دواتــر مێــری ل ـ ه ڕووی پراكتيك ـهوه هــاوكاری س ـه‌ركرد‌ه تەکنۆکــرات و مەیدانییــەکان ده‌كات بــۆ به‌رجه‌ســت ه كردنــی پالنــه‌كان و دۆزينــه‌وه‌ی ميكانيزمــی گونجــاو بــۆ جێبه‌جــێ كردنــی وورده‌كاريــه‌‌كان ،و‌ه‌ڕاهێنانــی کادران و بەرزکردنــەوەی توانــاکان و دواتــر بــۆ‌‌‌چاودێــری کردنــی پڕۆســەکان و چاوپێخشــاندنەوە و‌‌‌په‌ره‌پێدانــی سيســته‌م .الپەڕەکانــی داهاتــوو پوختەیــەک لەســەر پرۆژەکانــی ئێســتای ئینســتیتیوت لەخۆدەگــرن:
چارەسەری ناکۆکییەکان دیپلۆماسیەت ئاشتەوایی هاوکاری
زانست و تەندروستی و پەروەردە و خزمەتگوزاری گشتی خزمەتگوزاری گشتی چاودێری تەندروستی داهێنان ژێرخان
کۆمەڵگا و کۆمەڵگەی مەدەنی و پەرەپێدانی کلتوری مافەکانی مرۆڤ جێندەر کلتور ،مێژوو ،ئاین
دیموکراسیەت و فەرمانڕەوایەتی
بنیاتنانی نەتەوە (نیشتیمانسازی) دامەزراوەی دیموکراسی سەروەری یاسا فەرمانڕەوایەتی دروست
ئابووری و وزە و ژینگە
• نەهێشتنی توندوتیژی دژی ئافرەتان • فەرمانڕەوایەتی دروست و سیستەمی دادوەری • مێزگردی تايبهت و ڕاپۆرتی سياسی بۆ هاريكاری بڕياردهران • ڕەهەندە ئابوورییەکانی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست • کەمینە نەتەوەیی و ئاینییەکان لە دەشتی نەینەوا • پرۆژەی توێژینەوەی کەرکووک • بەدامەزراوەکردنی هێزەکانی پێشمەرگە • پەیوەندییەکانی ئێران و حکومەتی هەرێمی کوردستان :دهرفهت و ههڕهشهکان • پەیوەندییەکانــی حکومەتــی هەرێمــی کوردســتان و تورکیــا :دەرفــەت و ئاســتەنگەکان بــۆ هاوبەشــییەکی پتــەو • بەدەنگەوەهاتنی بەپەلە بۆ ئاوارەکان • پاراستنی پێکەوەژیانی کۆمەاڵیەتی و ئابووری
گەشەسەندن بەردەوامیبوون سەرچاوە سروشتییەکان سەرچاوە مرۆییەکان وەبەرهێنان
11
نەهێشتنی توندوتیژی دژی ئافره‌تان دیموکراسیەت و فەرمانڕەوایەتی
ئامــاره‌كان پیشــانیدەدەن کــە لــە مــاوەی ســااڵنی ڕابــردوو توندوتیــژی دژی ئافرەتــان ڕووی لـ ه زيادبــوون بــووه و هـه‌روا بەردەوامیشــە .بـ ه ته‌نيــا لــە ســاڵی ٢٠١٣دا ،زیاتــر لــە ٥٠٠٠کەیســی توندوتیــژی دژی ئافرەتــان لــە هەرێمــی کوردســتان تۆمارکــراوە ،ئ ـهوهش ســەرەڕای ده‌رچوونــی یاســای بەرەنگاربوونــەوەی توندوتیــژی خێزانــی لــە ســاڵی .٢٠١١ئينســتيتيوتی مێــری ه ـه‌ر ل ـ ه زووه‌و‌ه هەوڵەکانــی خســتەگەڕ بــۆ ئـه‌وه‌ی لـ ه چه‌نديــن تـه‌وه‌ره‌و‌ه كار بكاتـ ه سـه‌ر چاكردنــی سيســته‌م و به‌رزكردنـه‌وه تواناکانــی حكومـه‌ت لـ ه به‌ره‌نگاربوونـه‌وه‌ی توندوتيــژی دژی ئافره‌تــان .بـ ه هــاوكاری پەرلەمانتــاران و پســپۆڕانی کۆمەڵــگای مەدەنــی و ســه‌ركرده‌كانی به‌ڕێوه‌به‌رايه‌تــی گشــتی به‌ره‌نگاربوونــه‌وه‌ی توندوتيــژی دژی ئافره‌تــان (ســه‌ر بــ ه وه‌زاره‌تــی ناوخــۆ) ،پــڕۆژ‌ه ياســايه‌كی بــۆ هه‌مواركردنــه‌و‌ه و تۆكمه‌كردنــی ياســای كارپێكــراوی ئامــاده كــرد ،كـ ه ئێســتا وا به‌رێوه‌يـه لـ ه ڕێگـه‌ی وه‌زاره‌تـه‌و‌ه بـه‌ره‌و له‌خۆگرتــن .هيواداريــن حكومه‌تــی هه‌رێــم پشــتگيری لـه‌و پڕۆژه‌ياســاي ه بــكات و بيگه‌يه‌نێتـ ه دواقۆناغــی خــۆی ل ـه په‌رله‌مانــی كوردســتان. ئينســتيتيوتی مێــری پڕۆسـه‌يه‌كی كواڵيتــی و په‌ره‌پێدانــی پيشـه‌يی بــۆ به‌ڕێوه‌به‌رايه‌تــی گشــتی به‌ره‌نگاربوونـه‌وه‌ی توندوتيــژی دژی ئافره‌تــان ده‌ســت پــێ كــرد و وۆركشــۆپی ڕاهێنانــی بــۆ ئه‌فســه‌ره‌كانی پۆليســی نوســينگ ه تايبه‌تمه‌نــده‌كان ڕێكخســت .ڕێبه‌رێكــی كواڵيتــی ئامــاده كــرد بــۆ ئــه‌وه‌ی ببێتــ ه ســه‌رچاوه‌يه‌كی ســه‌ره‌كی بــۆ ڕاهێنــان و ئه‌نجامدانــی پڕۆســه‌ی به‌ڕێوه‌بــردن و پێشــڕه‌وی كردنــی به‌ڕێوه‌به‌رايه‌تــی گشــتی تايبه‌تمه‌‌نــد .هــه‌ر بــۆ ئــەو مەبەســتەش ،ئينســتيتيوت داتابەیســێکی ئەلیکترۆنــی بــۆ دڵنیایــی جــۆری و جێبه‌جــێ كردنــی پڕۆس ـه‌ی كواڵيتــی ئامــاده كــرد ،بــۆ ئــه‌وه‌ی تــه‌واوی سيســته‌می جێبه‌جــێ كــردن و به‌دواداچــوون بــ ه ئه‌ليكترۆنــی بــكات.
“
زیاتـــر لە ٥٠٠٠کەیســـی توندوتیـــژی دژی ئافرەتان لـــە ســـاڵی ٢٠١٣تۆمارکراوە.
لـه ته‌وه‌رێكــی ديكـه‌ی كاره‌كانیــدا ،ئينســتيتيوت داتابه‌يســێكی سـه‌رده‌ميانه‌ی تێروته‌سـه‌لی بــۆ كۆكردنـه‌وه‌ی ئامــار و كه‌يسـه‌كانی توندوتيــژی دژی ئافره‌تــان كـ ه ده‌گه‌نـ ه دادگا ئامــاده كــرد .داتــا بەیســە‌‌‌‌نوێیەکــە بــۆ ئــەوە دروســت كــرا كـ ه له‌گـه‌ڵ گه‌شـه‌ی فه‌رمانگه‌كـ ه و پێداويســتی کارکردنــی بگونجێــت و جێگــەی سیســتەمە کۆنەکــە بگرێتــەوە چونکــە لــە ئاســتی خواســت و پێویســتی فەرمانگەکــە نەبــوو.
“
ڕاهێنانی پۆلیســـی تایبەتمەند بە توندوتیژی خێزانی ســـوودی تایبەتی هەیـــە لەچۆنیەتی مامەڵەکردن لەگـــەڵ قوربانیـــان و پاراســـتنی نهێنییەکانیـــان .دڵنیام کە پرۆگرامـــی دڵنیایی کواڵیتـــی دەبێتە هۆی دروســـتکردنی متمانە لـــە نێوان هێزەکانی پۆلیـــس و هاواڵتیان. نەقیبی مافپەروەر فالمینا وەحید فەخری ،بەرێوەبەری نووسینگەی منارە ،بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ژنان
12
13
فەرمانڕەوایەتی دروست و سیستەمی دادوەری :دەستپێشخەری بۆ سەروەركردنی یاسا دیموکراسیەت و فەرمانڕەوایەتی
یەکێــک لــە کۆڵەگــە ســەرەکییەکانی بونيادنانــی نيشــتيمان و زامــن كردنــی ســەقامگیری لــە کۆمەڵــگا ديموكراســيیه‌كان بریتیــە لــە ســەروەر كردنــی یاســا .له‌وه‌شــدا پێویســتە پێشــینە بدرێت ـ ه پته‌وكــردن و س ـه‌ربه‌خۆكردنی دامه‌زراوه‌كانــی جێبه‌جــێ كردنــی ياســا ،واتــه سيســته‌می دادوه‌ری و پۆليــس .ئ ـهوهش بێجگ ـه ل ـه پته‌وكردنــی دامه‌زراوه‌كانــی دیکــەی ديموكراســيیه‌ت.
“
لــه‌و ڕوانگه‌يــه‌وه ،ئينســتيتيوتی مێــری هــاوكاری ڕاســته‌وخۆی پێشــكه‌ش بــه ئه‌نجومه‌نــی دادوه‌ری و وه‌زاره‌تــی داد و وه‌زاره‌تــی ناوخــۆو‌ه كــردووه بــۆ:
بۆ بەهێزکردنی سەروەری یاسا، پێویستە پێشینە بدرێت بە بەدامەزراوەکردن و یەکگرتنەوەی پێکهاتە دیموکراتییەکان
14
داڕێژتــن و ڕاپه‌ڕاندنــی پڕۆســه‌يه‌كی ســه‌رده‌ميان ه بــۆ هه‌ڵســه‌نگاندنی كاربه‌جێگه‌يانــدن و په‌ره‌پێدانــی پيشــه‌يی دادوه‌ران وئهندامانــی داواكاری گشــتی و ئه‌فســه‌ره‌كانی پۆليــس ئامــاده كردنــی ڕێبــه‌ری كواڵيتــی و په‌ره‌پێدانــی پيشــه‌يی وه‌ك ســه‌رچاوه‌يه‌ك بــۆ ڕێنمايــی كردنــی دادوه‌ران و ئهندامانــیداواكاری گشــتی و ئه‌فســه‌ره‌كانی پۆليــس لــ ه به‌ڕێوه‌بردنــی كاره‌كانيــان. هاوكاری كردنی هه‌رسێ دامه‌زراو‌ه بۆ جێبه‌جێ كردنی پڕۆسه‌ی كواڵيتی و په‌ره‌پێدانی پيشه‌يی بەردەوام دروســت كردنــی داتابه‌يســێكی ئه‌ليكترۆنــی بــۆ به‌ڕێوه‌بــردن و سه‌رپه‌رشــتی كردنــی پڕۆس ـه‌ی كواڵيتــی و په‌ره‌پێدانــی پيش ـهيیلــهو دامه‌زراوانــه.
“
زامنکردنی سەروەری یاسا کلیلی سەرخستنی پرۆسەی نیشتیمانسازییە
“
15
مێزگرد و وۆرکشۆپی تايبهت و ڕاپۆرتی سياسی بۆ هاريكاری بڕياردهران
سیاسەتی نێودەوڵەتی و ئاسایشی نیشتیمانی
کەوتنــی موســڵ لــە ١٠ی حوزەیرانــی ،٢٠١٤بــووە خاڵــی وەرچەرخــان لــە مێــژووی ئەمنــی عێــراق .پەلهاوێــژی له‌نــاكاوی داعــش و مەترســی پارچەبوونــی عێــراق بــووە هــۆی زیادکردنــی بایەخــی نێودەوڵەتــی بــۆ ناوچەکــە .بــۆ گه‌ياندنــی په‌يامــی ئەمنــی و پێشكه‌شــكردنی زانيــاری و شــيكردنه‌وه‌ی ڕاســته‌وخۆ بـ ه میدیــا و ڕێکخــراوە نێودەوڵەتیــەکان، ئينســتيتيوتی مێــری دەســتیکرد بــە ســازدانی زنجیرەیــەک مێزگــرد و ســیميناری پێويســت ،كــه‌تێیانــدا بەرپرســانی ســەربازی و سیاســی پایەبــەرز و نوێنەرانــی کۆمەڵــگای بازرگانــی نێودەوڵەتــی و ناوخــۆ ،چەندیــن قۆنســوڵی گشــتی و بەشــێکی زۆر لــە میدیــا نێودەوڵەتــی و ناوخۆییــەکان ئامادەبــوون. مێزگــرد و ســیمينارەکان بوونــە هــۆی کارئاســانی بــۆ نوێنەرانــی سیاســی و ئەمنــی بــۆ ئاراســتەکردنی زانیــاری دروســت بــۆ کۆمەڵــگای ناوخــۆ و نێودەوڵەتــی .بەهەمــان شــێوە، بوونــە هــۆی ڕێگــری کــردن لــە باڵوبوونــەوەی هــەواڵ و زانیــاری شــێواو بــێ بنەمــا ،کــە یەکێکــن لــە دیــاردە بــاوەکان لەســەر و بەنــدی بارودۆخــی قەیرانــدا. له‌گــه‌ڵ ســه‌رهه‌ڵدان و ته‌شــه‌نه‌كردنی قه‌يرانــه‌كان ،يــان لــ ه پێچــی سياســی و مێژوويــی گرنگــدا ،ئينســتيتيوتی مێــری بــه‌رده‌وام و بــ ه خێرايــی مێزگــردی تايبه‌تــی ڕێكخســتووه بــۆ خاتــری هه‌لێنجانــی بيروبۆچوون ـه جيــاوازهكان و دواتــر ئامــاده كردنــی ڕاپۆرتــی سياســی پــڕ ل ـ ه ڕاســپارده‌ی ســوودبه‌خش تاوه‌كــو ل ـ ه كاتوســاتی خۆيــدا پێشــكه‌ش بـ ه سـه‌ركرد‌ه سياســییەکانی هه‌رێمــی كوردســتان بكــرێ .لـه ســاڵی ڕابــوردوودا ،ئينســتيتيوت لـ ه چه‌نديــن مێزگــردی تايبـه‌ت و داخــراودا ،كۆمه‌ڵێــك سياسـه‌تمه‌دار و س ـه‌ركرد‌ه و بڕيــارده‌ر و ڕاوێــژكار و پســپۆر و ئه‌كاديميســت و ميديــاكار و ڕۆشــنبيری جيــاوازی كۆكــرده‌و‌ه و ئ ـه‌و بابه‌تان ـه‌ی خــواره‌و‌ه بابه‌ت ـ ه س ـه‌ره‌كيه‌كان بــوون ك ـ ه دواتــر ڕاپۆرتــی تايب ـه‌ت و پــڕ ل ـ ه ڕاســپارده‌يان به‌دواداهــات:
• • • • •
16
حکومەتی هەرێمی کوردستان – بەغدا :پێکهێنانی حکومەتی نوێ پرۆسەی سیاسی درێژخایەنی عێراق لە جووڵەدا کۆبوونەوەی تاوتوێکردنی پەیوەندییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان و بەغدا کۆبوونەوەی مێری لەمەر یەکڕیزی سیاسی مێزگردی پێشهاتە ئەمنییەکان
ڕەهەندە ئابوورییەکانی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست ئابووری و وزە و ژینگە
ئيمــڕۆ لــ ه ڕۆژهه‌اڵتــی ناوه‌ڕاســت ،چه‌نديــن واڵت بــ ه هــۆی دابه‌زينــی له‌نــاكاوی نرخــی نــه‌وت و به‌هــۆی هه‌لومه‌رجــ ه سياســی و كۆمه‌اڵيه‌تيــه دژواره‌كان ،ڕووبــەرووی ئاســته‌نگی ئابــووری گ ـه‌ور‌ه بوونه‌ت ـهوه .جێگ ـه‌ی ســەرنجە ك ـ ه ئابــووری عێــراق و هه‌رێمــی كوردســتان به‌شــێوه‌يه‌كی ســه‌ره‌كی پشــت بەســەرچاوەکانی نــەوت دەبەســتێت و به‌وپێيــ ه بنه‌مــا ئابووريه‌كانــی ب ـ ه الوازی ماونه‌ت ـهوه .ئ ـهوهش پڕۆس ـه‌ی چاكســازی ئابــووری و په‌ره‌پێدانــی ســێكته‌ره‌كانی ديكــه‌ی ئاڵــۆز كــردووه. ئينســتيتيوتی مێــری پڕۆژه‌يه‌كــی توێژينــه‌وه‌ی ده‌ســت پێكــردوو‌ه بــۆ ئــه‌وه‌ی بــ ه ديدێكــی ڕه‌خنه‌گرانــه‌ی ئه‌كاديميانــ ه بڕوانێتــ ه بنه‌مــا دارايــی و ئابووريــه‌كان و هۆكاره‌كانــی الوازبوونــی سيســته‌م و قوڵتــر بوونــی قه‌يرانــه‌كان .ئامانــج لــه‌و پڕۆژەیــە ئه‌وه‌يــ ه كــ ه بەرچــاو ڕوونیــه‌ك ســه‌باره‌ت بــ ه ئاينــده‌ی ئابــووری هه‌رێــم بــە ســ هر‌كرد‌ه بڕيــارده‌ره‌كان و خەڵــک و ڕۆژنامەنووســان و نوێنەرانــی بازرگانــی هه‌رێــم بــدات ،بەربەســته‌كان و شــێوازی چاره‌ســه‌ر كردنيــان ده‌ستنيشــان بــكات و ببێتــ ه هه‌وێنــی داڕێژتنــی نه‌خشــه‌ڕێگايه‌كی درێژخايـه‌ن بــۆ تۆكمـ ه كردنــی سيســته‌می دارايــی و ئابــووری هه‌رێــم .ڕاپۆرتــی كۆتايــی ئـه‌و پڕۆژه‌يــ ه لــ ه هاوينــی ئيمســاڵدا بــاو ده‌كرێتــه‌وه.
“
گەشەسەندنی ئابووری لە عێراق
سەرچاوە :سندوقی دراوی نێودەوڵەتی
گەورەتریـــن مەترســـی ئابـــووری لـــە ناوچەکـــە دابەزینی نرخی نـــەوت نیە، بەڵکـــو ل ه بنبەســـتی ه لـــە ڕه‌وتی چاکســـازی لـــە پێکهاتەی ئابـــووری دا.
“ 17
کەمینە نەتەوەیی و ئاینییەکان لە دەشتی نەینەوا سیاسەتی نێودەوڵەتی و ئاسایشی نیشتیمانی
“
چارەســـەرکردنی پرســـی کەمینـــە نەتەویی و ئاینییەکان پەیوەستە بـــە بەدیموکراســـیکردنی عێراق.
ئامانجــی ئــەم پڕۆژەیــە بریتیــە لــە داهێنانــی ســتراتیژێك بــۆ لەخۆگرتنــی كه‌مينــ ه نه‌ته‌وه‌يــی و ئاينيــه‌كان به‌جۆرێــك كـ ه ببێتــە هــۆکاری پتەوکردنــی دیالــۆگ و ئاشــتەوایی لەنێــوان پێكهاته‌كانــی عێــراق ،به‌تايبه‌تــی کەمینــە پەروێزخــراوەکان لــە دەشــتی نەینــەوا لەگــەڵ هه‌رێمــی كوردســتان .ده‌كــرێ ك ـه پێشــنيازی دروســتکردنی دەســتەیەکی ڕاوێــژکاری بكرێــت کــە لـه نوێنەرانــی کەمینــەکان پێــک بێــت و لـ ه سـه‌ر شــانۆی سياسـه‌ت و لـ ه پڕۆسـه‌ی بڕياردانــدا نوێنه‌رايه‌تــی ئــه‌و پێكهاتانــ ه بــكات. ئامانــج لــه‌و جــۆر‌ه پێشــنيازه‌ش ئه‌وه‌يــ ه كــ ه سيســته‌می فەرمانڕەوایەتــی دیموکراســی پته‌وتــر بكــرێ و بەشــداری کەمینــەکان لــە بڕیــاری سیاســیدا مســۆگه‌ر بكــرێ .چارەســەرکردنی پرســی کەمینــەکان پەیوەســتە بە بەدیموکراســیکردنی عێــراق و باشــتربوونی میکانیزمــی بەدەنگەوەهاتنــی دەوڵــەت لــە چارەســەرکردنی نیگەرانــی کەمینــەکان .ئــەم پڕۆژەیــە هەنــگاوە س ـه‌ره‌تاييه‌كانی بڕيــو‌ه و ل ـ ه ئاينــده‌دا ڕاپۆرتــی ده‌ره‌نجامه‌كانــی بــاو ده‌كرێت ـهوه.
فۆتۆ :سەفین حەمید
18
پڕۆژەی توێژینەوەی کەرکووک
سیاسەتی نێودەوڵەتی و ئاسایشی نیشتیمانی
لەوەتــەی ســاڵی ٢٠٠٣وە ،حکومەتــە یــەک بــەدوای یەکــەکان شکســتیان لــە چارەســەرکردنی کێشـه‌ی ناوچــە جێناکۆکــەکان هێنــاوە ،ئـه‌وه‌ش ســەرباری دياریكردنــی ڕێگاچــاره لـه چوارچێــوەی دەســتووری عێراقــدا .بــەر لــە سـه‌رهه‌ڵدانی لەنــاکاوی داعــش چەندیــن توێژينـه‌و‌ه و ڕاپــۆرت و ڕاســپارده‌ی جيــاواز لەســەر چۆنیەتــی چارەســەرکردنی پرســی کەرکــووک لەبــەر دەســتدابوون ،بـه‌اڵم لـ ه قۆناغــی دوای حوزەیرانــی ٢٠١٤بــه‌والوه ،كــ ه بارودۆخــی سياســی و ئاسايشــی و كۆمه‌اڵيه‌تــی گۆڕانــكاری مه‌زنيــان به‌خــۆو‌ه بينيــوه ،هیــچ پڕۆژه‌يه‌كــی مــه‌زن يــان ڕوانگــه‌ی چاره‌ســه‌رێكی هه‌ميشــه‌يی لەبەردەســتدا نیــە .بێگومــان کەوتنــی موســڵ و تكريــت و هێرشـه‌كانی دواتــری داعــش کاریگــەری بەرچاویــان لەســەر دینامیکــی ناوخۆیــی و بارودۆخــی کەرکــووک هەبــوو .بۆیــە پێناسـه‌كردنی هەڵومەرجــە نوێيه‌ك ـ ه زۆر گرنگــە بــۆ ئــەوەی ب ـه روانگه‌يه‌كــی نــوێ و ســتراتيژێكی داهێنه‌ران ـه‌وە چاره‌س ـه‌ری يه‌كالك ـه‌ره‌و‌ه بــۆ كێش ـه‌ی كه‌ركــوك تاوتــوێ بكــرێ. ئينســتيتيوتی مێــری پرۆژەیە‌كــی تێروته‌ســه‌لی دەســتپێکردووە و ديراســه‌تێكی مەیدانــی ئه‌نجــام داو‌ه و ڕەهەنــدی پێکهاتــە و كۆمه‌ڵــگا جیاوازه‌كانــی کەرکووکــی ڕه‌چــاو كــردووه .ئامانجەکانــی پڕۆژەکــە بریتیــن لــە داڕێژتنــی ڕاپۆرتێكــی سياســی بــۆ ده‌ستنيشــانكردنی به‌ربه‌ســته سـه‌ره‌کییەکانی بـه‌رده‌م چاره‌سـه‌ری هه‌ميشـه‌يی كێشـه‌ی کەرکــووک ،و پێشــنیازکردنی چارەســەری داهێنەرانــە بــۆ رزگاربــوون لـ ه بارودۆخـه چەقبەســتووه‌ك ه و دۆزينـه‌وه‌ی ڕێگاچــاره‌ی هه‌ميشـه‌يی .ئـه‌و ڕاپۆرتـ ه گه‌يشــتووه‌ت ه قۆناغه‌كانــی كۆتايــی و لـ ه ناوه‌ڕاســتی ئەمســاڵدا بـ ه ڕاســپارده‌كانه‌و‌ه بــاو ده‌كرێتـه‌وه.
19
بەدامەزراوەکردنی هێزەکانی پێشمەرگە
سیاسەتی نێودەوڵەتی و ئاسایشی نیشتیمانی
لەبــەر هــۆکاری مێژوویــی ،حکومەتــی هەرێمــی کورســتان بــۆ ماوەیەکــی درێــژ دووچــاری دابەشــبوونی دامەزراوەیــی بۆتــەوە .یەکێــک لــە گرفتــە ســەرەکییەکان کــە ڕووبــەڕووی ســەرکردایەتی سیاســی لــە هەرێمــی کوردســتانی عێــراق دەبێتــەوە ،بــە تایبەتــی لەوەتــەی یەکگرتنــەوەی هــەردوو ئیــدارەی حکومەتــی هەرێمــی کوردســتان لــە ســاڵی ،٢٠٠٦بریتــی بــووە لــە یەکگرتنــەوەی هێزەکانــی پێشــمەرگە و ئاســایش .هێرشــی داعــش بــۆ ســەر هەرێمــی کوردســتان لــە ســاڵی ،٢٠١٤کەلێنەکانــی سیســتەمی بەرگــری زیاتــر پیشــاندا و پێویســتی بەدامەزراوەکردنــی هێزەکانــی پێشــمەرگەی زیاتــر کــرد. بەهاوبەشــی لەگــەڵ وەزارەتــی کاروبــاری پێشــمەرگە ،مێــری دەســتیکردووە بــە لێکۆڵینەوەیەکــی ورد بــۆ دۆزینــەوەی ئاســتەنگە ســەرەکییەکان و دیزایــن کردنــی نەخشــە ڕێگایــەک بــۆ بەدامەزراوەکردنــی هێزەکانــی پێشــمەرگە. بەهەمــان شــێوە ،مێــری کۆنفرانســێکی بەهەماهەنگــی لەگــەڵ دامــەزراوەی کارنیگــی ،ســەنتەری رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت ســازدا بــۆ تاوتوێکردنــی پرســی پەیوەنــدی مەدەنــی و ســەربازی لــە هەرێمــی کوردســتان .لــە کۆنفرانســەکەدا ،هــەردوو دامــەزراوە هەڵســان بــە کۆکردنــەوەی گــەورە بەرپرســان بــۆ تاوتوێکردنــی ڕیفــۆرم لــە ســێکتەری ئەمنــی ،لــە چوارچێــوەی هێــزە ئەمنییەکانــی هەرێمــی کوردســتان .مێــری ســوودی لــەم کۆنفراســە وەرگــرت وەک پالتفۆرمێــک بــۆ دەســتپێکردنی توێژینــەوەی بەدامەزراوەکــردن و یەکگرتنــەوەی هێزەکانــی پێشــمەرگە .لەوکاتــەی کــە هێزەکانــی پێشــمەرگە ڕووبــەڕووی کەمــی هاریــکاری ســەربازی بوونەتــەوە بەهەمــان شــێوە ،چەندیــن کێشــەی کارگێــڕی و ڕێکخســتن لــە پێكهاتەکانیــان دا هەیــە .ئامانجــی مێــری لــەم پرۆژەیــە بریتیــە لــە دەستنیشــانکردن و چارەســەرکردنی ئــەم پرســانە لــە ڕێگــەی توێژینــەوەی چڕوپــڕ و ڕیفۆرمــی پێکهاتەیــی.
فۆتۆ :سەفین حەمید
20
پەیوەندییەکانی ئێران و حکومەتی هەرێمی کوردستان :دهرفهت و ههڕهشهکان سیاسەتی نێودەوڵەتی و ئاسایشی نیشتیمانی
ئێــران یاریکەرێکــی گرنگــە لــە ڕۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت و سیاســەتەکانی ئێــران لــە دوای داگیرکردنــی عێــراق لــە الیــەن ئەمریــکاوە ســەرنجی زۆرێــک لــە چاودێرانــی بــەالی خۆیــەوە ڕاکێشــاوە .ڕێکەوتنــی ئــەم دواییــەی نێــوان ئێــران لەگــەڵ پێنــج ئەندامــە هەمیشــەییەکەی ئەنجومەنــی ئاســایش و ئەڵمانیــا کــە ناســراوە بــە (پێنــج کــۆ یــەک) دەرگای زیاتــر بەرامبــەر بــە کاریگەریــی ئێــران لــە ڕۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت و سیاســەتی نێودەوڵەتــی وااڵ دەکات .پێویســتە حکومەتــی هەرێمــی کوردســتان ،سیاســەتی خــۆی بەرامبــەر بــە ئێــران دابڕێژێــت لــە ســۆنگەی ڕووداو و بەرەوپێشــچوونەکانی ئــەم دواییــە. سیاســەتەکانی حکومەتــی هەرێمــی کوردســتان زیاتــر لــە بەرژەوەنــدی تورکیــا بــووە لەوکاتــەی کــە شــەڕی دژ بــە داعــش ئــەوە دەســەلمێنێت کــە لەوانەیــە ئێــران کاریگــەری زیاتربێــت بــۆ بارودۆخــی ئەمنــی لــە هەرێمــی کوردســتان بــە بــەراورد لەگــەڵ تورکیــا. پەیوەندییەکانــی نێــوان ئێــران و هەرێمــی کوردســتان ڕەگــی مێژوویــی و جوگرافیــان هەیــە .ل ـ ه ڕووی سياســی و ئابــووری و كۆمه‌اڵيه‌تي ـهوه ل ـ ه زۆر ڕووه‌و‌ه ســوودیان بــۆ هه‌ردووالي ـه‌ن تێــدا بــووه و ل ـه هه‌مــان كاتيشــدا هه‌ڵكشــان و دابه‌زينــی زۆریــان به‌خ ـۆ‌و‌ه بينيــوه .ل ـه چه‌رخــی قه‌يرانــاوای وه‌ك ئيمــڕۆدا ،په‌يوه‌نديی ـه‌كان له‌جــاران زۆر ئاڵۆزتــر بوون ـ ه و ل ـه‌و ســااڵنه‌ی دواييشــدا كه‌شــێكی گومــان و بــێ متمانەییــش ب ـه ســيماو‌ه ديــاره .كه‌چــی ڕووداوەکانــی ئــەم دوایی ـە‌ی عێــراق و هه‌رێمــی كوردســتان ســەلماندی ك ـ ه ئێــران دراوســێيه‌كی کاریگــەر‌ه و ئاماده‌يــی تێداي ـ ه ك ـ ه له‌به‌رامب ـه‌ر هه‌ڕه‌ش ـه‌ی تيــرۆردا به‌رگــری ل ـ ه ئاسايشــی هەرێمــی کوردســتان بــكات .ب ـ ه هه‌مــان شــێوه ،ئه‌زموونــی بيســت ســاڵەی رابــوردوو س ـه‌لماندی ك ـه بــاری نيمچ ـ ه س ـه‌ربه‌خۆی هه‌رێمــی كوردســتان مه‌ترســی له‌س ـه‌ر ڕژێمــی ئێــران و ئاسايشــی نه‌ته‌وه‌يــی ئ ـه‌و واڵت ـ ه ني ـه ،به‌ڵكــو فاكته‌رێكــی س ـه‌قامگيريه ل ـ ه ت ـه‌واوی ناوچه‌ك ـه .جــا پرســيار ئهوهي ـه ،ئايــا ئــەو هەنگاوانــە چیــن کــە پێویســتە حکومەتــی هەرێمــی کوردســتان و ئێــران بیگرنــە بــەر بــۆ بەرەوپێشــبردنی بەرژەوەنــدی هاوبـه‌ش لـ ه بــواری ئەمنــی و سياســی و کۆمەاڵیەتــی و ئابووریــدا؟ ئينســتيتيوتی مێــری پڕۆژه‌يه‌كــی ده‌ســت پێكــردوو‌ه بــۆ ده‌ستنيشــانكردنی پێوەرەکانــی سیاســەتی هـه‌ردووال بەرامبــەر بــە يه‌كتــری ،لەژێــر ڕۆشــنایی ڕەهەنــدە جيــاوازهكان .مەبەســتیش لـه‌وه‌دا بریتیــە لــە هاندانــی هـه‌ردووال بــۆ له‌خۆگرتنــی ســتراتیژیێكی ئەوتــۆ کــە هــەردوو دراوســێ تێیــدا براوەبــن ،و ســەقامگیریی و ئارامــی ناوچەکــە باشــتر زامــن بکرێــت .ئــەو پرۆژەیــە قۆناغــی باشــی بڕيــو‌ه و ل ـ ه ئاينده‌يه‌كــی نزيكــدا ت ـه‌واو ده‌بــێ.
“
ڕووداوەکانـــی ئەم دواییەی عێراق و هه‌رێمی كوردســـتان ســـەلماندی ك ه ئێران دراوســـێيه‌كی کاریگەر‌ه و ئاماده‌يـــی تێدايـــ ه كـــ ه له‌به‌رامبه‌ر هه‌ڕه‌شـــه‌ی تيـــرۆردا به‌رگری ل ه ئاسايشـــی هەرێمی کوردســـتان بكات.
“
21
پەیوەندییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان و تورکیا :دەرفەت و ئاستەنگەکان بۆ هاوبەشییەکی پتەو سیاسەتی نێودەوڵەتی و ئاسایشی نیشتیمانی
پێشــبرکێی نێــوان هێــزه ناوچه‌ييـه‌كان ،توندوتیــژی مەزهەبــی و پوکانــەوەی ئابــووری وێنەیەکــی ڕەشــبین بــۆ ڕۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت وێنــا دەکــەن .لەبەرامبــەر ئــەوەدا ،پەیوەندییەکانــی تورکیــا و حکومەتــی هەرێمــی کوردســتان مۆدێلێکــی تــر پیشــان دەدەن کــە بريتيــه لــه رۆحــی دیالــۆگ و هاریــکاری لەچوارچێــوەی کۆمەڵێــک پرســی جیــاواز ،لــە نێوانیــان سياســی و ئابــووری ،وزە و بازرگانــی .بــه‌اڵم قه‌يرانــ ه ئەمنییەکانــی ئــه‌و دواييــه‌ی عێــراق ،و هێرشــی داعــش بــۆ ســه‌ر هه‌رێمــی كوردســتان و به‌ربه‌ســته‌كانی ب ـه‌رده‌م پڕۆس ـه‌ی ئاشــتی لــە توركيــا بوون ـ ه هــۆی په‌يــدا بوونــی كه‌لێنێكــی به‌رچــاو له‌نێــوان هــه‌ردوو دراوســێ.
22
پەیوەندییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردســـتان و تورکیا دوورگەیـــەک لە گەشـــبینی پیشـــاندەدەن بـــۆ هاریکاری زیاتـــر لـــە نێوان خـــاوەن بەرژەوەندییەکانـــی ناوچەکە لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاســـت.
قوڵکردنـــەوە و فراوانکردنـــی پەیوەندییەکانـــی حکومەتـــی هەرێمی کوردســـتان و تورکیا پێویســـتی بـــە بەدامەزراوەکردنـــی پەیوەندییـــەکان هەیـــە و گەیشـــتنە بەو دیوی هاریکارییەکانـــی نێوان پارتی دیموکراتی کوردســـتان و پارتی داد و گەشـــەپێدانە کـــە کۆمەڵێک الیەنی خـــاوەن بەرژەوەندی سیاســـی لەخۆدەگرێت.
چــۆن ئــەم پەیوەندییــە دەبێــت بــە هاوبەشــییەکی پتــەو کــە گومانەکانــی پێچەوانەبوونــەوەی بڕەوێنێتــەوە؟ وه‌اڵمــی ئــه‌و پرســياره‌ش بابه‌تــی توێژینەوەیەكــی ئينســتيتيوتی مێریــه ،لــە الیەکــه‌وه ،توێژه‌ره‌كانــی ئينســتيتيوت ديراســه‌تی ئــه‌و په‌يوه‌نديه‌يــان كــردووه و ديناميكيه‌تــی په‌ره‌ســه‌ندنيان شــی كردووه‌تــه‌وه. لـه اليه‌كــی تــره‌وه مێــری بـه هــاوكاری دامــەزراوەی فۆڕەمــی ئەلشــەرق كۆنفرانســێكی گرنگــی ئه‌نجــام دا ،كـ ه تێيــدا زياتــر ل ـ ه بيســت گ ـه‌ور‌ه ڕاوێــژكار و بڕيــارده‌ر و داڕێژه‌رانــی سياس ـه‌تی توركيــا ،له‌گ ـه‌ڵ كۆمه‌ڵێــك ئه‌كاديميســت و ديپلۆمــات و خه‌ڵكانــی پســپۆری توركيــا له‌گـه‌ڵ هاوشــانه‌كانيان لـ ه ديــوی هه‌رێمــی كوردســتان ئامــاده بــوون .ب ـه ڕاشــكاوان ه و ب ـ ه كراوه‌يــی له‌ب ـه‌رده‌م ميديــاكان و دواتریــش دوور ل ـ ه ڕاگه‌ياندن ـه‌كان، گفتوگــۆی جــددی ســه‌باره‌ت بــ ه ده‌ستنيشــان كردنــی به‌ربه‌ســته‌كان و شــێوازی وه‌الوه‌نانيــان تاوتــوێ كــرا. ئ ـه‌و كۆنفرانس ـ ه كاريگ ـه‌ری ڕاســته‌وخۆی له‌س ـه‌ر بيركردن ـهوه و پالندانانــی س ـه‌ركرد‌ه سياســيیه‌كانی ه ـه‌ردوو اليــه‌ن هه‌بــوو و لــ ه ئاينده‌شــدا كاريگــه‌ری له‌ســه‌ر ديــاری كردنــی ڕێــڕه‌وی دراوســێيه‌تيه‌ك ه ده‌بــێ.
23
بەدەنگەوەهاتنی بەپەلە بۆ ئاوارەکان ئابووری و ووزە و ژینگە
“
مێری توێژینەوەی مەیدانی لەگەڵ الیەنە پەیوەندیدارە ناوخۆیی و نێوده‌وڵه‌تيه‌كان ده‌ستپێكردو‌ه بۆ لێکۆڵینەوە لە شێوازی بەڕێوەبردنی پڕۆسه‌ی پێشوازیكردن و به‌هاناوه‌هاتنی ئاواره‌كان ،و پێشکەشکردنی پێشنیاز بۆ به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی ئامادەباشی هەرێم بۆ قەیرانەکانی داهاتوو. 24
لەوەتــەی حوزەیرانــی پارســاڵه‌وه ،زیاتــر لــە دوو ملیــۆن کــەس ئــاوار‌ه بوون ـه لــە نــاوە‌وه‌ی عێــراق ،کــە ســەدا چليــان هاتوونەتــە هەرێمــی کوردســتان .بەدەنگەوەهاتنــی حکومەتــی هەرێمــی کوردســتان بــۆ ئــەم شــەپۆڵی ئــاوار‌ه و په‌ناهه‌ندانــ ه مايــه‌ی ڕێزلێنانــی جيهــان بــووه ،بــه‌اڵم کەموکــوڕی تێدابــووە بۆيــ ه کاریگــەری ئــه‌و هه‌وڵــ ه مرۆڤايه‌تيانــ ه لــ ه هه‌مــان ئاســتی بــار‌ه قوڕســه‌ك ه نه‌بــووه .له‌وکاتــەی کــە کێشــە ناوخۆییەکانــی عێــراق هێشــتا دوورن لــە چارەســەركردن ،لەوانەیــە هێــرش و شــه‌ڕه‌كانی ئاينــد‌ه شــەپۆڵی نوێــی ئــاوارە ڕووبــه‌ره‌و هەرێمــی کوردســتان بێنــێ .لـه‌و نێوه‌شــدا ،ده‌كــرێ ســوود لـ ه ئه‌زموونه‌كانــی پێشــوو وه‌ربگيردرێــت و ســتراتيژێكی تۆكمــ ه له‌خــۆ بگيردرێــت تاوه‌كــو خۆڕاگــری دامــەزراوە حکومییــەکان لەبــەردەم قەیرانــی مرۆییــدا لــ ه ئاســتی خوازراودابــێ. . بــۆ ئــەم مەبەســتە ،ئينســتيتيوتی مێــری توێژینەوە‌يه‌كــی مەیدانــی لەگــەڵ الیەنــە پەیوەندیــدارە ناوخۆیــی و نێوده‌وڵه‌تي ـه‌كان ئه‌نجــام داو‌ه بــۆ لێکۆڵینــەوە لەپڕۆس ـه‌ی پێشــوازیكردن و به‌رێوه‌بردنــی ئــاواره‌كان ل ـ ه الي ـه‌ن حکومەتــی هه‌رێــم و پێشکەشــکردنی پێشــنیازی دياریكــراو کــە ل ـه ڕێگه‌يان ـهوه ئاســتی ئامادەباشــی هەرێــم بــۆ قەیرانەکانــی داهاتــوو بـه‌رز بكرێتـه‌وه .ئـه‌و پڕۆژه‌يـ ه بــە بەشــداریپێکردنی نوێنەرانــی دامەزراوەکانــی حکومەتــی هەرێمــی کوردســتان و حکومەتــی عێــراق و دامــەزراوە ناحکومییــە مرۆییــەکان و ئاژانســەکانی ســەربە نەتــەوە یەکگرتــووەکان ئه‌نجــام ده‌درێــت و ل ـ ه هاوينــی ئيمســاڵدا ت ـه‌واو ده‌كرێــت.
پاراستنی پێکەوەژیانی کۆمەاڵیەتی و ئابووری ئابووری و ووزە و ژینگە
لەوکاتــەی کــە نزیکــەی ســەدا چلــی ئاوارەکانــی عێــراق لــە ســاڵی ٢٠١٤لــە هەرێمــی کوردســتان گیرســاونەتەوە، دانیشــتوانی هەرێــم هەســتیان بــە کاریگــەری قەیرانیكــی نــوێ كــردووه ،كـ ه هاوکاتـه لەگــەڵ قەیرانــی سیاســی و ئابــووری .زۆری ژمــارەی ئــاواره‌كان كاری كردووه‌ت ـ ه س ـه‌ر ژیانــی ڕۆژانــەی خەڵــک لــە نرخــی خۆراکــەوە تــا دەگاتــە دەرفەتــی کارکــردن .ئەمــەش جۆرێــک لـ ه گرژيــی لـ ه نێــوان هـه‌ردوو كۆمه‌ڵگــەی ئــاوارە و پەنابــەران و هاواڵتیــان دروســتکردووە .بـه‌اڵم لـ ه ڕاســتيدا هێشــتا به‌ڵگـه‌ی زانســتی بــۆ سـه‌لماندنی كاريگه‌ريـه‌كان لـ ه ئــارادا نيــن و سـه‌رچاوه‌ی كێشـه‌كان هێشــتا ده‌ستنيشــان نه‌كــراون .بــۆ ئــەم مەبەســتە ،بەدەســتهێنانی زانيــاری دروســت و ده‌ستنيشــانكردن و چاره‌س ـه‌ركردنی كێش ـه‌كان پێویســتن بــۆ خــۆ بەدوورگرتــن لــە ته‌ش ـه‌نه س ـه‌ندنی گرژيی ـه‌كان و پاراســتنی پێکەوەژیانــی کۆمەاڵیەتــی لــە هه‌رێمــی کوردســتان. ئينســتيتيوتی مێــری بـ ه هــاوكاری ڕێكخــراوی نه‌تـه‌و‌ه يه‌كگرتــوه‌كان ،پڕۆژە‌يه‌كــی ده‌ســت پێكردوو‌ه بۆ شــیکردنەوەی قەیرانــی مرۆیــی لــە هــەردوو بــواری کۆمەاڵیەتــی و ئابووریــه‌و‌ه بــە ئامانجــی پێشــنيازکردنی سیســتەمێكی ئاگادارکردنــەوەی ســەرەتایی .بۆیــەش ،زانیــاری پشــت ئەســتوور بــە بەڵگــە زۆر گرنگــە بــۆ کەمکردنــەوەی گرژییەکانــی ناوخــۆ .مێــری دەســتیکردووە بــە چاودێریکردنــی ژمارەیــەک ئامــاژ‌ه و ڕەهەنـد‌ی ڕێ نيشــانده‌ر کــە بــە ڕێخۆشــكه‌ری گرژيــی کۆمەاڵیەتــی دادەنرێــن و بـ ه جۆرێــك لـ ه ‹سیســتەمی ئاگادارکردنــەوەی ســەرەتایی› داده‌نرێــن بــۆ پێشــبينی کردنــی س ـه‌رهه‌ڵدانی تەنگــەژە نەخــوازراوەکان.
“
بەدەستهێنانی زانياری دروست و ده‌ستنيشانكردن و چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كان تاكه زامنكه‌ر‌ن بۆ خۆ بەدوورگرتن لە ته‌شه‌نه‌سه‌ندنی گرژيه‌كان و پاراستنی پێکەوەژیانی کۆمەاڵیەتی لە هه‌رێمی کوردستان. 25
.٥باڵوكراوه‌کانی مێری :سەرنج و بیروڕا و شیکاری باڵوکراوەکانی ئینستیتیوت دەربارەی شەڕ لە دژی داعش ســاڵی ٢٠١٤ســاڵیکی چاره‌نوسســاز بــوو بــۆ عێــڕاق و هەرێمــی کوردســتان .لــە کانوونــی دووەمــی ٢٠١٤بـه‌والوە بــاری ئاسایشــی عێــراق ڕووی لــە خراپــی کــرد .لــە حوزیرانــی ئــەو ســاڵەدا شــاری مووســڵ کەوتــە ژێــر دەســتی تیرۆریســتان .چەکدارانــی داعــش ،پانتاییکــی بەرفراوانــی عێراقیــان کونتروڵکــرد و الپەڕیەکــی نوێیــان لــە میــژووی ئــەو ناوچەیــە هەڵدایــەوە .ل ـە‌و کاتــەی کــە کۆمەڵــگای نێودەوڵەتــی بــۆ جارێکــی تــر تەرکیــزی خســته‌وه سـه‌ر بــاری ئەمنــی لــە عێــراق ،ئينســتيتيوتی مێــری ڕۆڵــی گرنگــی لــە پێدانــی رووانگــە و شــیکاری ســەبارەت بــەو بارودۆخــە هەبــوو. ســەرهەڵدانی بــێ هاوشــێوەی داعــش مایــەی سەرســوڕمان بــوو بــۆ زۆر کــەس .ئەو هێزە تونــدڕەوە گــرژی و ناکۆکــی لـ ه پەيوندیــە کۆمەاڵیەتــی و سیاســی و تايه‌فه‌گه‌ريه‌کانی نــاو عێــراق قووڵتــر كــرده‌وه ،بــە شــێوازیك کــە ئەســتەمە جارێکــی تــر ئاســایی بکرێنــەوە .واپێشــبینی دەکرێــت کــە ســاڵی داهاتــوو ســاڵێکی زۆر گرنــگ بێــت بــۆ هێــزە ســەربازییەکانی عێــراق و هێزەکانــی پێشــمەرگە و هاوپەیمانــی نێودەوڵەتــی کــە هەوڵــی رزگاركردنـه‌وه‌ی ناوچـ ه داگيــر كــراوه‌كان ده‌ده‌ن. له‌اليــه‌ن خۆشــيه‌وه ،ئينســتيتيوتی مێــری ،بەدواداچــون و شــرۆڤە و شــیکاری بــۆ بارودۆخــی ئەمنــی کــردووە لــە ڕێگــەی باڵوکــراوە و توێژینــەوە و کەناڵەکانــی ڕاگەیانــد .هه‌ندێــك لــه‌و باڵوکراوانــ ە بريتيــن لــه: • گرەوە گەورەکەی خەلیفە • بەرەنگاربوونەوەی داعش :تەنگەژە و ڕەهەندەکانی • هێزەکانــی هاوپەیمانــان دووچــاری پێکــدادان دێــن لەگــەڵ تیرۆریســتانی دەوڵەتــی ئیســامی • لەگــەڵ بەردەوامبوونــی شــەڕ لــە کەرکــووک ،پێویســتی چارەســەری سیاســی زیاتــر دەبێــت • باجی شکستهێنان • یاریەکە گۆڕاوە و کردار پێویستە 26
باڵوکراوەکانی ئینستیتیوت دەربارەی بەرەوپێشچوونە ئابوورییەکان ئــەم ســیناریۆ نوێــەی کــە لــە دەرئەنجامــی دابەزینــی بەردەوامــی نرخــی نــەوت و ســەرهەڵدانی تەنگــەژەی سیاســی و نالەبــاری بــاری کۆمەاڵیەتــی ســەری هەڵداوە، کاریگەری بەرچاوی لەســەر بەرەوپێشــچوونی ئابووری عێراق و هەرێمی کوردســتان هه‌بــووە .حکومەتــی عێــراق و هەرێمــی کوردســتان تــا ڕادەیەکــی زۆر پشتبەســتن بــە کەرتــی نــەوت بــۆ داهــات ،و به‌هۆي ـهوه دووچــاری کێشــەو گرفتــی ئابــووری بوونەتــەوە .ســه‌رباريش ،له‌نێــو خۆشــياندا دووچــاری کێشــەی دابەشــکردن و بەکارهێنانــی داهاتــی نــەوت بوونه‌تــه‌وه .بــۆ دۆزينــه‌وه‌ی رێگەچــاره ،لــە ســاڵی ٢٠١٤دا ،کۆمەڵێــک پێشــهات هاتنــە ئــاراوە وەکــو دانوســتانکردن لەســەر دابەشــکردنی ســامانە سروشــتییەکان لــە نێــوان بەغــدا و هەولێــر و پڕۆســەی گەیشــتن بــە کۆدەنگــی لەســەر پەســەندکردنی بوودجــە لەبارودۆخــی قەیرانــاوی. بــەاڵم شــاراو‌ه نيـ ه كـ ه گەورەتریــن مەترســی ئابــووری لەســەر هــەردوو حکومەتــی عێــراق و کوردســتان دابەزینــی نرخــی نــەوت نیــە ،بەڵکــو دواخســتنی پڕۆس ـه‌ی ريفۆرمــ ه لــە پێکهاتــە بنه‌ڕه‌تيه‌كانــی سیســتەمی ئابووریــان .دۆخــی ئابــووری لــە عێــراق و هەرێمــی کوردســتان پێویســتی بــە شــیکردنەوەی چڕوپــڕ هەیــە بــۆ دەستنیشــانکردنی پێشــینە گرنگــەکان و دوور کەوتنــەوە لــە پشتبەســتن بەیــەک ســەرچاوەی داهــات .ئينســتيتيوتی مێــری ده‌ستپێشــخه‌ری كــردووه لــه‌ئەنجامدانــی توێژينــه‌وه‌ی ئه‌كاديمــی له‌ســه‌ر ئــه‌و پرســ ه گرنگانــ ه و هه‌نــدێ راپــۆرت و باڵوكــراوه‌ی راشكاوانه‌شــی بــاو كردووه‌تــه‌وه. بابەتەکانی پەیوەست بە پرسی ئابووری: • ماڵئاوا بۆ گەشەسەندنی ئابووری عێراق ،بەاڵم تاوەکو کەی؟ • بوودجەی عێراقی فیدڕاڵ :چەند دیدێك • ڕێکەوتنــی بەغــدا و هەولێــر لەسەرپرســی نــەوت و بوودجــە: قووڵکردنــەوەی فیدڕاڵیــزم لــە عێــراق؟ • نەبوونی پەرەسەندنی دامەزراوەیی لە ئابووری کوردستان • چۆنیەتــی چارەســەرکردنی تەنگــەژە کۆمەاڵیەتییــەکان لەکاتــی گەڕانــەوەی ئــاوارەکان بــۆ دەشــتی نەینــەوا
باڵوکراوەکانی ئینستیتیوت دەربارەی سیاسەتەکانی دەرەوە
باڵوکراوەکانی ئینستیتیوت دەربارەی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست
ڕۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت ڕووبــەڕووی چەندیــن تەحــەددای ناوخۆیــی و دەرەکــی دەبێتــەوە ،بــە جۆرێــک کــە بەبــێ له‌خۆگرتــن و جێبەجێکردنــی سیاســەتێكی تۆكمــه و دوور لــە چوارچێــوەی بەرژەوەنــدی نیشــتیمانی ،ئه‌ســته‌م ه رێگاچــاره‌ی هه‌ميشــه‌يی بدۆزێتــه‌و‌ه وه‌يــان به‌ســه‌ر به‌ربه‌ســته‌كاندا زاڵ ببــێ .پێویســتە سیاســەتی دەرەوە ببێت ـه هــۆی کەمکردنــەوەی گاریگــەری و ده‌ســتێوه‌ردانی ده‌ره‌كــی. پێویســتە حکومەتــکان تەرکیزیــان بخەنــە ســەر کاروبــاری ناوەکــی واڵتەکانیــان و ڕیگەچــارەی دروســت بــۆ کێشــە ناوخۆییــەکان دابڕێــژن و ناوماڵــی خۆیــان ڕێکبخــەن تاوه‌كــو تارمایــی نائارامــی و ناســەقامگیری لەســەر ناوچەکــە هــەڵ بگیرێــت. بەکارهێنانــی دیبلۆماســییەت و دیالــۆگ و فراوانکردنــی پەیوەنــدی ئابــووری و ئاڵوگــۆڕی ل ـ ه نێــو دراوســێكاندا فاکتــەری هانــده‌ر و يارمه‌تيــده‌رن ب ـ ه ئاراســتەی چار ه‌ســه‌ريیه‌كان.
لــە گــەڵ گرژبــوون و ئاڵۆزبوونــی شــەڕی ناوخــۆ لــە ســوریا و شــله‌قانی بــاری ئارامــی و ســەقامگیریی لــە عێــراق بەهــۆی ســەرهەڵدانی داعــش ،کــە بــوە هــۆی لەدەســتدانی نزیکــەی ســێیەکی خاکــی عێــراق ،خوێنڕشــتن و توندوتیــژی بوونــە خەســڵەتەکانی سیاســەت لــە رۆژهەاڵتــی ناوەراســتدا .هــاوكات ،كۆمه‌ڵێــك رووداوی هاوكاتيــش بوونــ ه هــۆی ئــه‌وه‌ی كــ ه پێگــ ه و ده‌ســه‌اڵتی حكومه‌تــی عێراقــی فيــدڕاڵ بكه‌ون ـ ه ژێــر پرســياره‌وه ،له‌وان ـ ه داهێزرانــی لەنــاکاوی ســوپای عێــراق، پڕكردنــه‌وه‌ی بۆشــايی ئەمنــی لــه كه‌ركــووك له‌اليــە ن هێزەکانــی پێشــمەرگەوه، و نالەبــاری پەیوەندییەکانــی حكومه‌تــی به‌غــدا له‌گــه‌ڵ هه‌رێمــی كوردســتان و ناوچــ ه عه‌ره‌بــ ه سوننه‌نشــينه‌كان.
مێــری بــەردەوام دەبێــت لــە لێکۆڵینــەوە و هەڵســەنگاندنی دەرئەنجــام و بەرهەمــی سیاســەتی دەرەکــی لــە ڕۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت و بــە باڵوکردنــەوەی ڕاپــۆرت و بیــروڕای توێژەرانــی و ســازدانی کۆنفڕانــس و مێزگــرد بەگوێــرەی پێویســت.
بــۆ ره‌چــاو كردنــی دۆزينــه‌وه‌ی رێگاچــاره ،باڵوکراوەکانــی ئينســتيتيوتی مێــری لەســەر ڕۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت ته‌ركيزيــان كردووه‌تــه ســه‌ر دۆزينــه‌وه‌ی روانگــه‌ی درێژخايــه‌ن بــۆ له‌ناوبردنــی هێــزی تونــدره‌و و تيــرۆر لــ ه ناوچه‌كــه ،ئه‌ويــش لــە ڕێگــەی هاندانــی پرۆســه‌ی نیشتیمانســازی و فەرمانڕەوایەتــی دروســت ،و بەدامەزراوەکردنــی پڕۆســەی دیالــوگ و ئاشــتەوایی .پڕۆســەی دیموکراســی لــە زۆربــەی واڵتانــی ڕۆژهەاڵتــی ناوەراســت ڕووی ب ـه‌ره‌و شكســت رۆيــوه ،چونکــە ئــەم ده‌وڵه‌ته‌كانــی ئــه‌و ناوچه‌يــ ه ســەرکەوتوو نەبــوون لــە گرتنەبــەری سیاســەتی گشــتگیر بــە شــێوازێک کــە هەمــوو پێكهاته‌كانــی كۆمه‌ڵگاكانيــان له‌خــۆ بگــرێ. ئــەو شکســتانە بوونــ ه هــۆکاری ســەرەکی بــۆ زیادبوونــی ناڕەزایــی خەڵــک و و ڕێخۆشــكردن بــۆ ســەرهەڵدانی هــزری تونــدڕەوی وەکــو داعــش لــە ســوریا و عێــڕاق. لێــرەدا پرســیار ئــەوە نیــە کــە چــۆن ســەرکەوتن بەدەســت دەهێندرێــت لــە دژی داعــش لەبەرەکانــی شــەڕدا ،بەڵکــو چۆنیەتــی بەدەســتهێنانەوەی متمانــەی ئــەو خەڵکەیــە کــە دەمێکــە لــە دەســەاڵتی سیاســی و نوێنەرایەتــی بــێ بەشــکراون.
• ســەرنجی سیاســی :ڕۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت لــە خاڵــی تێکشــکان :سیاســەتی دراوســێیەتی تورکیــا و پێویســتی پتەوکردنــی هێــزی دیالــۆگ • شــیکردنەوەی مەتەڵــی سیاســەتی دەرەوەی تورکیــا لــە ســوریا :بــژاردەکان، مەترســییەکان و ســنووردارییەکان • ئایــا پەیوەنــدی ســتراتیژی ئەنقــەرە و هەولێــر بــەردەوام دەبێــت لــە داهاتــوو؟ • تورکیا و عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان
بابەتەکانــی ئینســتیتیوت ســەبارەت بــە سیاســەتی ڕۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت بریتیــن لــە: • فەرمانڕەوایەتی دروست لە هەرێمی کوردستانی عێراق لە ساڵی ٢٠٢٠ • بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریزم لە ڕێگەی نیشتیمانسازی • ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست لەنێو تەنگەژە :پێویستی دیالۆگ و ئاشتەوایی • عێڕاقی دوای مالیکی :چارەنووسێکی نادیار؟ • سیســتەمی گەشەســەندووی رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت :کــێ دەتوانــێ وێنــای بــکات و چــۆن؟ • عێراقی پێشوو ،چیتر بوونی نیە • هەڵبژاردن لە تونس :سەقامگیریی لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستی ناجێگیر
باڵوکراوەکانی پەیوەست بە سیاسەتی دەرەوە بریتین لە:
27
.٦دیالۆگ و دیپلۆماسییەت پتەوکردنــی کەلتــووری دیالــۆگ و دیبەیتکــردن یەکێکــە لــە ئامانجــە هــەرە ســەرەکییەکانی ئینســتیتیوتی ڕۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت بــۆ توێژینــەوە .ئینســتیتیوت هەوڵــی بــێ وچانــی داوە بــۆ دابینکردنــی ســەکۆیەک بــۆ تاوتوێکردنــی بابەتــە هەنووکەیــەکان و کاریگەرییەکانیــان لــە ســەر کوردســتان و عێــراق و ناوچەکــە بەگشــتی. ئينســتيتيوتی مێــری زنجیرەیــەک چاالکــی لــە کــەش و هەوایەکــی بــێ الیەنانــە و بەرهه‌مهێنــەر و بــە بەشــداری پســپۆڕانی ئەکادیمــی و دارێژەڕانــی سیاســەت و بڕیــادەران ئه‌نجامــداوه .کۆنفرانســی مەزنــی بــە بەشــداریکردنی چەندیــن شــاندی نێودەوڵەتــی ڕێكخســتووه .هه‌روه‌هــا مێزگــردی بچووکــی دوور لــە ڕاگەیاندنــەكان دەربــارەی پرســی سیاســی و ئەمنــی دیاریکــراو ئه‌نجامــداوه. ئـه‌وه‌ش بــۆ خاتــری ئاڵوگــۆڕی بيــروڕا بـه ڕاشــكاويی لـ ه نێــوان خه‌ڵكـه په‌‌يوه‌نديــداره‌كان ،وه بــۆ بەرزکردنــەوەی ئاســتی هۆشــیاری بڕيــارده‌ر و داڕێژه‌رانــی سياسـه‌ت ســەبارەت بــە بارودۆخــی سیاســی و ئەمنــی لــە هەرێمــی کوردســتان و عێــراق. لــە ڕێــگای زیادکردنــی دیالــۆگ ،یاخــود پاڵپشــتیکردنی دیپلۆماســیەت یــان باڵوکردنــەوەی زانیــاری دروســت ،ئينســتيتيوتی مێــری هــەوڵ و تەقــەاڵی زۆری داوە تــا لــە ڕێــگای کار و چاالکییەکانــی ببێتــە ســەکۆیەک بــۆ دیبەیتکــردن و دۆزينـه‌وه‌ی روانگـه‌ی هاوبـه‌ش سـه‌باره‌ت بـ ه پرســە گرنگــەکان و به‌ره‌وپێشــه‌و‌ه بردنــی كاروانــی فه‌رمانڕه‌وايه‌تــی دروســت.
28
29
یەکەمین دیداری مێری ٢٠١٤ یەکەمیــن دیــداری ئینســتیتیوتی مێــری لــە بــەرواری ٤تاوە‌كــو ٦ی نۆڤەمبــەری ٢٠١٤ســازکرا ،ب ـه‌الی زۆر كه‌س ـهوه ديارده‌يه‌كــی گرنــگ و بــێ وێنــە بــوو بەجۆرێــک ك ـ ه سياس ـه‌تمه‌دار و بڕيــارده‌ران و ئەکادیمســت و میدیــاکاران لەســەر ئاســتی عێــراق و ئاســتی نێوده‌وڵه‌تــی لــە چوارچێــوەی ســەکۆیەکی دیالــۆگ کۆکــردەوە .دیدارەکــە ل ـ ه ژێــر ناونيشــانی «ڕۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت لــە قوناغــی گواســتنەوە :بــۆ دیالــۆگ و ئاشــتەوایی» بــوو و ل ـ ه کاتێکــی گونجــاو دابــوو ك ـ ه بارودۆخــی شــله‌قاوی عێــراق پێويســتی ب ـ ه هانده‌رێكــی وه‌ك مێــری بــوو بــۆ ئ ـه‌وه‌ی بڕيــارده‌ر و داڕێژه‌رانــی سياس ـه‌ت چەندیــن پرســی گرنگــی پەیوەســت بــە سیاســەتی ئاسايشــی و ئابــووری تاوتــوێ بك ـه‌ن. لــە مــاوەی ســێ ڕۆژی دیدارەکــە ،چەندیــن بابــەت و پرســی گرنــگ ب ـ ه شــێوازی پانێلــی ديبه‌يــت ڕوماڵکــران ،لەوانــە شــەڕی دژ بــە داعــش، بەشــداریپێکردنەوەی ســوننەکان ،ناوچــە جێناکۆکــەکان ،پەیوەندییەکانــی نێــوان هەرێمــی کوردســتان و بەغــدا و هەروەهــا ڕۆڵــی ئێــران و تورکیــا لــە ناوچەکــە.
کاریگەرییەکان لــە چوارچێــوەی دیدارەکــە ســەلیم ئەلجبــووری ،ســەرۆکی ئەنجومەنــی نوێنەرانــی عێــراق ،بیرۆکــەی دامەزراندنــی (ئەنجومەنــی حەکیمــان)ی بـ ه سـه‌رۆكايه‌تی سـه‌رۆك كۆمــاری عێــراق خســتە ڕوو ،بــۆ ئـه‌وه‌ی پرســی دیالــۆگ و ئاشــتەوایی له‌خــۆ بگرێــت .ئــەو بیرۆکەیــە لەالیــەن بەڕێــز فوئــاد مەعســووم ،ســەرۆک کۆمــاری عێــراق ،پێشــوازی لێکــرا. له‌اليه‌كــی تــره‌وه ،ئ ـه‌و ديــدار‌ه بــووه هــۆی شــکاندنی بنبەســتی نێــوان هه‌ولێــر و به‌غــدا .لــە پانەلێکــدا ،جێگــری ســەرۆک وەزیــران قوبــاد تاڵەبانــی و وەزیــری ســەرچاوە سروشــتییەکان ئاشــتی هەورامــی لەگــەڵ وه‌زيــری گواســتنه‌وه‌ی عێراقــی فيــدڕاڵ باقــر جەبــر ئه‌لزووبەیــدی، كه‌وتنــ ه ديبه‌يتــی پرســ ه هەڵپەســێردراوەکانی نێــوان هــه‌ردوو حكومــه‌ت ،بــ ه تايبه‌تــی پرســی نــه‌وت و گاز و پرســی ســنووردارکردنی فرۆکەوانــی مەدەنــی .باقــر ئەلجەبــر کــە نوێنەرایەتــی حکومەتــی عێراقــی دەکــرد ،بەڵێنــی دا کــە دوای گەڕانــەوەی هــەردوو پــرس له‌گ ـه‌ڵ س ـه‌رۆك وه‌زيرانــی نوێــی عێــراق ،حه‌يــده‌ر عەبــادی بوروژێنێــت .ديــاره ك ـ ه ئ ـه‌و به‌ڕێــزه‌ی دواييــش ل ـ ه نزيك ـهوه چاودێــری ره‌وشــی ديبه‌يته‌كانــی مێــری ده‌كــرد .لـ ه دوای گەڕانــەوەی ئه‌لجه‌بــر بــه چه‌نــد ڕۆژێــك ،گەمــارۆی ئاســمانی له‌سـه‌ر هه‌رێــم البــراو و وەزیــری نەوتــی عێــراق عــادل عەبدولمەهــدی ســەردانی هەولێــری کــرد بــۆ دانووســانی ڕاســتەوخۆ لەگــەڵ ســەرۆک وەزیــران نێچیرڤــان بارزانــی .لــە دەرئەنجــام ئ ـه‌و بنبەســت شــكاندنه ڕێکەوتنێکــی بەســوودی هــەردووال لێکەوتــەوە.
30
گوڵتان کیشناک
هاوسەرۆکی شارەوانی دیاربەکر و هاوسەرۆکی پێشووی پارتی دیموکراسی گەالن
“
ئافرەتان هەوێنی تێکوشانن لە شەڕی دژ بە داعش.
ناشتنی تۆوی لێبورده‌یی و دۆزینه‌وه‌ی چاره‌سه‌ری گونجاو بۆ گرفت ه سیاسیه‌كانی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست مەحاڵ نیە.
“
هەرێمی کوردستان بەشدارێکی کارایە لە هاوپەیمانی نێودەوڵەتی لە شەڕی دژ بە تیرۆر.
“
“
نێچیرڤان بارزانی
سەرۆک وەزیران ،حکومەتی هەرێمی کوردستان
“
بەرهەم ساڵع
سەرۆک وەزیرانی پێشووی هەرێمی کوردستان
“
سەرکردایەتی کورد ئامادەیە بۆ ئەنجامدانی دانوستانی شەفاف لەگەڵ بەغدا.
قوباد تاڵەبانی
جێگری سەرۆک وەزیران ،حکومەتی هەرێمی کوردستان
ئاشتەوایی خاڵی کۆتایی نیە ،بەڵکو ئامرازێکە بۆ بەدیهێنانی ئاشتی.
فوئاد مەعسوم
سەرۆکی کۆماری عێراق
دەکرێت سیستەمی فیدڕاڵی لە عێراق هاوشێوەی سیستەمی فیدڕاڵی واڵتە یەکگرتوەکان و سویسرا سەرکەوتووبێت.
عەلی باپیر
ئەمیری کۆمەڵی ئیسالمی
“
تورکیا پێویستی بە کوردستانە و کوردستانیش پێویستی بە تورکیایە.
ئاشتی هەورامی
وەزیری سەرچاوە سروشتییەکان ،حکومەتی هەرێمی کوردستان
31
مێری و فۆڕەمی ئەلشەڕق :دیبەیتی سیاسی دەربارەی پەیوەندییەکانی تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستان
تورکیــا هێزێکــی ناوچەیــی و دراوســێیەکی گرنگــە بــۆ هەرێمــی کوردســتان .دوای دەیــان ســاڵ لــە ناکۆکــی ،پەیوەندیەکانــی نێــوان تورکیــا و حکومەتــی هەرێمــی کوردســتان بەرەوپێشــچوونی بەرچــاوی بەخۆیــەوە دیــوە لــە بەرژەوەنــدی هــەردووال .لەگــەڵ ئــەوەی کــە ئــەم پەیوەندییــە درزی تێکــەوت لــە کاتــی ســەرهەڵدانی داعــش و بەهــۆی قەیرانــی ئەمنــی و ئابــووری ،پێویســتە هــەردووال بــەردەوام بــن لــە پتەوکردنــی ئــەو پەیوەندییــە ســتراتیژییە .لــە کۆنفڕانســێکدا لەژێــر ناونیشــانی (تورکیــا ،کــورد و وحکومەتــی هەرێمــی کوردســتان :هاوبەشــیەکی پتــەو لەناوچەیەکــی قەیرانــاوی) کــە لــە هەولێــر ســازدرا ،سیاســەت داڕێژەرانــی تورکیــا و هەرێمــی کوردســتان و ڕاوێــژکاران و پســپۆڕانی ئەکادیمــی بــە ڕاشــکاوی و بەشــێویەکی کــراوە هەڵســان بــە تاوتوێیکردنــی ئاســتی ئێســتا و داهاتــووی پەیوەندیــی نێــوان هــەردووال .ئینســتیتیوتی مێــری کۆنفڕانســەکەی بەهاوبەشــی لەگــەڵ دامــەزراوەی فۆڕەمــی ئەلشــەرق ،کــە بارەگاکــەی لــە ئیســتەنبووڵە ،ســازکرد.
32
دیبەیتی سیاسی کەرکووک
لــەم چاالکیــە ،ئینســتیتیوت هەڵســا بــە کۆکردنــەوەی پســپۆڕان و سیاســەت داڕێــژەران و ئەکادیمیســتان لەســەر ئاســتی کوردســتان بــۆ تاوتوێکردنــی داهاتــووی کەرکــووک لــەدوای پێشــهاتەکانی حوزەیرانــی .٢٠١٤لــەو دیبەیتــەدا چەندیــن پــرس و بابەتــی گرنگــی وەک مــاددەی ،١٤٠پڕۆســەی ئاســایکردنەوە ،حاڵەتــی دیفاکتــۆ (ئەمــری واقیــع) و ڕاپۆرتــی UNAMIکــە لەســاڵی ٢٠٠٩دا باڵوکراوەتــەوە تاوتوێکــرا .ئامەدەبووانــی دیبەیتەکــە ئاماژەیــان بــە چەندیــن خاڵــی گرنــگ کــرد کــە لــە داهاتــوودا لــە ڕاپۆرتــی مێــری ســەبارەت بــە کەرکــووک باڵودەکرێنــەوە.
مێزگرد
چارەنووسی ناوچە جێناکۆکەکان
کۆبوونەوە لەگەڵ پێکهاتە جیاوازەکان
لــە مێزگردێکــدا کــە ئینســتیتیوت لــە کەرکــووک ســازیکردبوو ،نوێنەرانــی پێکهاتــە جیاوازەکانــی کەرکــووک هەڵســان بــە تاوتوێکردنــی پڕســی کەرکــووک و چەندیــن پرســی تــری گرنــگ بەشــێوەیەکی ڕاشــکاو و بنیاتنــەر و لــە کەشــێکی دوور لــە گــرژی و ئاڵــۆزی.
بەهەمان شــێوە ،ئینســتیتیوتی مێری پانێڵێکی تــەوای لەچوارچێــوەی یەکەمیــن دیــداری مێــری ٢٠١٤بــۆ تاوتوێکردنــی چارەنووســی ناوچــە جێناکۆکــەکان تەرخانکــرد .قســەکەرەکانی پانێڵەکــە پســپۆڕانی نێودەوڵەتــی و ناوخۆیــی لە خۆگرتبوو و کە بە شــێوەیەکی بنیاتنەرانە هەڵســان بــە تاوتوێکردنــی بابەتەکــە.
توێژەرانــی ئینســتیتیوتی مێــری هەڵســاون بــە ئەنجامدانــی چەندیــن کۆبوونــەوە و چاوپيکەوتــن لەگــەڵ نوێنەرانــی پێکهاتــە جیاوازەکانــی کەرکــووک و الیەنە سیاســییەکان و ئەکادیمیســتان و پســپۆڕان .لــە دەرئەنجامــی ئــەو کۆبوونەوانــە داتــای گرنــگ و بەســوودیان بەدەســتهێناوە.
33
سەردانی سەرکردەکان بۆ مێری
ت و شــاندی بــااڵی ڕێکخــراوە نێودەوڵەتییــەکان ســاز كــردووه بــۆ ئاڵوگۆڕکردنــی بیــروڕا له‌گـه‌ڵ توێــژی بيرمه‌نــد و كاريگـه‌ری هه‌رێمــی ئینســتیتیوتی مێــری پالتفۆرمێکــی بــۆ ســەرکردە سياســی و دييپلۆمــا کوردســتان و عێــراق و ناوچەکــە .لــە یەکــەم ســاڵی تەمەنیــدا ،ئینســتیتیوت میواندارێتــی چەندیــن ســەرکردەی کــردووە كـ ه لــە چوارچێــوەی ســەردانیان بــۆ ئینســتیتیوت یاخــود بــە بەشــداریکردنیان لــە دیــدار و چاالکییەکانــی مێــری. • • • • •
34
پڕوفیسۆر گیل کاپێل ،زانکۆی سیانس پۆ ،پاریس تۆم مالینۆوسکی ،یاریدەدەری وەزیری دەرەوەی ئەمریکا بۆ دیموکراسیەت و کار و مافەکانی مرۆڤ پاولۆ سێرجیو پنهێریو ،سەرۆکی کۆمیسیۆنی نێودەوڵەتی بۆ بەدواداچوون لە سوریا دارکۆ ماسیبۆب ،نێردەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ هەڵسەنگاندنی ستراتیژی گێتا پارامبیل ،رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ ئافرەتان
بەهەمــان شــێوە ،ســەرکردە سیاســییەکان و وەزیــرەکان و پەرلەمانتــاران و بڕیــادەران و ئەکادیمیســتان و کەســانی خــاوەن کاریگەریــی و پێگــەی کۆمەاڵیەتــی لەســەر ئاســتی عێــراق و هەرێمــی کوردســتان بــە بەردەوامــی ســەردانی مێــری دەکــەن.
• • • • •
کارال دیل پۆنتی ،سەرۆکی پێشووی داوکاری گشتی لە دادگای تاونی نێودەوڵەتی سەر بە نەتەوە یەکگرتوەکان جیم ئۆزدەمیر ،هاوسەرۆکی هاوپەیمانی پارتە سیاسیەکانی ئەڵمانیا /سەوزەکان دیەتێر الملەی ،سەرۆکی پێشوی پرۆتوکۆل لە بەرلین و کۆنسوڵی گشتی ئەڵمانیا لە هەولێر. دەیڤید میلیباند ،وەزیری دەرەوەی پێشووی بەریتانیا و بەڕێوەبەری گشتی کۆمیتەی فریاگوزاری نێودەوڵەتی ()IRC بێرنارد هێنری لێڤی ،فەیلەسوف و بیرمەندی فەڕەنسی
35
مێری لە شانۆ نێودەوڵەتییەکان ســتافی ئه‌كاديمــی و توێژەرانــی ئینســتیتیوتی مێــری بــە بەردەوامــی به‌شــداری كاريگ ـه‌ر و چاالكان ـه ل ـ ه ديبه‌يت ـ ه نێوده‌وڵه‌تي ـه‌كان ده‌ك ـه‌ن و هه‌وڵــی ئ ـهوهش ده‌ده‌ن ك ـه كاربكه‌ن ـ ه س ـه‌ر بيرۆبۆچــوون و بڕيــاری سـه‌ركرد‌ه سياســی و فه‌رمانڕه‌وايه‌تيـه‌كان بــۆ ئـه‌وه‌ی لـ ه ده‌ره‌نجامــدا مافــی مــرۆڤ و پڕۆســه‌‌كانی ديموكراســيه‌ت و نيشتيمانســازی بـه‌ره‌و پێشـه‌و‌ه بچــن. هەروەهــا ،تۆێژەرانــی ئینســتیتیوت بەڵگــەی نوســراویان پێشــکەش بــە لیژنــەی هەڵبژێــردراوی داڕشــتنی سیاســەتی دەرەوەی بەریتانیــا لــە پەرلەمانــی بەریتانیــا کــردووە .دواتــر ئــەو بەڵگــە نووســراوە کــرا بــە بەشــێکی گرنگــی ڕاپۆرتــی ســاڵی ٢٠١٥ی لێژنەکــە ســەبارەت بــە سیاســەتی دەرەوەی حکومەتــی بەریتانیــا لەگــەڵ هەرێمــی کوردســتانی عێــڕاق .ژمارەیــەک لــەو دامــەزراوە جیهانیانــەی کــە ســتافی ئینســتیتیوتی مێــری لــە کۆنفڕانســەکانیاندا بەشــداربوون لــە دیبەیــت و گفتوگــۆکان لــە خــوارەوە ئاماژەیــان پێکــراوە.
• کۆڕبەندی ئابووری جیهانی ،سەرکردە گەنجەکانی جیهان ،داڤۆس • کۆنفڕانسی نەوت و غازی هەرێمی کوردستان ،٢٠١٤لەندەن • کۆنفرانسی ئینستیتیوتی کاروباری نێودەوڵەتی ،ڕۆما • ئینستیتیوتی خزمەتگوزاری یەکگرتووی شاهانە ،لەندەن
• سەنتەری نێودەوڵەتی وودروو ویلسون بۆ زانایان ،واشنگتون • لیژنەی داڕشتنی سیاسەتی دەرەوەی بەریتانیا ،پەرلەمانی بەریتانیا • زانکۆی لەندەن بۆ ئابووری و زانستە سیاسییەکان • لوتکەی ئەنجوومەنی ئەتالنتیک ،٢٠١٤ئیستەنبوڵ
.٨مێری و نەتەوە یەکگرتووەکان لــە ســەرەتای دەســتپێکردنی قەیرانــی مرۆیــی لــە ناوچەکــە لــە هاوینــی ،٢٠١٤مێــری بــەردەوام پەیوەنــدی ســتراتیژی و بــااڵی لەگــەڵ ئاژانســە جیاوازەکانــی ســەربە نەتــەوە یەکگرتــووەکان هەبــووە و قەیرانــی ئەمنــی ســوریا و عێــراق جێگــەی ســەرنج و بایەخــی زۆری ئــەم پەیوەندییانــە بــووە .لــەم چوارچێوەیــەش ،مێــری پێشــوازی کــردووە لــە ســۆکۆڵ کۆنــدی ،بەرپرســی نووســینگەی یونامــی لــە عێــراق بــۆ تاوتوێکردنــی بارودۆخــی سیاســی لــە عێــراق و بەهەمــان شــێوە شــاندی کۆمیســیۆنی نێودەوڵەتــی بــۆ بەدواداچــوون لــە ســوریا بــۆ تاوتوێکردنــی قەیرانــی ســوریا و کاریگەرییەکانــی لەســەر عێــراق .هەروەهــا ،نێــردەی نەتــەوە یەکگرتــووەکان بــۆ هەڵســەنگاندنی ســتراتیژی ســەردانی مێــری کــردووە بــە مەبەســتی بەدواداچوونــی کارەکانــی یونامــی لــە عێــراق. ســەرەڕای ئەمانــە ،پرۆگرامــی پەرەپێدانــی ســەربە نەتــەوە یەکگرتــووەکان لــە مانگــی نیســانی ٢٠١٥گرانتێکــی پێشــکەش بــە ئینســتیتیوتی مێــری کــردووە بــۆ ئەنجامدانــی پرۆژەیەکــی توێژینــەوە لــە عێــراق بــۆ هەڵســەنگاندنی چۆنیەتــی گواســتنەوەی کەمپەکانــی پەنابــەران لــە شــار و شــارۆچکەکانی هەرێمــی کوردســتان بــۆ کۆمەڵــگای بەرهەمێــن .ئــەم پرۆژەیــە ،هاوکاتــە لەگــەڵ ئامانجــی ســتراتیژی گروپــی هەماهەنگــی بەسەرپەرشــتی پرۆگرامــی پەرەپێدانــی ســەربە نەتــەوە یەکگرتــووەکان بــۆ پێکەوەژیانــی کۆمەاڵیەتــی و بەردەوامــی خۆشــگوزەرانی کــە مێــری ئەندامێکــی چاالکــە تێیــدا بــە ئامانجــی پێناســەکردنی چوارچێــوە و پێشــینە و ئامانجەکانــی پرۆژەکــە.
37
٠٧ڕووماڵ :ئاماژ‌ه كردن ب ه مێری و گوته‌كانی ئه‌ندامانی مێری لە ڕاگەیاندنەکاندا بژاردەیەک لە تازەترین بابەتی ڕۆژنامەوانی کە مێری لە میدیا نێودەوڵەتییەکان ڕووماڵ کراوە
38
٤شوبات ٢٠١٥ بــە دابەزینــی نرخــی نــەوت و زیادبوونــی پێشــبڕکێ ،پرســیاری زۆر دەربــارەی تواناکانــی ئۆپیــک بــۆ کۆنتڕۆڵکردنــی نــرخ و ســەقامگیریی بــازاڕ دێنێتــە کایــەوە.
٢٧کانوونی دووەم ٢٠١٥ داعــش خــۆی چەســپاندووە لــەو ناوچانــەی کــە تێــدا بااڵدەســتە و هێشــتا دەســتی دەگات بــە ســەرچاوە مروییــەکان و ســەرچاوەکانی تــر.
٢٥ئاب ٢٠١٤ ســەرۆکی مێــری باســی لــە چەندیــن ئاســتەنگ دەکات لــە نێوانیان پێکهێنانــی حکومەتــی نوێــی عێــراق و فشــارەکانی ســەر کــورد و تواناکانــی گروپــی تیرۆریســتی داعــش.
23نیسان 2015 ڕەشنووســی هەمــواری یاســای بەرەنگاربوونــەوەی توندوتیــژی خێزانــی کــە مێــری ئامــادەی کــردووە ،پێــوەری نــوێ لەخــۆ دەگرێــت بــۆ باشــتر پاراســتنی مافەکانــی ئافرەتــان و منــدااڵن.
٧ئەیلول ٢٠١٤ سەرۆکی پەرلەمانی عێراق پاڵپشتی خۆی بۆ مێری ڕاگەیاند.
٢تشرینی دووەم ٢٠١٤ کوردەکانــی عێــراق ئوتونۆمییەکەیــان فــراوان دەکــەن لەوکاتــەی داعــش جوگرافیــای ناوچەکــە دەگۆڕێــت.
١٨تشرینی دووەم ٢٠١٤ دوبەیی عێڕاق لە گەشەی ئابووری دەوەستێت.
٢تشرینی دووەم ٢٠١٤ کوردەکانــی عێــراق ئوتونۆمییەکەیــان فــراوان دەکــەن لەوکاتــەی داعــش جوگرافیــای ناوچەکــە دەگۆڕێــت.
٢٨تشرینی دووەم ٢٠١٥ ئینســتیتیوتی مێــری و فۆڕەمــی ئەلشــەرق ،کــە بــارەگای لــە ئیســتەنبووڵە ،کۆنفڕانســێکیان لــە هەولێــر لــە ڕۆژی دووشــەممە ڕێکخســت ،بــە ئامەدەبوونــی چەندیــن پســپۆڕی ئەکادیمــی تــورک و کــورد و بەرپرســان و ڕۆژنامەوانــان.
27کانوونی دووەم ٢٠١٥ مێــری هەڵســاوە بــە دابینکردنــی پالتفۆرمێــک بــۆ دیالــۆگ و دیبەیــت دەربــارەی ڕۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت .دیــداری مێــری گشــت الیــە جیاوازەکانــی کۆکــردەوە بــۆ تاوتوێکردنــی بارودۆخــی سیاســی و کاریگەرییەکانــی لەســەر عێــراق و سەرانســەری ناوچەکــە.
٢٩کانوونی دووەم ٢٠١٥ نزمــی نرخــی نــەوت و شــەڕی دژ بــە داعــش بونەتــە هــۆی کەمبوونــەوەی گەشــەی ئابــووری بــە شــێوەیەکی بەرچــاو کــە ئەنجامدانــی ڕیفورمــی بەپەلــەی لــە ئابــووری وواڵت پێویســتتر دەکات.
٢تشرینی یەکەم ٢٠١٤ شەڕی دژ بە داعش ڕکابەرەکان کۆدەکاتەوە.
مێری لە تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان لــە ســەردەمی تەکنەلۆژیــا ،تــوڕە کۆمەاڵیەتییــەکان بەشــێوەیەکی بەرچــاو لــە الیــەن بەرپرســان و خەڵــک بەمەبەســتی گەیاندنــی پەیامەکانیــان و پەیوەنــدی بەکاردەهێنرێــت .ئینســتیتیوتی مێــری لــە ڕێــی تــۆڕە کۆمەاڵیەتییەکانــەوە هەوڵیــداوە ببێــت بــە ســەرچاوەیەکی دیــار و گرنــگ بــۆ باڵوکردنــەوەی شــیکاری دروســت .باڵوکــراوە و کار و چاالکییــەکان و زانیــاری نــوێ دەربــارەی پرۆژەکانــی ئینســتیتیوت بەشــێویەکی بەرچــاو لــە رێگــەی ئــەو تــۆڕە کۆمەاڵیەتییانــە ،بــۆ نموونــە لــە تویتــەر ،تاوتوێکــراون.
39
.٨ساڵی داهاتوو ســاڵی ،٢٠١٤ســاڵێکی دژواربــوو بــۆ دیموکراســی و ســەقامگیری لــە سـه‌رتاپای ڕۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت ،وه بەتایبەتــی لــە عێــراق و هەرێمــی کوردســتان .شــەڕی دژ بــە داعــش ،بەشــێکی زۆری هەوڵــە سیاســی و ســەرچاوە ئابوورییەکانــی هەڵمــژی .هێــزی داعــش توانــی لــە ناوچــەی ســوننەکانی عێــراق و ســوریا بۆشــاييه‌ك داگيــر بــكات و ره‌وشــی سياســی و ئەمنــی ناوچه‌كـ ه ئاڵۆزتــر بــكات .بۆيـه‌ش لـ ه ئێســتادا پێشــبینی كــردن لـ ه ڕه‌وتــی ڕووداوه‌كان و کاتــی له‌ناوبردنــی داعــش لــە ناوچه‌كـه‌دا زۆر قــوڕس بــووه. بێگومــان كۆمه‌ڵێــك فاکتــەری ناوخۆیــی و دەرەکــی و ملمالنــێ و كێبركێــی لـ ه نێــوان هێــزه به‌شــداره ناوخۆیــی و ناوچه‌يــی و نێوده‌ڵه‌تيیـه‌كان بوونه‌تـ ه هــۆكار و هانــده‌ر بــۆ سـه‌رهه‌ڵدانی ئـه‌و ڕه‌وشـه. جــا ل ـ ه ئێســتادا ئامــاژەکان ئەوەنــدە مژدەبەخــش و دڵنياك ـه‌ره‌و‌ه نيــن ب ـه‌وه‌ی ك ـ ه به‌وزوان ـ ه ده‌كــرێ داعــش و هێــزە توندڕه‌وه‌كانــی تــر لـه‌و ناوچه‌يـ ه بنبــڕ بكرێــن و دواتريــش ئارامــی سـه‌قامگير بكرێــت .بـه‌اڵم هیــوا و ئاواتــەکان بــۆ ســاڵی داهاتــوو بريتيــن لـه تێکشــکانی هێــزه س ـه‌ربازيه كاريگه‌‌ره‌ك ـه‌ی داعــش ،و دواتــر تێکشــکانی ئایدۆلــۆژی راديكاليــزم و تيرۆريــزم. پێویســتە سیاســەتمەداران و کۆمەڵــگای مەدەنــی و چاالکوانــان کار لەســەر هۆکارەکانــی ئــەو دیــاردە نوێیــە بکــەن .پێویســتە حکومەتــی ناوەنــدی بەغــدا و حکومەتــی هەرێمــی کوردســتان هانده‌ربــن بــۆ دیالــۆگ و ئاشــتەوایی لەنێــوان پێکهاتــە جیاوازەکانــی عێــراق .پێويســت ه پەرە‌پێدانــ ی ره‌وشــی دیموکراســی و به‌رجه‌ســته‌كردنی مافــی مــرۆڤ و بنیاتنانــی نیشــتیمان و گه‌شــه‌ی ئابــووری لــە پێشــینە هــەرە گرنگــەکان بــن .ئەوانــە گشــتیان وابەســتی يه‌كتــر و ته‌واوك ـه‌ری يه‌كتــرن .جــا پرســيار ئهوهي ـ ه ئايــا س ـه‌ركرد‌ه و ده‌س ـه‌اڵتدارانی عێــراق و هه‌رێمــی كوردســتان و هاوپه‌يمانــ ه ناوچه‌يــی و نێوده‌وڵه‌تيیه‌كانيــان تــا چــی راده‌يــه‌ك لــه‌و ئه‌ركانــه‌دا ســه‌ركه‌وتوو ده‌بــن؟ لێــرەدا ئينســتيتيوتی مێــری دڵنیایــی دەداتــ ه پشــتيوانه‌كانی كــ ه بــه‌رده‌وام ده‌بــێ لــ ه پڕكردنــه‌وه‌ی بۆشــايی ئه‌كاديمــی لــ ه بــواری داڕێژتنــی ڕوانگـ ه و ســتراتيژ و سياسـه‌ت ،و لـه ســازدانی كه‌شــی ديبه‌يتــی ره‌خنه‌گرانـه‌ی دروســتكه‌ر ،و ئه‌نجامدانــی چاالکــی ئه‌كاديمــی و ڕۆشــنبیری .ئامانجــی ســەرەکی ئينســتيتيوت بــۆ ســاڵی داهاتــوو بریتیــە لــە دۆزينــه‌وه‌ی رێگەچــاره‌ی کردەیــی بــۆ ژمارەیــەک پــرس، لەنێوانیانــدا پرســی دیموکراســی و ئاسایشــی نیشــتیمانی و بوژانــەوەی ئابــووری ده‌بــێ .گشــت ئەمانــەش بەڕاوێــژ لەگــەڵ کاراکتــەرە ناوچەیــی و نێودەوڵەتییــەکان و دامەزراوەکانــی دەوڵــەت و کۆمەڵــگای مەدەنــی و پســپۆڕان ئەنجــام دەدرێــن.
40
“
خێرایـــی لەناوبردنـــی داعـــش لـــە عێـــراق دەوەســـتێتە ســـەر ژمارەیـــەک فاکتـــەری ناوخۆیی و دەرەکـــی بۆ نموونە ئاســـت و کاریگەری هەماهەنگی مەیدانی نێـــوان هەولێـــر و بەغـــدا و ئاســـتی بەشـــداریپێکردنەوەی سوننەکان.
دیداری مێری ٢٠١٥ ٥ – ٣تشرینی دووەم هەولێر – هەرێمی کوردستانی عێراق لەڕێگــەی دیــداری ســااڵنەوه ،ئينســتيتيوتی مێــری هه‌وڵــی پەرەپێدانــی کەلتــوری دیالــۆگ لەسەرانســەری ڕۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت دهدات ،كـه ئـه‌وه‌ش بنەمایەکــی ســەرەکییە بــۆ چه‌ســپاندنی بنه‌ماكانــی دیموکراســی و ئاشــتی و ســەقامگیری.
41
سەرچاوەکانی پشتگیرییکردن لە ئینستیتیوتی مێری داهاتــی ســەرەکی ئینســتیتیوت لــە ســندوقی بنیاتنانــی توانــاکان دابینکــراوە کــە ئەنجوومەنــی هەرێمــی نــەوت و گاز لــە هەرێمــی کوردســتانی عێــراق سەرپەرشــتی دەکات. ئينســتيتيوت بـ ه نيــازه لـ ه ئاينــده‌دا لـ ه ڕێگـه‌ی وه‌ده‌ســتهێنانی گرانــت بــۆ ئه‌نجامدانــی پــڕۆژەی توێژینــەوە ،و ئابوونـه‌ی ئەندامێتــی و سپۆنســەرێتی گونجــاوی وۆرکشــۆپ و کۆنفرانســەکان داهاتــی ســنووردار و جۆراوجــۆر وه‌ده‌ســت بێنــێ .ه ـه‌روەک ل ـه پارســاڵدا ئينســتيتيوتی ل ـه ئه‌نجامــی پێشــبڕكێيه‌كی نێوده‌وڵه‌تي ـهوه توانــی گرانتێكــی توێژينـه‌و‌ه لـ ه پرۆگرامــی پەرەپێدانــی ســەربە نه‌تـه‌و‌ه يه‌كگرتــووه‌كان ( )UNDPوه‌ده‌ســت بهێنــێ .ئينســتيتيوتی مێــری دامەزراوەیەکــی قازانــج نەویســت ه و داهاته‌كانــی بنه‌ڕه‌تــی و زێــد‌ه داهاتــی ل ـ ه پرۆگــرام و توێژينه‌وه‌كانيــدا وه‌به‌ردێنــێ.
“ بێگومـــان ،به‌بـــێ پاڵپشـــتی و هـــاوكاری هه‌م ه اليه‌نـــه ،به‌جێگه‌ياندنـــی كاره‌كانی ئينســـتيتيوتی
مێـــری ئاســـان نه‌ده‌بوو وه‌يان بگـــر‌ه مه‌حاڵ ده‌بوو .لێره‌دا ســـوپاس و پێزانینی خۆمان ئاراســـتەی گشـــت ئـــەو کەســـانە ده‌کەیـــن کـــە لـــ ه دوور يـــان نزيـــك ،ب ه زۆر يـــان ب ه كـــه‌م ،پشـــتگيريكه‌ر و یارمەتیـــدەر و به‌شـــداريكه‌ر بوونـــ ه لـــە به‌ديهێنانـــی ئامانجەکانمـــان و ل ه‌توێژينـــه‌و‌ه و چاالكي ه جۆراوجۆره‌كانمـــان .زۆر سوپاســـی ئەنجوومەنـــی هەرێمـــی نـــەوت و گاز ده‌كه‌يـــن ،کـــە لـــ ه ڕێگه‌ی گرانتـــی بێمەرجـــه‌و‌ه ده‌رفه‌تـــی دامه‌زراندنی ئينســـتيتيوتی مێری ره‌خســـاند.
“
42
ئینستیتیوتی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست بۆ توێژینەوە (مێری) هەولێر ،هەرێمی کوردستانی عێراق twitter.com/meri_info
| facebook.com/meri.info
| www.meri-k.org
43
ئینستیتیوتی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست بۆ توێژینەوە (مێری) هەولێر ،هەرێمی کوردستانی عێراق www.meri-k.org