Bouwen aan monumenten 719 by Louwers Mediagroep

De Vijf Keizers “Structuur hersteld die er eerder niet was” Bredere benadering Nationaal Restauratiefonds NDSM-KRAANHOTEL: BIJZONDER OVERNACHTEN AAN HET IJ

AMSTERDAM | Vijf Keizers

DE VIJF KEIZERS

“STRUCTUUR HERSTELD

DIE ER EERDER NIET WAS” De Vijf Keizers aan de Amsterdamse Keizersgracht: van buiten lijken het vijf separate panden, maar die schijn bedriegt. Ooit waren ze met elkaar verbonden, vormden ze een immens kantorencomplex. Na een recente ingrijpende verbouwing geldt dat nog voor drie van de vijf panden. De herstructurering speelt in op de vraag naar flexibele, binnenstedelijke kantoorvoorzieningen. De Vijf Keizers is eigendom van Credit Suisse Asset management. Het recente project werd ontwikkeld door COD, een jong en creatief bedrijf dat is gespecialiseerd in herontwikkeling. Gert-Wim Bos van COD vertelt dat het complex na het vertrek van een eerdere huurder leeg was komen te staan. “Credit Suisse zocht naar een nieuwe bestemming en wij hebben voorgesteld er een multifunctioneel geheel van te maken, geschikt voor wonen, winkels (Marqt), kantoren en onderwijs (Nyenrode New Business School). Dat idee sloeg aan bij Credit Suisse.” Gedurende het traject, zegt Bos, werd besloten twee van de vijf panden (een ervan heeft als enige een monumentale status, de andere

142

BOUWEN AAN MONUMENTEN

delen zijn in de jaren tachtig gebouwd, red.) een woonbestemming te geven en op den duur te verkopen. “De andere delen zijn verbouwd en er heeft een herstructurering plaatsgevonden. Het gevelbeeld is echter behouden, een eis vanwege het gegeven dat de grachtengordel op de werelderfgoedlijst van Unesco staat. Verder is binnen, hoewel de drie panden verbonden blijven, een bepaalde kleinschaligheid te herkennen. Het complex (18.000 m2) heeft nu per bouwdeel een eigen fysieke ontsluiting, naast de centrale entree.” Binnen is volgens Bos sprake van een grote mate van flexibiliteit in indeling en voldoen De Vijf Keizers aan alle eisen van een moderne kantooromgeving, onder meer op gebied van isolatie en installatietechniek. Waar vroeger label E gold, is dat nu label A.

Bijzonder vindt Bos de aanwezigheid van de duurzame supermarkt Marqt in het souterrain van het gebouwdeel op de hoek met de Wolvenstraat. “Het bestemmingsplan is aangepast, er is veel studie gedaan en er is nauw overleg geweest met diverse gemeentediensten. Met als uniek resultaat een souterrainwinkel zo dicht bij de gracht.” Architect Diederik Dam van Dam & Partners wijst eveneens op de herstructurering. Hij noemt de core grootte van de grachtenpanden uitgangspunt, maar, zegt hij, er is nu wel een wat aparte situatie ontstaan. “Feitelijk is er een structuur hersteld die er eerder niet was.” Diversifiëring was de basis van het plan van Dam & Partners, zegt hij. Dat bracht bepaalde ingrijpende veranderingen in de structuur van het complex mee waaronder het verplaatsen van de traphuizen en liften. Meest complex was het realiseren van de ingang voor de in het souterrain ondergebrachte Marqt. “We hebben een oplossing gezocht voor een goede toegankelijkheid. Daarvoor is een deel van

AMSTERDAM | Vijf Keizers

Een van de gebruikers is Marqt, een ecologische supermarkt

de vloer verwijderd, de souterrainvloer verlaagd en is de constructie aangepast.” Een ander aspect, geeft hij aan, was het zoeken naar een zo groot mogelijke functionaliteit om zo goed mogelijk te kunnen inspelen op huidige en toekomstige wensen en eisen van de kantorenmarkt. “Kantoorruimte in grote binnensteden is populair en vooral grotere oppervlaktes zijn schaars.” De uitvoering van de werkzaamheden was in handen van Du Prie Bouw & Ontwikkeling. Directeur Martijn du Prie en uitvoerder Wesley van der Zeeuw vertellen dat het om een engineer & built opdracht ging die nagenoeg is afgerond. Martijn du Prie noemt net als Diederik Dam de werkzaamheden voor de winkel van Marqt een “hele exercitie”. Onder meer het aanbrengen van de rolbanden. “Door de diverse ingrepen ontstond een andere indeling en dat moest constructief worden opgevangen.” Dat was op andere plaatsen in de rest van het complex eveneens het geval, vult Wesley van der Zeeuw aan. “Vanwege de structuurverandering, het verplaatsen van trappenhuizen en het aanbrengen van liftschachten. Bovendien was er sprake van drie verschillende constructieve vloeren die aan elkaar moesten worden gekoppeld.” ›

Projectinfo

“HOE MOEILIJKER HOE LEUKER” Leidekkersbedrijf Van Eijk werd ingeschakeld om de zinken dakgoten en dakkapellen van De Vijf Keizers te vervangen. Een omvangrijk werk dat zo’n zeven maanden in beslag nam, vertelt Eric van Eijk. “Niet lastig, althans zo zien we dat niet. Voor ons geldt: hoe moeilijker, hoe leuker.” Maar er moesten uiteraard wel een aantal zaken zorgvuldig worden aangepakt, geeft hij aan. “Het losmaken van het oude zink; dat was niet optimaal aangebracht. En vervolgens het aanbrengen van het nieuwe zink. Dat moet namelijk de ruimte krijgen om te werken, anders krijg je scheurvorming en lekkages.” Voorafgaand aan het werk, zegt Van Eijk, werd de situatie ter plekke bekeken en is een rapport opgesteld. Daarna werd dus met de uitvoering begonnen. “Dat was maatwerk. En heel divers. Met dakkapellen in verschillende vormen en tevens een variatie in goten: getrapt, recht, van verschillend formaat. Dat alles is met zorg aangebracht zodat goten en dakkapellen weer waterdicht zijn.”

BOUWEN AAN MONUMENTEN

143

AMSTERDAM | Vijf Keizers

Een ander aspect, merken Du Prie en Van der Zeeuw op, was de werkvolgorde. Die was regelmatig onderwerp van gesprek en is ook enkele malen aangepast. “Je weet niet wat je tegenkomt, zeker gezien de diverse ingrepen. Vandaar dat we regelmatig met de constructeur om tafel zaten. Bovendien hebben we nogal eens een vreemde volgorde gehanteerd als dat nodig was. Zo zat het werk bij Marqt achteraan in de planning, terwijl de supermarkt zich er het eerst vestigde.” Het in het complex verwerken van de installaties vroeg eveneens om een inventieve aanpak, zegt Martijn du Prie. “Een opbouw op het dak mocht niet, dus hebben we de installaties ondergebracht op de bovenste twee verdiepingen. Verder hebben we flinke aansluitingswijzigingen moeten doorvoeren.” Tot slot noemen de twee heren de logistiek, altijd een heikel punt bij werkzaamheden in een binnenstad. “Het werk begon met enkele maanden van sloop. Dat afval moet worden afgevoerd, volgens een strakke planning. De nodige uitdagingen dus. Maar we zijn een bedrijf dat actief is in allerlei sectoren en per project zetten we mensen met specifieke kennis in. Die komen altijd tot passende oplossingen. En dat was bij De Vijf Keizers eveneens het geval.” ❚ 0079900.pdf 1

144

BOUWEN AAN MONUMENTEN

21-3-2012 14:16:58

Crowdsourcing en monumenten

'CROWDSOURCING STIMULEERT EN VERBINDT;

MIX VAN FONDSEN

BLIJFT PRAKTIJK'

De erfgoedzorg in Nederland staat voor grote uitdagingen. Een terugtredende overheid, gecombineerd met een groeiend aantal monumenten dat restauratie dan wel herbestemming behoeft, vraagt om nieuwe manieren van samenwerken en financieren. Een mix van oude en nieuwe samenwerkingsvormen – zoals crowdsourcing - is wenselijk, zegt Lilian Grootswagers van Erfgoed.nu. “Het internet maakt het veel gemakkelijker mensen actief te betrekken, en dat kan voor de organisatiegraad en financiering van projecten veel betekenen.” Om een project te financieren doen ondernemers in de meeste gevallen een kredietaanvraag om startkapitaal te verkrijgen. In de monumentenwereld loopt die weg traditioneel via meerdere kanalen, zoals overheden en goededoelenfondsen; bijvoorbeeld via het Restauratiefonds, dat gunstige leningen verstrekt, subsidies uitbetaalt en advies biedt. Crowdsourcing/ crowdfunding, veelal met het internet als

platform, zorgt voor direct contact tussen (meerdere) investeerders en opdrachtgevers, en wordt niet noodzakelijk ondersteund door financiële intermediairs. Deze financieringsvorm wint de laatste jaren ook in de erfgoedwereld aan populariteit.

HIGH LINE Bij crowdsourcing gaat het volgens Lilian Grootswagers - eigenares van Erfgoed.nu,

een bedrijf dat als 'adviseur, bruggenbouwer, gids en initiator' op het gebied van historisch erfgoed werkzaam is, om veel meer dan geld alleen, zoals een hogere organisatiegraad, of het draagvlak voor een herbestemmingsproject. “De opkomst van de digitale samenleving heeft voor meer openheid en verbinding gezorgd. Kennis delen is kennis vermeerderen. Dat geldt voor het hele spectrum van ›

De Sodafabriek in Schiedam kan mede dankzij crowdsourcing behouden blijven

BOUWEN AAN MONUMENTEN

145

Crowdsourcing en monumenten

aangediend. De genoemde organisatievorm beoogt meer dan een verzameling betrokken donateurs, vertelt Lotte van den Berg namens de vereniging. “Coöperanten worden vooral geselecteerd op hun expertise. Dat biedt zowel in besluitvorming, uitvoering als exploitatie een grote meerwaarde. Er zijn nu naast de zakelijke (AMA) en ontwerpende (Restauro) initiatiefnemers een aantal coöperanten uit de bouwwereld actief in het project; zij zetten vooral hun uren en kennis in.” 75.000 euro van de investeringsgelden werd via crowdfunding vergaard, door negentig investeerders die hun geld na drie jaar met 12% rente terugzien.

Het Schooltje van Dik Trom in Etersheim

monumentenzorg – van particuliere woningrenovatie tot grote herbestemmingsprojecten.” Zoals The High Line in New York, een verhoogde spoorlijn die op basis van burgerinitiatief tot populair park is omgevormd en omliggende buurten meeneemt in haar ontwikkeling. “Aanvankelijk wilde men de spoorlijn slopen. Nu wordt The High Line stap voor stap doorontwikkeld op basis van actieve crowdsourcing langs digitale weg. In Amerika is men al heel ver met dit soort particuliere initiatieven. Het is een succesvol voorbeeld; de financiering loopt per 'mile' waardoor steeds concrete, haalbare doelen worden gesteld.”

STIMULANS Nederland heeft in vergelijking met de VS een op het gebied van erfgoedbehoud meer actieve overheid. “De overheid treedt echter terug, en monumentenbehoud – bijvoorbeeld dat van kerken – is een groeiend maatschappelijk vraagstuk. Dat de digitale snelweg veel kan doen voor netwerkontwikkeling zie je bijvoorbeeld aan de invoering van de Monumentenmonitor (een database waarmee de actuele staat van monumenten wordt bijgehouden; red.).” Stadsherstel Amsterdam is de eerste organisatie die crowdfunding heeft

146

BOUWEN AAN MONUMENTEN

ingezet om een gebouwd erfgoedproject te restaureren en te herbestemmen. In Etersheim (NH) werd 'Het Schooltje van Dik Trom' van de sloop gered met behulp van donaties van particulieren, bedrijven en stichtingen. Ook traditionele financieringspartijen hadden hun aandeel in de herbestemming tot kinderboekenmuseum. “Het Prins Bernard Cultuurfonds heeft bijvoorbeeld – als stimulans - aan een mogelijke tweede donatie de voorwaarde verbonden dat eerst het complete benodigde bedrag zou worden bijeengebracht. Hier zie je dat 'oud' en 'nieuw' elkaar aanvullen.”

SODAFABRIEK In Schiedam werd in 2011 een coöperatieve vereniging opgericht om de twee eeuwen oude pakhuizen van de Sodafabriek aan de Buitenhaven te kunnen behouden – een particulier initiatief dat stap voor stap wordt uitgebouwd, deels op basis van crowdfunding. Mede-initiatiefnemer Restauro Architecten heeft eerst in eigen beheer een haalbaarheidsonderzoek verricht; de coöperatieve vereniging kocht de twee verwaarloosde panden vervolgens van de gemeente Schiedam, voor het symbolische bedrag van 1 euro. Inmiddels is het dak en een deel van de vloeren van 1 van de 2 pakhuizen hersteld, en heeft zich met de Vintageloods een eerste huurder

MENSELIJK KAPITAAL Het genoemde bedrag werd zonder problemen gehaald, maar Van den Berg wijst op de tijdsinvestering die ertegenover staat. “Wij hebben vele uren gestoken in het opzetten van crowdsourcing, en die kosten uiteraard ook geld.” Een aandachtspunt voor het vervolg van het project; de kosten-batenverhouding wordt naar verwachting wel beter, verwacht Van den Berg. “Crowdsourcing heeft een vliegwieleffect, en heeft de Sodafabriek al veel opgeleverd aan naamsbekendheid, als ook een goede naam in de erfgoedwereld.” Volgens Grootswagers is het niet waarschijnlijk en ook onnodig dat traditionele financieringsmethoden door crowdsourcing/crowdfunding overbodig worden gemaakt. “Met behulp van crowdsourcing kan een deel van de benodigde investeringsgelden worden verkregen, en het positieve imago van deze financieringsvorm kan voor instanties, bedrijven en particulieren een extra stimulans zijn in een erfgoedproject te investeren. Crowdsourcing is op zich natuurlijk niets nieuws. Het internet heeft gezorgd voor een communicatierevolutie, omdat veel meer mensen direct bereikbaar zijn en zich ook meer betrokken voelen. Je moet het zien als een win-winsituatie. Crowdsourcing is bovenal een investering in menselijk kapitaal.” ❚

Ondernemen in een monument begint bij het Nationaal Restauratiefonds

Monument

Hypotheek

Hotel

Het Restauratiefonds Eerste bestemming bij herbestemming. Onderscheidend vermogen, daar draait het om bij ondernemen in een monument. Elk monument is uniek, net als het proces van restaureren en herbestemmen. Het Nationaal Restauratiefonds weet wat er komt kijken bij een geslaagde herbestemming en is al meer dan 25 jaar financier van ondernemende monumenteigenaren. Speciaal voor eigenaren van rijksmonumenten die hun pand gaan restaureren en herbestemmen is er de Restauratiefondsplus-hypotheek. Een laagrentende lening (5% onder de marktrente, met een minimum van 1,5%) die aansluit op de uitdagingen bij een herbestemmingsproces. Op onze website leest u er alles over.

Kijk op www.restauratiefonds.nl/herbestemmen of bel (033) 253 94 39

Nationaal Restauratie Fonds

Bredere benadering Nationaal Restauratiefonds

“ONDERSTEUNEN GROOTSCHALIGE RESTAURATIES OOK ONDERDEEL VAN ONZE MISSIE” Het Nationaal Restauratiefonds is een onafhankelijke stichting die in 1985 werd opgericht om monumentenzorg zo effiecient mogelijk te financieren. Dat betekende niet alleen het uitbetalen van subsidies, maar ook waar mogelijk het verstrekken van leningen voor restauratieprojecten in plaats van subsidies. In eerste instantie waren dat vooral ‘kleinschalige projecten’, woonhuizen van particuliere monumentbezitters. Sinds 2012 komen ook grotere projecten in aanmerking voor financiële ondersteuning. Harry Kers, financieel accountmanager bij het Nationaal Restauratiefonds, vertelt dat er in de loop der jaren meer is veranderd. “Sinds onze oprichting verstrekken we laagrentende leningen. Daartoe hebben we een revolverend fonds opgezet dat jaarlijks rendeert, voornamelijk door rente en aflossingen

148

BOUWEN AAN MONUMENTEN

en waaruit we elk jaar nieuwe laagrentende leningen kunnen verstrekken. En wanneer een klant daar behoefte aan heeft kunnen we ook aanvullende leningen verstrekken. Daarnaast geven we ook informatie bij de financiële en procesmatige aspecten van onderhoud en restauratie van monumenten.”

Een aantal jaren geleden werd er, naar aanleiding van ontwikkelingen in de markt, binnen het Restauratiefonds de vraag gesteld wat te doen met projecten waar het geen woonhuizen betrof, met name grootschaligere restauratie- en herbestemmingsprojecten. Kers: “In 2012 besloot de overheid voor dat soort projecten 103 miljoen

Nationaal Restauratie Fonds

NATIONAAL RESTAURATIEFONDS BETROKKEN BIJ SINT PIETERS EN BLOKLANDS GASTHUIS Hij stelt het klip en klaar, Hans van Fulpen, bestuurder bij het Sint Pieters en Bloklands Gasthuis in Amersfoort: “Zonder het Nationaal Restauratiefonds was dit project niet gelukt.” Dat project is het transformeren van het monumentale pand waar het ziekenhuis tot enkele jaren geleden in gehuisvest was tot verzorgingshuis voor mensen met een lichamelijke handicap of psychogeriatrische problemen. “Er lagen eerst plannen voor het realiseren van koopappartementen in het duurdere segment in het gebouw, maar die zijn vanwege de crisis afgeblazen. Vervolgens is dat plan geëvolueerd naar het creëren van een zorgomgeving. De kosten voor dat project zijn gecalculeerd op 11 a 12 miljoen euro. Te veel voor ons om uit eigen middelen te bekostigen. We zijn uiteindelijk uitgekomen op een constructie met het Nationaal Restauratiefonds en de plaatselijke Rabobank als medefinanciers. Daarmee blijft de zorgfunctie behouden en op dat feit hebben we veel positieve reacties gehad. En hoewel we in het begin tegen wat lastige aspecten zijn aangelopen kunnen we het project binnen budget en planning opleveren.”

Foto's: Nationaal Restauratiefonds, Stefan Ammerlaan

'In 2010 besloot de overheid voor dat soort projecten 100 miljoen euro beschikbaar te stellen' euro beschikbaar te stellen, in tranches van circa 18 miljoen per jaar. Zo moet er ook voor de grotere projecten een zelfvoorzienend revolverend fonds ontstaan.” Uit dat fonds, zegt hij, is jaarlijks tussen de 20 en 25 miljoen euro beschikbaar voor laagrentende leningen. Waar die lening bij kleine projecten de naam Restauratiefonds-hypo-

theek draagt, is dat bij grootschalige projecten de Restauratiefondsplus-hypotheek. Per project kan maximaal 2,5 miljoen euro worden geleend, per organisatie maximaal 5 miljoen euro. Bij ieder project, geeft Harry Kers aan, wordt met zorg gekeken naar de financiële

haalbaarheid en hoe het geleende bedrag zich verhoudt tot de totale investering. Indien nodig wordt gezocht naar samenwerking met andere financiers (zie kader). “We merken dat er in de markt behoefte is aan deze wijze van financieren van restauratie- en herbestemmingsprojecten. We zijn in 2012 met een met een aantal projecten begonnen waarvan er inmiddels een is opgeleverd en enkele andere zich in de opleveringsfase bevinden. Het handhaven van Nederlandse monumenten is onze missie en het ondersteunen van grootschalige restauraties is daar onderdeel van.” ❚

BOUWEN AAN MONUMENTEN

149

AMERSFOORT | St. Pieters en Bloklands Gasthuis

“ZORGFUNCTIE

behouden” 150

BOUWEN AAN MONUMENTEN

AMERSFOORT | St. Pieters en Bloklands Gasthuis

Toen het Sint Pieters en Bloklands Gasthuis in Amersfoort drie jaar geleden verhuisde naar een nieuwbouw in de wijk Vathorst, lag er de vraag wat te doen met de oude, monumentale locatie in het centrum. De crisis zette een streep door plannen voor koopappartementen in het hogere segment. In het gebouw komen nu woningen voor mensen met een lichamelijke handicap en kamers voor mensen met psycho-geriatrische problemen. Het afstemmen van het Sint Pieters en Bloklands Gasthuis (PBG) op de nieuwe functie vroeg om een investering van ongeveer 12 miljoen geeft bestuurder Hans van Fulpen aan. Naast het inzetten van eigen middelen deed PBG een beroep op het Nationaal Restauratiefonds dat samen met de plaatselijke Rabobank de aanvullende financiering verzorgde. Het monumentale karakter van het complex wordt gevormd door het uit 1907 stammende hoofdgebouw. Beide vleugels zijn in de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw aangebouwd. Van Fulpen legt uit dat het monument zoveel mogelijk intact is gelaten. “Daarin zijn de appartementen voor mensen met een lichamelijke handicap gerealiseerd. De buitenzijde was een aantal jaren geleden al gerestaureerd, daar hoefde nauwelijks iets aan te gebeuren. Binnen is de indeling afgestemd op de nieuwe functie. Het worden appartementen met allemaal een andere indeling. Daar zijn een aantal doorbraken

voor gemaakt en er zijn enkele constructieve aanpassingen gedaan. In de vleugels en achter het monument zijn de aanpassingen groter. Het restaurant is verplaatst, er is een serre aangebouwd en er is een tuinkamer gerealiseerd.

aal, aldus Woudenberg en Blotenburg. “Die zijn grotendeels nieuw, maar hebben wel een authentieke uitstraling. Verder is ervoor gekozen om de achterzetramen te verwijderen en 8 mm monumentenglas toe te passen in het monumentale deel.”

Voor aannemer Van Wijnen had het project een aantal mooie uitdagingen in petto, geven projectleider Albert Woudenberg en adjunctdirecteur Kees Blotenburg aan. Zoals het inbrengen van de installaties. “Maar dat is bij het gros van de restauratieprojecten het geval. Het is een kwestie van een goede voorbereiding en creatief zijn. De meeste installaties zijn op de zolder geplaatst en vandaaruit lopen de leidingen naar beneden. Daar hebben we steeds naar de beste oplossing gezocht ze uit het zicht te houden.” Om aan de eisen van de brandweer op het gebied van brandveiligheid te voldoen, moest een bepaalde indeling in compartimenten worden aangehouden en werden de binnendeuren voorzien van brandwerend plaatmateri-

Beide heren geven aan dat niet-oorspronkelijke elementen zoals tussenwanden en verlaagde plafonds uit het monument zijn verwijderd, er nieuwe indelingen zijn gemaakt met nieuwe lichten scheidingswanden, en dat de bestaande lift is vervangen. In het bouwdeel achter het monument werd meer rigoureus ingegrepen, merkt Albert Woudenberg op. “Uit isolatietechnisch oogpunt zijn de badkamers verplaatst en hebben we alle leidingschachten moeten verplaatsen. Ook zijn enkele appartementen vanwege die verandering groter gemaakt. Om voldoende loopruimte buiten de appartementen te behouden is een deel van de vloer verlengd. In de noordvleugel is een tussenvloer aangelegd en achter een van de liften hebben we het › Het monumentale karakter van het complex wordt gevormd door het uit 1907 stammende hoofdgebouw

BOUWEN AAN MONUMENTEN

151

AMERSFOORT | St. Pieters en Bloklands Gasthuis

gebouw iets uitgebreid om ruimte voor een noodtrappenhuis te creëren.” Ook zijn in dat deel van het gebouw de beide andere liften vervangen en daardoor geschikt voor een bed of brancard. De gebouwdelen achter het monument zijn van binnen en van buiten geheel gestript, ontdaan van de onaantrekkelijk prefab betonnen galerijen en vervolgens geheel opnieuw ingericht en aangekleed. Het lijkt een nuanceverschil, stelt architect Jean Paul Kerstens van Maak Architectuur, verantwoordelijk voor het ontwerp, de verandering van ziekenhuis naar verzorgomgeving, maar er moest inderdaad meer ingegrepen worden dan in eerste instantie zou worden verwacht. “Het gebouw gaat aan twee heel specifieke bewonersgroepen onderdak bieden, met elk hun eigen eisen. De structuurverandering die dat vraagt, kon het beste in de vleugels worden ondergebracht. Daarnaast was het vanuit logistiek oogpunt de beste oplossing de appartementen voor bewoners met een handicap in het monument onder te brengen.” Het achter het monument gelegen atrium vormt een soort kernwaarde in het complex,

geeft Kerstens vervolgens aan. Dat was in de oude situatie een soort onvriendelijke leegte, maar nu een ontmoetingsruimte en tevens verbinding tussen de diverse functies. “Het is een ruimte met een hoge kwaliteit geworden; dat is onder meer bereikt door in overleg met monumentenzorg de borstwering van de trap in de ontvangsthal wat te verlagen. Die is daardoor minder dominant. Verder is er een nieuw dak aangebracht. Dat zorgt voor transparantie en biedt zicht op het monument.” Waar het ruim honderd jaar oude gebouw z’n uitstraling heeft behouden, daar

hebben de gevels van de vleugels een flinke metamorfose ondergaan. Al sluit die aan op de eerdere situatie, aldus Kerstens. “Er zijn kunststof steenstrips gebruikt die verwijzen naar het metselwerk in de gevels. Dat het kunststof is, zie je nauwelijks, zeker niet van een afstand. Het stucwerk heeft een kleur die verwijst naar de vroegere. Die was in de loop der jaren flets geworden. Er is nu voor een wat sprekendere kleur gekozen om een link te leggen met het naast het PBG gelegen nieuwbouwcomplex. Zo is er een overgang van historisch naar modern gecreëerd.” ❚

Aandacht maakt het verschil! Alleen dan kun je gebouwen realiseren waar mensen zich thuis voelen. Het bouwproces is ons thuis. Daarom zijn wij net zo bekwaam in het initiëren en ontwikkelen als in het bouwen, onderhouden en beheren.

Renoveren en onderhouden met aandacht voor detail

Van Wijnen Midden B.V.

www.vanwijnen.nl

152

BOUWEN AAN MONUMENTEN

Rijnkade 8 Postbus 380 1380 AJ Weesp T 0294-75 08 80 E midden@vanwijnen.nl

BEST | Oudste boerderij Nederland

Oudste boerderij Nederland in Best

VRIJWEL ONZICHTBAAR CONSTRUCTIEHERSTEL Een aantal jaren geleden bleek de constructie van een eeuwenoude stal in Best uit de dertiende eeuw te stammen. Daarmee is het de oudste boerderij van Nederland. Bij de restauratie van deze constructie is Van Lierop betrokken als houtspecialist.

Uit onderzoek van de jaarringen van het hout bleek dat het gebint van wat tegenwoordig een stal is dateert uit 1263. Het ligt voor de hand dat de boerderij in hetzelfde jaar gebouwd is. “Alles past, stamt uit dezelfde periode”, aldus Michon van Lierop van het gelijknamige bedrijf dat is gespecialiseerd in het conserveren en herstellen van hout. “Het bouwwerk heeft dan ook een grote monumentale waarde.” DAN

50 MEER

Jaa

E R VA

RING

Van Lierop Conserveert & Herstelt Hout | Verdrijft Vocht

Van Lierop Van Lierop

www.vanlierop.nl Van Lierop

Het was onderzoeker Dick Zweers van adviesbureau Zweers die zo’n zes jaar geleden de ouderdom van de boerderij ontdekte. Vervolgens begon een traject waarbij onder meer in overleg met de bewoners en gemeente werd bekeken hoe het bouwwerk in stand te houden. Van Lierop kwam zo’n drie jaar geleden in beeld, met het bedrijfsonderdeel De Houtarts. “Dat is een specifiek onderdeel van ons bedrijf, gericht op onderzoek in dit soort bijzondere gebouwen. Het is een onderzoeksbureau dat ter aanvulling op de rapportage autocadtekeningen en fotorapportages maakt. We hebben de constructie onderzocht en kwamen tot de conclusie dat hoewel er in het verleden wel eens herstelwerkzaamheden zijn uitgevoerd, ze deels authentiek was.” Het door Van Lierop opgestelde plan van aanpak voorzag in herstel met epoxy, glasvezelstaven en als afwerking eiken doppen (onder KOMO-keur). Op die manier konden verzwakte verbindingen bijna onzichtbaar worden verstevigd. Oude elementen bleven gehandhaafd, ook al waren ze niet meer functioneel. “Er was niet zozeer sprake van rot – het hout is ook behandeld tegen insecten en schimmels – maar van het opnieuw fixeren van de constructie. Verder was er een provisorische ankerbalkdeel aangebracht, daar waar ooit een volledige ankerbalk zat. We hebben in samenwerking met de aannemer Hans van Kroonenburg zo’n balk van oud hout weer teruggebracht. Er is nauwelijks iets te zien van het feit dat deze ankerbalkdeel er ooit is tussenuit gezaagd. Verder is het dakbeschot vernieuwd en de niet oorspronkelijke tussenvloer verwijderd.”

0172 43 35 14

0411 63 26 47

Het gebouw staat momenteel in een tijdelijke loods, ter bescherming. Het herstel bevindt zich in de laatste fase. Daarna wordt het bouwwerk weer wat het al heel lang is, een stal, tegenwoordig voor kalveren. ❚

Van Lierop Van Lierop BOUWEN AAN MONUMENTEN

153

AMSTERDAM | Faralda NDSM Crane Hotel

Foto's: Nationaal Restauratiefonds, Stefan Ammerlaan

NDSM-KRAANHOTEL: BIJZONDER OVERNACHTEN AAN HET IJ

“VEEL OBSTAKELS MAAR UITEINDELIJK SUCCESSTORY” Hij was niet meer in al te beste staat, de monumentale kraan, gebouwd in de jaren vijftig, op de Amsterdamse NDSM-werf. Ingrijpen was dus nodig, maakt Edwin Kornmann Rudi van Faralda duidelijk. Dat deed hij, door van de kraan een hotel te maken, een kraanhotel. Het was geen gemakkelijk project, erkent hij.

154

BOUWEN AAN MONUMENTEN

Een industrieel landmark wordt voorzien van drie hotelsuites

Er werd te veel over de kraan gesproken en te weinig gedaan, vond Edwin Kornmann Rudi. “Als het zo nog even was doorgegaan, was er over een tijdje geen kraan meer geweest en daarmee zou Amsterdam een belangrijk landmark verloren hebben.” Zover is het echter niet gekomen. Zo’n drie jaar geleden besloot Kornmann Rudi de koe bij de horens te vatten en zich in te zetten om de kraan te behouden. Met als bedoeling er hotelsuites in te vestigen. “Dat was de enige manier om het te bekostigen, om er rendement uit te halen. Door er drie suites in aan te brengen, luxe suites, een bijzondere overnachtingsplek dus.” Het gaat om tweepersoonssuites, zegt hij, met oppervlaktes tussen de 35 en 38 vierkante meter. Op een dusdanige wijze in de kraan verwerkt, dat hun aanwezigheid het oorspronkelijke karakter niet al te zeer aantast. “De kraan ziet er nog steeds uit als een kraan. Dat was de opzet. Daarom is er ook voor een bescheiden lift gekozen, onopvallend. Omdat de kraan meebeweegt met de wind is er een tussenstap ingebouwd, zijn het feitelijk twee liften.” Zoals hij het uitlegt, lijkt het zo gezegd, zo gedaan. Dat was echter zeker niet het geval, erkent Kornmann Rudi. “Nu het werk nagenoeg opgeleverd is (opening half maart; red.), is het een successtory, maar die kende eerst wel veel obstakels.” Hij geeft aan dat er met name op constructief vlak een enorme uitdaging lag. Onder meer vanwege de veranderde functie van de kraan. Dat er allerlei partijen meekeken, maakte het alleen nog maar complexer. “Iedere partij kijkt er vanuit een eigen visie naar. Dat moet uiteindelijk bij elkaar komen.” Hij noemt het aanbrengen van een nieuwe fundering eveneens een flinke uitdaging. “Je komt altijd verrassingen tegen wanneer je de grond in gaat en hier was ook

nog eens al dan niet sprake van de aanwezigheid van een 500-ponder uit de Tweede Wereldoorlog.” En dan was er het financiële aspect. “We hadden een duidelijk doel voor ogen, een nieuwe functie maar met behoud van de vroegere uitstraling. Vervolgens komt het aan op doorzettingsvermogen. En flexibiliteit. Uiteindelijk zijn we tot een nieuw soort businessmodel gekomen met meer dan dertig stakeholders. We zijn van het pad afgeweken, hebben niet gewerkt volgens de in de vastgoed gebruikelijke ontwikkelingsmanier. Door de durf en betrokkenheid van alle partijen ontstond er een gemotiveerd team en dat was nodig om dit project tot een succes te maken.” Vanwege de staat van de kraan werd besloten deze te demonteren en elders te restaureren en herstellen. Dat gebeurde bij Scheepswerf Talsma in Franeker. Daar werden de delen van de kraan door middel van pontons naartoe vervoerd, vertelt directeur Jelle Talsma. “Op de werf zijn we verder gegaan met demonteren en het verwijderen van overbodige onderdelen. De volgende stap was de restauratie – waar noodzakelijk hebben we nieuwe onderdelen aangebracht – en de aanpassingen. Zo is onder andere het originele draaipunt (de taatsconstructie) 5 meter naar beneden gebracht om ruimte te maken voor een suite. Tevens hebben we de drie hotelsuites aangebracht.” Het aanbrengen van de suites was voor het bedrijf minder vreemd werk dan het op het eerste oog lijkt, geeft Talsma aan. “We restaureren vaker schepen. Het verschil tussen een hotelsuite en een hut is niet zo heel groot. Hooguit de mate van comfort.”

AMSTERDAM | Faralda NDSM Crane Hotel

Projectinfo HOE FINANCIER JE EEN HOTEL OP HOOGTE? Een tweede leven voor de laatst overgebleven kraan op de Amsterdamse werf die in 1978 haar poorten sloot, en dan nog wel in de vorm van een design-hotel op 50 meter hoogte met uitkijk over het IJ en de Amsterdamse binnenstad. Dat was de droom van Edwin Kormann Rudi, Initiatiefnemer van het Faralda NDSM Crane hotel. De restauratie werd in tijdsbestek enkele maanden uitgevoerd, de voorbereiding nam meer tijd in beslag. Kormann Rudi had ruim twee jaar nodig om de voormalig eigenaar (de gemeente), benodigde ondernemers en financiers achter het project te krijgen om deze droom werkelijkheid te maken. De grootste uitdaging bleek echter de ontwikkeling en restauratie binnen het beoogde budget. Tijdens het proces bleken meer aanpassingen noodzakelijk dan vooraf voorzien. Zo werden er bijvoorbeeld vanuit brandveiligheid nieuwe eisen opgesteld tijdens de restauratie, wat kostbare aanpassingen tot gevolg had. De investering is gefinancierd uit een optelsom van de laagrentende Restauratiefondsplus-hypotheek, een aanvullende, marktconforme lening van het Restauratiefonds en bijdragen van private investeerders.

Hij noemt het geen lastige klus. Wijst op de tijdsdruk als grootste uitdaging. “Het werk moest binnen tien weken klaar zijn. Tijdens

BOUWEN AAN MONUMENTEN

155

Een kranig stukje restauratie... Van kraan tot hotel... De Faralda kraan of kortweg Kraan 13 was de laatst overgebleven bouwkraan die nog getuigde van het roemruchte scheepsbouw-verleden aan het IJ te Amsterdam. Met het restaureren en repareren van het staalwerk en de verbouw tot luxe hotel, heeft deze kraan een nieuwe functie gekregen die uitstekend past binnen de culturele bestemming van het voormalige NDSM terrein.

Een bijzonder project. De restauratie van een dergelijk beeldbepalend stuk industrieel erfgoed vraagt niet alleen om kennis van zaken en vakmanschap maar vraagt ook logistiek de nodige aandacht. Een pakket eisen dat prima past binnen de mogelijkheden die Scheepswerf Talsma te bieden heeft. Een scheepswerf die naast zijn nieuwbouwprojecten ook ambachtelijk onderhoudswerk kan uitvoeren.

Bezoek onze website www.scheepswerftalsma.nl voor een overzicht van de mogelijkheden van onze drie scheepswerven en ontdek informatie en fotomateriaal van reeds uitgevoerde werkzaamheden.

SCHEEPSWERF

Talsma

Edisonstraat 15 - 8801 PN Franeker Tel. 0517 - 38 37 47 Fax: 0517 - 38 34 95 www.scheepswerftalsma.nl info@scheepswerftalsma.nl

LID VAN DE NEDERLANDSE JACHTBOUW INDUSTRIE

SCHEEPSBOUW - REPARATIE - ONDERHOUD

AMSTERDAM | Faralda NDSM Crane Hotel het project zijn we diverse onvoorziene uitdagingen tegengekomen. Daar zijn door ons in samenwerking met onder andere Installatiebedrijf H. de Vries en opdrachtgever Kornmann Rudi creatieve oplossingen voor bedacht. Met het aanpassen van de werktijden en maximale inzet is dat gelukt. We zijn ook wel wat gewend. We hebben een werf met honderd medewerkers en krijgen uiteenlopende opdrachten voorgelegd.” Nadat de werkzaamheden waren afgerond, aldus Talsma, is de kraan weer in onderdelen teruggebracht naar de NDSM-werf waar hij in samenwerking met een kraanbedrijf is gemonteerd. Daar vormt hij opnieuw het landmark dat hij tientallen jaren was. In de oorspronkelijke kleuren van de werf: grijs, blauw en geel.” “En Amsterdams rood, voor de nieuwe toevoegingen”, glimlacht Edwin Kornmann Rudi. “Maar het is toch vooral de oorspronkelijke kraan die je ziet. Al het leidingwerk is er bijvoorbeeld op een vernuftige manier in verwerkt.” Hij kijkt dus terug op een mooi project, zegt hij, met een bijzondere aanpak. “Op die manier gaan we in de toekomst wellicht wel meer projecten oppakken.” ❚

Projectinfo NIEUWE FUNDERING De Amsterdamse grond ingaan, zegt directeur Jan Eijskes van De Coogh Funderingstechnieken, levert altijd verrassingen op. Bij het kraanhotel, waarvoor zijn bedrijf een nieuwe, zwaar uitgevoerde fundering aanlegde, was ook nog sprake van de aanwezigheid van een 500-ponder uit de Tweede Wereldoorlog. “Er is uitgebreid onderzoek gedaan, er is een speciale machine ingezet om in de grond te prikken, maar er werd niets gevonden.” Toch werd er trillingsvrij gewerkt, zegt hij. “Het was wel spannend.” Daarnaast moest er ook nog eens een gedegen fundering worden aangelegd met het oog op de stabiliteit van de kraan. “Die vangt veel wind en beweegt. We hebben kruislings grondankers aangebracht, die zijn tot een diepte van tussen de 23 en 26 meter schuin de grond in gedraaid en tot 60 ton aangespannen.” Voor het werk stonden vier weken. Ondanks de dreigende aanwezigheid van een 500-ponder en onverwachte zaken die niet op de oorspronkelijke tekeningen stonden heeft De Coogh die termijn kunnen aanhouden. Inclusief het maken van een liftput.

ANDERE ROL De oorspronkelijke rol van Van der Leij Bouwbedrijven bij het Kraanhotel, vertelt directeur Rob van der Leij, was groter dan die uiteindelijk in werkelijkheid werd. “We zijn eerst gevraagd voor een raming voor de hele kraan. In overleg met Edwin Kornmann Rudi, de opdrachtgever, kwamen we tot de conclusie dat we dit bijzondere project op een speciale manier moesten benaderen om de kosten te drukken. Daarop zijn we uitgekomen op een stichtingskostenstructuur waarbij Edwin zelf grotendeels de regie in handen nam. Talsma heeft het kraanherstel gedaan, wij het leveren en aanbrengen van de lift.” Dat is geen reguliere lift, geeft Van der Leij aan, en de situatie was evenmin gebruikelijk. “We moesten met allerlei constructieve aspecten rekening houden, evenals met het draaien van de kraan. Vandaar een lift met een tussenstap.” Hun rol was dus beperkt, aldus Van der Leij, “maar als niet voor deze opzet was gekozen, was het project financieel niet haalbaar geweest.”

• Trillingsarm heien en trillingsvrij persen Ø114 t/m Ø406 mm. • Inpandig aanbrengen van stalen damwand. • Heimachines met een doorrijdbreedte vanaf 63 cm. • Minimale werkhoogte 1,35 meter. • Funderingsherstel inclusief sloop en betonwerkzaamheden. • Opvijzelen en rechtzetten van woning en gebouwen. • Paaladvies en paal controleberekeningen.

FUNDERINGSSPECIALIST Daam Schijfweg 22-24, 1507 BD Zaandam, Tel.: 075 - 616 39 04, Fax: 075 - 635 67 62 info@decoogh.com / www.decoogh.com BOUWEN AAN MONUMENTEN Naamloos-1 1

9-2-10 13:18

157

BEDRIJFSPRESENTATIE | Henk Alferink

Foto's: Harm Jan Geugies

12,5 JAAR VAKMANSCHAP IN HOUT

“BIJZONDERE OPLOSSINGEN, DAT IS ONZE SPECIALITEIT, DAT KUNNEN WE HET BESTE” Ambachtelijk timmerwerk, dat is de specialiteit van Timmerfabriek Henk Alferink uit Nieuw-Amsterdam. Voor zowel nieuwbouw- als restauratieprojecten. En die monumentale gebouwen, zegt directeur Henk Alferink, zijn vaak de mooiste werken. “Betrokken zijn bij het Paleis op de Dam, dat is het beste certificaat dat je kunt halen.” Ambachtelijk betekent ook anno 2014 dat we van doen hebben met goed opgeleide vakmensen. Die ongetwijfeld heel vaardig zijn met hamer en beitel, maar net zo gemakkelijk allerlei geavanceerde machines bedienen. Want ook dat is Timmerfabriek Henk Alferink: een goed geoutilleerde, ruime werkplaats met moderne machines waar het meest uiteenlopende timmerwerk wordt verricht. “Vrijwel niets is onmogelijk, we hebben voor elke vraag een oplossing”, maakt Alferink duidelijk. “Het bieden van bijzondere oplossingen, dat is onze specialiteit, dat kunnen we het beste.” Maatwerk dus. In meubels, kozijnen, deuren, trappen, bijgebouwen, een keuken of lijstwerk. Strak en eigentijds, of juist in een meer klassieke stijl. In deel- of als totaalproject. Daarnaast zijn er de renovatie- en restauratiewerkzaamheden. Het is iedere keer weer een mooie uitdaging, vindt Alferink. Hij zit al sinds zijn late tienerjaren in het vak, beschikt dus over veel praktijkervaring en is in het bezit van tal van vakdiploma’s. De wens om voor zichzelf te beginnen was er al langer en werd in 2001 werkelijkheid. “Ik ben op m’n 17e in het vak gestapt en opgeklommen tot bedrijfsleider bij een restauratiewerkplaats. In 2001 besloot ik de knoop door te hakken en voor mezelf te beginnen.” Die stap leidde tot een familiebedrijf (vrouw en dochters zijn er ook werkzaam) dat begin maart zijn 12,5-jarig bestaan vierde. Het personeelsbestand bestaat uit 'Projecten zijn niet lastig, de omstandigheden eromheen kunnen dat wel zijn'

158

BOUWEN AAN MONUMENTEN

BEDRIJFSPRESENTATIE | Henk Alferink

Denk aan budgetten, regelgeving, planning. Je komt vrijwel altijd onverwachte zaken tegen, maar de oplevertermijn blijft vaak gehandhaafd. Daar moeten we mee omgaan, proberen zo flexibel mogelijk te

zijn. Wat telt is een goede samenwerking, met andere partijen en met de opdrachtgever. Die geeft ons het vertrouwen en aan ons om dat waar te maken. En dat doen we, al 12,5 jaar lang.” ❚

vijf vaste en enkele losse medewerkers. Allround vakmensen, zegt Alferink, met een brede kennis en ieder nog een specifieke specialiteit. Bij de start van zijn bedrijf had Alferink als drive dingen maken die anderen niet willen of kunnen maken, geeft hij aan. Dat is 12,5 jaar later nog steeds het geval. Zoals bij restauratieprojecten. Hij noemt enkele voorbeelden, met als eerste het prestigieuze werk aan het Paleis op de Dam. In de hoofdstad was zijn bedrijf verder onder meer betrokken bij de Portugese Synagoge, Paradiso en tal van grachtenpanden, zoals nu een monumentale woning aan de Herengracht. Andere voorbeelden zijn het Muntgebouw in Utrecht, de Sterrewacht in Leiden, Kasteel Beverweerd, Kasteel Coevorden, Kasteel Prattenburg en diverse kerken. Het is maar een kleine greep, stelt hij. “Vaak hebben we tevens een adviserende rol, worden we er in het voortraject al bij betrokken. De uitvoering gebeurt grotendeels in de eigen werkplaats. Daar vinden herstelwerkzaamheden plaats, maar we vervaardigen er eveneens nieuwe delen als herstel niet meer mogelijk is. Dat doen we aan de hand van bestaande voorbeelden, om de authenticiteit te waarborgen.” Elk project heeft, aldus Alferink, z’n eigen kenmerken. Moeilijk is er niets, zegt hij, er is altijd wel een oplossing te vinden. “Projecten zijn niet lastig, de omstandigheden eromheen kunnen dat wel zijn.

BOUWEN AAN MONUMENTEN

159

AMSTERDAM | Vrijmetselaars

METAMORFOSE VRIJMETSELAARSTEMPEL AMSTERDAM

“MOOIE, AUTHENTIEKE DETAILS

WEER ZICHTBAAR GEMAAKT” Sinds enkele maanden kunnen de Amsterdamse vrijmetselaarsloges weer gebruik maken van hun onderkomen aan de Vondelstraat. Het authentieke karakter is grotendeels behouden. Van de twee gekoppelde panden op de nummers 39 en 41 gebruiken de vrijmetselaars er nog één, in het ander vestigt zich een advocatenkantoor. Ruim honderd jaar maakten de Amsterdamse vrijmetselaars gebruik van beide panden. Het ene, ‘Bierhuis Vondel’, werd in 1873 gebouwd door Pierre Cuypers in opdracht van de toenmalige Heinekendirecteur, zelf een vrijmetselaar. Dat werd in 1893 verbonden met ‘Balzaal Vondelhuis’ en in 1904/05 naar ontwerp van W. Kromhout verbouwd tot tempel. In

De Amsterdamse vrijmetselaarstempel aan de Vondelstraat

160

BOUWEN AAN MONUMENTEN

1910/1911 volgde een grote verbouwing, naar ontwerp van architect en vrijmetselaar P. Heyn, waarbij alle oudere bouwfasen grotendeels werden uitgewist. Twee bijzondere gebouwen, aldus Paul Morel, senior projectleider van Stadsherstel Amsterdam. “Het Cuypers-pand lijkt bijna een vakwerkhuis. In de panden zitten allerlei bijzondere details, onder meer

een plafond in jugendstil. Na de Tweede Wereldoorlog is echter veel weggetimmerd en zijn er wat vreemde hulpconstructies aangebracht.” In de loop der tijd raakten de beide gebouwen in slechte staat, zo constateerde ook Morel bij een bezoek tijdens Open Monumentendag in 2005. “Toen zijn we met de vrijmetselaarsloges in gesprek geraakt.” Uitkomst van de gesprekken was dat de vrijmetselaars no. 41 aan Stadsherstel verkochten om zo de restauratie van no. 39 te kunnen financieren. Ook no. 41 maakte deel uit van het restauratieproject. Dat vond plaats van het najaar van 2012

AMSTERDAM | Vrijmetselaars

Projectinfo OMVANGRIJK WERK MET TAL VAN BIJZONDERE DETAILS Een jaar is Van der Veldt Timmertechnieken in opdracht van Schakel & Schrale in het pand van de Amsterdamse vrijmetselaarsloge (en het ernaast gelegen pand) bezig geweest. Een mooie uitdaging voor het in restauraties gespecialiseerde bedrijf, stelt Mart van der Veldt. “Onder meer op het gebied van brandveiligheid. De brandweer had een bepaalde compartimentindeling voorgeschreven en wij hebben onder meer 60-minuten brandwerende deuren geleverd. Van sipo mahonie, kwartiers gezaagd, circa 650 kg/m3, voorzien van promatec.” Die deuren en ook de kozijnen, vertelt hij, werden tot in detail afgestemd op de oorspronkelijke profileringen. “Als er wat de kozijnen betreft sprake was van vervanging omdat het hout te slecht was. Anders is er herstel uitgevoerd.” Hij wijst als voorbeeld op twee ramen tussen kantine en keuken, een authentiek, het ander een kopie, maar niet van elkaar te onderscheiden. Een heel bijzonder stukje vakwerk noemt hij het inlegraam met koekoek in de kantine. “Handwerk, in verstek, voor een mooie uitstraling.” En zo heeft elk houten onderdeel z’n verhaal, aldus Van der Veldt. Ook in het naastgelegen pand, waar verdwenen kalfjes aan de dagkant van diverse ramen zijn teruggebracht. En de nagenoeg verdwenen lambrisering op basis van een klein overgebleven deel weer in ere is hersteld. In een aantal ramen zijn verder de roedes versterkt. “Precisiewerk. We zijn hier geruime tijd mee bezig geweest, maar het resultaat is er ook naar. De restauratie is fantastisch geslaagd.”

WIJ MAKEN GRAAG HET VERSCHIL Fotograaf: Ernest Annyas

tot het najaar van 2013. Uitgevoerd door hoofdaannemer Schakel & Schrale en onderaannemers en begeleid door architectenbureau Kentie & Partners. Tijdens de restauratiewerkzaamheden zijn de authentieke onderdelen uit de tijd van Cuypers geconserveerd en is de bijzondere identiteit van de vrijmetselaarsloge behouden, geeft Morel aan. “Aan de buitenzijde was het dak slecht, evenals natuursteen elementen. Door het roesten van ijzeren onderdelen was corrosie ontstaan. Dat is hersteld en de ijzeren elementen zijn vervangen door rvs. Daarnaast is een door Cuypers ontworpen hek teruggeplaatst, deels met op het oorspronkelijke hek geba-

seerde geabstraheerde elementen. Het meeste werk is echter binnen uitgevoerd. Zo zijn onder meer alle installaties vervangen. Verder zijn de rode, classicistische zaal en de blauwe zaal in de oorspronkelijke staat teruggebracht. Ook het jugendstilplafond is hersteld. Veel mooie, authentieke details zijn weer zichtbaar gemaakt.” Om de gebouwen aan de huidige eisen aan te passen, zegt Morel, is geluidsisolatie aangebracht en zijn er achterzetramen geplaatst, is een keuken toegevoegd evenals een lift. De herinrichting van de tuinen, merkt hij tot slot op, ❚ moet nog plaatsvinden.

De restauratiebehoefte en ideeën waren er al jaren, maar doordat men de financiering niet rond kreeg bleef restauratie van de vrijmetselaarsloge in Amsterdam jarenlang uit. Het verval zette door en daarmee namen ook de herstelkosten verder toe. Met een slimme financiële constructie werd de impasse doorbroken; de vrijmetselaarsloge bestond vroeger uit twee panden; nummer 39 en 41. Nummer 41 werd verkocht aan Stadsherstel Amsterdam, met de verkoop werd 1/3 van de restauratie van het hoofdgebouw op nummer 39 gefinancierd, nog een derde werd uit eigen middelen gefinancierd en het laatste deel komt uit een laagrentende Restauratiefondsplushypotheek. De lening tegen anderhalf procent rente maakte de restauratie financieel draagbaar voor de vrijmetselaars en met een sluitende exploitatie kon de restauratie van het rijksmonument uit 1880 van start. Deze constructie betekende de redding voor dit unieke cultureel erfgoed; het oudste logegebouw van Nederland staat er inmiddels weer goed bij!

BOUWEN AAN MONUMENTEN

161

AMSTERDAM | Vrijmetselaars

Projectinfo MINST ZICHTBAAR Ze realiseren vrijwel altijd het minst zichtbare deel van het werk, de medewerkers van Van ’t Wout Funderingstechnieken BV, en dat was bij de Vrijmetselaarsloge in Amsterdam niet anders. Directeur Piet van ’t Wout legt uit dat het werk, zoals wel vaker, in een kleine ruimte plaatsvond. “Toegang en werkomgeving waren beperkt. We hebben dus met een kleine machine gewerkt en onder beide panden in totaal 35 palen aangebracht, trillingsvrij vanwege de omgeving. Daartoe had de aannemer eerst de souterrainvloeren verwijderd en de plek bouwrijp gemaakt. De betonmachine stond buiten en het beton is met behulp van pompen en slangen naar binnen gebracht.” De palen, ter vervanging van de vroegere, vergane fundering, werden binnen de geplande termijn van twee weken in de grond verwerkt. In totaal ging het om 560 meter. De bij Van ’t Wout Funderingstechnieken BV aanwezige kennis en ervaring droeg in belangrijke mate bij aan een soepel verloop. “Maar ook de goede voorbereidingen van de aannemer en het feit dat we nergens op obstakels zijn gestuit. Dat is wel eens anders.”

Welkom bij...

Vakmanschap met moderne technieken Van Der Veldt Timmertechnieken maakt met moderne technieken: Kozijnen, ramen, deuren, trappen, schuifpuien, balkonhekken, draaikiep-ramen, vouwwanden, monumentale kozijnen.

Patrijzenlaan 21 tel. 023-5283225 fax. 023-5295507

2104 BM Heemstede contact@timmertechnieken.nl www.timmertechnieken.nl

14880212_Van der Veldt .indd 1

25-03-14 14:38

P. van ’t Wout Vijzel- en Funderingstechnieken Uw vraag: Hoe onlosmakelijk is de Euromast met Rotterdam verbonden? Ons antwoord: niet! Want P. van 't Wout verplaatst alles wat los en vast zit.

◆ Funderingstechnieken ◆ Vijzeltechnieken ◆ Funderingspalen

Exportweg 50 - Waddinxveen Postbus 431 - 2740 AK Waddinxveen T +31 (0)182 61 77 67 - F +31 (0)182 61 13 76

Voor zowel de particuliere als zakelijke markt. 162

BOUWEN AAN MONUMENTEN

I www.pvantwout.nl - E info@pvantwout.nl

ROTTERDAM | Heinekenhuis

HEINEKENHUIS ROTTERDAM OPGEKNAPT Opknappen en afstemmen op de vraag van de hedendaagse markt, dat was het uitgangspunt van eigenaar Stadsherstel Rotterdam met het Heinekenhuis in de stad. Het pand, al langer in gebruik als bedrijfsverzamelgebouw, kreeg onder meer kantoren voor flexibel en korte termijn werken. Aan gevel en dak werden herstelwerkzaamheden en verbeteringen gedaan. De voormalige Heinekenbrouwerij uit 1890 werd in 1935 uitgebreid met een vleugel, ontworpen door de architect Willem Kromhout, bestemd om internationale relaties in op te vangen. Toen de brouwerij in de jaren zestig naar Zoeterwoude verhuisde, werden de oudbouw en Kromhout-vleugel gehandhaafd. Stadsherstel Rotterdam werd in 1999 eigenaar van het gebouw. Jan Willem Walraad van Molenaar Walraad, als architect betrokken bij de werkzaamheden aan gevels en dak, vertelt dat de vleugel in de jaren vijftig werd voorzien van een dakopbouw. “Het dak is opgetrokken uit metselwerk en licht bimsbeton. Kenmerkend zijn verder de californian windows met hun stalen kozijnen en het zandstenen reliëf boven de ingang.” Walraad legt uit dat onder meer het dak veel aandacht kreeg. Zo is er nieuwe, beter isolerende dakbedekking opgelegd, zijn de goten vervangen en is de scheurvorming in het beton aangepakt. “Op het dak zorgde het gebrek aan dilatatie voor problemen. Dat is verholpen met het aanbrengen van dilatatievoegen in het metselwerk. Het achterliggende beton is niet losgezaagd. Dat heeft voorlopig geen gevolgen, al zal er over een jaar of twintig wel weer naar moeten worden gekeken.”

Kenmerkend zijn de 'californian windows' met hun stalen kozijnen

Projectinfo BLIKVANGER AAN DE CROOSWIJKSESINGEL Heineken vestigde zich in 1873 in Rotterdam, in een nieuw gebouw op de hoek van de Crooswijksesingel en Linker Rottekade, onder meer vanwege de goede aan- en afvoermogelijkheden via de Rotte. In eerste instantie ging het om een brouwerij met fabriek, in 1882 gevolgd door een eerste kantoorgebouw, met uitbreidingen in 1895 en 1906. Vanaf 1922 volgen verdere uitbreidingen, naar ontwerpen van architect Kromhout. Na vertrek van de brouwerij in 1968 naar Zoeterwoude volgde sloop van een aantal van de gebouwen. Dat gold niet voor het kantoorgebouw aan de Crooswijksesingel dat tot eind jaren negentig een kantoorlocatie bleef voor Heineken. In 1999 werd het aangekocht door Stadsherstel Rotterdam. “We hebben het toen grondig gerestaureerd en als kantoorpand voor diverse huurders in gebruik genomen”, vertelt directeur Niels van der Vlist. “Nu ronden we die restauratie af met de gevel- en dakwerkzaamheden. Dat is toen namelijk slechts ten dele gedaan.” Bovendien, geeft hij aan, zijn binnen twee dertig jaar oude onzuinige cv-ketels vervangen door acht kleinere HR-ketels met nieuwe regeltechniek. “Met het oog op de duurzaamheid. De ketels schalen op naar gelang de vraag.” Een eventuele ingreep kan nog zijn dat er een horecagelegenheid op de begane grond van het gebouw wordt ondergebracht, aldus Van der Vlist. “Maar daarover zijn we nog in overleg.”

BOUWEN AAN MONUMENTEN

163

ROTTERDAM | Heinekenhuis

Projectinfo

OOSTENDORP Interieur- en meubelstoffering B.V.

BETONONDERZOEK ESSENTIEEL Hans Nooren, commercieel adviseur van Vogel BV, gespecialiseerd in betononderhoud, vertelt dat het beton van het Heinekenhuis in minder slechte staat was dan aanvankelijk in het bestek werd verondersteld. “Waarschijnlijk is het betonwerk vanaf maaiveld, dus op afstand, visueel beoordeeld en dat zag er volgens de bestekschrijver niet goed uit. In het bestek was gevraagd om een onderzoek naar ASR. Betonconstructies kunnen worden aangetast door de Alkali-silicareactie (ASR). Dan zetten bestanddelen in het beton uit en veroorzaken schade.

Oostendorp Interieur- en meubelstoffering is een ambachtelijk bedrijf. Wij restaureren en reconstrueren onder andere wandbespanningen, gordijnen, traplopers en meubelstoffering. Hierbij maken wij gebruik van originele materialen en technieken.

Het ijzer dat vroeger als wapening werd gebruikt is minder expansief wanneer het corrodeert dan het tegenwoordig gebruikte geribte staal. Toen we ter plekke onderzoek deden, bleek de schade agv corroderende wapening mee te vallen. Wel was er sprake een sterk aangetaste staalconstructie die in de betonnen dakrand was geïntegreerd en was er een vochtprobleem. Beide problemen zijn verholpen en op het betonherstel hebben we een flinke kostenbesparing kunnen doorvoeren.”

In onze showroom hebben wij een uitgebreide collectie stoffen en tapijten uit diverse stijlperiodes. Lid van Restauratoren Nederland en Restauratieconvergent. Voor meer informatie hierover kunt u terecht op: www.restauratieconvergent.nl

Daarmee is het belang van goed onderzoek weer eens benadrukt, stelt Nooren, en was hier het voortraject spannender dan de uitvoering. “Gelukkig stond de opdrachtgever open voor onze adviezen. Dankzij onze ervaring hebben we hier voor een passende oplossing kunnen zorgen. En zo’n oplossing is nooit standaard.” Vlasakker 12 T (0348) 47 19 21 3417 XT Montfoort F (0348) 47 44 67

ONOPVALLEND HERSTEL Het herstellen van wat natuursteen, maar vooral metsel- en voegwerkherstel, daaruit bestonden de werkzaamheden van Bouwbedrijf Spoon bij het Heinekenhuis. “Dat moest uiteraard onopvallend gebeuren, zeker op zichtplekken, om de uitstraling van het gebouw niet te verstoren”, vertelt Aart Spoon. “Dat betekent dat we een baksteenreparatiemortel hebben toegepast en die qua kleur hebben afgestemd op de Naamloos-6 rest van de gevel. Slechts hier en daar hebben we ingeboet met andere, eveneens op de kleur afgestemde bakstenen.”

E info@oostendorp.biz I www.oostendorp-stoffering.nl

16-03-2011 17:01:48

De schade aan baksteen en metselwerk was onder meer ontstaan, geeft Spoon aan, door het erachter gelegen betonskelet. Daar zat corrosie in de wapening, met druk op de gevel als gevolg. “Roestende keilbouten waren eveneens oorzaak van de schade aan de gevels.” Tot slot gaat Spoon nog in op de voor het voegwerkherstel gebruikte mortel. “De samenstelling is gebaseerd op de analyse van een monster van de eerder gebruikte mortel. Op die manier kunnen we voorkomen dat er nieuwe problemen ontstaan.”

Bouwbedrijf Spoon B.V. Christiaan Huijgensweg 38L 3225 LD Hellevoetsluis Tel. 0181-390 881 Fax. 0181-399 462 info@bouwrestauratie.nl

164

BOUWEN AAN MONUMENTEN 14880210_spoon.indd 1

25-03-14 14:16

ROTTERDAM | Heinekenhuis

Projectinfo Jan Lakerveld, projectleider van aannemer Jurriëns, wijst erop dat de dakranden zich door corrosie in slechte staat bevonden. “Daarom is gekozen voor vervanging door stucplaten met een soortgelijke uitstraling.” Het bedrijf zorgde verder voor de nieuwe dakbedekking, voeg- en metselwerkherstel, het aanpakken van looden zinkwerk en het opknappen van ramen en kozijnen. “Een bijzonder aspect vonden we de markiezen. In plaats van vervanging is gekozen om de bestaande markiezen te herstellen en van nieuw doek te voorzien.” Met de eventuele herbouw van het in het verleden gesloopte Café Hollandia, merkt Jan Willem Walraad tot slot op, moet het vernieuwde Heinekenhuis onderdeel worden van een creatieve broedplaats tussen Noordermarkt en Meent. ❚

OPGEFRIST Een van de aandachtspunten van de herstelwerkzaamheden aan het Rotterdamse Heinekenhuis waren de dakranden. De conditie ervan was in de loop der jaren verslechterd en ze moesten dus nodig worden opgefrist. Dat werk werd uitgevoerd door Stucadoors- en Afbouwbedrijf Gennissen. “Geen lastig karwei”, maakt Hans Gennissen duidelijk. “We hebben het opstarten begeleid en zijn qua werkzaamheden een dag of tien bezig geweest. Voordeel was dat er al een steiger stond voor de diverse andere werkzaamheden.” Gennissen legt uit dat er gebruik is gemaakt van Ardex A46-mortel. “Dat heeft een goede hechting.” Tijdens het herstel, zegt hij, werden de dakranden tevens waterdicht gemaakt. “We zijn begonnen met het samenstellen van een monster om zo de juiste uitstraling te krijgen. Het schilderwerk speelt daar eveneens een rol in. Op die manier dragen de dakranden bij aan het zo goed mogelijk terugbrengen van de vroegere stijl van het gebouw.”

BOUWEN AAN MONUMENTEN

165

AMSTERDAM | Stadstimmertuinen

“GESCHIKT GEMAAKT VOOR DE KOMENDE TIEN JAAR”

De voormalige stadsdrukkerij van Amsterdam wordt getransformeerd tot vergadercentrum met (flexibele) kantoorplekken. De structuur van het uit 1915 stammende pand blijft grotendeels intact, aan de buitenzijde wordt de gevelbegroeiing teruggebracht. Zoals wel vaker is de tijdsdruk een uitdaging, vertellen projectleider Joep Witkamp en uitvoerder Pieter Kaiser van aannemer Van der Leij Bouw. “Zeker nadat de beoogde installateur failliet ging. De opleverdatum van begin april wordt daardoor wat opgerekt.” Het aannemersbedrijf begon in september vorig jaar met de werkzaamheden in een gebouw dat, na enkele jaren leegstand, in een eerder stadium al was gestript. Naast het afstemmen van het pand op de nieuwe functie – er zijn onder meer enkele doorbraken gerealiseerd – worden er tevens herstelwerkzaamheden uitgevoerd. Zoals aan de trappenhuizen, die hun oorspronkelijke karakter behouden, zegt Joep Witkamp. “Die zijn betegeld in een dubbel dambordpatroon. Daarvoor zijn de oude tegels gebruikt. Op andere plekken worden eveneens authentieke elementen bewaard, zoals een gietijzeren trap en een daklicht, maar minder zichtbaar – ze hebben geen functie in het nieuwe interieur.” Ook aan de gevel, beschermd stadsgezicht, worden herstelwerkzaamheden uitgevoerd, aldus Witkamp. Die krijgt weer de vroegere begroeiing terug. “Het interieur wordt een combinatie van vroegere en moderne elementen. Weliswaar zijn latere toevoegingen verwijderd, maar de sporen ervan blijven herkenbaar. Met het oog op het duurzaamheidsprincipe wordt er her en der gebruik gemaakt van oude materialen.” Dat geldt onder meer deels voor de installatieonderdelen, maakt Piet Kaijser duidelijk. “Er komen nieuwe installaties in waarvan de leidingen grotendeels zichtbaar blijven. Op welke manier dat dient te gebeuren, vraagt op sommige plekken om goed overleg.” Die zorgvuldigheid is eveneens nodig bij de logistieke bouwrouting, zegt hij. “Zo worden er bijvoorbeeld zes verschillende vloerafwerkingen gebruikt, veelal door elkaar. Dat moeten we steeds goed op elkaar afstemmen.” Witkamp en Kaiser verwijzen dan naar de vloer op de begane grond. “Die was niet zoals verwacht van beton, maar van magnesiet en

166

BOUWEN AAN MONUMENTEN

AMSTERDAM | Stadstimmertuinen

er zit vocht in. Die is dus niet erg stabiel. Eruit halen en vervangen door beton is vooralsnog geen optie gezien de oplevertermijn. Daar wordt dus nog over nagedacht.” Architect Wouter Valkenier van Studio Valkenier bevestigt het uitgangspunt dat in het interieur de geschiedenis van het gebouw terug te zien zal zijn. “We zijn heel dicht bij de ontwerpfilosofie gebleven. Vandaar het tonen van sporen van vroegere verbouwingen, het gebruik van oude materialen. De oorspronkelijke structuur is hersteld – je ziet de indeling ook terug in het gevelbeeld – en de hoofdingang wordt weer zoals hij ooit was.” Valkenier is op sommige plekken nog verder in het verleden gedoken, naar dat van de stadstimmertuinen die hier vroeger lagen. “In een van de trappenhuizen was een trapdetail verwijderd. Dat is vervangen door een deel van een meerpaal uit de Amsterdamse haven, een verwijzing naar de vroegere houtwerf.” Hij merkt op dat het terugbrengen van de gevelbegroeiing pas na intensief overleg werd goedgekeurd. Voor Valkenier is het niet alleen het terugbrengen van een vroeger element, inclusief de halfronde hekjes, maar eveneens een verwijzing naar de duurzame

benadering van het gebouw, dat bijvoorbeeld een sedumdak krijgt. Tot slot gaat hij in op de veranderde aanpak van het project. “Eerste opzet was om de voormalige drukkerij als levende maquette te benaderen, door verschillende partijen en vooral kleinschalig. Zeg maar co-creatie. Uiteindelijk

is er toch gekozen voor een klassiek bestek en is het budget afgestemd op het uitgangspunt dat de markt snel verandert en daar dus rekening mee moet worden gehouden. Het gebouw is nu geschikt gemaakt voor de komende tien jaar. Dan kan er weer sprake zijn van een andere situatie.” ❚

Projectinfo GROTE GLASVLAKKEN MHB leverde ten behoeve van de herinrichting van de voormalige stadsdrukkerij van Amsterdam 21 binnenpuien en een 3-tal buitenpuien. Het gaat hierbij om het door MHB zelf ontwikkelde SL30 stalen profielsysteem met een aanzichtbreedte van slechts 30 mm. “We passen dit systeem vanwege de superslanke en lichte uitstraling niet alleen bij nieuwbouw maar ook vaak bij renovaties toe”, aldus projectleider Bastian Freye. “Het is ook geschikt als er vanwege de brandveiligheid sprake is van een indeling in compartimenten.” Een aantal van de binnenpuien heeft een grote glasvlakte, geeft Freye vervolgens aan. Zo meet de pui bij de vide 5,5 bij 2,5 meter. “Die is tevens doorvalveilig.” Een andere pui meet 5 bij bijna 3 meter. “We hanteren dit soort maten wel vaker, maar moeten die bijvoorbeeld wel specifiek testen. Zonder glas zijn ze redelijk instabiel, wat om een zorgvuldige aanpak bij het monteren vraagt.” MHB had in het voortraject, zoals zo vaak, een adviserende rol. “Er ligt dan een basisontwerp dat we in samenspraak met de architect verder uitwerken tot maatwerk. Dat is bij dit project ook gebeurd.”

'We zijn heel dicht bij de ontwerpfilosofie gebleven'

Gespecialiseerd in:  Renovatie  Onderhoud  Zorgbouw Van der Leij Bouwprojecten Postbus 37063 1030 AB AMSTERDAM (020)-632 33 31 www.vdleij.nl info@vdleij.nl

BOUWEN AAN MONUMENTEN

167

Vanaf € 396,- per jaar weten uw klanten ook wat u doet! Bel +31 (0)495 450095 +32 (0)11 605540 voor alle informatie over een vermelding

WIE DOET WAT

Aannemers

Advies en Realisatie Historische Interieurs

BURGY BOUWBEDRIJF BV Amphoraweg 1, 2332 ED LEIDEN AANNEMINGSBEDRIJF NICO DE BONT B.V. Molenstraat 2, 5262 ED VUGHT Postbus 76, 4611 5260 AB VUGHT T ...................................... +31 (0)73 5189480 F ...................................... +31 (0)73 5189490 E info@nicodebont.nl W www.nicodebont.nl

Postbus 140, 2300 AC LEIDEN T......................................... +31 (0)71 5322405 F......................................... +31 (0)71 5318907 E info@burgy.nl W www.burgy.nl

RUYS INTERIEURS Utrechtseweg 89, 3702 AA ZEIST T ..................................... +31 (0)30 6922860 F ..................................... +31 (0)30 6916655 E info@ruys-zeist.com W www.ruys-zeist.com

Architecten KONINKLIJKE WOUDENBERG Voorstraat 7, 4233 EA AMEIDE Postbus 3, 4233 ZG AMEIDE AKERBOUW BV Geesterweg 6, 1911 NB UITGEEST Postbus 19, 1920 AA AKERSLOOT T ..................................... +31 (0)251 315817 F .................................... +31 (0)251 315909 E info@akerbouw.nl W www.akerbouw.nl

T .......................................+31 (0)183 606606

BOUWBEDRIJF VAN SCHAIK BV Poeldijk 1, 3621 CZ BREUKELEN Postbus 11, 3620 AA BREUKELEN T .......................................+31 (0)346-262344 F .......................................+31 (0) 346264064 E info@bouwbedrijfvanschaik.nl W www.bouwbedrijfvanschaik.nl

ADEMA ARCHITECTEN

F .......................................+31 (0)183 602667 ADEMA ARCHITECTEN Vleesmarkt 7, 9101 MH DOKKUM T .......................................+31 (0)519 295665 F .......................................+31 (0)519 292870 E info@adema-architecten.nl W www.adema-architecten.nl

E info@koninklijkewoudenberg.nl W www.koninklijkewoudenberg.nl

Adviesbureaus

Vleesmarkt 7, 9101 MH DOKKUM T .......................................+31 (0)519 295665 F .......................................+31 (0)519 292870 E info@adema-architecten.nl W www.adema-architecten.nl

groot gunneweg

VAN HOOGEVEST ARCHITECTEN Westsingel 9, 3811 BA AMERSFOORT T ..................................... +31 (0)33 4631705 F ..................................... +31 (0)33 4610854 E bureau@vanhoogevest.nl W www.vanhoogevest.nl

delft

restauratie advies & bouwmateriaalkundig onderzoek

DE BONTH VAN HULTEN BV Postbus 115, 5250 AC VLIJMEN T .......................................+31 (0)73 5119022 F .......................................+31 (0)73 5117387 E info@debontvanhulten.nl W www.bonthvanhulten.nl

BOUW – RESTAURATIEBEDRIJF VAN DE BURGT EN STROOIJ Amsterdamseweg 155 3812 RR AMERSFOORT T......................................... +31 (0)33 4450100 F......................................... +31 (0)33 4450101 E info@vandeburgtenstrooij.nl W www.vandeburgtenstrooij.nl

168

BOUWEN AAN MONUMENTEN

GROOT GUNNEWEG DELFT RESTAURATIE ADVIES Postbus 43, 1399 ZG MUIDERBERG T ...................................... +31 (0)6 10061050 E info@grootgunnewegdelft.nl W www.grootgunnewegdelft.nl

NIBAG B.V. Postbus 75, 7570 AB OLDENZAAL T ...................................... +31 (0)541 585858 F ...................................... +31 (0)541 585859 E info@nibag.nl W www.nibag.nl

JORISSEN SIMONETTI ARCHITECTEN DOETINCHEM LEIDEN MAARSSEN RIJSSEN STEENWIJK Postbus 203, 7460 AE RIJSSEN T......................................... +31 (0)548 518888 E info@jsagroep.nl W www.jorissensimonettiarchitecten.nl

TAK ARCHITECTEN Zocherweg 2a, 2313 ZV DELFT Van Oldenbarneveldtstraat 92-2, 6827 AN ARNHEM T ...................................... +31 (0)15 2125903 E info@takarchitecten.nl W www.takarchitecten.nl

Bakstenen

STEENFABRIEK BIEZEVELD B.V. Lange Weistraat 25, 5331 LH KERKDRIEL T .......................................+31 (0)418 631719 E info@brickburgers.com W www.biezeveld.nl BRICKBURGERS B.V. St. Jozefweg 66b, 5953 JP REUVER T .......................................+31 (0)77 4742920 F .......................................+31 (0)77 4745170 E info@brickburgers.com W www.brickburgers.com

Betonrestauratie

REPSTONE Voorstraat 7, 4233 EA AMEIDE Postbus 3, 4233 ZG AMEIDE T......................................... +31 (0)183 606699 F......................................... +31 (0)183 606637 E info@repstone.nl W www.repstone.nl

Constructie

CONSTRUCTIEBUREAU DE PROUW Vossegatsedijk 2a, 3981 HS BUNNIK Postbus 164, 3980 CD BUNNIK T.................................. +31 (0) 30 254 08 88 E buro@de-prouw.nl W www.de.prouw.nl

Constructie/straalbedrijf

Lilian Fopma

Gevelonderhoud

Gevelreiniging

CONSTRUCTIE & STRAALBEDRIJF LILIAN FOPMA Industrieweg 22, 8861 VH HARLINGEN T......................................... +31 (0)517 431011 F......................................... +31 (0)517 431031

Dakbedekking

W.H. VAN DE KAMP DAKBEDEKKING BV Wattstraat 4, 3771 AG BARNEVELD T ........................................+31 (0) 342 405060 W www.vandekampdakbedekkingen.nl

S.M.B. WERVELREINIGING BV Houtkopersstraat 40, 3334 KD ZWIJNDRECHT T..........................................+31 (0)78 6104110 M.........................................+31 (0)6 53267367 E info@s-m-b.nl W www@s-m-b.nl

Duivenwering

VOGEL BV Fruitenierstraat 13, 3334 KA ZWIJNDRECHT Postbus 1100, 3330 CC ZWIJNDRECHT T .......................................+31 (0)78 6100400 F .......................................+31 (0)78 6100480 E vogel@vogel-bv.nl W www.vogel-bv.nl

Beurzen

EVENEMENTENHAL VENRAY De Voorde 30, 5807 EZ VENRAY T....................................... +31 (0)478 519 790 F....................................... +31 (0)478 519 780 E venray@evenementenhal.nl W www.evenementenhal.nl

Bladgoud

GERDON DUIVENWERING Postbus 43, 6720 AA BENNEKOM T........................................ +31 (0)6 53189373 F........................................ +31 (0)31 8419949 E info@gerdon.nl W www.gerdon.nl

Glas

Funderingstechnieken

P. VAN ‘T WOUT FUNDERINGSTECHNIEKEN bv Exportweg 50, 2742 RC WADDINXVEEN Postbus 431, 2740 AK WADDINXVEEN T.........................................+31 (0) 182 617767 T......................................... +31 (0)182 611376 E info@pvantwout.nl W www.pvantwout.nl

E.V.M. NV Westkaai 6, B-8930 MENEN T....................................... +32 (0) 56 5113 97 F......................................... +31 (0)30 2722220 E info@evmglass.com W www.evmglass.com

Gevel

MEER LICHT LINOVA VERFPRODUCTEN Gelderhorst 12, 7287 BH ZUTPHEN T .......................................+31 (0)575 542300 F .......................................+31 (0)575 542311 E info@linova.nl W www.linova.nl

SUPERLOOK BV DE GEVELREININGSEXPERT EN MEER Postbus 8791, 4820 BB BREDA T .......................................+31 (0)76 5874207 M ....................................... +31 (06) 55327598 E info@superlook.nl W www.superlook.nl

Vanaf € 396,- per jaar weten uw klanten ook wat u doet! Bel +31 (0)495 450095 +32 (0)11 605540 voor alle informatie over een vermelding

WIE DOET WAT

MHB bv Onderstalstraat 3, 6674 ME HERVELD Postbus 6, 6674 ZG HERVELD T..........................................+31 (0)488 451951 F..........................................+31 (0)488 452022 E info@mhb.nl W www.mhb.nl

STOLKER GLAS Wijde wade 2, 3439 NP NIEUWEGEIN T ................................................ 030 2855400 F ................................................ 030 2672902 E info@stolkerglas.nl W www.stolkerglas.nl STOLKER GLAS Galvanistraat 88, 6716 AE EDE T .............................................. 0318 64 12 14 F .............................................. 0318 63 22 89 E ede@stolkerglas.nl W www.stolkerglas.nl

BOUWEN AAN MONUMENTEN

169

Vanaf â&#x201A;Ź 396,- per jaar weten uw klanten ook wat u doet! Bel +31 (0)495 450095 +32 (0)11 605540 voor alle informatie over een vermelding

WIE DOET WAT

Hoveniers

Leidekkers

ISOGLAS HAARLEM BV Jan Tademaweg 19, 2031 CT HAARLEM T .......................................+31 (0)23 5319036 F .......................................+31 (0)23 5341022 E info@isoglas.nl W www.isoglas.nl

Glas in Lood

Glas in lood

JILLEBA Amphoraweg 5, 2332 ED LEIDEN T.........................................+ 31 (0)71 5318323 F..........................................+31 (0)71 5313443 E info@jilleba.nl W www.jilleba.nl

LEENDERS GLAS IN LOOD Kerkenbos 1091, 6546 BB NIJMEGEN T..........................................+31 (0)24 6841555 F..........................................+31 (0)24 6844137 E info@leendersglasinlood.nl W www.leendersglasinlood.nl

Glasateliers

VAN DER TOL GROEP BV Postbus 9349, 1006 AH AMSTERDAM T..........................................+31 (0)20 6677777 F..........................................+31 (0)20 6677778 E info@vandertolbv.nl W www.vandertolbv.nlRegio Zuid-Holland VAN DER TOL GROEP BV Morsestraat 12, BERKEL EN RODENRIJS T..........................................+31 (0)10 4400822 F..........................................+31 (0)10 4400829 E info@vandertolbv.nl W www.vandertolbv.nl Regio Utrecht VAN DER TOL GROEP BV Tolakkerweg 18, HOLLANDSCHE RADING T.........................................+31 (0) 35 5248920 F.........................................+31 (0) 35 5248929 E info@vandertolbv.nl W www.vandertolbv.nl

Kalk

ARTE CONSTRUCTO Molenberghei 18, B-2627 SCHELLE T........................................... +32 (0)3 8807373 F........................................... +32 (0)3 8807370 E Info@arteconstructo.be W www.arteconstructo.be

Kathodische bescherming GLASATELIERS STEF HAGEMEIER Hoefstraat 199, 5014 NL TILBURG T .........................................+31 (0)13 5360818 F .........................................+31 (0)13 5358655 E info@glasinloodnet.nl W www.glasinloodnet.nl

Hydraulische Kalkmortels

BOGAERTS-VAN NULAND BV Walstraat 3-5, 5371 AL RAVENSTEIN Postbus 15, 5370 AA RAVENSTEIN T......................................... +31 (0)486 411586 F......................................... +31 (0)486 413722 E info@bogaerts-van-nuland.nl W www.bogaerts-van-nuland.nl

VAN KEULEN B.V. Postbus 1, 4640 AA OSSENDRECHT T......................................... +31 (0)164 672387 F........................................ +31 (0)164 672069 E info@vankeulen-loodgieters.nl W www.vankeulen-loodgieters.nl

VAN DE KIMMENADE BV Hof Bruheze 404, 5704 NR HELMOND T........................................ + 31 (0)492 512164 F........................................ + 31 (0)492 558867 E info@leiendaken.nl W www.leiendaken.nl

RIDDER METALEN DAK- WANDSYSTEMEN Vestiging Ridder Noord Marowijne 41, 1689 AR ZWAAG Postbus 4149, 1620 HC HOORN T .........................................+31 (0)88 8111888 F .........................................+31 (0)88 8111800 E info@riddersystems.nl W www.riddersystems.nl Vestiging Ridder Zuid Dommelstraat 31, 5347 JK OSS F .........................................+31 (0)412 658397

LOODGIETERS- EN LEIDEKKERSBEDRIJF VAN WELY BV Kerkakkers 46, 6923 BZ GROESSEN T......................................... +31 (0)316 524050 F......................................... +31 (0)316 526950 E info@vanwelyleidekkers.nl W www.vanwelyleidekkers.nl

Houthandel

drij

Walter Verhoeven BV loodgieters& leidekkersbedrijf Walter Verhoeven BV Bezoekadres

Nieuwkuijksestraat 103

loodgieters& leidekkersbedrijf loodgieters& leidekkersbedrijf 5253 AE Nieuwkuijk Bezoekadres

Postadres Nieuwkuijksestraat 103

Bezoekadres

Bezoekadres Nieuwkuijksestraat 103

Postbus 14103 5253 AE Nieuwkuijk 5253 AE Nieuwkuijk 5253 ZG Nieuwkuijk Postadres

5253 AE NieuwkuijkNieuwkuijksestraat Postadres

HOUTHANDEL HOUTEX BV Willem de Zwijgerstraat 1, 2741 DA WADDINXVEEN T..........................................+31 (0)182 615933 F..........................................+31 (0)182 610105 E info@houtex.nl W www.houtex.nl

170

BOUWEN AAN MONUMENTEN

BOFIMEX Lissenveld 9-13, 4941 VK RAAMSDONKSVEER Postbus 52, 4940 AB RAAMSDONKSVEER T .........................................+31 (0)162 514750 F .........................................+31 (0)162 522483 E info@bofimex.nl W www.bofimex.nl

Postbus 14 Postadres 5253 ZG Nieuwkuijk Telefoon

Postbus 14 Postbus 14 oper-, zinkwerken 5253 ZG00 Nieuwkuijk Koper-,loodlooden en zinkwerken 073 - 513 49 WALTER VERHOEVEN BV 5253 ZG Nieuwkuijk Telefoon Lei bedekkingen Telefax LOODGIETERS&zinkwerken LEIDEKKERSBEDRIJF looden zinkwerken Koper-, looden LeiKoper-, bedekkingen 073 - 513 00- 49 073 - 51376 0073 49 073 511 Loodgieters werken Nieuwkuijksestraat 103, 5253 Internet AE TelefaxNIEUWKUIJK Leibedekkingen bedekkingen Lei 073 - 511 76 73 Loodgieters werken 073 - 511 76 73 www.walterverhoeven.nl Postbus 14, 5253 ZG NIEUWKUIJK Telefoon

073 - 513 00 49

Telefax

073 - 511 76 73

Telefoon

Internet

www.walterverhoeven.nl Telefax

E-mail

info@walterverhoeven.nl

Loodgieters werken Internet www.walterverhoeven.nl E-mail (0)73 5130049 Loodgieters werken T......................................... +31 www.walterverhoeven.nl info@walterverhoeven.nl Internet

E info@walterverhoeven.nl W www.walterverhoeven.nl

E-mail

info@walterverhoeven.nl E-mail

Leisteen Importeurs

Restauratieschilders

... vakma n in to taalo nderh

Studio Kei LEI-IMPORT B.V. Postbus 7015 6050 AA MAASBRACHT T........................................ +31 (0)475 436439 F....................................... +31 (0)475 436882 E info@lei-import.nl W www.lei-import.nl

Meubelstoffering Meubelstoffering

OOSTENDORP BV, Interieur- en meubelstoffering Vlasakker 12, 3417 XT MONTFOORT T..........................................+31 (0)348 471921 F......................................... +31 (0)348 474467 E info@oostendorp.biz W www.oostendorp-stoffering.nl

oud

STUDIO KEI Noord Bevelandstraat 17, 1025 NP AMSTERDAM T .........................................+31 (0)20 6364121 M ........................................+31 (0)6 55166349 E mail@studiokei.nl W www.studiokei.nl

... vakma n in to taalo nderh

oud

SCHULTS SCHILDERS Deltastraat 4, 4301 RC ZIERIKZEE T......................................... +31 (0)111 414065 F......................................... +31 (0)111 417295 E info@schultsschilders.nl W www.schultsschilders.nl

SMEDERIJ FRITS KRAMER Goejanverwelle 62, 3467 PR HEKENDORP T........................................ +31 (0)182 501340 F........................................ +31 (0)182 503094 E frits@fritskramer.nl W www.fritskramer.nl

Ongediertebestrijding

VAN LIEROP CONSERVEERT & HERSTELT HOUT | VERDRIJFT VOCHT Regio Noord Postbus 52, 2400 AB ALPHEN A/D RIJN T..........................................+31 (0)172 433514 E info@vanlierop.nl W www.vanlierop.nl

SMEDERIJ LEMSTERHOEK Uitheijing 11, 8531 XJ LEMMER T .........................................+31 (0)514 533100 F..........................................+31 (0)514 533005 E info@smederijlemsterhoek.nl W www.smederijlemsterhoek.nl

Regio Zuid en Belgie postbus 48, 5298 PB LIEMPDE T..........................................+31 (0)411 632647 E info@vanlieropzuid.nl W www.vanlierop.nl SMEDERIJ OLDENHAVE BV Bedrijvenweg 6, 7251 KX VORDEN T......................................... +31 (0)575 551428 F......................................... +31 (0)575 551714 E info@smederijoldenhave.nl W www.smederijoldenhave.nl

Restauratiemortels

STEENHOUWERIJ ZEDERIK Hogewaard 6, 4235 VS TIENHOVEN T .........................................+31 (0)183 606635 F..........................................+31 (0)183-601144 E info@zederik.biz W www.zederik.net

Steigerbouw

Smederijen

Natuurlijke hydraulische kalk

REYNCHEMIE NV Industrieweg 25B, 8800 ROESELARE T............................................+32 (0)51 242527 F............................................+32 (0)51 229892 E reynchemie@skynet.be W www.reynchemie.com

Steenhouwerij

DEJO STEIGERS BV Havenstraat 7-1, 3861 VS NIJKERK T........................................ +31 (0)33 2571390 F........................................ +31 (0)33 2544250 E info@dejosteigers.nl W www.dejosteigers.nl

Stukadoors

STUKADOORS- EN AFBOUWBEDRIJF GENNISSEN BV De Bouterhoek 1a, 3985 AK WERKHOVEN T........................................ +31 (0)343 551426 F......................................... +31 (0)343 551686 E gennissenbv@planet.nl

Tegels

Vanaf € 396,- per jaar weten uw klanten ook wat u doet! Bel +31 (0)495 450095 +32 (0)11 605540 voor alle informatie over een vermelding

WIE DOET WAT

ALBARELLO BV Berltsumerdyk 35, 9036 MT MENALDUM T......................................... +31 (0)518 481923 F......................................... +31 (0)518 482081 E info@albarello.nl W www.albarello.nl

Timmerfabrieken

Energieweg 19 4231 DJ Meerkerk

BOFIMEX Lissenveld 9-13, 4941 VK RAAMSDONKSVEER Postbus 52, 4940 AB RAAMSDONKSVEERPostbus 4 T .........................................+31 (0)162 514750 4230 BA Meerkerk F .........................................+31 (0)162 522483 E info@bofimex.nl W www.bofimex.nl Tel. 0183-358777

SMEED- EN CONSTRUCTIEBEDRIJF VAN DER VEGT BV Energieweg 19, 4230 BA MEERKERK T............................................. +31 (0)183 358777 F............................................. +31 (0)183 358787 E info@vandervegt.nl W www.derestauratiesmid.nl

TIMMERFABRIEK GEBRS BOS BV Zuidzijde 152, Postbus 4, 2977 ZG GOUDRIAAN T......................................... +31 (0)183 583583 F......................................... +31 (0)183 582678 E info@tifabos.nl W www.tifabos.nl

Fax 0183-358787 • Alle voorkomende info@vandervegt.nl

staalconstructies, trappen, hekwerken zowel in staal, aluminium en roestvrijstaal

BOUWEN AAN MONUMENTEN

171

Vanaf € 396,- per jaar weten uw klanten ook wat u doet! Bel +31 (0)495 450095 +32 (0)11 605540 voor alle informatie over een vermelding

WIE DOET WAT

172

Verfproducten

specialist in timmerwerken oude stijl

Vochtbestrijding

monumentaal en modern

Veilingstraat 56

T:0591 392270

TIMMERFABRIEK HENK ALFERINK BVM:06 22780846 7833 HN Nieuw-Amsterdam www.henkalferink.nl Veilingstraat 56, 7833 HN E:info@henkalferink.nl NIEUW-AMSTERDAM Postbus 36, 7833 ZG NIEUW-AMSTERDAM T..........................................+31 (0)591 392270 F..........................................+31 (0)591 552263 E info@henkalferink.nl W www.henkalferink.nl

LINOVA VERFPRODUCTEN Gelderhorst 12, 7287 BH ZUTPHEN

v.d. Veldt timmertechnieken VAN DER VELDT TIMMERTECHNIEKEN Patrijzenlaan 21, 2104 BM HEEMSTEDE T..........................................+31 (0)23 5283225 F......................................... +31 (0)23 5295507 E contact@timmertechnieken.nl W www.timmertechnieken.nl

KÖSTER AFDICHTINGSSYSTEMEN BV Postbus 432, 3840 AK HARDERWIJK T......................................... +31 (0)341 467090 F......................................... +31 (0)341 467099 E info@koster-afdichtingssystemen.nl W www.koster-afdichtingssystemen.nl

Wandspanning

T .......................................+31 (0)575 542300 E info@linova.nl W www.linova.nl,

Verzekeringen

Verf fabrikanten

Zonwering DONATUS VERZEKERINGEN HERSFT & HELDER B.V. Bouwweg 19, 8243 PJ LELYSTAD Postbus 2074, 8203 AB LELYSTAD T......................................... +31 (0)320 260616 F......................................... +31 (0)320 261184 E info@herfstenhelder.nl W www.herfstenhelder.nl

BOUWEN AAN MONUMENTEN

Hoff van Hollantlaan 8, 5243 SR ROSMALEN Postbus 500, 5240 AM ROSMALEN T .........................................+31 (0)73 5221700 F .........................................+31 (0)73 5221717 E info@donatus.nl W www.donatus.nl

SCHERMNED Grote Woerdlaan 36c, 2671 CL NAALDWIJK T......................................... +31 (0)174 622214 F......................................... +31 (0)174 622687 E info@schermned.nl W www.schermned.nl

Op de foto: “Exact weten we het niet, maar aangenomen wordt dat Slot Doddendael (Ewijk) stamt uit de jaren dertig van de 14e eeuw en haar naam te danken heeft aan de lisdodden die in de omgeving groeiden. De terrassen geven een prachtig zicht op het eeuwenoude Slot, de tuinen, boomgaard en slotgracht. Maar ook binnen waan je je in vroeger tijden. De muren van de vroegere wapenkamer, het Arsenaal, zijn beschilderd met wapens door de in trompe-l’oeil gespecialiseerde schilder Willem Rutgers. De voorwerpen zijn zo levensecht geschilderd, dat gasten ze soms van de muur willen pakken. Het hele huis is gerestaureerd met authentieke materialen. De lemen vloeren hebben we vervangen door oude plavuizen en een ingebouwde vide geeft meer ruimte. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de mensen hier graag vertoeven.” Dhr. H.A.J.M. Braam, eigenaar van Slot Doddendael te Ewijk

onatus verzekert vertrouwd sinds 1852

Monumenten worden met veel zorg omgeven door hun eigenaren en beheerders. Dat is belangrijk en nodig. Net als het kiezen van de juiste verzekering. Al sinds 1852 heeft Donatus ervaring in het verzekeren van monumentale kerken en gebouwen. Als onderlinge maatschappij werken wij zonder winstoogmerk. Wij hebben dan ook geen klanten, maar leden. Maak vrijblijvend kennis met Donatus. Onze expertise zal u verbazen en verrassen, evenals onze jaarlijkse premierestitutie.

nu verkrijgbaar

bijzonder kijken leesboek bestellen: www.160jaardonatus.nl

www.donatus.nl tel. 073 - 5221700

Iedereen verdient een ideale leefomgeving

BEZOEK ONS IN STAND NR

B031

Bij Knauf vinden we dat iedereen een ideale omgeving verdient om in te wonen, te werken of te verblijven. Want mensen voelen zich het prettigst in een woning of gebouw dat is afgestemd op hun wensen en behoeften. Daar is het bijvoorbeeld fijner wonen, prettiger werken of makkelijker leren. Op de Renovatiebeurs presenteren wij diverse oplossingen die daaraan bijdragen.