7
DE KUNST VAN HET ROLZEGEL
Rolzegels zijn gebeeldhouwde cilinders, Mesopotamië tijdens het midden en het einde van het als het zegel zijn vaak zeer aantrekkelijke ambachte- gen. De finesse en beheersing die uit deze miniatuurgewoonlijk van steen, maar soms van an- 4e millennium v.C. Steden hadden iets nodig waar- lijke producten: de afdruk als een complexe tekening, kunstwerken spreekt is verbazingwekkend. Ze zijn dere materialen, waaronder schelp en glas. mee contracten, garanties en overeenkomsten in een het zegel als een mooi uit steen gehouwen ornament. de belangrijkste bron van de oud-Mesopotamische Gerold over natte klei maken zij een unieke gerechtshof geverifieerd konden worden, en rolze- De zegels werden vaak door een gaatje in het midden beeldspraak, aangezien hun iconografie niet alleen afdruk behorende bij dat zegel en zijn eige- gels fungeerden als merkteken voor een individu of aan een koord of een speld bevestigd en gedragen. zeer gedetailleerd is maar ook zeer gevarieerd. Soms naar. instituut. Afdrukken vind je op bullae van klei – holle Vele werden gemaakt van stenen geselecteerd op hun is er een verbinding te leggen tussen de voorstellingen ballen met daarin geldmunten om een hoeveelheid schoonheid of hun eigenschappen als amulet, kenmer- op zegelrollen en de mythologie zoals we die kennen Rolzegels komen voor in Mesopotamië en omrin- goederen aan te geven – maar ook op documenten in ken die niet te zien waren in de afdruk van het zegel. uit oude geschriften, hoewel dat vaak moeilijk met zegende regio’s vanaf de tweede helft van het 4e millen- spijkerschrift of omhulsels van klei waar zij soms in Andere werden daarentegen juist gekozen omdat kerheid is vast te stellen. nium v.C. tot ongeveer de 3e eeuw v.C. Ze verschillen bewaard werden. Ze konden ook worden aangebracht ze makkelijk te bewerken waren of om scherpere en enorm van elkaar, met zowel afbeeldingen van sterve- op sluitingen van klei die gebruikt werden om kisten meer indrukwekkende afdrukken te kunnen maken, of lingen, goden en mythologische dieren, als details en of ruimtes te verzegelen waarin bezittingen waren op- beide, waarbij het zegel zelf van secundair belang was. voorwerpen uit het dagelijkse leven. geslagen. Op sommige zegelrollen zijn de namen van de bezitter De eerste rolzegels verschenen tegelijk met De tekeningen zijn in negatief in de rolzegels ge- in spijkerschrift gegraveerd. andere nieuwe technologieën – met name het eerste graveerd; het positieve beeld wordt pas zichtbaar wanDe technieken voor het snijden van de zegelrol handschrift – en het uitdijen van de nederzettingen in neer ze over de klei worden gerold. Zowel de afdruk veranderden in de loop der tijd, net als de afbeeldin-
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
1. Priester-koning Ca. 3200 v.C.; kalksteen; H: 6,2 cm
4. Het zegel van Puabi Ca. 2600 v.C.; lapis lazuli; H: 4,9 cm
Op dit zegel wordt een ‘priester-koning’ uit Uruk afgebeeld terwijl hij verschillende rituelen uitvoert. Hij doet een offergave aan een godin, waarschijnlijk Inanna. De priester-koning wordt gevolgd door een dienaar met een bundel tarwe. Boven aan het zegel staan schapen en een bouwwerk met rieten staken, die ook met Inanna in verband worden gebracht.
Dit zegel werd gevonden bij de hoofdbewoner van een van de ‘koninklijke’ graven die bij Ur ontdekt zijn. Het zegel toont een bankettafereel, wat volgens sommigen alleen voorkwam op zegels van vrouwen. Puabi zou zowel een hogepriesteres van de maangodin Nanna kunnen zijn als een prinses, aangezien deze rol soms vervuld werd door een koningsdochter.
2. Strijdtoneel Ca. 2700 v.C.; marmer; H: 4,1 cm
5. Bizon Ca. 2600–2400 v.C.; lapis lazuli; H: 4,1 cm
Deze karakteristieke voorstelling uit de vroegdynastieke periode (midden 3e millennium v.C.) toont twee stiermannen en een menselijke ‘held’ in gevecht met stieren en leeuwen. Afbeeldingen van stiermannen, waarschijnlijk oorspronkelijk uit Iran, worden soms onterecht geïdentificeerd als Enkidoe, de wilde metgezel van de legendarische koning Gilgamesj.
De voorstelling op sommige rolzegels is soms verdeeld over twee registers, hoe klein ze ook zijn. Hier zijn op het bovenste register stieren met een mensenhoofd afgebeeld, alsof het bizons zijn, door mensen beschermd tegen de aanvallen van vogels met een leeuwenkop. De vogels zouden Imdugud kunnen zijn, die de eigenschappen van de leeuw en de adelaar in zich verenigde en van wie werd gezegd dat hij het Tablet der lotsbeschikkingen van de goden had gestolen.
3. Bankettafereel Ca. 2600 v.C.; lapis lazuli; H: 4,4 cm Dit zegel uit het graf van Puabi (zie ook 4) toont een banket op helderblauw lapis lazuli, ingevoerd uit Afghanistan. Hoewel de meeste graven in Ur eenvoudig zijn, zijn deze zestien exemplaren, die bekendstaan als koninklijke graven, zeer gedetailleerd uitgewerkt en uitermate ongebruikelijk: zij herbergen de lichamen van dienaren, kennelijk geofferd om de hoofdbewoner van het graf te dienen in het hiernamaals. In één geval zijn er 74 lichamen mee begraven.
6. Mesopotamische goden Ca. 2300–2200 v.C.; groensteen; H: 3,9 cm De eigenaar van dit zegel was Adda, een schrijver. Het zegel laat diverse belangrijke Mesopotamische goden zien met hun karakteristieke kenmerken (v.l.n.r.): een jagende god met boog; Ištar, godin van liefde en oorlog, met vleugels en gewapend; Sama, god van de zon, die opkomt tussen bergen; Ea, god van de on-
dergrondse wateren, met water dat uit zijn schouders stroomt; en zijn vizier Usimu, herkenbaar aan zijn twee gezichten. 7. Zegel van Ihlibsarri Ca. 2000–1800 v.C.; hematiet; H: 2,3 cm Rolzegels uit het vroege 2e millennium v.C. t onen vaak een sterveling (de eigenaar van het zegel) die door een god begeleid wordt naar een andere, grotere, godheid. ‘Ihlibsarri, dienaar van Adad’, zoals geschreven staat, zien we rechts op de afdruk, terwijl de stormgod Adad de gewapende gedaante links is. Beiden zijn herkenbaar als godheid aan hun gehoornde hoofddeksel. Adad is vergezeld van een stier, het dier waar hij het meest mee wordt geassocieerd. 8. Jachttafereel Ca. 2300–2200 v.C.; hoornkiezel; H: 2,8 cm Op dit kleine zegel van de hofmeester Balu-ili, staat een volledig landschap afgebeeld. Blokken met driehoekige patronen stellen bergen voor, terwijl een rij hoge bomen gelijkmatig over het oppervlak is verspreid. Op de bergen staan steenbokken, evenals op de grond, waar ze worden aangevallen door een jager, mogelijk Balu-ili zelf. 9. Zegel van Ibni-Sharrum Ca. 2217–2193 v.C.; serpentiniet; H: 3,9 cm Ibni-Sharrum was schrijver voor de Akkadische koning Sharkali-Sharri. Aan weerszijden van de inscriptie drinken waterbuffels water dat uit
kruiken stroomt, die worden vastgehouden door ‘helden’ met krullen. De onderste strook toont een rivier tussen bergen. Waterbuffels kwamen niet voor in Mesopotamië. Hun verschijning hier is het gevolg van een langlopend contact tussen Mesopotamië en de Harappa beschaving in de Indusvallei (zaal 214). 10. Zegel van Hashhamer Ca. 2100 v.C.; groensteen; H: 5,3 cm Hashhamer was gouverneur onder koning UrNammu van Ur (2112–2095 v.C.), die in deze periode heerser was van het zuidelijke deel van Mesopotamië. Een veelvoorkomend tafereel op Mesopotamische rolzegels is dat van een mens die wordt voorgesteld aan een god, die meestal groter en zittend wordt afgebeeld, om zijn status aan te geven. Dit zegel toont de verafgode Ur-Nammu (compleet met goddelijke dienaren), die aan Hashhamer het gouverneurschap verleent. 11. Tafereel van dierengevecht Ca. 1300–1200 v.C.; chalcedon; H: 4,1 cm
12. Godin Ištar Ca. 720–700 v.C.; granaat; H: 4,3 cm Op dit zegel worden zowel de krijgshaftige als de astrale aspecten van Ištar getoond: zij werd geassocieerd met de planeet Venus, afgebeeld boven haar kroon. De godin is zwaar bewapend en staat boven op een leeuw, een dier waar zij vaak mee wordt geassocieerd. De patronen op de kledij en de stam van de palmboom tonen het vakmanschap van de zegelsnijders. De granaatsteen die voor dit zegel is gebruikt, komt mogelijk ergens uit het noorden van Pakistan. 13. Zegel van Mushezib-Ninurta 9e eeuw v.C.; kornalijn; H: 4,8 cm Dit zegel is gevonden in Noord-Irak en behoorde toe aan Mushezib-Ninurta, gouverneur onder Assyrische heerschappij wiens gebied waarschijnlijk in het oosten van Syrië lag. Dit tafereel lijkt op reliëfs die zijn gevonden in de banketzaal van Assoernasirpal ii (883–859 v.C.) in Nimroed (zaal 5). Aan weerszijden van een zeer gestileerde ‘heilige’ boom staat de Assyrische koning, en achter hem bovennatuurlijke figuren met vleugels en een vogelkop. De emmers die ze vasthouden bevatten misschien heilig water, dat door de wachters ter bescherming over de koning wordt gesprenkeld.
wijst waarschijnlijk naar Darius i (521–486 v.C.). Omgeven door dadelpalmen jaagt de koning in zijn strijdwagen op leeuwen. Een leeuw ligt dood onder de paarden van de koning, terwijl voor de strijdwagen een andere met pijlen wordt doorboord. 15. Egyptische symbolen 6e tot 4e eeuw v.C.; chalcedon; H: 2,6 cm De kunst van de Achaemenidische periode put uit bronnen uit het immense Perzische Rijk. Het beeld van een springende gevleugelde berggeit wordt hier gecombineerd met een Egyptische valk en een strook met afbeeldingen van het Oog van Horus langs de randen van de afdruk. Het zegel zelf komt uit Kirmansjah in West-Iran.
Dit zegel toont een bijzonder mooi weergegeven dierengevecht tussen een leeuw en een gevleugeld paard, een Mesopotamisch beeld waar misschien het mythologische Griekse gevleugelde paard Pegasus uit voortkomt. Het kleinere paard tussen de twee dieren zou het veulen van 14. Jachttafereel met Darius Late 6e tot 4e eeuw v.C.; agaat; H: 3,7 cm het gevleugelde paard kunnen zijn: dieren die hun jongen beschermen is een terugkerend theDit Achaemenidische zegel draagt een inscriptie ma in voorstellingen van krachtmetingen. in drie talen: Oud-Perzisch, Elamitisch en Babylonisch. De tekst ‘De Grote Koning Darius’ ver-
ZAAL 7
HET OUDE NABIJE OOSTEN