Գրական Տապան 2012

ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ

Գ Ր Ա Կ Ա Ն Ո Ւ Թ Յ Ո ՒՆ Է

A R M E N IA

HOS TS

ՀՅՈՒՐԸՆԿԱԼՈՒՄ

LITER ATU RE

A R M E N I A

H O S T S

VERNATUN AREDIT • AOKS Y E R E VA N 2 0 1 3

L I T E R A T U R E

ՀԱՅԱՍ ՏԱ ՆԸ ԳՐԱ ԿԱ ՆՈՒԹՅՈՒՆ Է ՀՅՈՒ ՐԸՆ ԿԱ ԼՈՒՄ

Վ Ե Ր Ն Ա Տ Ո ՒՆ ԱՌԵԴԻՏ • ԱՕԿՍ ԵՐԵՎԱՆ 2013

Հրատարակվում է ՀՀ մշակույթի նախարարության աջակցությամբ The book is published with the support of the Ministry of Culture of RA

ՀՏԴ 820/89 ԳՄԴ 84 Հ247

Հ 247

Հայաստանը գրական)թյ)ն է հյ)րընկալ)մ/ Խմբ.՝ Հայկ Համբարձ)մյան.

— Եր.: Վերնատ)ն, ԱՕԿՍ, 2013. — 360 էջ:

«Հայաստանը գրականություն է հյուրընկալում» ժողովածուն այս շարքի արդեն երրորդ գիրքն է և ամփոփում է «Գրական տապան 2012» միջազգային գրական փառատոնի օտարերկրյա մասնակիցների տարբեր ժանրերի գրական ու հրապարակախոսական ստեղծագործությունները: Հայաստանի մասին, Հայաստանում և Հայաստանով ներշնչված ջերմ ու անկեղծ չափածո կամ արձակ խոսք՝ ծնված մեր ժողովրդի պատմության ու մշակույթի նկատմամբ հիացմունքից ու ակնածանքից, ներկայի հանդեպ մտահոգ)թյ)նից և երկրի ) մարդկանց հանդեպ անթաք)յց սիր)ց: “Armenia hosts literature” collection is already the third book among this series and it summarizes the literary and publicistic works of diverse genres created by the foreign participants of the “Literary Ark 2012” International Literary Festival. Warm and candid speech in verse or prose about Armenia, in Armenia and inspired by Armenia, born from the admiration and reverence to our nation’s history and culture, descending from the concern about the present and the obvious affection for the country and people.

ՀՏԴ 820/89 ԳՄԴ 84

ISBN 978–9939–0–0878–3

© Վերնատ)ն, 2013 © ԱՕԿՍ, 2013

Գիրքը հրատարակվ մ է Հայ տպագր թյան 500–ամյակի և «Երևանը 2012 թ. գրքի համաշխարհային մայրաքաղաք» ծրագրի շրջանակներ մ • The book is published within the frames of the 500th Anniversary of Armenian Printing and “Yerevan World Book Capital 2012” programme

6

It is already the third collection handed to the reader which was born as the result of the “Literary Ark” project. The large group of poets, who visited Armenia last autumn from different corners of the world on the occasion of the “Literary Ark 2012” literary festival, were not apathetic to our country, history, culture and customs.

Each of them has put down whatever they saw and felt. In this book you can see the way in which the festival participants imagine Armenia: with the different layers of perception, altitude, with completely different styles but after all recognizable and the same Armenia. With its land and the State, people and the statehood, small and not comprised, poor, but high coming from the depths of the history through the boundary of the entity and oblivion with the present to the future country of eternity and lastingness… The truth is actually so diverse and eluding, that the only pledge of the writer’s oversight or the opposite—accuracy, become his pen and talent and respectively we— “the judge,” with our capabilities of understanding.

During the 20th century world famous writers with their works of prose and verse, publicism and note writing left their own perception of Armenia, it can be said— created their own Armenia. Among them Saroyan, Mandelstam, Belin, Arlene, Yevtushenko, Gorky, Brusov, Bitov… Each line written by these great individuals is infinitely valuable for us, as well as each line written by the authors of the “Literary Ark” serves as an approval to the Armenian chronology through the artistic speech, with the eye of the “foreigner,” “outsider,” which in future can develop into a path and a guide for the newcomers. And for us— Armenians, it is a distinct mirror to see our depth, all around us and sometimes it can even be a chance to see our back: Serge van Duijnhoven’s prose or poetry’s sharp and expressive lines, Ruxandra Cesereanu’s womanly wise poetry, Igor Sid’s metaphysical observation, Victoriya Chembarceva’s lilting word painted on the borderline of poetry and prose, Geert van Istendael’s short and comprehensive haikus, Claudio Pozzani’s confession of love to our country.

Today I want to thank all the participants of the “Literary Ark 2012”: every single author’s every single line included in the collection is a particle summating the stereometric image of Armenia with its geographical, historical and religious coordinates ranging from “yesterday” to “tomorrow” and today.

Hasmik Poghosyan Minister of Culture of the Republic of Armenia

Ընթերցողի ձեռքին արդեն երրորդ ժողովածուն է, որը ծնունդ է առել «Գրական տապան» նախագծի արդյունքում: Անցած աշնանը «Գրական տապան 2012» գրական փառատոնին աշխարհի տարբեր ծագերից Հայաստան ժամանած գրողների մեծ խումբն անտարբեր չմնաց մեր երկրի, պատմության, մշակույթի, ավանդույթների հանդեպ: Նրանցից յուրաքանչյուրն իր տեսածն ու զգացածը հանձնել է թղթին: Այս գրքում փառատոնի մասնակիցների ճանաչած Հայաստանն է՝ ընկալման տարբեր շերտերով, տարբեր խորությամբ, միանգամայն տարբեր ոճերով, միանգամայն տարբեր, բայց ի վերջո ճանաչելի ու նույն Հայաստանը՝ հողատարածք և պետություն, ժողովուրդ և պետականություն, փոքր և անընդգրկելի, խեղճ և բարձր, պատմության խորքերից անգոյի և գոյի սահմանով, ներկայով դեպ ապագան ընթացող հավերժի ու հարատևման երկիր... Ճշմարտությունն ըստ էության այնքան բազմակողմանի է և խուսափուկ, որ գրողի վրիպումի կամ հակառակը՝ ստույգ ըմբռնման միակ գրավականը գրիչն ու տաղանդն են դառնում, իսկ «դատավորը»՝ մենք՝ համապատասխանաբար մեր ընկալման հնարավորություններով: Քսաներորդ դարի ընթացքում արձակ կամ չափածո ստեղծագործություններով, հրապարակախոսությամբ, նոթագրությամբ Հայաստանի իրենց ընկալումն են թողել, կարելի է ասել՝ իրենց Հայաստանը ստեղծել աշխարհահռչակ այնպիսի գրողներ, ինչպիսիք են Սարոյանը, Մանդելշտամը, Բելին, Առլենը, Եվտուշենկոն, Գորկին, Բրյուսովը, Բիտովը... Ինչպես այս հռչակավոր անհատների, այնպես էլ «Գրական տապան»–ի հեղինակների յուրաքանչյուր տողը մեզ համար անսահման արժեքավոր է որպես գեղարվեստական խոսքի միջոցով Հայաստանի ժամանակագրության ամրագրում «օտարի», «դրսեցու» աչքով, որը նորեկների համար կածան և ուղեցույց կարող է դառնալ հետագայում, իսկ հայաստանցիներիս համար ստույգ հայելի է, մեր խորքը, մեր շուրջը, իսկ երբեմն էլ մեր թիկունքը տեսնելու հնարավորություն: Այսօր ես շնորհակալություն եմ հայտնում «Գրական տապան 2012»–ի բոլոր հեղինակներին. ժողովածուի յուրաքանչյուր հեղինակի յուրաքանչյուր տողը Հայաստանի տարածաչափական պատկերն ամբող ջացնող մասնիկ է՝ աշխարհագրական, պատմական, հոգևոր կոորդինատներով՝ «երեկ»–ից դեպի «վաղը» ընկած տիրույթում՝ այսօր: Հասﬕկ Պողոսյան Հայաստանի Հանրապետ թյան մշակ յթի նախարար

7

Introduction

8

The joint festivity of the 500 years of Armenian printing and the declaration of Yerevan as World Book Capital was the best possibility to recall the past of our book’s culture, to represent it to foreigners, and to look at the present and past through the honorary title awarded to Yerevan, to develop the international literary– creative and publishing relations, to favor the publication of new and valuable books, the socialization of the book culture and the promotion of reading.

The “Literary Ark 2012” international literary festival, going to sea already for the third time, was an important event on the way of fulfillment of this sense and mission of the book’s joint festivity. A ten–day period full of literary–creative events, impressions, speeches, workshops and discussions, the tangible result of which is the collection “Armenia hosts literature”.

The thematic–ideological axis of the book, including the literary and journalistic works of the participant–authors to the festival, is Armenia, with its centuries–old history, tragic fate of the people, wonderful and unusual culture, holy traditions and troublesome present.

Each of Dutch, Lett, Lithuanian, Russian, Ukrainian, Romanian, Hungarian, Austrian authors tries to distinguish the enduring moments from full days and hours passed in Armenia, to find out and to separate the important and the considerable out of superficial impressions of tourist. Lithuanian writer Vladas Braziunas calls those important and deep observations «biographemes»– biographies; unforgettable impressions turned to feelings, which don’t interest the biographers, but once appeared – they are always next to the human in lifetime.

Մուտք Հայ գրատպության 500–ամյակն ու Երևանը գրքի համաշխարհային մայրաքաղաք հռչակման միասնական տոնը լավագույն հնարավորությունն էր վերհիշելու մեր գրքի մշակույթի անցյալը, ներկայացնելու այն օտարներին և Երևանին շնորհված պատվավոր կոչման միջոցով նայելու ներկային ու ապագային, զարգացնելու միջազգային գրական–ստեղծագործական և հրատարակչական կապերը, նպաստելու նոր ու արժեքավոր գրքերի հրատարակությանը, գրքի մշակույթի հանրայնացմանն ու ընթերցանության խթանմանը: Գրքի միասնական տոնի այս խորհուրդի ու առաքելության իրագործման ճանապարհին կարևոր իրադարձություն էր արդեն երրորդ անգամ նավարկության դուրս եկած «Գրական տապան 2012» գրական միջազգային փառատոնը: Գրական–ստեղծագործական իրադարձություններով, տպավորություններով, խոսք ու զրույցով, բանավեճ–քննարկումներով հագեցած տասնօրյակ, որի շոշափելի արդյունքը «Հայաստանը գրականություն է հյուրընկալում» ժողովածուն է: Փառատոնի մասնակից հեղինակների գրական ու հրապարակախոսական ստեղծագործություններն ընդգրկող գրքի թեմատիկ–գաղափարական առանցքը Հայաստանն է՝ իր դարավոր պատմությամբ, ժողովրդի ողբերգական ճակատագրով, զարմանահրաշ ու արտասովոր մշակույթով, սրբազան ավանդություններով և մտահոգության առիթ տվող ներկայով: Հոլանդացի, լատվիացի, լիտվացի, ռուս, ուկրաինացի, ռումինացի ու հունգարացի, ավստրիացի հեղինակներից յուրաքանչյուրը փորձում է Հայաստանում անցկացրած հագեցած օրերից ու ժամերից առանձնացնել մնայուն ակնթարթներ, գտնել և զբոսաշրջիկի մակերեսային տպավորություններից առանձնացնել կարևորն ու նշանակալին: Այդ կարևոր ու խոր դիտարկումները լիտվացի գրող Վլադաս Բրազիունասն անվանում է «բիոգրաֆեմներ»` կենսագրույթներ, զգացումների վերածված անմոռանալի տպավորություններ, որոնք չեն հետաքրքրում կենսագիրներին, սակայն մեկ անգամ հայտնվելով`

9

10

Through the «Literary Ark», for the authors henceforth connected to Armenia by those biographemes, our country is revealed and becomes dear thanks to the special worship of our people towards the writing and culture, towards the fidelity to the Christian universal values, conservation of national sacred traditions and at the same time thanks to the surprising ability to catch up with the civilization’s progress.

“The last apostles of verse”: this is how the Romanian poetess Ruxandra Cesereanu describes the ark residents; and they turn over the pages of our culture’s history with a surprising profoundness, try to understand and to share with the reader through fiction the secrets of longevity and culture creative nature of the Armenian people, which shelters in a small space, but has overcome mythological and historically long period.

And those who succeed in coming closer to the secrets of the Armenian time, feel even more love and respect towards the Armenian people, towards the eternal cultural values created by this people, long for becoming a little part of our country’s essence in order not to lose own feeling and creating essence, as writes Italian Claudio Pozzani– Noah the Patriarch of the “Literary Ark 2012”: “…so, Armenia, I would like the world to be around me, this world, which accepts me as an uninvited guest, this world, which doesn’t know enjoying anymore, this world, which neither knows breathing the space, nor taste the time, this ugly world, which vanishes, when I start dreaming of you beyond the dream beyond the sound beyond the place where I am”.

Hayk Hambardzumyan

մարդու հետ են միշտ նրա կյանքի բոլոր օրերին: «Գրական տապանի» միջոցով այդ բիոգրաֆեմներով Հայաստանին հետայսու կապված հեղինակների համար մեր երկիրը բացահայտվում ու սիրելի է դառնում գրի ու մշակույթի նկատմամբ մեր ժողովրդի յուրահատուկ պաշտամունքի, քրիստոնեական համամարդկային արժեքների նկատմամբ հավատարմության, ազգային սրբազան ավանդույթների պահպանության և միաժամանակ քաղաքակրթության առաջընթացից հետ չմնալու զարմանալի ունակության շնորհիվ: «Բանաստեղծության վերջին առաքյալները», ինչպես տապանաբնակներին բնութագրում է ռումին բանաստեղծուհի Ռուքսանդրա Չեսիրիանուն, զարմանալի խորաթափանցությամբ թերթում են մեր մշակույթի պատմության էջերը, փորձում են հասկանալ ու գեղարվեստական գրով ընթերցողին փոխանցել փոքր տարածության մեջ ծվարած, սակայն առասպելական ու պատմական երկար ժամանակներ հաղթահարած հայ ժողովրդի երկարակեցության ու մշակութաստեղծ էության գաղտնիքները: Եվ նրանք, ում հաջողվում է մոտենալ հայկական ժամանակի գաղտնիքներին, է՛լ ավելի մեծ սիրով ու ակնածանքով են լցվում հայ ժողովրդի, նրա ստեղծած մշակութային հավերժական արժեքների նկատմամբ, ձգտում դառնալու մեր երկրի էության մասնիկը ժամանակակից աշխարհում սեփական զգացող ու արարող էությունը չկորցնելու համար, ինչպես բանաստեղծագրում է 2012 թվականի «Գրական տապանի» Նոյ Նահապետը` Իտալացի Կլաուդիո Պոցանին. «…այսպես, Հայաստա՛ն, կ զեի, որ աշխարհն իմ շ րջը լիներ, այս աշխարհը, որն ինձ ընդ ն մ է որպես անկոչ ﬕ հյ ր, այս աշխարհը, որն այլևս ըմբոշխնել չգիտի, այս աշխարհը, որ տարած թյ նը շնչել չգիտի, ոչ էլ ճաշակել ժամանակը, այս աշխարհը տգեղ, որ անհետան մ է, երբ սկս մ եմ երազել քո մասին երազից անդին, հնչյ նից անդին, անդին այնտեղից, ր ես եմ»: Հայկ Համբարձ մյան

11

Diary

Օրագիր

FIRST DAY 17 th of October, 2012 Yerevan.

Lovers’

Park.

The

official opening of the «Literary Ark 2012» festival in an informal atmosphere. Acquaintance and communication of Armenian and foreign writers, men of letters, publishers, readers. The residents of the «Literary Ark» are presented to the literary society The

to

the

guests.

immediate

and

and

joyful

acquaintance is followed by the literary readings in languages of the participant–writers to the festival, then “Literary Ark 2011”

Diary

14

book presentation is held.

ԱՌԱՋԻՆ ՕՐ 17 հոկտեմբերի, 2012 թ.

15 Օրագիր

Երևան: Սիրահարների այգի: «Գրական տապան 2012» փառատոնի պաշտոնական բացում՝ ոչ պաշտոնական մթնոլորտում: Հայ և օտարազգի գրողների, գրականագետների, հրատարակիչների, ընթերցասերների ծանոթություն ու շփում: Գրական հանրությանն ու հյուրերին ներկայացվում են «Գրական տապանի» բնակիչները: Անմիջական և ուրախ ծանոթությանը հաջորդում են գրական ընթերցումները փառատոնի մասնակից գրողների լեզուներով, ապա տեղի է ունենում «Գրական տապան 2011» գրքի շնորհանդեսը:

Diary

16

Օրագիր

17

SECOND DAY 18

th

of October, 2012

The modern literature visits educational institutions. The writer approaches the reader, in this case– the student–reader and the future journalist, scientist, teacher. Meeting–Talk show–discussion in the Yerevan State University. The topic is “The Book culture in media”. The comprehensive topic opens a number of subtopics and discussion directions: how does the media reality affect the book and the literary life? How are formed the society’s ideas regarding book? This kind and a lot of other issues are discussed during the meeting.

The same day, the festival participants visit the ancient Armenian sanctuary– Khor Virap monastery, attested in the ancient Armenian manuscripts; they get acquainted with the history of the establishment of Christianity and have one– on–one meeting with the biblical Mount Ararat, which later on becomes the principal character of works of many of them.

Diary

18

ԵՐԿՐՈՐԴ ՕՐ 18 հոկտեմբերի, 2012 թ.

Ժամանակակից գրականությունը գնում է կրթական հիմնարկներ: Գրողը մոտենում է ընթերցողին, այս դեպքում՝ ուսանող ընթերցողին ու ապագա լրագրողին, գիտնականին, մանկավարժին: Հանդիպում–«Talk show»– քննարկում Երևանի պետական համալսարանում: Թեման՝ «Գրքի մշակույթը մեդիայում»: Ընդգրկուն թեման բազում ենթաթեմաներ ու քննարկման ուղղություններ է բացում. ինչպե՞ս է մեդիա իրականությունն անդրադառնում գրքին ու գրական կյանքին, ինչպե՞ս են ձևավորվում հասարակության պատկերացումները գրքի նկատմամբ, այս և բազում այլ հարցեր են քննարկվում հանդիպման ընթացքում: Նույն օրը փառատոնի մասնակիցներն այցելում են հայկական հնագույն սրբավայր, հայ հին մատենագրության մեջ վկայված Խոր Վիրապի վանք, ծանոթանում քրիստոնեության հաստատման պատմությանն ու դեմ առ դեմ հանդիպում հետագայում նրանցից շատերի ստեղծագործությունների գլխավոր հերոս դարձած բիբլիական Արարատ լեռան հետ:

Օրագիր

19

Diary

20

Օրագիր

21

THIRD DAY 19th of October, 2012

Departure to regions, particularly to

picturesque

Dilijan,

rich

in forests. The main events of the «Literary Ark» are planned to pass here. But meanwhile– visit to Sevan peninsula and to Sevanavank. A place, which attracts

people,

who

have

already been here or have simply heard about the beauty of our mountainous lake.

Follow–up visits to Haghartsin and

Diary

22

Goshavank

–

Armenian

medieval monastic and educational complexes. In the evening–the beginning of the festival in Dilijan, by the premiere of the «Literary Ark 2011» film.

ԵՐՐՈՐԴ ՕՐ 19 հոկտեմբերի, 2012 թ. Մեկնում մարզեր, ի մաս նավորի անտառաշատ ու գեղատե սիլ Դիլիջան: Այստեղ են նախատեսված «Գրական տապանի» հիմնա կան իրադարձություն նե րը: Սա կայն մինչ այդ՝ այցե լություն Սևա նի թերակղ զի և Սևանավանք: Վայր, որ հմայում ու դեպի իրեն է ձգում մարդկանց, ովքեր արդեն եղել են այստեղ կամ ուղղա կի լսել են մեր լեռնային լճի գեղեցկության մասին:

23 Օրագիր

Հաջոր դիվ՝ այցելություն ներ հայկա կան միջ նադարյան վանական ու կրթական այլ համալիր ներ՝ Հաղարծին և Գոշավանք: Իսկ երեկոյան՝ փառատո նի դիլիջա նյան մեկնարկը՝ «Գրական տապան 2011» ֆիլ մի պրե մի երայով:

FORTH DAY 20th of October, 2012

The main events of the festival are developed: thematic round–table discussions,

arguments

around

tables and in lobbies during the breaks. The main topics: “The open and closed world cultures: literature

today”

and

“The

writer, the book and the book market (writer, literary agent and publisher)”. An Armenian and a foreign moderator, selected for the discussions in advance, don’t have time to give everybody the

Diary

24

floor. A lot to say, many opinions and limited time. The Armenian and foreign writers, men of letters, editors and publishing business specialists think over the new questions

put

forward

by

the

comprehensive topics.

After the discussions, visit to Vanadzor – the house–museum of Stepan Zoryan, then to the picture gallery, where “The literary gallery” workshop

is

being

organized.

Afterwards the participants visit Parz lich, and the day comes to an end with the presentation of participants’ individual projects, poetry

readings,

performance,

lectures and film viewing.

ՉՈՐՐՈՐԴ ՕՐ 20 հոկտեմբերի, 2012 թ.

25 Օրագիր

Ծավալվում են փառատոնային հիմնական իրադարձությունները. թեմատիկ կլոր սեղան–քննարկումներ, բանավեճեր սեղանների շուրջ ու միջանցքներում՝ ընդմիջումների ժամանակ: Հիմնական թեմաներ. «Աշխարհի բաց և փակ մշակույթները. գրականությունն այսօր» և «Գրողը, գիրքը և գրքի շուկան (գրող, գրական գործակալ և հրատարակիչ)»: Քննարկումների համար նախապես ընտրված երկու` հայ և օտարազգի մոդերատորները չեն հասցնում ձայն տալ բոլորին: Շատ է ասելիքը, բազում են կարծիքները, և սահմանափակ է ժամանակը: Ընդգրկուն թեմաները նորանոր հարցեր են առաջ բերում, որոնց շուրջ խորհրդածում են հայ ու օտարազգի գրողները, գրականագետները, խմբագիրներն ու հրատարակչական գործի մասնագետները: Քննարկումների ավարտին՝ այցելություն Վանաձոր՝ Ստեփան Զորյանի տուն–թանգարան, ապա կերպարվեստի պատկերասրահ, որտեղ կազմակերպվում է «Գրական պատկերասրահ» աշխատանոցը: Օրը շարունակվում է Պարզ լիճ այցելությամբ և ավարտվում մասնակիցների հեղինակային նախագծերի ներկայացմամբ. պոեզիայի ընթերցումներ, բեմադրություն, դասախոսություններ և ֆիլմերի դիտում:

FIFTH DAY 21st of October, 2012

Visit to Dsegh, the house–museum of the great Armenian poet Hovhannes Tumanyan. Acquaintance with the writer’s life and milestones of the literary activity. Exchange of the first impressions, then «Thematic chain» workshop in the garden. Armenian and foreign participant writers complete each others’ speech, extemporize poetry and dedicate it to the gathered people and local schoolchildren, who, in their turn, read passages from works of their great countryman – Hovhannes Tumanyan. The exchange of discussions and impressions goes on in the evening, in Dilijan. The results are summarized and the proposals of cooperation and new discussions are suggested.

Diary

26

ՀԻՆԳԵՐՈՐԴ ՕՐ 21 հոկտեմբերի, 2012 թ.

Այց Դսեղ` հայ մեծ բանաստեղծ Հովհաննես Թումանյանի տուն–թանգարան: Ծանոթություն գրողի կյանքին և գրական գործունեության հանգուցակետերին: Առաջին տպավորությունների փոխանակություն, ապա «Թեմատիկ շղթա» աշխատանոց այգում: Մասնակից հայ և օտար գրողները, միմյանց շարունակելով, տեղում հանպատրաստից պոեզիա են ստեղծում և պարգևում հավաքված մարդկանց ու տեղացի դպրոցական երեխաներին, ովքեր ընթերցում են իրենց մեծ համագյուղացու՝ Հովհ. Թումանյանի ստեղծագործություններից հատվածներ: Քննարկումներն ու տպավորությունների փոխանակությունը շարունակվում են երեկոյան Դիլիջանում: Ամփոփվում են արդյունքներն, ու հնչում են համագործակցության և նոր քննարկումների առաջարկներ:

Օրագիր

27

SIXTH DAY 22nd of October, 2012

Meeting–Talk show–discussion at the State Pedagogical Institute of Vanadzor.

The topic – «Poetry/prose and translated poetry/prose». What is translation? What and how to translate? Is the literature translation possible? A great part of Armenian and foreign writers, being also translators, answer the questions of students and lecturers and share their experience.

Then the discussions move to the street, the literature enters the city: the project «Street poetry/prose» is being held in

Diary

28

Vanadzor streets. Armenian and foreign poets and prosaists read passages from their works and present it to the city of Vanadzor. Before coming back to Yerevan, the regional phase of the festival ends with a visit to Haghpat.

ՎԵՑԵՐՈՐԴ ՕՐ 22 հոկտեմբերի, 2012 թ.

29 Օրագիր

Հանդիպում–«Talk show»–քննարկում Վանաձորի մանկավարժական ինստիտուտում: Թեման՝ «Պոեզիա/արձակ և թարգմանված պոեզիա/արձակ»: Ի՞նչ է թարգմանությունը, ի՞նչ և ինչպե՞ս պետք է թարգմանել, հնարավո՞ր է արդյոք գրականության թարգմանությունը. ուսանողների ու դասախոսների հարցադրումներին պատասխանում են և իրենց փորձառությամբ են կիսվում հայ և օտարազգի գրողները, որոնց մեծ մասը նաև թարգմանիչ է: Ապա քննարկումները տեղափոխվում են փողոց, գրականությունը մտնում է քաղաք. Վանաձորի փողոցներում իրականացվում է «Փողոցային պոեզիա/արձակ» նախագիծը: Հայ և արտասահմանցի բանաստեղծներն ու արձակագիրներն ընթերցում են հատվածներ իրենց ստեղծագործություններից և մատուցում Վանաձոր քաղաքին: Փառատոնի մարզային փուլն ավարտվում է Երևան վերադարձից առաջ՝ Հաղպատ այցելությամբ:

SEVENTH DAY 23 rd of October, 2012

The third Talk show–discussion in the scientific–educational

sphere

is

held

in the Armenian–Russian (Slavonic) University. The topic is “Book reading: and

how”.

Outwardly

simple

questions in fact point serious cultural

Diary

why 30

problems and are pressing especially these days of IT development, change of means of communication.

The same day, some of the guests implement

their

author’s

projects.

Particularly, the workshop of Kristin Dimitrova “Creative written speech” is being held in the YSU, the project of Krassimir Damianov – “Geometry of story”, the discussion of Igor Sid. In the YSLU the workshop of Ruxandra Cesereanu – “Creative written speech” and the joint workshop of Kinga Kali and Ernest Potters – “Image and word” are organized. At the end of the day – visit to the Garni pagan temple and Geghardavank.

ՅՈԹԵՐՈՐԴ ՕՐ 23 հոկտեմբերի, 2012 թ.

31 Օրագիր

Գիտակրթական միջավայրում երրորդ «Talk show»–քննարկումը Հայ–ռուսական (Սլավոնական) համալսարանում է: Թեման՝ «Գրքի ընթերցում. ինչո՞ւ և ինչպե՞ս»: Արտաքուստ պարզ հարցադրումներն իրականում մշակութաբանական լուրջ խնդիրներ են նշում և արդիական են հատկապես տեղեկատվական տեխնոլոգիաների բուռն զարգացման, հաղորդակցման միջոցների փոփոխությունների մեր ժամանակներում: Նույն օրը հյուրերից մի քանիսն իրենց հեղինակային նախագծերն են իրականացնում: Մասնավորապես ԵՊՀ–ում իրականացվում են Կրիստին Դիմիտրովայի «Ստեղծագործական գրավոր խոսք» աշխատանոցը, Կրասիմիր Դամիանովի «Պատմվածքի երկրաչափություն» նախագիծը, Իգոր Սիդի քննարկումը: ԵՊԼՀ–ում կազմակերպվում են Ռուքսանդրա Չեսերիանուի «Ստեղծագործական գրավոր խոսք», Կինգա Կալիի և Էռնեստ Պոթերսի համատեղ «Պատկեր և բառ» աշխատանոցները: Օրվա վերջում՝ այցելություն Գառնիի հեթանոսական տաճար և Գեղարդավանք:

EIGHTH DAY 24 th of October, 2012

At the Yerevan State Linguistic University after V. Bryusov, the Chinese poet Yang Lian reads his poetry. The project «European constitution in verse» is presented by the Belgian writers Geert van Istendael, David van Reybrouck, Peter Vermeersch and by the Armenian poets Husik Ara and Nshan Abasyan. In the context to bring closer the literature to the people, the project “Street poetry/ prose” is being implemented in Yerevan streets: the streets of the autumnal Yerevan are filled with poetry and prose, which are honored with the attention and salutation of passersby.

The festival participants also visit Mother See of Holy Etchmiadzin – the Armenian spiritual center; get acquainted with our church’s treasures. Then they visit Zvartnots Cathedral – the treasure of the Armenian ecclesiastical architecture.

Diary

32

ՈՒԹԵՐՈՐԴ ՕՐ 24 հոկտեմբերի, 2012 թ.

Վ. Բրյուսովի անվան Երևանի պետական լեզվաբանական համալսարանում իր բանաստեղծություններն է ընթերցում չին բանաստեղծ Յանգ Լիանը: «Եվրոպական չափածո սահմանադրություն» նախագիծը ներկայացնում են բելգիացի գրողներ Խեերտ վան Իստենդելը, Դավիդ վան Ռեյբրուքը, Պետեր Վերմեերշը և հայ պոետներ Հուսիկ Արան ու Նշան Աբասյանը: Գրականությունը մարդկանց մոտեցնելու ծրագրի համատեքստում Երևանի փողոցներում իրականացվում է «Փողոցային պոեզիա/արձակ» նախագիծը. աշնանային Երևանի փողոցները լցվում են բանաստեղծություններով և արձակով, արժանանում անցորդների ուշադրությանն ու ողջույնին: Փառատոնի մասնակիցներն այցելում են նաև հայոց հոգևոր կենտրոն Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին, ծանոթանում մեր եկեղեցու գանձերին: Ապա հաջորդում է այցելություն հայ եկեղեցական ճարտարապետության գոհար համարվող Զվարթնոցի տաճար:

Օրագիր

33

Diary

34

Օրագիր

35

NINTH DAY 25 th of October, 2012

The closing of the festival “Literary ark 2012”. The place – Henrik Malyan Theater of film actors. “Our Father” – a documentary on the Armenians of Transylvania

by Kinga Kali, a Hungarian writer with Armenian origin, is being screened. At the end of the screening – a press conference, during which the Armenian and foreign writers present the festival results, their impressions, which will soon be presented to the reader. Afterwards, the festival participants visit the Armenian Genocide victims’ memorial.

The festival “Literary Ark 2012” takes a break for only one year, till the other meeting, in the frame of the “Literary Ark 2013” in October 23–31.

Diary

36

ԻՆՆԵՐՈՐԴ ՕՐ 25 հոկտեմբերի, 2012 թ. «Գրական տապան 2012» փառատոնի փակումն է: Վայրը՝ Հենրիկ Մալյանի անվան կինոդերասանի թատրոն–ստուդիա: Ցուցադրվում է հայ ծագմամբ հունգարացի գրող Կինգա Կալիի` Տրանսիլվանիայի հայերի մասին պատմող «Հայր մեր» վավերագրական ֆիլմը: Ցուցադրության ավարտին` մամլո ասուլիս, որի ժամանակ հայ և արտասահմանցի գրողները ներկայացնում են փառատոնի արդյունքները, իրենց տպավորությունները, որոնք շուտով գեղարվեստական ձևի մեջ կմատուցվեն ընթերցողին: Այնուհետև փառատոնի մասնակիցներն այցելում են Հայոց ցեղասպանության զոհերի հուշահամալիր: «Գրական տապան 2012» փառատոնն ընդամենը մեկ տարով հանգիստ է վերցնում, մինչ հաջորդ հանդիպում՝ «Գրական տապան 2013»–ի շրջանակում՝ 2013 թվականի հոկտեմբերի 23–31–ը:

Օրագիր

37

Diary

38

Օրագիր

39

L i t e r a r y Wo r k s

Ստեղծագործ ություններ

Grigory Arosev Գրիգորի Արոսև Russia

Ռուսաստան

Russian prosaist, literary critic, translator and journalist. He has studied at Russian Academy of Theatre Arts (Faculty of Theatre history and Criticism). Editor–in–chief of the feature film department at Russian TV– channel “Kultura.” Author’s well known books are: “Notes of a Liar,” “Sonets,” “RU.” His stories, poems and articles have appeared in various collections, literary and scientific media. Arosev’s works have been translated into English, German and Armenian languages.

Ռուսաստանցի արձակագիր, գրականագետ, թարգմանիչ և լրագրող: Սովորել է Ռուսաստանի թատերական ակադեմիայի թատրոնի և քննադատության պատմության ֆակուլտետում, «Культура» հեռուստաընկերությունում լիամետրաժ ֆիլմերի բաժնի գլխավոր խմբագիրն է: Արոսևը վիպասան է, գրող, քննադատ և թարգմանիչ: Հայտնի են հեղինակի «Սուտասանի գրառումները», «Սոնետը», «.RU» գրքերը: Գրիգորի Արոսևի պատմվածքները, բանաստեղծություններն ու հոդվածները հրատարակվել են տարբեր ժողովածուներում, գրական ու գիտական մամուլում: Նրա ստեղծագործությունները թարգմանվել են անգլերեն, գերմաներեն և հայերեն:

YEREVAN, I LOVE YOU 1.

G. Arosev

44

«Я всё хотел спросить, а где ты учишься?» «Так я же говорила! В университете имени Брюсова». «Не говорила! Или я забыл...» «Да точно забыл!» «А какое отношение Брюсов имел к Армении?» «Он много переводил наших стихов на русский! А ещё он важный сборник составил и ему дали звание нашего народного поэта!» «С ума сойти... Нет, я не знал». «Расскажи о себе. Я только знаю, что ты в Хельсинки живёшь. Ты там вообще что делаешь?» «Да в общем–то как и все... Работаю в психологической службе, немного учусь – тоже психологии, учиться ведь никогда ведь не поздно. По вечерам борюсь с климатической хандрой». «Как интересно, а что это – климатическая хандра?» «Да ничего интересного. У вас вот какая погода? «Ну, пасмурно, дождик. Плохая, я такую не люблю. Всё время хочется спать в обнимку с котом!» «Вот видишь – пасмурно, дождик. А у меня минус семь, полный двор снега и кромешная темень за окном. Как тут не хандрить?» «Минус семь!!!» «Ага, и это только начало». «Какой ужас. А зачем ты туда уехал? Ты же не там родился».

YEREVAN, I LOVE YOU 1.

45 Գ. Արոսև

«Ես անընդհատ ուզում եմ հարցնել՝ իսկ դու որտե՞ղ ես սովորում»: «Ախր ասել եմ: Բրյուսովի անվան ինստիտուտում»: «Չես ասել: Կամ էլ ես եմ մոռացել...»: «Հաստատ մոռացել ես»: «Իսկ Բրյուսովն ի՞նչ կապ ունի Հայաստանի հետ»: «Նա մեր բանաստեղծություններից շատ է թարգմանել ռուսերեն: Ու նաև կարևոր ժողովածու է կազմել, և նրան մեր ազգային բանաստեղծի կոչում են շնորհել»: «Գժվել կարելի է... Չէ, ես չգիտեի»: «Պատմի՛ր քո մասին: Ես ընդամենը գիտեմ, որ դու Հելսինկիում ես ապրում: Դու ընդհանրապես ի՞նչ ես անում այդտեղ»: «Դե, ես, մի խոսքով, ոնց որ բոլորը... Աշխատում եմ հոգեբանական ծառայությունում, մի քիչ սովորում եմ, էլի՛ հոգեբանություն, չէ՞ որ երբեք ուշ չէ սովորելը: Երեկոները պայքարում եմ կլիմայական մելամաղձի դեմ»: «Ի՜նչ հետաքրքիր է, իսկ ի՞նչ է կլիմայական մելամաղձը»: «Ոչ մի հետաքրքիր բան էլ չկա: Ձեզ մոտ, օրինակ, ի՞նչ եղանակ է»: «Դե, ամպամած է, անձրև է գալիս: Վատ է, ես չեմ սիրում այս եղանակը: Ամբողջ ժամանակ ուզում ես փաթաթվել կատվին ու քնել»: «Տեսնո՞ւմ ես՝ ամպամած է, անձրև է գալիս: Իսկ ինձ մոտ մինուս յոթ է, դրսում լիքը ձյուն է ու անթափանց խավար: Ո՞նց չընկնես մելամաղձի մեջ»: «Մինուս յո՜թ...»: «Ըհը՛, ու սա դեռ սկիզբն է»:

G. Arosev

46

«Я москвич, но какая разница, у нас немногим лучше. Влюбился, женился на шведоязычной финке, пожил пять лет в деревне, оба взвыли друг от друга, фактически расстались, юридически нет. Жду, пока бумаги для гражданства оформятся. Бывшая благородно себя ведёт, не требует пока развода». «Невесёлая история!» «Нормальная. Я не жалуюсь. Только вот холод надоел!» «Тогда я не буду плакать, что у нас дождик. Буду думать, что тебе хуже! И пошлю тебе немного нашего дождика по мэйлу». «Здорово, а как ты это сделаешь?» «Ещё не придумала, но придумаю!» «А у тебя какой домашний язык?» «Армянский, конечно же!» «Ты просто так чисто по–русски пишешь. Вообще без ошибок!» «С детства много читаю на русском. А потом я же лингвист. Нам положено писать без ошибок на всех языках! Но по–фински я вообще ничего не знаю...» «Ты немного потеряла». «А если я захочу с тобой поздороваться на твоём языке и сделать тебе приятно?» «Просто скажи мне на чистом русском языке: добрый день, привет!» «Ха–ха, вот не додумалась! Добрый день, привет!» «Привет!» «Как жаль, что ты не здесь. Мы бы сегодня погуляли по Северному проспекту... У нас как раз с подругами встреча будет там в восемь. Они бы очень удивились при виде тебя». «Почему? Я такой дикий?» «Нет, ты что! Просто они никогда не видели меня с мужчинами, не считая одногруппников». «А что это за Северный проспект? Большая какая–то улица?» «Нет, наоборот! Очень короткая и не широкая. Почему–то назвали проспектом, почему – не знаю! Пешеходная улица в центре самая обычная. Но красивая. Там кафешка есть, мы там любим пить кофе и есть всякие сладкие штуки».

47 Գ. Արոսև

«Սոսկալի է: Իսկ ինչո՞ւ ես գնացել: Դու այդտեղ չես ծնվել, չէ՞»: «Ես մոսկվացի եմ, բայց ի՞նչ տարբերություն, մեզ մոտ ավելի լավ չէ: Սիրահարվեցի, ամուսնացա շվեդալեզու ֆիննուհու հետ, հինգ տարի ապրեցի գյուղում, երկուսս էլ դժգոհ էինք իրարից, փաստորեն բաժանվել ենք, բայց ոչ իրավաբանորեն: Սպասում եմ, որ քաղաքացիության փաստաթղթերս ձևակերպեն: Նախկին կինս իրեն վեհանձն է պահում, առայժմ ապահարզան չի պահանջում»: «Տխուր պատմություն է»: «Նորմալ է: Ես չեմ գանգատվում: Բայց ցուրտն իսկապես համը հանում է»: «Ուրեմն ես չեմ տրտնջա, որ մեզ մոտ անձրև է գալիս: Կմտածեմ, որ քեզ մոտ ավելի վատ է: Եվ քեզ մի քիչ անձրև կուղարկեմ մեյլով»: «Հրաշալի է: Իսկ դա ո՞նց կանես»: «Դեռ չեմ մտածել, բայց մի բան կանեմ»: «Իսկ քո խոսակցական լեզուն ո՞րն է»: «Իհարկե՝ հայերենը»: «Պարզապես դու այնքան ճիշտ ես գրում ռուսերեն: Ընդհանրապես անսխալ ես գրում»: «Մանկուց ռուսերեն շատ եմ կարդում: Հետո ես ախր լեզվաբան եմ: Մենք պետք է անսխալ գրենք բոլոր լեզուներով: Բայց ֆիններեն ես ընդհանրապես չգիտեմ...»: «Շատ բան չես կորցրել»: «Իսկ եթե ցանկանամ քեզ ող ջունել քո լեզվով ու քեզ հաճույք պատճառե՞լ»: «Ընդամենը մաքուր ռուսերենով ա սա՛՝ բարի օ՛ր, ող ջո՛ւյն»: «Հա–հա՛, ո՞նց գլխի չէի ընկել: Բարի օր, ող ջու՜յն»: «Ող ջո՛ւյն»: «Ափսոս, որ էստեղ չես: Կզբոսնեինք Հյուսիսային պողոտայում... Այսօր մենք ընկերուհիներով այնտեղ հանդիպելու ենք ժամը ութին: Նրանք շատ կզարմանային, որ քեզ տեսնեին»: «Ինչո՞ւ, ես այդքան վայրենի՞ եմ»: «Չէ, ի՜նչ ես ասում: Պարզապես նրանք ինձ երբեք տղամարդկանց հետ չեն տեսել՝ համակուրսեցիներին չհաշված»: «Իսկ դա ի՞նչ Հյուսիսային պողոտա է: Ինչ–որ մեծ փողո՞ց է»: «Չէ, ընդհակառակը: Շատ կարճ ու ոչ լայն: Չգիտես՝ ինչու են անվանել պողոտա: Ամենասովորական հետիոտնային փողոց՝ քաղաքի կենտրոնում: Բայց սիրուն է: Այնտեղ մի փոքրիկ սրճարան կա: Մենք սիրում ենք այնտեղ սուրճ խմել ու զանազան քաղցր բաներ ուտել»: «Իսկ անունն ի՞նչ է»:

G. Arosev

48

«А как называется?» «Циннабон»! А зачем тебе?» «Посмотрел в интернете, нашёл фотографии... Просто хочу знать, как выглядит место, которое ты любишь. Выглядит очень мило и по–домашнему. Вот, это же ваше кафе?» «Да, здорово!» «А расскажи мне, какой твой Ереван?» «Не поняла вопроса, извини!» «Ну, каждый человек по–своему видит любой город. Какой Ереван твоими глазами?» «Ох... никогда не формулировала! Он... добрый. И тёплый, даже когда зима. Не знаю! Мне трудно ответить». «Ты любишь свой родной город?» «Конечно, очень. Приезжай, я тебе тут всё покажу». «Сложновато... Честно». «Даже ради меня? Ты же говорил, что у меня самые красивые глаза в мире». «Да, это правда. Я не видел красивее». «И что, ради того, чтобы увидеть мои глаза в реале, ты не накопишь денег? Я же не прошу завтра». «Ты права. Накоплю». «Даёшь слово?» «Да». «Я уже начала ждать!»

2. «Привет». – «Привет». – «Как прошёл день?» – «Как обычно, много клиентов, постоянно ездил по делам». – «Устал?» – «Ага». – «Бедненький мой». – «Спасибо, я люблю, когда ты меня жалеешь».

– «А что с погодой у вас?» – «Нормально, зима не особо лютует. С Нериса, правда, постоянно тянет холодом, у нас окна на работе прямо на набережную выходят. Вроде душно в офисе, а окно приоткроешь – так задувает, ужас». – «Береги себя». – «Ага. А у вас там как?» – «Погода?» – «Ну да». – «Как обычно, всё как обычно». – «А на работе что?» – «Слушай, ты же спрашиваешь не потому, что интересуешься. Зачем?» – «Ну что ты...» – «Я же знаю, что тебе и дела нет, что тут у

2. «Ողջո՛ւյն»: «Ողջո՛ւյն»: «Ո՞նց անցավ օրը»: «Ոնց որ միշտ, լիքը այցելուներ, գործեր, անընդհատ վազվզոց տեղից տեղ»: «Հոգնե՞լ ես»: «Ըհը՜»:«Խե՜ղճ տղաս»: «Շնորհակալ եմ, սիրում եմ, երբ ինձ խղճում ես»: «Իսկ եղանակը ո՞նց է էդտեղ»: «Նորմալ: Ձմեռն առանձնապես դաժանություն չի անում: Ներսից, իհարկե, անընդհատ ցուրտ է փչում, մեր աշխատավայրի պատուհաններն ուղիղ առափնյակին են նայում: Թվում է՝ գրասենյակում տոթ է, բայց պատուհանը բացում ես՝ էնպե՜ս է փչում, սարսափելի է»: «Քեզ լա՛վ նայիր»: «Ըհը՜»: «Իսկ ձեզ մո՞տ ոնց է»: «Եղանա՞կը»: «Դե հա՛»: «Սովորական: Ամեն ինչ՝ ոնց որ միշտ»: «Իսկ աշխատավայրո՞ւմ ինչ կա»: «Լսի՛ր, դու ախր նրա համար չես հարցնում, որովհետև դա քեզ հետաքրքրում է: Ինչո՞ւ»:«Ի՜նչ ես ասում...»: «Ես հո գիտեմ, որ քո պետքն էլ չի, թե ես ոնց եմ»: «Ա՛յ էդտեղ սխալվում ես: Ուղղակի հոգնած եմ...»: «Այսօ՞ր ես հոգնած»: «Չէ, ընդհանրապես: Հոգնել եմ սպասե-

49 Գ. Արոսև

«Ցիննաբոն: Ինչի՞դ է պետք»: «Ինտերնետում նայեցի, գտա լուսանկարները... Պարզապես ուզում եմ իմանալ՝ ինչ տեսք ունի այն տեղը, որը դու սիրում ես: Շատ սիրուն է ու տնական տեսք ունի: Սա է, չէ՞, ձեր սրճարանը»: «Հա, կեցցե՛ս»: «Պատմի՛ր, ինչպիսի՞ն է քո Երևանը»: «Հարցդ չհասկացա, կներես»: «Դե, ամեն մարդ յուրովի է տեսնում ցանկացած քաղաք: Երևանն ինչպիսի՞ն է քո աչքերով»: «Օ՜հ... երբեք չեմ ձևակերպել: Նա... բարի է: Ու տաք է, նույնիսկ եթե ձմեռ է: Չգիտեմ: Դժվարանում եմ պատասխանել»: «Սիրո՞ւմ ես հարազատ քաղաքդ»: «Իհարկե, շատ: Արի՛, ես քեզ այստեղ ամեն ինչ ցույց կտամ»: «Բարդ է... Անկեղծ եմ ասում»: «Նույնիսկ հանուն ի՞նձ: Ախր ասում էիր, թե իմ աչքերն աշխարհի ամենագեղեցիկ աչքերն են»: «Այո՛, դա ճիշտ է: Ես ավելի գեղեցիկ աչքեր չեմ տեսել»: «Ու ի՞նչ, հանուն նրա, որ իմ աչքերը տեսնես իրականում, փող չե՞ս հավաքի: Ես հո չեմ ասում՝ վաղը»: «Ճիշտ ես: Կհավաքեմ»: «Խո՞սք ես տալիս»: «Այո՛»: «Ես արդեն սկսեցի սպասել»:

G. Arosev

50

меня». – «Вот ты не права!!! Я просто устал...» – «Сегодня?» – «Нет, вообще. Ждать устал». – «И что ты предлагаешь?» – «Пока ничего. Надо ждать». – «Ты что, женщина? То говоришь, что устал ждать, а то говоришь, что надо ждать». – «Одно другому не мешает. Мы в постоянном процессе. Вопрос только, чего ждём». – «Философ ты хренов». – «Не ругайся. Я очень скучаю по тебе». – «И я. Безумно». – «Через три месяца точно увидимся». – «Долго... Я вчера смотрела на себя в зеркало утром. А потом разглядывала твои фотки в интернете».

– «И что?» – «Мы такие разные. Ты весь такой нордический блондин, а я – ну ты в курсе». – «Мне это очень нравится, кстати. А ты голая перед зеркалом стояла?» – «Ну фу, Шарунас, как ты так можешь!!!»

– «Эх. Извини». – «Знаешь, а мне уже тридцать шесть». – «Знаю. А мне тридцать девять». – «Умеешь ты утешить». – «Как смог, так и утешил». – «Тебя это не смущает?» – «Что мне тридцать девять? Да смирился давно». – «Ну дурак, я же о своём возрасте!» – «Хороший возраст. Мне ни больше, ни меньше не надо». – «Спасибо, Шарунчик. Ачю. Аш таве милю». – «Аш тейп пат таве милю». – «А ты мне билет когда купишь?» – «Да я купил уже». – «Ни фига себе!!! И молчит». – «Да я только сегодня купил. Сейчас поговорим – перешлю тебе». – «Вот здорово. Значит, уже точно–точно?» – «Ну, решай сама, точно или нет. Я свою часть сделал. Хочешь, денег вышлю на такси до Звартноца?» – «Не издевайся! А откуда ты знаешь слово «Звартноц»?»

– «Я же всё–всё–всё изучил про тебя, всё, что смог. И улицу Ханджян, где ты работаешь. И где живёшь, эту самую улицу Дро. Жаль, что неё ничего не найти по сути, она какая–то неприметная, самое славное в ней – что ты там живёшь». – «Обалдеть!!!» – «А уж не выучить название аэропорта, откуда моя любимая женщина улетит ко мне, вообще ниже моего достоинства!» – «Я в шоке... Какой ты хороший».

– «У меня такой дурацкий вопрос родился сегодня. Не про личные наши отношения». – «Какой?» – «А какой он – твой город?» – «Как – какой? Ереван». – «Да понимаю я. О Ереване и спрашиваю. Какой он?» – «Это наша столица...» – «Вот так новость! Я хочу узнать, какой он для тебя!» – «А–а... Знаешь, я как раз недавно думала, что бывают города–судьбы. А бывают просто так города. И вот до встречи с тобой я думала, что Ереван – моя судьба. Я тут всё знаю настолько

1

2

Շնորհակալ եմ: Ես քեզ սիր)մ եմ (լիտվ.): Ես էլ քեզ եմ սիր)մ (լիտվ.):

51 Գ. Արոսև

լուց»: «Եվ ի՞նչ ես առաջարկում»: «Առայժմ՝ ոչինչ: Հարկավոր է սպասել»: «Դու, ի՞նչ է, կնի՞կ ես: Մեկ ասում ես՝ հոգնել ես սպասելուց, մեկ էլ թե՝ պետք է սպասել»: «Մեկը մյուսին չի խանգարում: Մենք մշտական գործընթացի մեջ ենք: Հարցն այն է միայն, թե ինչի ենք սպասում»: «Որպես փիլիսոփա՝ բանի պետք չես»: «Մի՛ հայհոյիր: Ես քեզ շատ եմ կարոտում»: «Ես էլ: Անսահման»: «Երեք ամսից հաստատ կտեսնվենք»: «Շատ երկար է... Երեկ առավոտյան ինձ նայում էի հայելու մեջ: Հետո ինտերնետում նայեցի քո լուսանկարները»: «Եվ ի՞նչ»: «Մենք այնքան տարբեր ենք: Դու լրիվ, էսպես ասած, հյուսիսային շիկահեր ես, իսկ ես՝ դե դու գիտես»: «Ու դա ինձ շատ դուր է գալիս՝ ի դեպ: Իսկ դու մե՞րկ էիր կանգնել հայելու առաջ»: «Թու՛, Շարունա՛ս, ո՞նց կարող ես նման բաներ ասել»: «Է՛հ: Կներես»: «Գիտե՞ս, ես արդեն երեսունվեց տարեկան եմ»: «Գիտեմ: Իսկ ես՝ երեսունինը»: «Համա թե մխիթարեցիր»: «Ոնց կարողանում եմ, էնպես էլ մխիթարում եմ»: «Քեզ դա չի՞ անհանգստացնում»: «Որ երեսունինը տարեկա՞ն եմ: Արդեն վաղուց համակերպվել եմ»: «Այ թե հիմարն ես, ես իմ տարիքի մասին եմ ասում»: «Լավ տարիք է, ինձ ո՛չ շատ է պետք, ո՛չ էլ քիչ»: «Շնորհակալ եմ, Շարունչի՛կ: Աչյու: Աշ տավե միլյու»1: «Աշ տեյպ պատ տավե միլյու»2. «Իսկ դու ինձ համար ե՞րբ տոմս կգնես»: «Ես արդեն գնել եմ»: «Ա՛յ քեզ բան... Ու ձայն չի հանում»: «Հենց այսօր եմ գնել: Հիմա խոսենք վերջացնենք՝ կուղարկեմ»: «Շատ լավ: Ուրեմն՝ արդեն հաստա՞տ»: «Դե, ի՛նքդ որոշիր՝ հաստա՞տ, թե՞ չէ: Ես իմ փայն արել եմ: Ուզո՞ւմ ես՝ փող ուղարկեմ մինչև Զվարթնոց»: «Մի՛ ծաղրիր: Իսկ որտեղի՞ց գիտես «Զվարթնոց» բառը»: «Ախր ես քեզ հետ կապված ամեն–ամեն ինչ ուսումնասիրել եմ, այն ամենը, ինչ կարող էի: Ե՛վ Խանջյան փողոցը, որտեղ աշխատում ես: Ե՛վ այն փողոցը, որտեղ ապրում ես՝ Դրոյի փողոցը: Ափսոս, որ այն մի տեսակ աննշան փողոց է, նրա մեջ ամենալավն էն է, որ դու ես այնտեղ ապրում»: «Շշմելու է»: «Դե, իսկ օդանավակայանի անունը չսովորելը, որտեղից իմ սիրելի կինը թռչելու է ինձ մոտ, առհասարակ իմ արժանապատվությունից ցածր բան է»: «Ես ցնցված եմ... Ի՜նչ լավն ես»: «Իմ մեջ այսօր մի հիմար հարց ծագեց: Ո՛չ մեր անձնական հարաբերությունների մասին»: «Ի՞նչ հարց»: «Իսկ ո՞րն է քո քաղաքը»: «Ո՞նց՝ որն է: Երևանը»: «Հասկանում եմ: Հենց Երևանի մասին էլ հարցնում եմ: Ինչպիսի՞ն է այն»: «Մեր մայրաքաղաքն է…»: «Ա՜յ քեզ նորություն: Ես ուզում եմ իմանալ՝ ինչպիսին է այն քեզ համար»: «Աա՜… Գիտե՞ս, ես հենց վերջերս մտածում էի, որ լինում են քաղաք–ճակատագրեր: Ու լինում են հենց էնպես քաղաքներ: Եվ ահա, քեզ հանդիպելուց առաջ ես մտածում էի, թե

детально, что не могу говорить объективно. Это как о любимом отце говорить, или о сыне... Ереван одновременно мой отец и мой сын. Я его слушаюсь, как отца, но и слежу за ним, как за сыном. Он же всё время меняется». – «Как красиво. И как точно». – «Но вот в последнее время стала сомневаться, а не твой ли город – моя судьба?» – «Нет. То, что ты, скорее всего, ближайшие годы проведёшь со мной, не означает, что тебе надо будет отказываться от своего отца и своего сына. Мы будем жить там, где получится, но отец–то у тебя один, и его не поменять». – «Шарунчик, я так тебя люблю».

3.

G. Arosev

52

Он вышел с утра из подъезда – недавно как раз рассвело – и быстро, едва ли не резво, набрал чей–то номер. «Алло?» – ответили тут же в мобильном. «Я еду!» – он тихо сказал, скучая беспомощно, сильно по милым огромным глазам. Он вышел в родную прохладу октябрьских рассветных часов. Он мог сочинить бы балладу, и даже хватило бы слов, но слишком шалили нервишки (чего психовать–то? Вот бред!). Бежал он с задором мальчишки, дрожа от волненья, как дед. Работал пока на подхвате, жильё прямо в центре снимал: хозяин – старинный приятель – за комнату много не брал. С квартирой устроился лихо – ведь жил (посмотрите, каков!), на улице длинной и тихой, от площади в паре шагов. Обставлена комнатка скверно, но разницы нету, где спать в тупом нервном одиночестве. Вдобавок довольна им мать – не пьёт, вечно занят делами, не то, что соседский дурак. И ведь не признаешься маме, что хочется как–то не так... В ту пятницу – славься, день пятый! – их всех отпустили в обед. «Всё сделано, что ли, ребята? Шагайте, раз дел больше нет». Нежданному радуясь дару (работа порой как арест), он шёл себе вверх по бульвару, как вдруг потемнело окрест, проехался Зевс в колеснице – сварливо и даже чуть зло, вспорхнули испуганно птицы и сразу вовсю полило. Зонта же с собой не носил он (зане осторожность – порок), поэтому, прыгнув красиво, он спрятался под козырёк. Следил он бессовестным взглядом, как люди, забыв всякий стыд... Но вдруг он приметил, что рядом стоит... Боже, кто там

Երևանն իմ ճակատագիրն է: Ես այստեղ ամեն ինչ այնքան մանրակրկիտ գիտեմ, որ չեմ կարող անաչառ խոսել: Ոնց որ հարազատ հորդ կամ որդուդ մասին խոսես… Երևանը միաժամանակ իմ հայրն է ու իմ որդին: Ես նրան լսում եմ, ոնց որ հորս, բայց և հետևում եմ, ոնց որ որդուս կհետևեմ: Ախր նա անընդհատ փոփոխվում է»: «Ի՜նչ սիրուն է: Եվ ի՜նչ դիպուկ»: «Բայց, այ վերջերս սկսել եմ կասկածել՝գուցե քո՞ քաղաքն է իմ ճակատագիրը»: «Ո՛չ: Այն, որ դու, ամենայն հավանականությամբ, առաջիկա տարիներն անցկացնելու ես ինձ հետ, չի նշանակում, որ պիտի հրաժարվես հորիցդ ու որդուցդ: Մենք կապրենք այնտեղ, որտեղ կստացվի, բայց հայրն ախր մի հատ է, և այն փոխել հնարավոր չի»: «Շարունչի՛կ, ո՜նց եմ քեզ սիրում»: 3.

3

Բնագր)մ երրորդ մասի յ)րաքանչյ)ր պարբեր)թյ)նը քառատող է՝ գրված չափածոյի ռիթմով և հանգով (ծան. հեղ.):

53 Գ. Արոսև

Առավոտը ելավ նա շքամուտքից (քիչ առաջ էր հենց լուսացել) և արագ, համարյա աշխույժ հավաքեց մեկի հեռախոսահամարը: «Ալլո՞»,— անմիջապես պատասխանեցին բջջայինից: «Գալիս եմ»,— մեղմ ասաց նա՝ կարոտելով անօգնականորեն ու սաստիկ սիրելի հսկայական աչքերը: Նա մտավ արշալույսի ժամերի հարազատ հոկտեմբերյան ցրտի մեջ: Նա կարող էր բալլադ գրել, ու նույնիսկ բառերը կբավականացնեին, բայց նյարդերը սաստիկ տեղի էին տալիս (ի՞նչ կա հուզվելու: Ա՜յ քեզ անհեթեթություն): Սկսեց վազել տղեկի աշխուժությամբ, հուզմունքից դողալով՝պապիկի պես3: Աշխատում է, առայժմ՝ որտեղ պատահի, կացարան է վարձել ճիշտ կենտրոնում. տանտերը հին ծանոթ է, սենյակի համար շատ չի վերցնում: Բնակարանի հարցում բախտը բերել է. ապրում է (հապա մի տեսե՛ք) երկար ու խաղաղ փողոցում՝ հրապարակից մի երկու քայլի վրա: Սենյակն աղքատիկ է կահավորված, բայց ի՞նչ տարբերություն, թե որտեղ կքնես նյարդային ու բութ միայնությանդ մեջ: Դրան ավելացրած՝ մայրն էլ գոհ է. չի խմում, միշտ գործերով է զբաղված, ոչ թե հարևանի ապուշի պես: Բայց հո մայրիկիդ չե՞ս խոստովանի, որ ուզածդ դա չէ… Այդ ուրբաթ – փա՜ռք քեզ, օր հինգերորդ – նրանց բոլորին թույլ տվեցին ընդմիջման գնալ: «Ամեն ինչ արե՞լ եք, տղե՛րք: Դե գնացե՛ք, եթե էլ բան չկա անելու»: Ուրախանալով անսպասելի նվերի համար (աշխատանքը երբեմն ոնց որ կալանք լինի)՝ նա իր համար քայլում էր ծառուղով, երբ հանկարծ շուրջը մթնեց, Զևսն անցավ անվակառքով՝

G. Arosev

54

стоит?! Глазастое хрупкое чудо, прижавшее туфли к груди... Она так боится простуды, а что у неё впереди? Дорога по лужам глубоким без зонтика и босиком... Он не был настолько жестоким, и не был совсем дураком, чтоб это нежданное счастье оставить под сильным дождём, поэтому кашлянул: «Здрасьте!» Банальный, конечно, приём... Она улыбнулась мгновенно: «Привет! Вот так ливень!» – «Да, крут...» – «На лужах, смотрите–ка, пена!» – «А как вас, простите, зовут?..» Она здесь в гостях у знакомой, но та отлучилась на час, и вот... Он, совсем невесомый, не мог отвести от ней глаз, летая в надоблачной выси, ныряя в любви океан. «А завтра обратно Тбилиси...» – «И как тебе наш Ереван?» Болтали они упоённо, за руки друг друга схватив, а дождь всё хлестал непреклонно – рождённой любви лейтмотив. Под эти шуршащие звуки, под этот стихийный хорал её чуть прохладные руки он, будто в огне, целовал. Она, повинуясь мгновенью, шептала про вещие сны... Потом побежали в кофейню – не век же стоять у стены! Он чаем её напоил там, чтоб кашель и насморк пресечь. «Ты сколько за чай заплатил–то?» – « О чём вообще сейчас речь?» Трепались о личном и прочем («Что нынче читаешь?»

– «Обрыв»), гуляя по центру до ночи, о завтрашнем дне позабыв. «Мне кажется, будто знакомы с тобой мы давно и всерьёз». А заполночь к нужному дому её, весь в печали, привёз. «И что же теперь будет дальше? Так грустно сейчас на душе». – «Ты думай, ведь ты у нас старше». – «Да я–то придумал уже...» – «От этого много зависит, но я ведь не жду...» – «Ерунда. Я просто приеду в Тбилиси». – «О, Боже, серьёзно?! Когда?..» – «Когда ты захочешь». – «Не шутка?» – «Я трезв, хоть от радости пьян». И в самую эту минутку их благословил Ереван. Он вышел с утра из подъезда – над городом плавал рассвет – и быстро, едва ли не резво, набрал чей–то номер. Билет вчера он купил на вокзале, приблизив тем самым отъезд. (Ему удивлённо сказали: «Зачем? Там всегда много мест»). Бегом прибежать, на коленях он к ней приползти был бы рад. Ему придавал вдохновенья сверкавший вдали Арарат. Шепнув, отгоняя помеху: «Всё то, что Ты дашь, я приму», в маршрутку он сел, чтоб уехать, навстречу незнамо чему.

55 Գ. Արոսև

փնթփնթալով ու նույնիսկ մի քիչ էլ չարացած, թռչունները վախեցած վեր թռան, ու միանգամից տեղատարափ սկսվեց: Անձրևանոց չուներ (քանզի զգուշությունն արատ է), ուստի գեղեցիկ ցատկով պատսպարվեց քիվի տակ: Առանց սրտացավության հետևում էր, թե մարդիկ, մոռանալով ամեն տեսակի ամոթ… Բայց հանկարծ նկատեց, որ կողքին կանգնած է… Տե՛ր Աստված, ո՞վ է կանգնած իր կողքին: Մեծաչյա, փխրուն մի հրաշք, որ կոշիկները սեղմել է կրծքին… Նա այնպես է վախենում մրսելուց, իսկ ի՞նչ է նրան սպասվում առջևում: Ճանապարհ խոր ջրափոսերի միջով, առանց անձրևանոցի և բոկոտն… Նա այնքան դաժան չէր ու բոլորովին էլ՝ ո՛չ հիմար, որ այդ անակնկալ երջանկությունը թողներ ուժեղ անձրևի տակ, դրա համար էլ թեթև հազաց. «Բարև՛ ձեզ»: Ծամծմված հնարք էր՝ իհարկե… Նա անմիջապես ժպտաց. «Ող ջո՛ւյն: Համա՜ թե տեղատարափ է»:— «Հա, զիլ է…»:— «Տեսե՛ք ջրափոսերը, փրփուր է»:— «Իսկ, կներեք, ձեր անունն ի՞նչ է…»: Նա այստեղ ծանոթուհուն հյուր է եկել, բայց սա մի ժամով դուրս էր եկել տնից, և ահա… Նա կարծես անկշռելիության մեջ էր հայտնվել ու չէր կարողանում աչքը կտրել աղջկանից՝ սավառնելով ամպերից վեր, սուզվելով սիրո օվկիանոսը: «Իսկ վաղը վերադառնալու եմ Թբիլիսի…»: «Ու ո՞նց է քեզ համար մեր Երևանը»: Նրանք, իրար ձեռք բռնած, ինքնամոռաց բլբլում էին, իսկ անձրևը շարունակում էր մտրակել անդադար՝ որպես ծնված սիրո լեյտմոտիվ: Այդ խշխշոցի, այդ տարերային խմբերգի հնչյունների ներքո նրա մի քիչ սառած ձեռքերը համբուրեց, կարծես կրակի մեջ լիներ: Աղ ջիկը, հնազանդվելով ակնթարթին, շշնջում էր մարգարեական երազների մասին… Հետո վազեցին սրճարան. հո հավերժ չէի՞ն կանգնելու պատի տակ: Նա աղջկան թեյ հյուրասիրեց, որ մրսածությունն ու հազն անցնեն: «Որքա՞ն վճարեցիր թեյի համար»: «Ի՞նչ ես խոսում հիմա»: Խոսեցին անձնականից ու ուրիշ բաներից («Հիմա ի՞նչ ես կարդում»: «Զառիթափը»)՝ մինչև գիշեր զբոսնելով քաղաքի կենտրոնում, մոռանալով վաղվա օրվա մասին: «Ինձ թվում է, թե մենք վաղուց ենք ծանոթ ու շատ լուրջ»: Իսկ կեսգիշերն անց նրան շատ տխուր հասցրեց անհրաժեշտ շենքի մոտ: «Եվ ի՞նչ է լինելու սրանից հետո: Հիմա այնքան տխուր է հոգիս»:«Դու՛ մտածիր, դու ես, չէ՞, մեր միջի մեծը»: «Ես արդեն մտածել եմ…»: «Դրանից շատ բան է կախված, բայց ես հո չե՞մ սպասում…»: «Դատարկ բան է: Ես պարզապես կգամ Թբիլիսի»: «Տե՛ր Աստված, լո՞ւրջ ես ասում: Ե՞րբ»: «Երբ որ ուզես»: «Չե՞ս կատակում»: «Ես լուրջ եմ, թեև արբած եմ ուրախությունից»: Եվ հենց այդ պահին նրանց օրհնեց Երևանը:

4. Павел П. Григоренко, сорокатрёхлетний режиссёр и художественный руководитель гомельского кукольного театра, возвращался из Севана в Ереван в преотвратнейшем настроении. Он в сотый раз за последние дни анализировал происходящее, и в сотый же раз приходил к выводу, что никакому логическому объяснению события не поддаются. Павел приехал в Ереван для участия в международном фестивале кукольных театров, и всё бы хорошо, но в числе прочих гостей внезапно обнаружилась Мария Н. Николенко, занимавшая ту же, что и он, должность в Чернигове. Павел знал Марию много лет – во–первых, одногодки, во–вторых, Гомель и Чернигов находятся рядом (даже в дикие времена на электричке можно было доехать за три часа), в–третьих, сфера деятельности одна, а главное... Страшно давно, когда они оба были ещё студентами, их закрутило–завертело в смерче юношеской влюблённости – безнадёжной и крепчайшей. Что такое «будущее» оба понимали тогда довольно смутно, поэтому G. Arosev

56

через год наступившее охлаждение друг к другу обоих очень сильно разочаровало. С тех пор они не общались и не виделись, лишь изредка, через восьмые руки, узнавая, что идут они, как ни странно, одной дорогой. Оба не очень удачно вступили в брак, оба на пороге тридцатипятилетия развелись, оба всю жизнь работали в кукольных театрах, оба вынужденно, по просьбе «коллективов», возглавили их... Павел П. Григоренко помнил абсолютно всё из их совместного прошлого, до мельчайших подробностей, и всю последующую жизнь хотел поговорить об этом с Марией. Однако, внезапно столкнувшись с ней в холле плохенького ереванского отеля, куда их всех заселили, Павел ужасно растерялся и не смог выдавить из себя ничего вразумительного. Мария Н. Николенко, всё такая же высокая, стройная и насмешливая, скользнула по лицу Павла равнодушным взглядом, как будто и не заметив его вовсе, и бросив лишь краткое безэмоциональное приветствие. Будто встретила не свою любовь двадцатипятилетней давности, а непонятно кого. Павел слегка обиделся, но и успокоился, решив, что Марии ничего «этого» не надо.

Առավոտյան նա ելավ շքամուտքից (քաղաքի վրա լողում էր արշալույսը) և արագ, գրեթե կայտառորեն հավաքեց մեկի հեռախոսահամարը: Տոմսը նա երեկ էր գնել կայարանում՝ դրանով իսկ մոտեցնելով իր մեկնումը: (Նրան զարմացած հարցրել էին. «Ինչո՞ւ: Այնտեղ միշտ էլ լիքը տեղ է լինում»:) Վազելով գնալու, ծնկաչոք նրա մոտ սողալու համար էլ նա ուրախ կլիներ: Նրան ոգեշնչում էր հեռվում փայլփլացող Արարատը: Շշնջալով, խոչընդոտը մի կողմ քշելով՝ «Այն ամենը, ինչ Դու ես անում, ես կընդունեմ»՝ նա նստեց երթուղային, որ գնա անիմանալիին ընդառաջ: 4.

57 Գ. Արոսև

Պավել Պ. Գրիգորենկոն՝ գոմել յան տիկնիկային թատրոնի քառասուներեքամյա ռեժիսորն ու գեղարվեստական ղեկավարը, Սևանից Երևան էր վերադառնում անտանելի տրամադրությամբ: Նա հարյուրերորդ անգամ վերջին օրերի ընթացքում վերլուծել էր կատարվածը և հարյուրերորդ անգամ եկել այն եզրակացության, որ իրադարձությունները ոչ մի տրամաբանական բացատրություն չունեն: Պավելը Երևան էր եկել տիկնիկային թատրոնների միջազգային փառատոնին մասնակցելու համար, և ամեն ինչ լավ կլիներ, բայց, ի թիվս այլոց, հյուրերի թվում հանկարծ հայտնվել էր Մարիա Ն. Նիկոլենկոն, ով նույն պաշտոնն էր զբաղեցնում, ինչ ինքը, միայն Չեռնիգովում: Պավելը վաղուց էր ճանաչում Մարիային. նախ՝ իրենք տարեկիցներ էին, երկրորդ՝ Գոմելն ու Չեռնիգովը կողք կողքի են (նույնիսկ վայրի ժամանակներում էլեկտրիչկայով կարելի էր հասնել երեք ժամում, երրորդ՝ գործունեության ոլորտը նույնն է, իսկ գլխավորը… Շա՜տ վաղուց, երբ իրենք երկուսն էլ դեռ ուսանողներ էին, պատանեկան սիրահարվածության, անհույս ու ամուր սիրահարվածության պտտահողմը նրանց առել էր իր մեջ ու մի լավ պտտել: Թե ինչ է «ապագան», նրանք երկուսն էլ այն ժամանակ բավական աղոտ էին պատկերացնում, դրա համար էլ մեկ տարի անց միմյանց հանդեպ առաջացած սառնությունը խիստ հիասթափեցրել էր նրանց: Դրանից հետո նրանք իրար հետ կապ չէին ունեցել ու չէին հանդիպել՝ միայն երբեմն ութերորդ ձեռքից տեղեկանալով, որ իրենք, որքան էլ տարօրինակ է, նույն ուղիով են ընթանում: Երկուսն էլ ոչ այնքան հաջող ամուսնացել էին, երկուսն էլ՝ երեսունհինգամյակից առաջ ամուսնալուծվել, երկուսն էլ ամբողջ կյանքում աշխատել էին տիկնիկային թատրոնում, երկուսն էլ ստիպված « կոլեկ տիվ նե րի» խնդ րան քով ղե կա վա րում են այն… Պա վել Պ. Գրիգորենկոն հիշում էր բացարձակապես ամեն ինչ իրենց համատեղ անցյալից, ընդհուպ մինչև ամենաաննշան մանրամասնե-

G. Arosev

58

Однако этим же вечером в гостиничном баре она подсела к нему и тепло заговорила. Она искренне и с той же, сводившей его с ума улыбкой расспрашивала его о том о сём, и сама рассказывала о себе. Он было воспрял духом, однако на следующее утро, во время экскурсии в Эчмиадзин, она его вообще не замечала. Ещё через день они снова мило пообщались и даже потанцевали в ресторане. А затем – опять холод и молчание. Павел П. Григоренко не мог понять, что всё это значит? Мария точно не стеснялась публики – танцы–то и задушевные беседы происходили на виду у всех. Но в чём же тогда дело? Он попытался осведомиться у неё, но она лишь брезгливо отмахнулась, как от комара – отстань, мол, ничего не скажу. Павел П. Григоренко почти отчаялся. Как назло новая встреча с Марией пришлась на грустный период его жизни. С женой он расстался, с женщиной, которая потом немного увлекла его – тоже. Он никого не хотел и ничего не ждал, как вдруг всесильный Абсолют решил его подразнить, растревожить, лишить покоя. Павел не собирался ехать в Ереван: приглашение поступило заблаговременно, но у него как раз в те дни должна была состояться премьера нового спектакля. В последний момент она сорвалась из–за эпидемии гриппа – свалились одновременно десять человек. Поэтому за два дня до открытия фестиваля Павел лениво написал электронное письмо организаторам, больше даже для очистки совести, чем по– настоящему надеясь на ответ – если, мол, хотите меня, я внезапно освободился и могу приехать. Через три часа ему прислали билет и всяческие инструкции. Оказалось, что все белорусские участники по разным причинам отказались, а для отчётности организаторам был очень нужен хоть кто–то из каждой заявленной страны. Павел приехал – а тут Мария Н. Николенко. Жалкие сто десять километров их разделяли, пусть и с государственной границей. Сто десять! Но двадцать пять лет они не могли, не хотели, не собирались их преодолевать, потому что не понимали – зачем, с какой целью. Им обоим, и Марии, и Павлу П. Григоренко потребовалось сесть в поезд (ей – в экспресс до Киева, ему – в ночной до Минска), потом – в машину до аэропорта, потом

59 Գ. Արոսև

րը և մնացած ողջ կյանքն ուզում էր այդ մասին խոսել Մարիայի հետ: Սակայն երևանյան բավական վատ հյուրանոցի (ուր նրանց բոլորին տեղավորել էին) նախասրահում անսպասելիորեն հանդիպելով նրան՝ Պավելը սարսափելի շփոթվեց և չկարողացավ որևէ իմաստալից բան ասել: Մարիա Ն.Նիկոլենկոն, ինչպես միշտ՝ բարձրահասակ, սլացիկ և ծիծաղկոտ, Պավելի երեսին անտարբեր մի հայացք ձգեց՝ կարծես նրան բոլորովին էլ չնկատելով, և ընդամենը կարճ ու անհույզ ող ջույն նետեց: Կարծես ոչ թե քսանհինգամյա վաղեմության իր սիրո առարկային էր հանդիպել, այլ չգիտեմ ում: Պավելը մի քիչ վիրավորվեց, բայց նաև հանգստացավ՝ որոշելով, որ Մարիային ոչ մի նման «բան» պետք չէ: Սակայն հենց նույն երեկոյան հյուրանոցի բարում Մարիան նստեց նրա կողքին ու ջերմ զրույցի բռնվեց: Նա անկեղծորեն և նույն՝ իրեն խելագարեցնող ժպիտով հարցուփորձ էր անում դեսից–դենից, ինքն էլ պատմում էր իր մասին: Պավելն արդեն քիչ էր մնում՝ գոտեպնդվեր, սակայն հաջորդ առավոտյան՝ Էջմիածին ուղևորության ժամանակ, կինն ընդհանրապես իրեն չէր նկատում: Մեկ օր անց նրանք կրկին քաղցր զրուցում էին ու նույնիսկ պարեցին ռեստորանում: Հետո՝ դարձյալ սառնություն ու լռություն: Պավել Պ. Գրիգորենկոն չէր կարողանում հասկանալ, թե ինչ է նշանակում այս ամենը: Մարիան հաստատ չէր ամաչում հանրությունից. պարերն ու սրտակից զրույցներն ախր տեղի էին ունենում բոլորի աչքի առաջ: Այդ դեպքում բանն ի՞նչ էր: Նա փորձեց կնոջից հարցնել, բայց Մարիան ընդամենը տհաճությամբ գլուխն ազատեց, ինչպես մոծակին կքշեր՝ իբր՝ ձե՛ռ քաշիր, ոչինչ էլ չեմ ասի: Պավել Պ. Գրիգորենկոն գրեթե հուսահատված էր: Հակառակի պես Մարիայի հետ նոր հանդիպումը համընկել էր նրա կյանքի տխուր շրջանին: Ամուսնալուծվել էր, բաժանվել էր նաև այն կնոջից, որը հետո մի քիչ դուր էր եկել իրեն: Նա ոչ մեկին չէր ուզում ու ոչնչի չէր սպասում, մեկ էլ հանկարծ ամենազոր Բացարձակը որոշեց շնորհավորել իրեն, անհանգստացնել, զրկել հանգստից: Պավելը մտադիր չէր Երևան գնալու. հրավերը ճիշտ ժամանակին էր ստացվել, բայց հենց այդ օրերին իրենց թատրոնում նոր ներկայացման առաջնախաղը պիտի կայանար: Վերջին պահին այն հետաձգվեց գրիպի համաճարակի պատճառով. միաժամանակ տասը հոգի հիվանդացել էին: Դրա համար էլ փառատոնի բացումից երկու օր առաջ Պավելն էլեկտրոնային նամակ գրեց կազմակերպիչներին՝ ավելի շատ, նույնիսկ, խիղճը մաքրելու համար, քան հույս ունենալով, թե կպատասխանեն, իբր՝ եթե դեռ ձեզ պետք եմ, շատ անակնկալ ազատվել եմ գործերից և կարող եմ գալ:

G. Arosev

60

прилететь в Ереван (при этом путь Павла дополнительно лежал через Москву), чтобы там, наконец, встретиться, и... И что? Вот так бездарно всё упустить? Неужели так и будет? На следующий день был назначен разъезд участников. Самолёт Павла был поздно вечером, почти ночью. Когда улетала Мария, он не знал. Последней утренней экскурсией, на сей раз в музей Параджанова, он решил пренебречь и самостоятельно съездить на Севан – очень хотелось бросить взгляд на это великое озеро. Маршруткой добрался до города Севана, потом взял такси до бойкого и слишком уж туристического места. Ну и пусть, зато виды потрясающие. Водитель, пожилой толстый дядька, изъявил готовность подождать, пока Павел всё наверху осмотрит, и снова его отвезти к автобусной станции. Так и сделали, а на обратном пути таксист рассказал удивительные вещи – что, якобы, окрестности города Севана вначале были затоплены, потом местность осушили, но через двадцать лет тут снова везде будет вода. Павел П. Григоренко поначалу слушал невнимательно и не понял, почему так будет, а переспрашивать не хотелось. Как–то незаметно таксист перешёл на свою семейную жизнь, чем совсем расстроил пассажира. Зачем мне это надо слушать, удивлялся Павел, у меня и так всё сложно, я и так не соображу, чего она хочет и что она имеет в виду. Он прекратил вслушиваться в рокот шофёра. Но одну его фразу мозг Павла всё–таки выцепил: «Если женщина хочет есть, её надо переспросить пять раз, потому что скорее всего она хочет пить». Павел улыбнулся. Он вернулся в гостиницу и повалился на постель. Вздремнул, не раздеваясь. Потом проснулся, раздражённо упаковал чемодан. В последний раз прогулялся по уже вызубренному маршруту – от кинотеатра до площади, по соседней улице до ресторана, и налево, обратно. Пришла заказанная машина. В холле его дожидалась девушка–организатор, очень любезная и дружелюбная. Они искренне друг друга поблагодарили – он её за фестиваль и в целом за гостеприимство, она – за то, что он приехал и «очень интересно» выступил. Распрощались.

61 Գ. Արոսև

Երեք ժամ անց նրան ուղարկեցին տոմսը և զանազան հրահանգներ: Պարզվել էր, որ բոլոր բելառուս մասնակիցները տարբեր պատճառներով հրաժարվել էին մասնակցելուց, իսկ հաշվետվության համար կազմակերպիչներին շատ էր պետք հայտարարված երկրներից որևէ մեկի ներկայությունը: Պավելը ժամանեց, իսկ այնտեղ, ահա, Մարիա Ն. Նիկոլենկոն է: Մի ինչ–որ խղճուկ հարյուր տասը կիլոմետր էր նրանց բաժանում, թեկուզև պետական սահմանով: Հարյուր տասը: Բայց քսանհինգ տարի նրանք չէին կարողացել, չէին ցանկացել, չէին մտադրվել հաղթահարել դրանք, որովհետև չէին հասկանում՝ ինչու, ինչ նպատակով: Նրանց երկուսին էլ՝ թե՛ Մարիային, թե՛ Պավելին, պետք էր գնացք նստել (Մարիան՝ ճեպընթաց՝ մինչև Կիև, ինքը՝ գիշերային գնացք՝ մինչև Մինսկ), հետո՝ մեքենա՝ մինչև օդանավակայան, ապա թռչել Երևան (ընդ որում՝ Պավելի ճանապարհը, լրացուցիչ, անցնում էր Մոսկվայով)՝ այնտեղ վերջապես հանդիպելու համար, և… ի՞նչ: Այ այսպես ապաշնորհ կերպով ամեն ինչ բա՞ց թողնել ձեռքից: Մի՞թե այդպես էլ լինելու է: Հաջորդ օրը մասնակիցների մեկնման օրն էր: Պավելի թռիչքը ուշ երեկոյան էր՝ համարյա գիշերը: Թե երբ է մեկնելու Մարիան, նա չգիտեր: Առավոտյան վերջին էքսկուրսիան, այս անգամ՝ Փարաջանովի թանգարան, նա որոշեց բաց թողնել և ինքնուրույն մեկնել Սևան. շատ էր ուզում տեսնել այդ նշանավոր լիճը: Երթուղայինով հասավ Սևան քաղաք, հետո տաքսի վերցրեց՝ մինչև ամենաաշխույժ ու կայտառ զբոսաշրջության վայրը: Ինչ կա որ, հո՛ ցնցող տեսարաններ են: Վարորդը՝ տարեց, գիրուկ տղամարդ, պատրաստակամություն հայտնեց սպասելու, մինչև որ Պավելը վերևում ամեն տեղ այցելի, ու նրան ետ տանի մինչև ավտոկայան: Այդպես էլ արեցին, իսկ վերադարձի ճանապարհին վարորդը զարմանալի բաներ պատմեց, թե, իբր, Սևան քաղաքի արվարձանները նախկինում ջրով ծածկված են եղել, հետո տեղանքը չորացրել են, բայց քսան տարի հետո այստեղ նորից ամենուրեք ջուր կլինի: Պավել Պ. Գրիգորենկոն սկզբում անուշադիր էր լսում և չհասկացավ, թե ինչու այդպես կլինի, իսկ նորից հարցնել չէր ուզում: Ինչ–որ աննկատ կերպով տաքսիստն անցավ իր ընտանեկան կյանքին, ինչով լրիվ տխրեցրեց ուղևորին: Ինչո՞ւ պետք է լսեմ այս ամենը, զարմանում էր Պավելը, առանց այդ էլ ինձ մոտ ամեն ինչ բարդ է, չեմ հասկանում՝ ինչ է ուզում նա և ինչ նկատի ունի: Նա դադարեց ականջ դնել վարորդի շաղակրատանքին: Բայց նրա մի նախադասությունն, այնուամենայնիվ, Պավելի ուղեղը մտավ. «Եթե կինն ուտել է ուզում,

Павел П. Григоренко вновь летел через Москву. Сидя в зале ожидания он понимал, что всё очень плохо: Мария потеряна, никто не обретён, мама болеет, денег нет, впереди бессонная ночь с двумя перелётами, потом ещё до Гомеля долго добираться, а спектакль–то, который отложили из–за эпидемии, вообще дерьмо, по совести его нельзя выпускать. Он закрыл глаза, замер в горестном оцепенении и задремал. Внезапно он почувствовал чей–то взгляд, шевельнулся и разлепил веки. Напротив сидела Мария Н. Николенко. «Я вот сижу и думаю, когда же ты меня заметишь?» – ехидно сказала она. «Так это, – ошарашенно пробормотал он, постепенно просыпаясь, – а ты что тут делаешь?» – «Господи, ну какой же ты идиот», – сказала Мария и кивком указала на соседнее с собой кресло, садись, мол, рядом.

5.

G. Arosev

62

Странно. Всё так странно. Думал ли я, приезжая сюда, в эту неизвестную, но оказавшуюся такой близкой и даже родной страну, что регистрироваться на обратный рейс и ожидать посадки буду с такой тоской и разбитым сердцем? Конечно, не думал. Самое трогательное в октябрьском Ереване – немолодые дядечки, которые каждое утро в центре города добросовестно и очень старательно подметают мостовую и тротуар на подшефных участках. Листьев не сказать, что много, и этим процессом вообще можно было бы пренебречь. Но нет – ереванцы с немецкой дотошностью приводят в порядок свой кусок планеты. Всем бы так. Когда я поделился с ней этим наблюдением, она улыбнулась: «А я и не замечала. Какой ты внимательный, оказывается. Что, профессия обязывает?» Ну а что же ещё? Я давно знал, что она, эта женщина, для краткости назову её L., существует на белом свете. Проклятый интернет всюду понапихал свои столбы с проволоками. Но кто бы мне сказал, что, впервые увидев L. своими глазами, я буду так поражён. У одного литературного героя был неуловимый дефект речи, благодаря которому его речь

5. Տարօրինակ է: Ամեն ինչ այնքան տարօրինակ է: Արդյո՞ք մտքովս կանցներ, որ ժամանելով այստեղ՝ այս անհայտ, բայց այդքան մոտ ու նույնիսկ հարազատ դարձած երկիրը, հետադարձ չվերթի համար կգրանցվեմ ու ինքնաթիռին կսպասեմ այդքան տխուր ու կոտրված սրտով: Իհարկե, մտքովս չէր անցել: Հոկտեմբերին Երևանում ամենահուզիչը ոչ ջահել տղամարդիկ են, ովքեր ամեն առավոտ քաղաքի կենտրոնում բարեխղճորեն և ջանասիրաբար ավլում են շեֆերի տարածքների մայթերն ու փողոցի հատվածները: Տերևները չէի ասի, թե շատ են, և այդ գործը կարելի էր առհասարակ զանց առնել: Բայց չէ, երևանցիները գերմանացիների

63 Գ. Արոսև

նրան պետք է մի հինգ անգամ նորից հարցնել, քանի որ, ամենայն հավանականությամբ, նա խմել է ուզում»: Պավելը ժպտաց: Նա վերադարձավ հյուրանոց ու փռվեց մահճակալին: Ննջեց առանց հանվելու: Հետո արթնացավ, նյարդայնացած դասավորեց ճամպրուկը: Վերջին անգամ զբոսնեց արդեն անգիր արած երթուղով՝ կինոթատրոնից մինչև հրապարակ, հարևան փողոցով՝ մինչև ռեստորանը, ու դեպի ձախ՝ ետ: Պատվիրված մեքենան եկավ: Ճեմասրահում նրան սպասում էր կազմակերպիչ օրիորդը՝ շատ սիրալիր և բարյացակամ: Նրանք անկեղծորեն շնորհակալություն հայտնեցին միմյանցից՝ ինքը՝ փառատոնի և առհասարակ հյուրընկալության, իսկ աղ ջիկը՝ որ նա եկավ ու «շատ հետաքրքիր» ելույթ ունեցավ: Հրաժեշտ տվեցին: Պավել Պ. Գրիգորենկոն դարձյալ Մոսկվայով էր թռչում: Սպասասրահում նստած՝ նա հասկանում էր, որ ամեն ինչ շատ վատ է. Մարիան կորսված է, ոչ ոք ձեռք բերված չէ, մայրը հիվանդ է, փող չկա, առջևում անքուն գիշեր է՝ երկու թռիչքներով, հետո՝ էլի մինչև Գոմել հասնելուն շատ կա, իսկ ներկայացումը, որ հետաձգվել էր համաճարակի պատճառով, առհասարակ աղբ է, եթե ճիշտն ասենք՝ այն չպետք է բեմ դուրս գա: Նա փակեց աչքերը, անշարժացավ թախծալի մտորումների մեջ, ու աչքը կպավ: Հանկարծ զգաց ինչ–որ մեկի հայացքը, շարժվեց ու բացեց կոպերը: Դիմացը նստած էր Մարիա Ն.Նիկոլենկոն: «Ես էլ նստել սպասում եմ, թե երբ ես ինձ նկատելու»,– խայթեց նա: «Բանը,— ցնցված քրթմնջաց նա՝ աստիճանաբար արթնանալով,— իսկ դու այստեղ ի՞նչ ես անում»: «Տե՛ր Աստված, ինչ հիմարն ես»,— ասաց Մարիան և գլխով ցույց տվեց իր կողքի նստարանը, իբր՝ նստի՛ր կողքս:

G. Arosev

64

превращалась в словесную труху – его собеседники ничего не понимали. А L. обладала другим неуловимым. Формально ничем не отличаясь от своих фотографий, она тем не менее благодаря одному микродвижению бровей (а может и улыбке, а может и какому–то жесту, а может и запаху духов) из простой женщины превращалась в солнечный идеал. А ещё язык. L. в Ереване сидела на десятимесячном контракте, и ей не было никакой нужды учить ни русский, ни армянский – десяток примитивных фраз для продавщиц и бестолковых таксистов не в счёт. Она прекрасно обходилась английским для внешнего мира, и своим родным языком для работы и общения с друзьями, реальными и виртуальными. Но мне всё время казалось, что она знает русский! Более того, когда бы то ни было припоминая наши разговоры, даже произошедшие всего лишь часом ранее, я цитировал её фразы в голове на своём языке. Говорила она, к примеру, «I don’t know”. А в голове откладывалось русское “Я не знаю”. Впервые мы пообщались тет–а–тет в кафе на улице Абовяна. Было довольно прохладно, но мы сидели не в помещении, а на свежем воздухе. Горизонт окрасился в цвет киновари, он выглядел как пожар на черепичной крыше, как огонь на красной гардине. Всё это так банально, да. Но как же мне нравилось слушать её, и тихой сапой, полунамёками проталкивать мысль, что я хочу взять её за руку. Впервые мне это удалось, когда мы шли мимо, забавно, коньячного завода. А потом мы зашли на мост, с которого в хорошую погоду прекрасно виден Арарат, и остановились, глядя на вершины, прилагательные к которым не подберёшь ввиду их, прилагательных, полного бессилия перед вечностью. А ещё через несколько секунд L. поцеловала меня, но не прямо в губы, а куда–то вбок – справа над верхней губой, туда, где в теории могли бы заканчиваться усы, кабы они у меня были. Потом я спросил её, а почему, мол, туда? Явно же не просто так. L. ответила: “Я подумала, что там у тебя волшебное место, поцелую, и почувствую тебя”. И что, удалось? L. серьёзно сказала: “Да, более чем”.

65 Գ. Արոսև

բծախնդրությամբ կարգի են բերում մոլորակի իրենց կտորը: Ո՜ւր էր թե բոլորն այդպես լինեին: Երբ ես նրա հետ կիսեցի իմ այդ տպավորությունը, նա ժպտաց. «Իսկ ես չեմ նկատել: Ի՜նչ ուշադիր ես՝ պարզվում է: Ինչ է, մասնագիտությո՞ւնդ է պարտավորեցնում»: «Բա էլ ի՞նչը»: Ես վաղուց գիտեի, որ նա՝ այդ կինը (համառոտ լինելու համար նրան կոչեմ Լ.), գոյություն ունի աշխարհում: Անիծված համացանցն ամենուրեք մխրճել է իր հեռագրասյուներն ու հաղորդալարերը: Բայց ո՞վ կարող էր ինձ ասել, որ առաջին անգամ իմ աչքով տեսնելով Լ–ին՝ ես այսպես կցնցվեմ: Գրական մի հերոս աննշմարելի խոսքի արատ ուներ, ինչի շնորհիվ նրա խոսքը վերածվում էր բառային փոշու, և նրա զրուցակիցները ոչինչ չէին հասկանում: Իսկ Լ–ն մեկ այլ անորսալի բան ուներ: Ձևական իմաստով ոչնչով չտարբերվելով իր լուսանկարներից՝ նա, այնուամենայնիվ, հոնքերի ինչ–որ միկրոշարժման շնորհիվ (իսկ գուցե նաև ժպիտի, գուցե նաև ինչ–որ ժեստի, գուցե և օծանելիքի բույրի) սովորական կնոջից վերածվում էր արևային իդեալի: Ու մեկ էլ՝ լեզուն: Լ–ն Երևանում էր տասնամսյա պայմանագրով և ամենևին կարիք չուներ ո՛չ ռուսերեն սովորելու, ո՛չ էլ հայերեն. մի տասնյակի չափ պարզունակ նախադասությունները վաճառողուհիների ու անհասկացող տաքսիստների համար հաշիվ չեն: Արտաքին աշխարհում նա հրաշալի յոլա էր գնում անգլերենով, իսկ աշխատանքի մեջ և ընկերների հետ (իրական և վիրտուալ) շփվելիս՝ իր մայրենի լեզվով: Բայց ինձ անընդհատ թվում էր, որ նա ռուսերեն գիտի: Ավելին՝ երբ էլ որ հիշեի մեր խոսակցությունները, նույնիսկ ընդամենը մեկ ժամ առաջ տեղի ունեցած, ես մտքումս մեջբերում էի իմ մայրենի լեզվով: Ասենք՝ նա ասում էր «I don’t know», իսկ իմ գլխում տեղավորվում էր ռուսերեն «Ես չգիտեմ»–ը: Առաջին անգամ մենք երես առ երես շփվեցինք Աբով յան փողոցի սրճարանում: Օդը բավական սառն էր, բայց մենք նստել էինք ոչ թե ներսում, այլ մաքուր օդին: Հորիզոնը կարմրին էր տալիս, կարծես կղմինդրածածկ տանիքում հրդեհ բռնկված լիներ, կամ կարմիր վարագույր այրվեր: Այդ ամենն այնքան տափակ է, այո՛: Բայց ո՜նց էր ինձ դուր գալիս լսել նրան ու գաղտագողի, կիսաակնարկներով այն միտքը ներարկել, որ ուզում եմ բռնել ձեռքը: Առաջին անգամ դա ինձ հաջողվեց անել, երբ մենք անցնում էինք, զվարճալի է, կոնյակի գործարանի մոտով: Հետո մենք բարձրացանք կամրջի վրա, որտեղից լավ եղանակին հրաշալի երևում է Արարատը, ու կանգ առանք՝ նայելով գագաթներին, որոնց համար ածականներ չես գտնի՝ միանգամայն անզոր զգալով հավերժության դեմ հանդիման: Իսկ ևս մի քանի վայրկյան անց Լ–ն համբուրեց ինձ, բայց ո՛չ

G. Arosev

66

Что это? Влюблённость? Господи, да сколько же можно! Любовь? Ещё смешнее. В последний день она подарила мне ручку. Обычную, хотя и элегантную ручку. «Просто хочется, чтобы у тебя что–то осталось от меня после нашей встречи», – сказала L. Я растерялся – а что же подарить взамен? Она усмехнулась: “Открой чемодан и обещай, что подаришь любую свою вещь, которую я захочу”. Пришлось обещать. Она порылась в моём грязном скарбе и ловко вытащила... футболку. Мою отнюдь не новую, и уж конечно несвежую футболку. Что, ты это хочешь??? “Да, ты же обещал”. Я предложил быстро сбегать в ближайший магазин и купить новую – специально для неё. “Глупый. Я же твой запах забираю”, – истерично хихикнула L. Меня терзал вопрос, который с полным основанием входит в число самых проклятых в нашей истории, хотя официально это никем не признавалось. Что дальше? Нет, это не «что делать?», это совсем иное. Что дальше? ЧТО ДАЛЬШЕ??? Самолёт подрулил к взлётно–посадочной полосе и замер. Все объявления от командира и бортпроводницы давно отзвучали, свет в салоне был выключен, пассажиры дремали. Внезапно – раньше никогда такого не было – в полной темноте и тишине раздалось короткое, как выстрел, уведомление от командира: «Take–off”. Тут же самолёт немедленно набрал невероятно, невыносимо, запредельно высокую скорость, оторвался от земли, и мои переживания, моя боль и всё прочее остались где–то внизу.

Ռ սերենից թարգմանեց Սեդա Մեսրոպյանը

4

Թռիչք (անգլ.):

67 Գ. Արոսև

ուղիղ շուրթերս, այլ մի քիչ կողք՝ վերևի շրթունքից աջ՝ այնտեղ, որտեղ տեսականորեն կարող էին ավարտվել բեղերս, եթե ունենայի: Հետո ես նրան հարցրի՝ բայց ինչո՞ւ այդտեղ: Ակնհայտ է, որ դա հենց այնպես չէր: Լ–ն պատասխանեց. «Ես մտածեցի, որ քո այդտեղը կախարդական է, համբուրեմ ու քեզ կզգամ»: Եվ ի՞նչ, հաջողվե՞ց: Լ–ն լուրջ–լուրջ ասաց. «Այո՛, ավելի քան»: Ի՞նչ է սա: Սիրահարվածությո՞ւն: Տե՛ր Աստված, ինչքա՞ն կարելի է: Սե՞ր: Ավելի ծիծաղելի է: Վերջին օրը նա ինձ գրիչ նվիրեց: Սովորական, թեպետ էլեգանտ գրիչ: «Պարզապես ուզում եմ, որ մեր հանդիպումից հետո քեզ մոտ ինչ–որ բան մնա ինձնից»,— ասաց Լ–ն: Ես իրար խառնվեցի. բա ե՞ս ինչ նվիրեմ: Նա քմծիծաղ տվեց. «Բա՛ց արա ճամպրուկդ ու խոստացի՛ր, որ կնվիրես այն, ինչ ես կընտրեմ»: Ստիպված խոստացա: Նա քրքրեց իմ կեղտոտ ինչքը ու ճարպկորեն դուրս քաշեց… սպորտային շապիկս: Բնավ ոչ նոր ու, իհարկե, ոչ թարմ: Ու ի՞նչ, սա՞ ես ուզում: «Հա՛, խոստացել ես, չէ՞»: Ես առաջարկեցի վազել մոտակա խանութը և նորը գնել՝ հատուկ իր համար: «Հիմա՛ր: Ես ախր հենց քո հոտն եմ վերցնում»,— հիստերիկ քրքջաց Լ–ն: Ինձ տանջում է մի հարց, որը միանգամայն հիմնավորապես մտնում է մեր պատմության ամենաանիծյալ հարցերի շարքը, թեպետ պաշտոնապես դա ոչ մեկը չի խոստովանել: Ու հետո՞: Չէ, սա «ի՞նչ անելը» չէ, սա լրիվ այլ բան է: Ու հետո՞: ՈՒ ՀԵՏՈ՞: Ինքնաթիռը մոտեցավ թռիչքուղուն ու կանգ առավ: Հրամանատարի և ուղեկցորդուհու բոլոր հայտարարությունները վաղուց հնչել էին, սրահում լույսերը մարել էին, ուղևորները ննջում էին: Հանկարծ (առաջ նախկինում նման բան չէր եղել) լիակատար խավարի ու լռության մեջ հնչեց հրամանատարի՝ կրակոցի պես հատու ծանուցումը. «Take–off»4: Անմիջապես ինքնաթիռը անհավանական, անտանելի, չափազանց մեծ արագություն հավաքեց, պոկվեց գետնից, ու իմ ապրումները, իմ ցավն ու մնացած բոլոր բաները մնացին ներքևում՝ ինչ–որ տեղ:

Maira Asare Մաի րա Ա սա րե Latvia

Լատվիա

Latvian poet, prosaist and translator, author of two poetry collections and one novel. Maira Asare received “The Days of Poetry Award“ for her first book of poems “He Who Fools Around With Cuckoo” published in 1996. Her novel “Female Joint” has been translated into German and Russian. Author’s works have also been translated into English, Polish, Finnish, Bulgarian and French languages. Maira has also translated from Russian into Latvian among them works by Mikhail Shishkin, Sergejs Moreino, Sasha Sokolov.

Լատվիացի բանաստեղծ, արձակագիր ու թարգմանիչ, բանաստեղծական երեք ժողովածուի և մեկ վեպի հեղինակ: Առաջին` 1996 թ. հրատարակված ժողովածուն` «Ինչու են խաղում կկվի հետ», պարգևատրվել է «Բանաստեղծական օրեր» մրցանակով: Մաիրա Ասարեի «Կանանց տարածք» վեպը թարգմանվել է գերմաներեն և ռուսերեն: Հեղինակի գործերը թարգմանվել են նաև անգլերեն, լեհերեն, ֆիններեն, բուլղարերեն և ֆրանսերեն: Ռուսերենից թարգմանել է Մ. Շիշկինի, Ս. Սոկոլովի և Ս. Մորենիոյի ստեղծագործությունները:

FOTO UZ EREVĀNAS FONA

Lidmašīna no Maskavas uz Erevānu izlido naktī un brīvu vietu salonā neredz. Man blakus sēž divi armēņu kungi, lasa Maskavas avīzes un pa laiciņam pārmij kādus teikumus armēniski. Sapratusi, ka mana pārmēru neļaus, lasu grāmatu. Kādā brīdī viens no maniem blakussēdētājiem

M. Asare

jutīgā attieksme pret kondicionieri un skābekļa trūkumu lidmašīnā aizmigt 70

pieceļas un dodas uz salona viņu galu, un viņa kolēģis – vīrs labākajos gados un labā uzvalkā – pieliecas un skaidrā latviešu valodā jautā: „Atvainojiet, vai jūs esat no Latvijas?”. Uzmetu aci grāmatai, kas liecinājusi par mani, kaimiņš smaida un paskaidro: „Nu jau piecpadsmit gadi kā dzīvoju un strādāju Rīgā. Tagad ar kolēģi lidojam no Frankfurtes uz Erevānu.” Tiešām nevainojama latviešu valoda, pavisam viegls akcents.

Erevānas lidosta četros rīta ir neparasti rosīga. Taksisti un vēl citu atbraucējiem svarīgu pakalpojumu sniedzēji. Uzzinājuši, ka taksometrs nav vajadzīgs, ka vienkārši gaidām pārējos un mūs vedīs ar busiņu, viņi neatsaka sev prieku tāpat vien parunāties – no kurienes? pirmoreiz? ai, nav labi smēķēt, redzi, es atmetu, pavisam nesen. Tad parādās kāds ar koferi uz ritentiņiem, un saruna, protams, beidzas. Debestiņ, ir četri no rīta! Bet šajā laikā viena pēc otras ielido lidmašīnas no Maskavas, Varšavas, Prāgas.

Taksi nevajag? Taksi?

Լ ՍԱՆԿԱՐ ԵՐԵՎԱՆԻ ՖՈՆԻՆ (հրատարակվում է կրճատումներով)

71 Մ. Ասարե

Մոսկվա–Երևան ինքնաթիռը թռչում է գիշերը, և ինքնաթիռի սրահում ոչ մի ազատ տեղ չի երևում: Իմ կողքին երկու հայ պարոններ են, մոսկով յան թերթեր են կարդում և ժամանակ առ ժամանակ փոխանակում են հայերեն նախադասություններ: Հասկանալով, որ օդորակիչների հանդեպ իմ չափազանց զգայունությունն ու թթվածնի պակասը օդանավում թույլ չեն տա քնել, գիրք եմ կարդում: Ինչ–որ պահ կողքիս նստածներից մեկը վեր է կենում ու գնում սրահի մյուս ծայրը, իսկ նրա ընկերը՝ լավագույն տարիքի և ընտիր կոստյումով, շրջվում է և մաքուր լատվիերենով հարցնում. «Ներեցեք, դուք Լատվիայի՞ց եք»: Աչք եմ գցում գրքին, որը մատնել է որտեղից լինելս: Հարևանս ժպտում է և բացատրում. «Արդեն տասնհինգ տարի է, ինչ ապրում և աշխատում եմ Ռիգայում: Հիմա գործընկերոջս հետ Ֆրանկֆուրտից Երևան եմ թռչում»: Իսկապես անաղարտ լատվիերեն՝ համարյա աննկատելի ակցենտով: Երևանի օդանավակայանը առավոտյան չորսին ահավոր բանուկ է. տաքսիստներ և ուղևորներին այլ անհրաժեշտ ծառայություններ մատուցողներ: Տեղեկանալով, որ տաքսու կարիք չունենք, այլ սպասում ենք մյուսներին, և մեզ ավտոբուս է հատկացված, նրանք չեն զրկում իրենց մեզ հետ զրուցելու հաճույքից. «որտեղի՞ց եք», «առաջին անգա՞մն եք», «ծխելը շատ վնասակար է, տե՛ս, ես թարգել եմ բոլորովին վերջերս»: Հետո հայտնվում է անվավոր ճամպրուկով մեկը, և զրույցը, բնականաբար, ավարտվում է: Տե՜ր իմ, առավոտյան ժամը չորսն է, սակայն մեկը մյուսի հետևից ինքնաթիռներ են իջնում Մոսկվայից, Վարշավայից, Պրահայից: — Տաքսի պետք չէ՞: Տաքսի՜:

Ararats

Viesnīca „Ararats”, istabas logi uz iekšpagalmu. No rīta tur ir kluss, dzirdama tikai strūklakas šalkošana, tās dēļ mostoties allaž pirmā doma – ārā līst, ai, neraža, līdz acu atvēršanai un vietas apjēgšanai var pagūt nedaudz noskumt.

Izrādās, nemaz nav mazsvarīgi, uz kuru pusi ir istabas logi – te no tā ir atkarīgs, kura pilsētas dzīves daļa ienāks pie tevis. Ielas puses logi piekļaujas steigai, nepacietībai un nerimstošam troksnim – motori, autotaures, balsis, benzīna un ielas putekļu smarža, viss liecina, ka esi nonācis teju vai steidzīgākajā un trauksmainākajā pilsētā uz pasaules. Bez mitas klaigājošās autotaures, ātrās palīdzības un policijas (te laikam joprojām milicijas) mašīnu sirēnu kaukšana un policistu (miliču?) uzsaucieni megafonos armēņu valodā – nemitīga, sveša, ar sevi nodarbināta jezga, kas it nemaz nešķiet agresīva, tikai steidzīga un trokšņaina, traki trokšņaina.

Ja turpretī istabas logi ir uz iekšpagalma pusi, tavā dzīves telpā ienāk un īpašā iekšpagalma akustika arī cilvēku balsis un smieklus dara rimtus un

M. Asare

pilnīgs miers un nesteidzība. Šajā pusē valda strūklaka un kanārijputniņi, 72

attālinātus. Tās pamatīgās acu un ausu sargāšanai paredzētās būves, žogi, sienas – līdzsvaram starp abām pilsētas daļām.

Pēc lidostās un lidmašīnās pavadītas nakts un divām stundām raustīga miega cilvēka uztvere izmainās, iekšējie gaismekļi strādā citā, pašu noteiktā režīmā. Grāmatniecības vēstures ekspozīcija Valsts vēstures muzejā (muzejs atrodas pašā Erevānas centrā, vienā no lokā izvietotajiem cieņpilnajiem namiem – Armēnijas valdības ēku, Ārlietu ministriju un citām ne mazāk svarīgiem namiem, uzskatāmi liecinot par vietu, kas šajā zemē ierādīta vēsturei) aizrauj no realitātes vienā mirklī. Gides stāstītais (lai viņa man, protams, piedod!) lielākoties aizslīd garām, vien atsevišķas frāzes ar viegla elektriskās strāvas sitiena efektu saslēdzas ar vitrīnās izliktajiem rokrakstiem, drukātajām grāmatām un vēl ko citu. „... un kādas sievietes to apraka zemē, lai paslēptu un glābtu...”. Iespējams, ka tās sievietes neprata lasīt. „... papīru grāmatu drukāšanai veda no Damaskas...”. Uz ceļa pie Damaskas priestera kalps Sauls kļuva par

Արարատ

73 Մ. Ասարե

«Արարատ» հյուրանոց: Պատուհանները նայում են ներքին բակ: Վաղ առավոտյան այստեղ լուռ է. լսվում է միայն շատրվանի խշխշոցը և ստիպում է արթնանալուն պես մտածել. «Ա՜յ քեզ անհաջողություն, դրսում անձրև է»: Մինչև աչքերը բացելն ու տեղն ընկալելը այս միտքը մի փոքր տխրեցնում է: Պարզվում է՝ բոլորովին էլ քիչ կարևոր չէ, թե դեպի որ կողմ են բացվում սենյակիդ պատուհանները: Այստեղ դա նշանակում է, թե քաղաքային կյանքի որ մասը քեզ մոտ կգա: Դեպի փողոց նայող պատուհանները ենթարկվում են շտապողականությանը, անհամբերությանն ու չմարող աղմուկին. շարժիչները, ձայները, բենզինի և փողոցի փոշու հոտը, ամեն բան վկայում է, որ եկել ես աշխարհի ամենաշտապող ու ամենաաղմկոտ քաղաքը: Անդադար աղմկող տրանսպորտի, շտապօգնության և ոստիկանության (այստեղ, կարծես, դեռ միլիցիայի) մեքենաների ազդանշանների սուլոցը և ոստիկանների հայերենով կոչերը բարձրախոսից, չդադարող, օտար, ինքն իրենով ապրող իրարանցում, որը բոլորովին էլ ագրեսիվ չի թվում, միայն հապճեպ է ու խենթացնելու աստիճանի աղմկոտ: Իսկ եթե սենյակիդ պատուհանները հակառակ կողմում են, ապա նրանք բացվում են դեպի ներքին բակ, և սենյակդ լցվում է կատարյալ հանգստությամբ ու անշտապողականությամբ: Այս կողմում իշխում են շատրվանն ու դեղձանիկները և ներքին բակի յուրահատուկ ակուստիկան, իսկ մարդկանց ձայներն ու ծիծաղը դառնում են հանդարտ ու հեռու: Լսողությունն ու տեսողությունը պահպանող այս շինությունները, ցանկապատերն ու պատերը կարծես ստեղծվել են քաղաքի երկու մասերի միջև հավասարակշռությունը պահելու համար: Օդանավակայաններում և օդանավերում անցկացրած գիշերվանից ու երկու ժամվա անհանգիստ քնից հետո փոխվում են մարդկային ընկալումները. ներքին լուսատուները այլ կերպ են աշխատում՝ ինքնակարգավորվող ռեժիմով: Գրատպության պատմության ցուցադրությունը Պատմության պետական թանգարանում (թանգարանը գտնվում է Երևանի հենց կենտրոնում՝ շրջանաձև ձգվող կարևոր շենքերի կողքին, Հայաստանի կառավարության, Արտաքին գործերի նախարարության և մյուս ոչ պակաս կարևոր շենքերից մեկն է և ակնհայտորեն հավաստում է այն տեղի մասին, որն այս հողի վրա հատկացված է պատմությանը) շեղում է իրականությունից մի ակնթարթում: Զբոսավարի պատմածը, թող նա ինձ ների, մեծ մասամբ վրիպում է ուշադրությունից, միայն առանձին հատվածներ էլեկտրական հոսանքի թեթև հարվածի էֆեկտով միանում են ցուցափեղկերում դրված ձեռագրերին, տպագիր գրքերին ու էլի ինչ–որ բաներին: «... ինչ–որ կա-

apustuli Pāvilu. Vitrīnās Rakstu un psalmu grāmatas uz papīra, kas vests no Damaskas.

Paradžanova muzejs. No nelielā laukumiņa pie ieejas durvīm skats uz gravu un Hrazdan upi pašā lejā, uz pilsētu otrpus un uz Araratu. Debesis ir vēlīgas un skaidras, lielais kalns ir redzams. Kopš 1921. gada tas atrodas Turcijas teritorijā, 32 km no Armēnijas robežas. Armēņu anekdote – kāds turks reiz vaicājis armēnim – „Ko jūs to Araratu liekat savos ģerboņos, vai tad tas ir jūsu kalns?”, uz ko armēnis atteicis – „Un ko tad jūs to mēnesi liekat savā karogā – vai tas ir jūsu mēness?”. Nezinu, kā turki raugās uz mēnesi, bet armēņi skatās uz savu Araratu. „Rīt jūs būsiet tam pavisam tuvu, no Khor Virap klostera ir pavisam netālu līdz Araratam”, saka Naira.

Paradžanova muzejā lielākoties izstādītas viņa veidotās kolāžas, zīmējumi, vēstules. Zivtiņas no auduma strēmelēm un mežģīņu gabaliņiem, no sasistiem stikliem, Monas Lizas portreta reprodukcija apstrādāta ar šķērēm, ieguvusi citas, gaužām groteskas sejas aprises, vienlaikus spiesta palikt atpazīstamai. Muzeja nopietnība uzliek savu zīmi un dara

M. Asare

74

svinīgu visu, arī bezrūpīgo. Iespējams, ka meistars vienkārši blēņojies, bet iespējams... kas zina.

Lēnā garā ejam no muzeja gar gravas malu uz viesnīcas pusi. Pa ceļam baznīca, palēnām krēslo un baznīcas torņos iedegas lukturi. Un no torņiem uz leju pēkšņi atskan dziedāšana, korāļi. Naira saka, ka tas ir ieraksts, kas skan no torņiem, vēlāk izrādās, nē – sācies dievkalpojums un baznīcā dzied neliels koris, baznīcas akustika ceļ skaņas uz augšu līdz pat torņiem 6– stāvu nama augstumā. Lejā pilsētas ugunis un aiz tām joprojām saskatāms Ararata siluets. Pie durvīm sieviņa tirgo sveces un krustiņus, jauna meitene džinsos un sārtā jaciņā, no baznīcas izejot, noņem lakatu no galvas, pārmet krustu un aizskrien savās jaunas meitenes gaitās. Koristu balsis arvien skan no torņu augstumiem, lejā slīd mašīnu uguņu straumes. Milzu sajūsma un spēcīgas emocijas izsit no līdzsvara un kaut ko izmaina attiecībās ar gravitāciju. Tikai masīvā un stabilā konjaka rūpnīcas Noi ēka tilta galā ir tas reālais un saprotamais, kas šobrīd notur uz zemes.

Nākamā tikšanās ar Araratu pavisam drīz – Khor Virap klosteris. Kalna virsotnē kā kalna turpinājums un augstākais punkts slejas klostera ēkas. Pa

75 Մ. Ասարե

նայք այն թաղել են հողում, որ թաքցնեն ու պահպանեն...»: Հնարավոր է, որ այդ կանայք կարդալ չեն էլ իմացել: «... գիրք տպելու համար թուղթ բերում էին Դամասկոսից...»: Ճանապարհին՝ Դամասկոսի մոտ, քահանայի ծառա Սողոսը դարձել է Պողոս առաքյալ: Ցուցափեղկում Դամասկոսից բերված թղթով Սաղմոսագիրք ու Սուրբ Գրքեր են: Փարաջանովի թանգարան: Մուտքի դռան առջևի փոքրիկ հրապարակից տեսարան է բացվում դեպի ձորն ու ներքևում հոսող Հրազդան գետը, դեպի քաղաքի մյուս կողմն ու Արարատը: Երկինքը պարզ ու բարյացակամ է: Երևում է մեծ սարը, որը 1921 թվականից գտնվում է Թուրքիայի տարածքում՝ Հայաստանի սահմանից 32 կիլոմետր հեռու: Հայկական անեկդոտ. թուրքը մի անգամ հարց է տվել հային. «Ինչո՞ւ եք Արարատը ձեր զինանշաններին դնում, մի՞թե այն ձերն է»,— ինչին հայը պատասխանել է. «Դուք ինչո՞ւ եք լուսինը ձեր դրոշին դրել, մի՞թե այն ձերն է»: Չգիտեմ՝ ինչպես են թուրքերը նայում լուսնին, բայց հայերը իրենց Արարատին նայում են: «Վաղը դուք նրան շատ մոտ կլինեք, Խոր Վիրապի վանքից մինչև Արարատ շատ մոտ է»,— ասում է Նաիրան: Փարաջանովի թանգարանում հիմնականում ցուցադրված են նրա պատրաստած կոլաժները, նկարները, նամակները: Ձուկ՝ գործվածքների ծվեններից ու ժանյակների կտորներից, կոտրտած ապակիներից, մկրատով ձևած Մոնա Լիզայի ռեպրոդուկցիան ստացել է ուրիշ՝ միանգամայն գրոտեսկային դիմագծեր՝ այդուհանդերձ մնալով ճանաչելի: Թանգարանի լրջությունն իր կնիքն է դնում և ամեն բան դարձնում հանդիսավոր ու միաժամանակ անհոգ: Հնարավոր է, որ վարպետը չարաճճիություն է արել, բայց, հնարավոր է... ո՜վ գիտի: Դանդաղ քայլելով ձորի բերանով՝ թանգարանից գնում ենք հյուրանոցի ուղղությամբ: Ճանապարհին եկեղեցի է, դանդաղ իջնում է մթնշաղը, և եկեղեցու զանգակատանը վառվում են լապտերները: Հանկարծ աշտարակից ներքև երգ է տարածվում՝ բազմաձայն օրհներգ: Նաիրան ասում է, որ սա ձայնագրություն է, որ հնչում է զանգակատան աշտարակից, հետո պարզվում է, որ ոչ. սկսվել է ժամերգությունը, և եկեղեցում փոքրիկ երգչախումբ է երգում: Եկեղեցու ակուստիկան հնչյունները բարձրացնում է վեր՝ մինչև վեցհարկանի շենքի բարձրության աշտարակը: Ներքևում քաղաքի լույսերն են, իսկ նրանցից անդին դեռ երևում է Արարատի ուրվագիծը: Դռան մոտ մի կին մոմեր ու խաչեր է վաճառում, մի աղջնակ՝ ջինսով ու կարմիր բաճկոնով, եկեղեցուց դուրս գալով, հանում է գլխաշորը, խաչակնքվում է ու հեռանում իր աղջկական քայլքով: Երգչախմբի ձայները դեռ լսվում են աշտարակի վերևում, ներքևում հոսում է մեքենաների լույսերի գետը: Զգացմունքներն ու հիացմունքը դուրս են հանում հավասարակշռու-

kāpnēm mums pretī nāk divi mūki – klosteris (kā daudzi Armēnijas klosteri) darbojas, tur notiek dievkalpojumi, mūki dzīvo savu Dievam veltīto dzīvi.

Ararata virsotne biezi baltā mākonī, spožā saules gaisma sapludina kalna siluetu ar debesīm un mākoni skaidri un koši zilajā. Vecajā Derībā teikts, ka Noasa šķirsts, plūdiem rimstot, piestāja Ararata kalnos. Slavenais pasaules apceļotājs Marko Polo Ararata kalnā to šķirstu esot redzējis. Mākoņi pamazām atkāpjas un rāmi nostājas blakus virsotnei. Khor Virap klosteris esot būvēts kā trešā virsotne iepretim Lielajam un Mazajam Araratam, tad nu stāvam šajā trešajā virsotnē un raugāmies. Spoži zils.

Kikosa nāve Vairākas dienas dzīvojam Diližanā, no turienes nav tālu līdz Vanadzorai un aiz tās – uz klosteriem kalnos un uz Ovanesa Tumanjana muzeja mazā ciematiņā... Mēģinu atcerēties, kā un ko mēs viesiem stāstām par lielajiem latviešu rakstniekiem, ja vispār stāstām, protams. Armēņi saka, ka Tumanjans ir īsts tautas rakstnieks, kara laikā viņš rūpējies par patvērumu M. Asare

76

bāreņiem, un ar viņa pasakām izaugušas nu jau vairākas armēņu paaudzes.

Pa ceļam uz Tumanjana muzeju jaunais rakstnieks Armens mums autobusā nolasīja Tumanjana pasaku „Kikosa nāve”. Ļoti gribas to izstāstīt (pasaku noklausījies, blakus sēdošais ukraiņu rakstnieks iečukstēja man ausī: „Un viņi to dod lasīt bērniem?”).

Reiz kādā lauku ciematā dzīvoja diezgan trūcīga zemnieku ģimene – tēvs, māte un trīs meitas. Kādudien vecāki strādāja laukā, un tēvs palūdza vecāko meitu atnest ūdeni no avota. Meita aizgāja pie avota, apstājās pie riekstkoka, kas auga turpat līdzās, un iedomājās: Pēc dažām dienām atgriežamies Erevānā. Autobusā man blakus sēž mūsu tulkotāja Anahita. „Es nespēju iedomāties savu dzīvi bez Erevānas. Kad ārzemēs esmu ilgāk par nedēļu, fiziski sāku justies slikti. Mana draudzene saka, ka es arī izskatoties pēc zombija. Sāku atgūties tikai atpakaļceļā, kad lidmašīna sāk nolaišanos Erevānas lidostā, un es redzu pilsētas ugunis.”

Pēdējā festivāla dienā braucam uz Armēņu Genocīda memoriālu.

Memoriāls atrodas uzkalnā, no tā paveras skats uz pilsētu. Mūsu fotogrāfs

թյունից, և երկրագնդի ձգողականության հետ հարաբերություններում ինչ–որ բան փոխվում է: Միայն կամուրջի վերջում բարձրացող «Նոյ» կոնյակի գործարանի մեծ ու հաստատուն շենքն է իր շոշափելիությամբ ու իրականությամբ ինձ հողի վրա պահում: Արարատի հետ հաջորդ հանդիպմանը երկար չսպասեցինք. Խոր Վիրապի վանքն է: Բլրի կատարին, ինչպես սարի շարունակություն, խոյանում են վանքի շինությունները: Աստիճաններով մեզ ընդառաջ են գալիս երկու կուսակրոն քահանա: Վանքը գործում է, ինչպես Հայաստանի վանքերից շատերը, պատարագներ են լինում, վանականներն ապրում են Աստծուն ընծայված իրենց կյանքով: Արարատի գագաթը սպիտակ թանձր ամպի մեջ է, պայծառ արևի լույսը միացնում է սարի ուրվագիծը երկնքին ու ամպին՝ պարզ ու վառ կապույտի մեջ: Հին Կտակարանում կարդում ենք, որ Նոյի տապանը ջրհեղեղից հետո կանգ է առել Արարատ լեռան վրա: Հանրահայտ ճանապարհորդ Մարկո Պոլոն այդ տապանը տեսել է Արարատի վրա: Ամպերը կամաց–կամաց նահանջում են և հանդարտ կանգ առնում գագաթի հարևանությամբ: Խոր Վիրապի վանքը կառուցվել է որպես երրորդ գագաթ մեծ ու փոքր Արարատների դիմաց: Մենք կանգնել ենք երրորդ բարձունքին ու նայում ենք: Վառ կապույտ է:

Մի քանի օր ապրում ենք Դիլիջանում, այնտեղից Վանաձորը մոտ է, իսկ այնտեղից էլ՝ սարերում գտնվող վանքերը և Հովհաննես Թումանյանի թանգարանը փոքրիկ գյուղում...: Փորձում եմ վերհիշել, թե ինչ ենք պատմում բոլորին լատվիացի մեծագույն բանաստեղծների մասին, եթե, իհարկե, ընդհանրապես պատմում ենք: Հայերն ասում են, որ Թումանյանը իսկական ազգային բանաստեղծ է. պատերազմի ժամանակ նա հոգ է տարել մանկատան երեխաների մասին, և նրա հեքիաթներով է դաստիարակվել հայերի առնվազն մի քանի սերունդ: Թումանյանի թանգարանի ճանապարհին երիտասարդ գրող Արմենը ավտոբուսում մեզ համար ընթերցում է Թումանյանի «Կիկոսի մահը» հեքիաթը: Շատ եմ ուզում այն պատմել: Կողքիս նստած ուկրաինացի բանաստեղծը, հեքիաթը լսելով, ականջիս շշնջում է. «Եվ նրանք սա տալիս են երեխաներին կարդալո՞ւ»: Մի քանի օրից վերադառնում ենք Երևան: Ավտոբուսի մեջ կողքիս նստած է մեր թարգմանիչ Անահիտը: «Առանց Երևանի կյանքս չեմ կարող պատկերացնել: Երբ արտասահմանում մեկ շաբաթից ավելի եմ լինում, սկսում եմ ֆիզիկապես վատ զգալ: Ընկերուհիս ասում է, որ ես զոմբիի եմ նմանվում: Ուշքի եմ գալիս տունդարձի ճանապարհին միայն, երբ օդանավը սկսում է իջնել Երևանի օդանավակայանում, և ես տեսնում եմ քաղաքի լույսերը»:

77 Մ. Ասարե

Կիկոսի մահը

Artūrs saaicina visus uz grupas bildi. Igors sauca, ka nebūs labi, ja saule spīd no mugurpuses, uz ko Artūrs, visā savā raženā augumā izslējies, roku teatrāli gaisā pametis, iesaucas: „Дорогой, когда ты свою книгу писал, я тэбэ мэшал?”*, un nobildē mūs visus bezrūpīgi smejošus uz Erevānas fona.

Ziņa internetā: Turcijas valdošā partija: „Armēņi Kaukāzā ir ienācēji”. „Armēņi Kaukāzā ir ienācēji, svešinieki, kuri savu mākslīgo valsti radījuši vēsturiskajās tjurku teritorijās Zangezura, tādēļ tiem nav tiesību spriest par savām senajām saknēm šajā reģionā,” – pavēstīja Turcijas Taisnīguma un attīstības partijas ģenerālsekretārs Haluks Ipeks. – „...

Azerbaidžāna ir šī reģiona uzlecošā zvaigzne, Turcija – uzlecošā zvaigzne visā pasaulē./.../ Armēnija šobrīd cer uz saviem aizstāvjiem. Bet viņa aizmirst, ka aizstāvji ir tālu, bet Azerbaidžāna un Turcija – blakus.” (www. regnum.ru – 07.11.2012)

M. Asare

78

*Dārgais, kad tu grāmatu rakstīji, vai es tev traucēju?

Փառատոնի վերջին օրը գնում ենք Հայոց ցեղասպանության հուշահամալիր: Այն գտնվում է բլրի վրա, որտեղից բացվում է քաղաքի համայնապատկերը: Մեր լուսանկարիչ Արթուրը կանչում է մեզ՝ խմբով լուսանկարվելու: Իգորն ասում է, որ լավ չի ստացվի, եթե արևը թիկունքից է շողում, ինչին Արթուրը, իր ողջ հասակով ձգվելով, ձեռքը օդում թատերական պարզելով, պատասխանում է. «Дорогой, когда ты свою книгу писал, я тэбэ мэшал?»,— և լուսանկարում է մեզ բոլորիս Երևանի ֆոնին անհոգ ծիծաղելիս: Տեղեկություն համացանցից

Լատվիերենից թարգմանեց Նաիրա Խաչատրյանը

79 Մ. Ասարե

Թուրքիայի իշխող կու սակ ցու թյուն. « Կով կա սում հայերը եկվորներ են»: «Կովկասում հայերը եկվորներ են, օտար են, ովքեր իրենց շինծու պետությունը ստեղծել են թյուրքերի պատմական Զանգեզուր տերիտորիայի վրա, այդ պատճառով իրավունք չունեն այս տարածքում իրենց հնագույն արմատների մասին վիճելու»,— հայտնել է Թուրքիայի Արդարության ու զարգացման կուսակցության գերագույն քարտուղար Խալուք Իփեքը: «...Ադրբեջանը այս տարածքի ծագող աստղն է, Թուրքիան՝ ամբողջ աշխարհի ծագող աստղը: /.../ Հայաստանը հիմա հույս է դնում իր պաշտպանների վրա: Բայց նա մոռանում է, որ պաշտպանները հեռու են, իսկ Ադրբեջանն ու Թուրքիան՝ մոտ»: (www.regnum.ru – 07.11.2012)

Vasil Bagiu Վա սի լե Բա գի ու Romania

Ռումինիա

Romanian poet, prosaist, founder of Romanian literary movement “Chimerism.” Member of Romanian Writers’ Union and PEN club.

From 2006–2009 he was the editor of the on–line poetry forum “Poetry Circle.” Vasile Bagiu has published seven poetry books, a collection of stories, two novels and numerous essays. His English poems have been published in US, Great Britain, Canada and New Zealand.

Ռումինացի բանաստեղծ, արձակագիր, ռումինական «Քիմերիզմ» գրական շարժման հիմնադիր: Ռումինիայի գրողների միության և «PEN» ակումբի անդամ է: 2006–2009 թթ. եղել է «Poetry Circle» բանաստեղծական օնլայն ֆորումի խմբագիրը: Հրատարակել է բանաստեղծությունների յոթ գիրք, պատմվածքների ժողովածու, երկու վեպ և բազմաթիվ էսսեներ: Նրա անգլերեն բանաստեղծությունները լույս են տեսել ԱՄՆ–ում, Մեծ Բրիտանիայում, Կանադայում և Նոր Զելանդիայում:

UN VIS SECRET

V. B a g i u

82

Armenia a fost un vis din toamna anului 2012, iar dacă spun că doar personajul meu Himerus Alter a călătorit – şi nu eu – în această ţară dintre Marea Neagră şi Marea Caspică risc să fiu acuzat de exces de literaturizare şi cine mai ştie ce altceva chiar mai grav. Trec, aşadar, peste această dispută, care mă priveşte personal, şi ies în larg, dispus la orice, ca un înţelept cuminţit de adevărurile care vin cu vârsta.

N–am plănuit vizita, nu mi–am dorit–o, însă ea s–a întâmplat, aşa cum în viaţă trăieşti uneori întâmplări potrivite mai degrabă pentru romane sau poezii şi nu pentru fiinţe cu emoţii, gânduri şi sentimente. Erevanul, văzut în apus de soare, din uşa casei lui Parajanov, cu cele două culmi albe ale Ararat–ului în depărtare, mi–a spus nişte lucruri simple pe care le afli de obicei de la vreun duhovnic bătrân. A fost oraşul înţelept care mi–a vorbit convingător în limba lui simplă despre viaţă şi despre moarte, despre a fi şi a nu fi undeva şi nicăieri pe pământ, despre infinitele posibilităţi de afirmare ale soluţiilor perfecte la problemele dificile, teoretice şi practice, abstracte şi concrete.

Să fie oare acest impas o probă de încercare? Nu am replici pe fază, nu trec de la un subiect la altul

ԳԱՂՏՆԻ ՄԻ ԵՐԱԶ Հայաստանը 2012 թ. աշնան մի երազ էր, և եթե ասեմ, որ ոչ թե ես, այլ միայն իմ հերոս Հիմերուս Ալտերն է ճամփորդել Սև ծովի և Կասպից ծովի միջև գտնվող այս երկրում, ապա վախենում եմ, որ ինձ մեղադրեն չափից ավելի գրականացման և, ով իմանա, էլ ինչ ավելի լուրջ բաների մեջ: Մի կողմ եմ թողնում, սակայն, այս և դուրս եմ գալիս լայն տարածություն՝ պատրաստ ամեն ինչի տարիքի հետ եկող ճշմարտություններից հանգստացած իմաստունի նման: Չեմ ծրագրել այցելությունը, չեմ ձգտել, բայց այն կատարվեց, ինչպես երբեմն կյանքում պատահում են դեպքեր, որոնք ավելի շուտ բնորոշ են վեպերին կամ բանաստեղծություններին և ոչ թե հույզեր, մտքեր և զգացմունքներ ունեցող էակներին: Մայրամուտին Փարաջանովի տան դռան արանքից իմ տեսած Երևանը՝ հեռվում Արարատի երկու ճերմակ գագաթներով, հասարակ բաներ է ասել ինձ, բաներ, որոնք սովորաբար իմանում ես ինչ–որ մի ծեր խոստովանահորից: Նա այն իմաստուն քաղաքն էր, որն իր հասարակ լեզվով ինձ համոզիչ պատմում էր կյանքի և մահվան մասին, աշխարհում ինչ–որ մի տեղ լինելու և ոչ մի տեղ չլինելու, տեսական և գործնական, վերացական ու կոնկրետ դժվար խնդիրների կատարյալ լուծումների հաստատման անսահման հնարավորությունների մասին: Այս մեռյալ կետն արդյոք փորձարկման ստուգո՞ւմ է: Պատասխաններ չունեմ, չեմ անցնում մի թեմայից մյուսին առանց զրուցակցին զգուշացնելու,

83 Վ. Բագիու

բանավեճը, որն իմ անձին է վերաբերում,

V. B a g i u

84

fără a anunţa interlocutorul, iar aşteptarea unui semn de bunăvoinţă este legitimă în aceste timpuri legate bine de un fir invizibil de speranţă. Manuscrise vechi, mănăstiri milenare din piatră de tuf pe maluri de lacuri, la Sevan sau la margini de imperii, unde sărăcia se joacă indiferentă cu nişte ciulini uscaţi şi se uită înspre muntele Arcei Sfinte, dincolo de graniţe crude, peste vii rămase pustii după culesul la care nu am fost martor. Înnoptarea la Dilijan într–un hotel de cinci stele, în mijlocul cuibului de case neterminate şi neîncepute, mi–a spus, la rândul ei, ceva despre felul de a fi al oamenilor şi despre cum istoria are metode secrete de a te pune la punct, iar vizita la un muzeu de artă din Vanadzor m–a inspirat să scriu un poem distractiv rimând ca în „nevermor”–ul lui Poe, a cărui stafie chiar am văzut–o într–o plimbare de unul singur prin nu ştiu ce alt oraş al cărui nume nu mi–l amintesc acum deloc şi pe care nu–l mai văzusem niciodată în viaţa mea, şi nici în moartea mea, din care nu reuşesc să trag învăţăminte folositoare, nici pentru situaţiile problematice, nici pentru altceva mai rău.

Armenia a fost un vis visat în somn, cu oameni prietenoşi, poezie, studenţi iubitori de dezbateri aprinse pe tema soartei cărţii în lume, un vis secret ce–mi ţine de urât când nu găsesc ieşire şi salvare în cuibul protector al României mele reale.

իսկ այս` հույսի հետ մի անտեսանելի թելով կապված ժամանակներում բարյացակամության նշան սպասելն օրինական է: Հին ձեռագրեր, տուֆից կառուցված հազարամյա վանքեր լճերի ափին, Սևանում կամ կայսրությունների ծայրերում, որտեղ աղքատությունը անտարբեր խաղում է չորացած տատասկների հետ և նայում է դեպի Սուրբ Տապանի լեռը, դաժան սահմաններից այն կողմ, դատարկ խաղողի այգիների վրա, որոնց բերքահավաքին ես վկա չեմ եղել: Դիլիջանում` անավարտ և չսկսված տների բույնի մեջ, մի հինգ աստղանի հյուրանոցում գիշերելն իր հերթին ինձ ինչ–որ մի բան է ասել մարդկանց գոյության ձևի և այն մասին, թե ինչ գաղտնի միջոցներ ունի պատմությունը քեզ տեղը դնելու համար, իսկ այցը Վանաձորի արվեստի թանգարան ներշնչել է ինձ գրելու մի զվարճալի բանաստեղծություն` Պոի «Nevermore»–ի նման հանգերով, ում ուրվականն իսկապես տեսել եմ մենակ զբոսնելուց, ինչ–որ մի ուրիշ, չգիտեմ, թե ինչ քաղաքում, որի անունը հիմա բոլորովին չեմ հիշում, և որը դեռ երբեք չեմ տեսել իմ կյանքում, ոչ էլ իմ մահվան մեջ, որից չեմ կարող օգտակար դասեր քաղել Հայաստանը քնի մեջ տեսած երազ էր՝ ջերմ մարդկանցով, պոեզիայով, աշխարհում գրքի ճակատագրի շուրջ թեժ բանավեճեր սիրող ուսանողներով, մի գաղտնի երազ, որն ինձ հետ է, երբ ելք ու փրկություն չեմ գտնում իմ իրական Ռումինիայի պաշտպանիչ բույնի մեջ: Ռ ﬕներենից թարգմանեց Լասլո Բորբելին

Վ. Բագիու

85

տարակուսելի իրադրությունների կամ էլ ավելի վատ բանի համար:

Johan de Boose Յո հան դը Բոու զե Belgium

Բելգիա

Belgian poet, prosaist. He studied Slavonic Languages at the University of Gent, got his PhD. Taught at school, worked at radio and television. His last novel “The Martyrs” got several prizes. The author is currently working on a trilogy which tells about the impact of disasters on the mentality of people.

Բելգիացի բանաստեղծ, արձակագիր: Սովորել է Գենտի համալսարանի սլավոնական լեզուների բաժնում, ստացել դոկտորի գիտական աստիճան: Դասավանդել է դպրոցում, աշխատել ռադիոյում և հեռուստատեսությունում: Նրա վերջին վեպը` «Նահատակներ»–ը, արժանացել է մի քանի մրցանակների: Հեղինակն այժմ աշխատում է եռագրության վրա, որը պատմում է աղետների՝ մարդկանց մտածողության վրա ունեցած ազդեցության մասին:

LAAT MIJ JE PIJN DRAGEN

J. de Boose

88

Scheiding is het jongste zusje van de dood, zei een fijne juffrouw gisteren bij het verlaten van Ero’s busje, terwijl de stad gonsde alsof de goden hun toeters aan het stemmen waren voor hun grote symfonie en terwijl de Ararat zich wederom verstopte, gewoontegetrouw, de oude gluiperd waarover een jongen in het busje zei dat hij niet bestond, vijfduizend meter onbestaande berg, er bestond alleen een mohammedaanse, heetgebakerde knutselaar die af en toe aan de overkant van de Armeens–Turkse grens een fabelachtig kartonnen scherm neerzette met daarop de tekening van de tweekoppige berg waar de ark van de zeshonderdjarige Noach aan het begin der tijden was gestrand en daarna weer een ander scherm met rook en mist of met helemaal niets, gewoon een modernistisch, veelbetekenend wit–op–wit.

De ark is mijn busje, zei Ero wanneer de aarde begon te beven, een paar keer per jaar, terwijl hij La Bohème, on est heureux van Charles Aznavoerjan playbackte, denkend aan de westelijke grens van Armenië die het profiel had van een meisjesgezicht met mopneus, kuif en hekserig kinnetje, en terwijl hij door zijn land reed op zoek naar vermoeide reizigers onderweg naar een van de vier windstreken, waarover een Tsjetsjeens drankorgel ooit zei dat ze leken op vier bakkers, genaamd Noord, Zuid, West en Oost, in deze volgorde, en dat ze elk een oven bezaten die ze willens nillens aan de praat hielden, Noord het driftigst, Zuid het knulligst, of was het andersom, dat was ook mogelijk want het drankorgel was een Rus en zag alles dus

ՑԱՎԴ ՏԱՆԵՄ (հրատարակվ մ է կրճատ մներով)

89 Յ. դը Բոուզե

«Բաժանումը մահվան կրտսեր քույրիկն է»,– երեկ ասացի նրբակազմ օրիորդին Էրոյի երթուղային տաքսիից իջնելիս, և քաղաքը այնպե՜ս էր բզզում, կարծես աստվածներն իրենց փողերն էին լարում մեծ սիմֆոնիա նվագելու համար, և Արարատը դարձյալ թաքնվում էր՝ իր սովորույթի համաձայն: Այդ ծեր խաբեբան, որի մասին միկրոավտոբուսում նստած տղան ասաց, թե գոյություն չունի, հինգ հազար մետր լեռ–չգոյություն է: Կա միայն մուսուլման դյուրաբորբոք աշխատավոր, որ հայ–թուրքական սահմանից այն կողմ մերթ առասպելական չափերի ստվարաթղթե էկրան է դնում՝ վրան պատկերված երկգլխանի լեռը, որի գագաթին հանգրվանել էր վեց հարյուր տարեկան Նոյի տապանը ժամանակների սկզբին, մերթ՝ ծուխ ու մշուշ ցուցադրող էկրան, մերթ էլ՝ ոչինչ չցուցադրող, պարզապես մոդեռնիստական ու խորհրդանշական սպիտակ էկրան: «Իմ երթուղայինն է տապանը»,– ասում էր Էրոն, երբ ցնցվում էր երկիրը տարին մի քանի անգամ, իսկ նա Շառլ Ազնավուրյանի «La Bohème, on est heureux» երգի հետ երգում էր ու մտածում Հայաստանի արևմտյան սահմանի մասին, որը նման է աղջկա դիմագծերի՝ կճատ քթով, վեր ցցված մազափնջով ու վհուկի նեղ կզակով, և նա իր երկրով մեկ շրջում էր իր երթուղային տաքսիով՝ փնտրելով հոգնած ճամփորդների, որոնք ուղևորվում էին դեպի աշխարհի չորս կողմերը, որոնց մասին ինչ–որ ռուս հարբեցող ասել է, թե նման են չորս հացթուխերի՝ Հյուսիս, Հարավ, Արևմուտք և Արևելք անուններով: Հենց այս հերթականությամբ: Նրանք մեկական վառարան ունեն և կրակը կամա թե ակամա վառ են պահում. Հյուսիսը՝ տաք գլխով, Հարավը՝ անշնորհք ձևով կամ հակառա՞կը. դա նույնպես հնարավոր է, քանի

J. de Boose

90

enigszins verwrongen, niettemin eerde iedereen de roetige mond van de oven waarin de winden werden gebakken.

Ero reed door de thuishaven van de geredde mensheid, daar waar God, dronken van zijn eigen schepping, vrijelijk had geëxperimenteerd, een land van karmijnrode cactusschildluizen, granaatappels met hun driehonderdvijfenzestig zaden, aangewaaide en uitgewoonde zielen, de adem van de Colchis, gekleurde hellingen die knisperden als droge toost, notendonkere grottenhuizen, wegen vol visschubben als stukjes kwarts, schrale, winderige, pluizige leegheid, een plaats kortom waar de tijd niet bestond.

Hij stopte bij een hotel waar de portier iedereen een hand en een glimlach gaf, waar de kruiers wiebelden als auto–antennes, waar de meisjes strakke, smeltende japonnen droegen en waar verder niemand, niemand ooit kwam, alleen obese zakenlui en landerige hippies, maar verder niemand, want het pand diende als wasserette van maffioos geld, en het stond dus leeg en schreeuwde om aandacht en liefde, maar als de liefde eindelijk kwam, chique, geurige liefde in de vorm van Perzische nimfen die het woord nee niet kenden, wierp de portier zijn Griekse lachende toneelmasker af en sperde hij zijn vlerken als een albatros.

Dit keer stapte een knappe heer in Ero’s busje, dat wil zeggen hij vouwde zijn lange lichaam in twee gelijke delen, klemde zijn sik in zijn ene vuist, steunde met zijn andere vuist op een vurenhouten wandelstok, en wenste Ero met een bronzen bas goedemorgen, waarop Ero uitvoerig knikte en schudde met zijn hoofd, want de heer, die Hovan oftewel Godsgeschenk werd genoemd en niet zo jong meer was maar gelukkig wel over een jong hart beschikte, deze heer Godsgeschenk, die bovendien een buitenlander was, begon meteen te doceren over de kolken van de afgrond en de sluizen van de hemel in het boek Genesis hoofdstuk acht, vers één tot en met vijf, en over zijn wandelstok, die een kostbaar artefact was want de Russische toondichter Sjostakovitsj had hem laten vervaardigen uit een keu.

Tsavut danem, zei Ero bij wijze van groet, laat mij je pijn dragen, gevolgd door waar moet u heen, Hovan Godsgeschenk, en Hovan stak meteen van wal met de mededeling dat hij ongetwijfeld de enige vreemdeling ter wereld was die zo vertrouwd was met het in 405 door Mesrop Masjtots ontworpen 38–tekensalfabet en hij vervolgde dat het

91 Յ. դը Բոուզե

որ հարբեցողը ռուս էր, ուստի ամեն ինչ բավական խեղաթյուրված էր տեսնում: Ինչպես էլ որ լինի, բոլորը երկրպագում էին քամիներ թխող վառարանի մրոտված բերանը: Էրոն շրջում էր փրկված մարդկության սկզբնական նավահանգստում՝ այնտեղ, որտեղ իր արարչական գործով հարբած Աստված անզսպորեն փորձեր է կատարել այս երկրում. որդան կարմիրով, երեք հարյուր վաթսունհինգ հատիկ պարունակող նռներով, քամու թևերին բերված և կյանքից հոգնած հոգիներով, Կոլխիդայի լեռներից փչող շնչով, չորացած հացի պես ճարճատող գունավոր սարալանջերով, ընկույզի պես մութ քարանձավ–տներով, որձաքարի բեկորների պես ձկան թեփուկներով ծածկված ճանապարհներով, անբերրի, հողմահար, փրչոտ դատարկությամբ, մի խոսքով՝ այնպիսի վայրում, որտեղ ժամանակը գոյություն չունի: Նա կանգ էր առնում ինչ–որ հյուրանոցի առջև, որի դռնապանը բոլորի ձեռքերն էր սեղմում և բոլորին ժպիտ պարգևում, որի բեռնակիրները տատանվում էին ավտոմեքենաների ալեհավաքների պես, որտեղ աղջիկները նեղ ու հալվող շրջազգեստներ էին հագնում, և ուր ոչ ոք, ոչ ոք երբեք չէր գալիս, բացի գեր գործարարներից ու ալարկոտ հիպիներից: Բացի նրանցից՝ ոչ ոք, որովհետև այդ հիմնարկը ծառայում էր որպես մաֆիայի փողերի լվացքատուն, այդ պատճառով էլ դատարկ էր և ուշադրություն ու սեր էր պահանջում, բայց երբ վերջապես հասնում էր սերը՝ նրբաճաշակ, բուրավետ մի սեր, «ոչ» բառը չիմացող պարսկական հավերժահարսերի տեսքով, դռնապանը դեն էր նետում իր հունական ժպտացող դիմակը և ալբատրոսի պես բացում թևերը: Այդ ընթացքում գեղադեմ մի պարոն նստեց Էրոյի երթուղայինը, այսինքն՝ իր բարձրահասակ մարմինը երկու հավասար մասի ծալեց, մի ձեռքով սրածայր կարճ մորուքը բռնելով, մյուս ձեռքով հենվելով եղևնափայտե գավազանին՝ թավ, բամբ ձայնով Էրոյին բարի լույս ասաց: Էրոն երկար ժամանակ գլխով մերթ դրական, մերթ բացասական շարժումներ արեց: Պարոնը, ում անունը Հովան էր, կամ Աստծո Պարգև, այնքան էլ ջահել չէր, բայց բարեբախտաբար ջահել սրտի տեր էր: Այս պարոն Աստծո Պարգևը, որ օտարերկրացի էր, անմիջապես սկսեց պատմել Ծննդոց գրքի ութերորդ գլխի առաջինից հինգերորդ տողում նշված ստորգետնյա աղբյուրների և երկնքի սահանքների, ինչպես և իր ձեռնափայտի մասին: Այն թանկարժեք առարկա էր, քանի որ ռուս կոմպոզիտոր Շոստակովիչը պատրաստել էր տվել բիլիարդի ձողից: «Ցավդ տանեմ»,— ասաց Էրոն բարևի փոխարեն ու շարունակեց,—«ո՞ւր եք գնում Հովա՛ն Աստծո Պարգև»: Հովանն իսկույն տեղեկացրեց, որ անկասկած ողջ աշխարհում, բացի իրենից, այլ օտար-

J. de Boose

92

de liefde was die hem in de armen van dit trieste land had gedreven maar dat de liefde inmiddels was vervlogen en het trieste land hem nog steeds omklemde zodat hij in Berlijn of Brussel, dat wil zeggen in die onpersoonlijke steden waar hij schnabbelde, zich nooit ofte nimmer thuis kon voelen, en ten slotte deelde hij zijn reisdoel mee aan de taxichauffeur: Diepe Put oftewel Khor Virap, aan de voet van Vader Ararat, alwaar de oudste christelijke kerk staat.

De aarde beefde een tweede keer zodat er scheuren in de hemel kwamen, waaruit water gutste op de huizen van sinaasappelsteen, en Ero loodste zijn busje behendig over de plavuizen, toeterend en wuivend naar bartenders, straatvegers en nimfen op hoge hakken die hij allemaal beminde met zijn hart zo groot als Cilicië, net zoals hij Jerevan beminde, de oudste stad op aarde, gesticht in 782 voor Christus, waar zijn zonen en dochters waren geboren, en hij dacht weer aan Charles Aznavoerjan die hij in 1993 in zijn busje had vervoerd, dat wilde toen zeggen in zijn Volga van vervloekte sovjetmakelij, toen de bard net was gekroond tot Buitengewoon Ambassadeur van de Armeense Republiek, en aan hoe ze toen samen Mourir d’aimer hadden gebruld, met een brok van het lachen in hun keel, waar was de tijd.

Op het bordes onder het melkglazen dak van de markt en met een gebloemde, doorweekte hoofddoek op wuifde een boerin, een potig, ongeschoren meisje van een jaar of vijftig, omringd door netjes vol onverkochte kolen als kanonskogels, een opgeklapte schraag en mopperende duiven, en deze geurige schoonheid, Marti oftewel Lady geheten, slaagde erin om haar koopwaar met een welgemikte zwaai op haar rug te slingeren en Ero’s voertuig in een klap voor de helft hiermee te vullen, en voor de andere helft met gekir over hoe elke onverwachte bezoeker in haar dorp gastvrij werd ontvangen met geitenkaas en brandewijn want je wist maar nooit of hij was een reïncarnatie van Jezus, die hield van het landleven, nietwaar goede meneer, zei ze tegen Hovan Godsgeschenk die om de tijd te doden verzen zat te vertalen en zich daardoor openbaarde als anderstalige en dus als potentiële gereïncarneerde heiland.

Ero praatte tegen de ruitenwissers als tegen een span paarden, die zich moesten haasten om het water dat met bakken uit de hemel werd gegoten weg te vegen zodat de reis voorspoedig kon verlopen, hij vloekte tegen hen,

93 Յ. դը Բոուզե

երկրացի չկա, որ իր պես ծանոթ է Մեսրոպ Մաշտոցի 405 թվականին ստեղծած 39–տառանոց այբուբենին, ապա ասաց, որ սերն է իրեն ստիպել ապաստան փնտրել այս տխուր երկրի գրկում, բայց սերը վաղուց վերացել է, իսկ մինչ օրս այս տխուր երկիրը շարունակում է պարուրել իրեն, ինչի պատճառով այլևս երբեք չի ընտելանա Բեռլինին կամ Բրյուսելին, այսինքն՝ այն քաղաքներին, որտեղ փոքր–մոքր գործերով էր զբաղվում: Ապա երթուղայինի վարորդին հայտնեց իր ուղևորության նշանակման վայրը՝ Խոր Վիրապ, Հայր Արարատի ստորոտ, քրիստոնեական հինավուրց եկեղեցի: Երկրորդ անգամ երկիրը ցնցվեց: Երկինքը պատռվել էր, և ճեղքերից ջուր էր հեղվում նարնջաքարե տների վրա: Էրոն վարպետորեն իր միկրոավտոբուսն էր վարում սալիկների վրայով՝ ազդանշան տալով ու ձեռքով բարևելով բարմեններին, փողոց մաքրողներին ու բարձրակրունկ կոշիկներով հավերժահարսերին, որովհետև բոլորին հավասարապես սիրում էր Կիլիկիայի չափ իր սրտով, ինչպես սիրում էր նաև Երևանը՝ աշխարհի ամենահին քաղաքը, որ հիմնվել էր մեր թվարկությունից առաջ 782 թվականին, ու որտեղ ծնվել էին նրա որդիներն ու դուստրերը: Վերհիշեց Շառլ Ազնավուրյանին, ում իր մեքենայով էր տեղափոխել 3 տարի առաջ: Այն ժամանակ խորհրդային անիծյալ «Վոլգայով», երբ շանսոնիեն նոր էր նշանակվել Հայաստանի Հանրապետության արտակարգ դեսպան: Հիշեց, թե ինչպես էին երկուսով բղավել «Mourir d’aimer» երգը՝ ծիծաղից խեղդվելով: Ինչպե՜ս էր թռչում ժամանակը: Շուկայի կաթնավուն կտուրի տակ՝ մուտքի առջև կանգնած հաղթանդամ, մոտ հիսուն տարեկան գյուղացի մի կին, ձեռքը թափահարելով, կանգնեցրեց նրան: Նրա շուրջը շարված էին թնդանոթի գնդերի նման չվաճառված կաղամբներով լի ցանցեր, ծալված մի տախտակ ու գղղացող աղավնիներ: Մարտի կամ Լեյդի անունով այդ գեղեցկուհուն հաջողվեց մի կտրուկ շարժումով շալակել իր ապրանքը՝ միանգամից լցնելով Էրոյի փոխադրամիջոցի կեսը, մյուս կեսն էլ լցվեց նրա ծլվլոցով այն մասին, թե ինչպես են իրենց գյուղում յուրաքանչյուր անսպասելի այցելուին հյուրասիրում այծի պանիր ու օղի, քանի որ այդպես կարելի է նմանվել գյուղական կյանքը սիրող Հիսուսին: «Այդպես չէ՞, պարո՛ն ջան»,— դարձավ Հովհան Աստծո Պարգևին, ով ժամանակը սպանելու համար բանաստեղծություններ էր թարգմանում՝ այդպիսով ցույց տալով, որ ինքն օտարերկրացի է, ուստի, հնարավոր է, նաև վերամարմնավորված Փրկիչ: Էրոն խոսում էր դիմապակու մաքրիչների հետ, ասես լծված ձիերի դիմեր, որոնք շտապում էին մաքրել դույլերով երկնքից թափվող ան-

J. de Boose

94

zei hu en jo en ts, maar de arme ruitenwissers konden hun gezwoeg niet meer opdrijven en kreunden al, straks zouden ze breken als lucifers, ho, zei Ero, laat me niet in steek in het land van de zondvloed en de openbaring, maar Hovan Godsgeschenk zei dat zelfs hoofdstuk acht van Genesis een happy end kende, citerend: het water vloeide langzaam heen en op de eerste dag der tiende maand werden de toppen der bergen zichtbaar.

Het busje had zich inmiddels onttrokken aan de klauwen van het stadscentrum, luidkeels sputterend in de richting van grijze woonkazernes links en titanische stenen helden rechts, het hield halt bij het gouden hek van een paleis, bewaakt door Romeinse standbeelden en binken met een revolver in hun zak, en een byroniaans uitziende Oligarch smeekte om hem mee te nemen naar het huis van Lion King oftewel Stupid Gago in de volksmond, voor een top, een top, jazeker een top, waarop Marti Lady begon te klokken en Hovan Godsgeschenk zich verslikte in een vers.

Oligarch verontschuldigde zich uitvoerig omdat zijn hooggeplaatste reet de voorkeur gaf aan een roestig blikken busje boven een Porsche met chauffeur maar wat moet je bij dit rotweer alsof Genesis zich herhaalt zoals de geschiedenis zich aldoor herhaalt, en vervolgens diste hij het laatste nieuws op aangaande Stupid Gago, of iedereen het horen wilde, en niemand antwoordde want iedereen had het te druk met denken dat haal je de koekoek, en uiteindelijk besloot hij het er toch op te wagen, het was onverdraaglijk.

Laatst (zei Oligarch) speelden wij Romeintje met arenaatjes en gladiatortjes en slavinnetjes met alles erop en eraan, en op het eind gingen we in de dierentuin op het dakterras van Gago’s stulp kijken naar een spektakel waarin twee leeuwen een ezel zouden verscheuren, maar de ezel beet flink van zich af en dreigde de dure leeuwen te verwonden, waarop wij die trek hadden in bloed besloten om onze geweren leeg te schieten op de ezel, zogezegd zogedaan, en op het eind dronken we cognaccola want de dag was top geweest, einde citaat Oligarch, en toen gaf Marti Lady over op de zweterige mocassins van Hovan Godsgeschenk.

Ero trapte wederom op de rem voor een mooie zwartrok met wapperende baard die wanhopig stond te liften onder de plastic markies van een viskraam en het busje vulde met een parfum dat deed denken aan de kelder waarin Grigor Lusavoritsj, die later bekend zou worden als de heilige Gregorius

95 Յ. դը Բոուզե

ձրևաջուրը: Նա հայհոյում էր և ասում՝ «շո՜ւտ արեք և չո՜շ և ցո՜», բայց խեղճ մաքրիչներն ի վիճակի չէին առավել արագացնելու իրենց արդեն տքնաջան աշխատանքը և տնքում էին, քիչ էր մնում կոտրվեին լուցկու պես: «Վա՜յ»,— ասաց Էրոն,— ինձ մի՜ լքեք ջրհեղեղի և հայտնության այս երկրում», իսկ Հովան Աստծո Պարգևն ասաց, որ Ծննդոց գրքի ութերորդ գլուխն էլ ունի երջանիկ ավարտ, ու արտասանեց. «Ջրերը շարունակեցին աստիճանաբար նվազել մինչև տասներորդ ամիսը: Տասներորդ ամսվա առաջին օրը լեռների գագաթները երևացին»: Այդ ընթացքում երթուղայինը ճողոպրել էր քաղաքի կենտրոնի ճանկերից, ահեղ դմփդմփոցով առաջ էր ընթանում ձախի մոխրագույն բնակելի շենքերի և աջի քարե տիտանյան հերոսների միջով: Ապա կանգ առավ ինչ–որ պալատի ոսկեփայլ մուտքի մոտ, որը հսկում էին հռոմեական արձաններն ու ատրճանակը գրպանը դրած լավ տղաներ: Բայրոնյան տեսք ունեցող մի օլիգարխ Էրոյին աղերսեց, որ իրեն տանի Առյուծ արքայի տուն, որպեսզի մասնակցի ինչ–որ գագաթի, գագաթի՞, այո՛, գագաթի, իսկ Մարտի Լեյդին սկսեց կչկչալ, և բանաստեղծությունը Հովան Աստծո Պարգևի կոկորդին մնաց: Օլիգարխը հանգամանալից ներողություն խնդրեց այն բանի համար, որ իր բարձրաստիճան հետույքը նախապատվություն էր տալիս ժանգոտ արճճե երթուղայինին, ոչ թե վարորդով Պորշեին. «Ի՞նչ անենք, սարսափելի եղանակ է, ասես Ծննդոց գիրքն է կրկնվում, ասես պատմությունն է անընդհատ կրկնվում»: Էրոն դարձյալ սեղմեց արգելակը: Այս անգամ կանգ առավ քամուց ծածանվող մորուքով սիրուն սևազգեստի համար, որը, ձուկ վաճառողի ցելոֆանե ծածկի տակ կանգնած, անհույս ավտոստոպ էր անում և երթուղային տաքսին լցրեց այնպիսի բուրմունքով, որը հիշեցնում էր այն փոսը, որտեղ Տրդատ Գ արքայի հրամանով տասներեք տարի շարունակ բանտարկված էր եղել Գրիգոր Պարթևը՝ հետագայում սբացված Գրիգոր Լուսավորիչը, ում ազատումը համընկավ իսկական քրիստոնյա պետության ստեղծման հետ, սակայն, ո՜վ զարմանք, Սիրուն Սևազգեստը բոբիկ էր, քանի որ ճգնավորի կյանքով էր ապրում, իսկ հիմա գնում էր այլ Բոկոտն Սևազգեստի այցելության, որովհետև ուզում էր նրան ասել՝ «Ցավդ տանեմ»: Եթե, իհարկե, թույլատրեր նախախնամությունը, որովհետև հեղեղը դադարելու մտադրություն չուներ: Դիմապակու մաքրիչներից մեկը կոտրվեց, իսկ Էրոն, հայհոյանքներ թափելով, Հովան Աստծո Պարգևին հրամայեց, որ ժամանակ առ ժամանակ բացի պատուհանը, օձի պես ծռմռելով դուրս հանի իր երկար մարմինը և դիմապակին մաքրի իր կիով... կներե՜ք, Շոստակովիչի

J. de Boose

96

de Verlichter, dertien jaar lang was opgesloten door koning Tiridates III en wiens vrijlating zou samenvallen met het echte begin van de christenheid, maar lieve hemel, Mooie Zwartrok was blootsvoets omdat hij door het leven ging als boeteprediker en voor de gelegenheid onderweg was naar een andere Blootsvoetse Boeteprediker die hij Tsavut danem wilde wensen, voor zover de voorzienigheid dat toeliet want de zondvloed was nog niet van plan om op te houden.

Krak, zei een van de ruitenwissers, gevolgd door een vloek van Ero die Hovan Godsgeschenk opdroeg om van tijd tot tijd het raam open te draaien en zich met zijn lange lijf slangswijs naar buiten te wringen en de voorruit schoon te vegen met zijn keu, pardon, met de wandelstok van Sjostakovitsj, een opdracht waarvoor Hovan Godsgeschenk feestelijk bedankte want dat lag ver beneden zijn waardigheid, en als gevolg hiervan gaf Ero zich over aan een spelletje gokken waar zou zich ongeveer de weg kunnen bevinden, hetgeen in normale omstandigheden al een huzarenstuk was in dit trieste land, eigenlijk maakte het niet zoveel verschil, het eind der tijden stond immers voor de deur, het had al aangeklopt, maar natuurlijk had niemand de deur geopend.

Het busje stopte bij danstent Paphos die zich in hetzelfde gebouw bevond als een striptent in de vermaarde wijk Las Vegas, Las Vegas in ArmeniĂŤ wel te verstaan, om een Stelletje op te pikken dat afgaand op hun kleding net getrouwd was en naar de zeden van het land en afgaand op het fout geknoopte overhemd van de bruidegom al een flink potje moest hebben gerampetampt in de slaapkamer naast de feestzaal, waarna het partijtje in alle hevigheid was voortgezet, zodat de bruidegom zich ongemerkt als toegift een stripact had kunnen permitteren in het belendende pand, en om kort te gaan nu was het moment aangebroken voor het Stel om naar hun anderhalvekamerflat in Bangladesh terug te keren, Bangladesh, hoe kan dat nou, nee, niet echt Bangladesh natuurlijk, alleen de wijk die zo heette omdat het er zo bengaals treurig was.

Het Stelletje bestond uit een wit, zijdeachtig, nat, vrouwelijk en een zwart, katoenachtig, nat, mannelijk element, allebei zo dronken als een mossel, mompelend ik sterf voor jou, ik sterf voor jou, hij een vogelachtige man uit een kelnersfamilie maar zelf helaas uitkeringsgerechtigd en dromend van een baan in New York, nee niet New York, of toch wel, maar dan New York in ArmeniĂŤ, zij daarentegen een flink uit de kluiten gewassen

97 Յ. դը Բոուզե

ձեռնափայտով: Հրաման, որ Հովան Աստծո Պարգևը հանդիսավորապես մերժեց կատարել, որովհետև խորապես վիրավորեց նրա արժանապատվությունը, և այդ պատճառով Էրոն տրվեց «մոտավորապես որտե՞ղ է ճանապարհը» խաղին, որը սովորական պայմաններում արդեն սխրագործություն է այս տխուր երկրում, սակայն, ճիշտն ասած, միևնույնն էր: Ժամանակների վերջը վրա էր հասնում, արդեն մեր դուռն էր թակել, բայց, իհարկե, ոչ մեկը չէր բացել: Երթուղայինը կանգ առավ «Պափոս» դիսկոտեկի առջև, որը ստրիպտիզ ակումբի հետ մեկ տանիքի տակ էր՝ հայտնի Լաս Վեգաս թաղամասում, ավելի ճիշտ՝ հայաստանյան Լաս Վեգասում, և հագուստից դատելով՝ նոր ամուսնացած մի զույգ բարձրացավ երթուղային: Զույգը, երկրի սովորությունների համաձայն ու փեսայի վերնաշապիկի սխալ կոճկված կոճակից դատելով, հավանաբար լավ թավալգլոր էր եկել հարսանյաց սրահին կից ննջասենյակում, ինչից հետո խնջույքը ամբողջ ուժգնությամբ շարունակվել էր: Հանգամանք, որի շնորհիվ փեսան հասցրել էր իրեն թույլ տալ որպես բիս ստրիպտիզ դիտել հարակից ակումբում: Մի խոսքով՝ ժամանակը եկել էր, որ զույգը վերադառնա իր մեկուկես սենյականոց բնակարանը Բանգլադեշում. Բանգլադե՞շ, ինչե՞ր եք խոսում, ոչ, իհարկե, խոսքը իսկական Բանգլադեշի մասին չէ, այլ այն թաղամասի, որ նույն անունով են կոչում, որովհետև այնտեղ բենգալական թշվառություն է տիրում: Զույգը բաղկացած էր սպիտակ, մետաքսապատ, թաց, իգական տարրից և սև, բամբակապատ, թաց, արական տարրից: Երկուսն էլ, խոզի պես հարբած, մռթմռթում էին՝ կյանքիդ մեռնեմ, կյանքիդ մեռնեմ. մեկը թռչնանման տղամարդ էր՝ մատուցողների ընտանիքից, դժբախտաբար՝ գործազուրկ, և Նյու Յորքում գործ էր երազում: Ո՛չ, ոչ թե Նյու Յորքում կամ էլ՝ այո՛, բայց հայաստանյան Նյու Յորքում, իսկ մյուսը, ընդհակառակը՝ հաղթանդամ հարս էր՝ միջնադարյան քնարերգության ամբիոնի անպետք դիպլոմով, կարմիր ներկված մազերով և այնպիսի կոնքով, որ առանց որևէ դժվարության կկարողանար եռվորյակներ ծնել: Ավելորդ է ասել, որ նրանց հայտնվելուց հետո միկրոավտոբուսի մեջ ասեղ գցելու տեղ չմնաց: Երբ երկիրը երրորդ անգամ ցնցվեց, հետևի նստարանին, որը ծածկված էր ծվեն–ծվեն եղած յուղոտ բարձով, և որի վրա երեք սերունդ քածեր իրենց լակոտներն էին ծնել, բազմեց անընդհատ ծխող, վառ դեղին կոստյումով փոքրամարմին մի տղամարդ, որ ասես այլ ժամանակաշրջանից ուղղակիորեն մեզ մոտ նետված լիներ: Պարզվեց, որ ոչ այլ ոք էր, քան քսաներորդ դարասկզբի բանաստեղծ Օսիպ Մանդելշտամը՝ Ստալինին տհաճություն պատճառած մի քանի տողերի հեղի-

J. de Boose

98

bruid met een nutteloos diploma in middeleeuwse poëtica, roodgeverfde haren en een bekken dat moeiteloos een drieling kon dragen, onnodig te zeggen dat het krap werd in het busje.

De laatste zitplaats, een uitgerafeld, vettig kussen waarop al drie generaties teven hun puppy’s hadden geworpen, was bestemd voor een kettingrokend mannetje in een kanariegeel pak dat opdook tijdens de derde aardstoot alsof hij rechtstreeks uit aan andere tijd hierheen werd gesmeten en dat niemand minder bleek te zijn dan de vroeg–twintigste–eeuwse dichter Osip Mandelstam, auteur van enige aan Stalin onwelgevallige verzen en duidelijk van plan om een soort postume vakantie te houden in het land van zijn dromen, het oerland van de schoonheid, maar helaas had hij daarvoor een aan God onwelgevallige dag uitgekozen, hetgeen te horen was in de droeve klank van zijn woorden na gore Ararat rastjot kroepny vinograd, een Russische tongbreker die betekende op de berg Ararat groeit een enorme wijngaard.

Kan iemand zich indenken dat er langs de kant van de verzopen weg op een lieflijke slijkklomp een liftster stond met een wapperend handje, gehavend als een rietstengel, te jong voor woorden, hopend op heil of op een prins, mooi als een aapje, dronken van vastberadenheid om de Ararat te beklimmen en het restant van de ark van Noach te gaan zoeken en daartoe ook uitgerust met een licht hemdje en slippers, zodat ze bibberend en koortsig in Ero’s ziekenbusje werd geladen met de knieën van Oligarch en Godsgeschenk als ligbed.

Waar Ero zijn passagiers heen bracht, bleek steeds minder duidelijk, omdat de weg die hij bereed onzichtbaar was geworden en elk doel was weggespoeld, maar één ding was alvast overeind gebleven tot cynische lering van het nageslacht, namelijk het fabrieksterrein van Nairit, de trots van de Armeense Sovjetrepubliek, een economisch en technologisch wonder, zo groot als een stad met enkele tienduizenden zieltjes, maar sinds het vertrek van Ivan verworden tot spookland met ijzeren wandelende takken, kruisen van gewapend beton, schoorstenen als koude kookpotten of als de baleinen van een reuzenjurk, pijplijnen die nergens heen liepen, zich krommend en kronkelend, en de zwartgeblakerde resten van een berging die enkele dagen geleden door een opeenhoping van methaangas de lucht was ingevlogen.

Uitgerekend daar, tussen een aan flarden gescheurd bord met de sierlijke boodschap Te koop en een vrachtwagen met China Shipping van de potentiële koper op zijn flank, stond een druipende, oude man te wachten op een bus

99 Յ. դը Բոուզե

նակ, ով, ըստ երևույթին, մտադիր էր մի տեսակ հետմահու արձակուրդ անցկացնել իր երազանքների երկրում, գեղեցիկի պապենական երկրում, սակայն ցավոք, Աստծուն ոչ հաճո օր էր ընտրել, ինչն ապացուցեց նրա խոսքի տոնը՝ «На горе Арарат растёт крупный виноград»: Սա ռուսերեն շուտասելուկ է, որ նշանակում է՝ «Արարատ լեռան վրա խոշոր խաղող է աճում»: Ո՞վ կպատկերացներ, որ հեղեղված ճանապարհի եզրին, ցեխի գողտրիկ մի կույտի վրա կանգնած, թաթիկը տարուբերելով՝ ավտոստոպ էր անում մի աղ ջիկ՝ եղեգի ցողունի պես ընկճված, անասելիորեն երիտասարդ, փրկության կամ արքայազնի սպասող, կապիկի պես գեղեցիկ, Արարատը բարձրանալու և Նոյան տապանի մնացորդները գտնելու վճռականությամբ տարված: Այս նպատակով էլ թեթև շապիկ ու հողաթափեր ուներ: Երբ ցրտից ու ջերմից դողալով՝ բարձրացվեց Էրոյի հիվանդատար միկրոավտոբուս, Օլիգարխի և Աստծո Պարգևի ծնկները նրան պատգարակ ծառայեցին: Գնալով ավելի ու ավելի անհասկանալի էր դառնում, թե Էրոն ուր էր տանում իր ուղևորներին, որովհետև անտեսանելի էր դարձել ճանապարհը, որով առաջ էր ընթանում, և անձրևաջրերը քշել էին բոլոր նպատակակետերը, թեև մի միայնակ բան առայժմ կանգուն էր որպես ցինիզմի դաս նոր սերունդներին. «Նաիրիտ» գործարանը՝ Հայաստանի Խորհրդային Հանրապետության հպարտությունը, մի քանի տասնյակ հազարավոր բնակչություն ունեցող քաղաքի չափով, որը, սակայն, Իվանի մեկնումից հետո վերածվել էր ուրվականների քաղաքի՝ երկաթյա հսկայական միջատներով, երկաթբետոնե խաչերով, սառը կաթսաների կամ հսկայի շրջազգեստի կետոսկրերի նման ծխնելույզներով, ոչ մի տեղ չտանող, կեռումեռ անող և օձի պես գալարվող գազատարներով և մեթան գազի կուտակման հետևանքով մի քանի օր առաջ պայթած խորդանոցի սևացած մնացորդներով: Ու հենց այդտեղ՝ նրբագեղ տառերով գրված «վաճառվում է» հայտարարությունը կրող պատառոտված վահանակի և հնարավոր գնորդի բեռնատարի արանքում, որի կողին նշված էր «China Shipping», թրջված մի ծերունի սպասում էր, որ գա մի ավտոբուս, որն այլևս չէր շրջում կամ գալու ճանապարհին անդունդն էր ընկել: Էրոն չէր կարող բախտի քմահաճույքին թողնել Թրջված Մարդուն, որովհետև Թրջված Մարդը, ինչպես պատմում էր նա, իր ծանոթներից մեկն էր, որ երկար տարիներ աշխատել էր «Նաիրիտ» գործարանում և մինչև հիմա ամեն օր հերթափոխության ժամանակ գործատեղի էր գալիս, իբր թե գործարանը դեռ չէր փակվել, մի խոսքով՝ երկչոտ տխմարի մեկն էր, ով այսօրվա դրությամբ գոյատևում էր հողից աճող նռիկներով: Չնայած

J. de Boose

100

die nooit meer reed of onderweg daarnaartoe afslag ravijn had genomen, en Ero kon het niet over zijn hart krijgen de Druipende Man aan zijn lot over te laten want Druipende Man, zo vertelde hij, was een kennis van hem die jarenlang in de Nairit had gewerkt en nu elke dag naar zijn dienst ging alsof de fabriek nog steeds open was, in één woord een kopschuwe sukkel die tegenwoordig leefde van de granaatappeltjes die uit de grond tevoorschijn kwamen, en hoewel er geen inch meer vrij was in het busje, slaagde men erin de Druipende Man naast het Stelletje op de bank te wringen.

De aarde dreunde een vierde en laatste keer, krachtiger dan tevoren, zodat het leek alsof Ero’s busje een speelgoedtrommel was waarop God oefende met zijn stokjes en al het water uit de ogen van de mensheid, al het verdriet dat ooit was geplengd in één keer ongenadig neerstortte op het sneuë land genaamd Hayastan, tot wanhoop van Ero die met zijn ogen dicht reed zodat hij de weg die hij zich indacht beter zien kon en daarbij een droef lied zong ik sluit een verbond dat nooit meer een schepsel door de wateren van de zondvloed zal worden verdelgd en dat er nooit meer een zondvloed zal komen om de aarde te verwoesten en hij hapte concluderend naar adem mijn boog zet ik in de wolken.

Ero’s woorden waren nog niet koud of het busje gleed dwars door een natte wrong van nevel een andere wereld in, en nu werd duidelijk dat hij zich allang niet meer op de gewone weg bevond, maar op de flank van een heuvel in een maanlandschap, nee, niet op heuvel, op een reus, een berg, en niet op de maan maar op een stuk van de aarde dat Diepe Put heette, de wieg van de christengemeenschap, aan de voet van de Hoogste Top, de Heiligste Berg, de Doodste Vulkaan, waarop Noachs driehonderdentien meter lange ark ooit strandde – daarvan getuigen de spanten die onlangs waren gevonden door een team van islamitische, christelijke en ongelovige onderzoekers – en die sindsdien gold als spiritueel vaderland van alle vermoeide reizigers, en Ero juichte want de hermetische grens tussen Turkije en Armenië, die het gevolg was van het meningsverschil over de slachting van 1913 en van de oorlog met Nagorno–Karabach in 1993, die grens bleek opeens te zijn verdwenen zodat het allerheiligste voor de Armeense ziel niet langer in een vijandig buitenland lag.

Gejuich steeg ook op bij de passagiers van het busje, dat wil zeggen bij Hovan Godsgeschenk die zijn vertaalwerk prompt in de steek liet, zijn

101 Յ. դը Բոուզե

երթուղայինի մեջ մատնաչափ ազատ տեղ իսկ չէր մնացել, հաջողվեց Թրջված Մարդուն խցկել Զույգի կողքին՝ միևնույն նստարանին: Երկիրը ցնցվեց չորրորդ և վերջին անգամ՝ անցած անգամներից ավելի ուժգին, իսկ Էրոյի միկրոավտոբուսը նման էր խաղալիք թմբուկի, որի վրա Աստված պարապում էր իր փայտիկներով, և ամբողջ մարդկության աչքերից հոսող ջրերը, բոլոր ժամանակների վշտերից թափված բոլոր արցունքները միանգամից անխնա տեղացին Հայաստան կոչված խեղճուկրակ երկրի գլխին՝ ի հուսահատություն Էրոյի, որը վարում էր աչքերը փակ, որպեսզի ավելի լավ տեսնի իր պատկերացրած ճանապարհը: Նա մի տխուր երգ էր երգում. «Ուխտ եմ կնքում, որ այլևս երբեք մի էակ չոչնչանա ջրհեղեղի ջրերի պատճառով, և որ այլևս երբեք երկրին կուլ տվող ջրհեղեղ չլինի», ապա շնչահեղձ ավարտեց՝ «աղեղս ամպերի մեջ կթողնեմ»: Էրոյի խոսքերը դեռ չէին հասցրել սառչել, երբ երթուղայինը մշուշի թաց հանգույցի միջով սահեց ու այլ աշխարհ մտավ, և այժմ պարզ դարձավ, որ վաղուց դուրս էր եկել սովորական ճանապարհից՝ հայտնվելով լուսնաշխարհի բլրի լանջին, ո՛չ, բլրի վրա չէր, այլ հսկայի վրա, ո՛չ, սարի վրա չէր, և ոչ լուսնային, այլ Խոր Վիրապ կոչվող երկրային վայրում՝ համայն քրիստոնյաների օրորոցում՝ Ամենաբարձր Գագաթի, Ամենասուրբ Լեռան, Ամենաքնած Հրաբխի ստորոտին, որի գագաթին մի ժամանակ հանգրվանել էր երեք հարյուր տասը մետր երկարություն ունեցող Նոյան տապանը: Այդ երկարության մասին են վկայում գերանները, որ վերջերս հայտնաբերել է մուսուլման, քրիստոնյա և անհավատ հետազոտողներից բաղկացած արշավախումբը: Այդ օրվանից ի վեր այն համարվել է բոլոր հոգնած ուղևորների հոգևոր հայրենիքը: Էրոն ուրախ բացականչեց, որովհետև հայ–թուրքական սահմանը, որը հերմետիկ փակվել էր 1915 թվականի սպանդների վերաբերյալ տարաձայնությունների պատճառով և 1993 թվականի Ղարաբաղ յան պատերազմի հետևանքով, պարզվեց, որ սահմանն անհետացել էր, ինչի շնորհիվ հայ հոգու սրբազան խորհրդանիշն այլևս չէր գտնվում թշնամական երկրում: Սկսեցին ուրախ բացականչել նաև երթուղայինի ուղևորները, այսինքն՝ ուրախ բացականչեց Հովան Աստծու Պարգևը, որն անմիջապես ընդհատեց իր թարգմանչական աշխատանքը, երկու կտոր արեց իր ձեռնափայտը և խաչակնքեց երեսը, որովհետև իրականացել էին Հայր Արարատի մասին աստվածաշնչյան խոսքերը, ուրախ բացականչեց նորապսակ Զույգը, որ միմյանց ականջներն այլևս չէին լցնում «Մեռնեմ կյանքիդ»–ով, այլ՝ «Մեռա կյանքիդ»–ով, որովհետև իրոք կարծում էին, թե կյանքի և մահվան միջև սահմանն անցել են: Ուրախ բա-

J. de Boose

102

wandelstok in tweeĂŤn brak en een kruis sloeg want de Bijbelse woorden over Vader Ararat waren uitgekomen, bij het Stelletje dat nu niet langer Ik sterf voor jou bij elkaar in de oortjes druppelde, maar Ik ben voor jou gestorven, want zij geloofden echt dat ze de grens tussen leven en dood hadden overschreden, en verder bij de Mooie Blootsvoetse Zwartrok die in de wonderlijke weersverandering een voltrekking zag van het moment waarnaar elke christenziel zijn leven lang uitkeek, de mist van het verleden was zeer dicht geweest en nu keerden alle verdwaalde volken terug naar hun gemeenschappelijke vader, en bij Oligarch die meteen hardop droomde om de berg te kopen en er een sprookjeskasteel neer te zetten dat de kern van het heelal moest vormen, bij het ongeschoren meisje van vijftig geheten Marti Lady die van vreugde haar duiven uit het raam gooide zodat er een opeens engelen boven de berg zweefden, bij Osip Mandelstam die zichzelf huilend toesprak je bent wakker, wees niet bang voor je eigen tijd, wees niet arglistig, en vanzelfsprekend ook bij de Arkzoekster, die uit een zakje in haar doorweekte hemdje een doorweekte brief tevoorschijn haalde met de plaats waar de ark was gestrand en al meteen aanwijzingen begon te geven, en ten slotte ook bij de melancholiek Druipende Man die in de vulkanische lagen van de berg de herrezen fabrieksmuren van de Nairit zag.

Ero reed moeiteloos naar de top, dwars door de wijngaarden en de ijsvlakten, dwars door de kalklagen van de tijd, en de overstroomde wereld daarbeneden was veranderd in een zonbeschenen woestenij met moerbeibomen en de aarden daken van huizen, met mysterieuze bakkers in de vier windstreken, met sporen van levende wezens die er hadden geleefd en gehoopt en gebeden tot hun goden maar alle goden hadden wel eens besloten dat hun schepping een vergissing was en dat zij moest worden tenietgedaan, waarop gemis en spijt volgden, en onmiddellijk daarna een nog grotere vergissing, het was niet anders.

Het busje kwam tot stilstand op 5137 meter hoogte, de passagiers stapten uit, de in zilverpapier gewikkelde zon brandde, het eeuwige ijs verblindde hun ogen, er was de echo van een golfslag, ze dronken de jonger makende berglucht, de gletsjer knisperde als de bladeren van het boek van het paradijs die een voor een werden omgeslagen door een kind, de opgewaaide sneeuwhellingen waren als gesloten, gouden bloemen, de

103 Յ. դը Բոուզե

ցականչեց նաև Սիրուն Բոկոտն Սևազգեստը, ով եղանակի զարմանալի փոփոխությունը համարեց այն երանելի պահը, որին ամեն քրիստոնյա անհամբեր սպասում է ամբողջ կյանքի ընթացքում: Անցյալի մառախուղը շատ թանձր էր եղել, իսկ հիմա մոլորված ազգերը բոլորը վերադառնում էին իրենց համընդհանուր հոր մոտ: Ուրախ բացականչեց և Օլիգարխը, ով իսկույն սկսեց բարձրաձայն երազել, որ լեռը կգնի և լեռան կողքին տիեզերքի կենտրոնը կազմող հեքիաթային դղ յակ կկառուցի: Ուրախ բացականչեց Մարտի Լեյդի անունով հիսունամյա չսափրված աղ ջիկը, ով ուրախությունից պատուհանից բաց թողեց իր աղավնիներին, որոնք լեռան վրա էին սավառնում հրեշտակների պես: Ուրախ բացականչեց Օսիպ Մանդելշտամը, ով լաց լինելով ինքն իրեն ասաց՝ «արթուն ես, մի՜ վախեցիր քո ժամանակից, մի եղի՛ր խորամանկ»: Ուրախ բացականչեց, իհարկե, նաև Տապանը Որոնող Աղ ջիկը, որ թրջված շապիկի փոքր գրպանից հանեց տապանի հանգրվանի վայրը նշող թրջված մի թուղթ և միանգամից սկսեց հրահանգներ տալ: Ուրախ բացականչեց նույնիսկ թախծոտ Թրջված Մարդը, ով լեռան հրաբխային շերտերի մեջ նշմարեց «Նաիրիտ» գործարանի վերականգնված պատերը: Առանց որևէ դժվարության Էրոն բարձրացավ մինչև գագաթը՝ անցնելով խաղողի այգիներով ու սառցադաշտերով, ուղղակի անցնելով ժամանակի կրաքարե շերտերով, մինչև ներքևում հեղեղված աշխարհը վերածվել էր արևաշող անապատի՝ թթենիներով և տների հողե տանիքներով, աշխարհի չորս կողմերում ապրող խորհրդավոր հացթուխներով և կենդանի այն էակների հետքերով, որոնք այնտեղ ապրել էին, հույս էին ունեցել և աղոթել իրենց աստվածներին: Սակայն բոլոր աստվածները ուշ թե շուտ որոշել էին, որ իրենց արարչությունը մեծ սխալ էր եղել, և պետք է ոչնչացնել ստեղծածը, հետո կորստի զգացում ունենալով ու զղ ջալով՝ անմիջապես նոր՝ ավելի մեծ սխալ արել. բա ի՞նչ անեին: Երթուղայինը կանգ առավ 5137 մետր բարձրության վրա, ուղևորներն իջան, շող շողում էր ալ յումինե նրբաթիթեղով փաթաթված արևը, մշտական սառույցը այրում էր նրանց աչքերը, ալեկոծության արձագանքներ էին լսվում, և նրանք ըմպում էին երիտասարդացնող լեռնային օդը, սառցադաշտը ճռթճռթում էր երեխայի ձեռքով թերթվող դրախտի գրքի էջերի պես: Քամու ուժով հավաքված ձյունաթմբերը նման էին ոսկյա փակ ծաղիկների, աշխարհը արարվել, վերջացել էր ու նորից արարվել, բայց ոչ ոք դրա մասին ոչինչ չէր հիշի, ո՛չ հրեշտականման աղավնիները, ո՛չ սառույցի մեջ ամփոփված տապանի գերանները, ո՛չ էլ ինքը՝ սառույցը: Էրոն բռնեց հետդարձի ճանապարհը և դատարկ միկրոավտոբուսով

J. de Boose

104

wereld was geschapen en vergaan en dan opnieuw geschapen, en later zou niemand het zich herinneren, ook de engelachtige duiven niet, of de spanten van de ark in het ijs, en evenmin het ijs zelf.

Ero maakte rechtsomkeert en reed met zijn lege busje terug naar Jerevan, toeterend en wuivend naar bartenders, straatvegers en nimfen op hoge hakken die hij allemaal beminde, terug naar huis reed hij, de lange werkdag zat erop, hij verwijderde zich langzaam zoals het gebergte in de achteruitkijkspiegel, mijn God, wat een dag, en Ero stuurde zijn busje door de gigantische plassen die de regen overal had achtergelaten en langs de scheuren die de aardbevingen hadden veroorzaakt, terug naar de stad, naar zijn woning.

Hij parkeerde zijn busje op de oever van het stuwmeer naast de witte huizenblokken van de Amerikaanse ambassade, liep langs de onberispelijke borders, de muren van gewapend beton, de slungelige soldaten in battledress, daalde de oever van het stuwmeer af, waarbij hij telkens uitgleed in de modder, en kwam terecht in een zwaar door de storm geteisterde wereld van plaatijzer en plastic, in een walm van giftig water, een wereld die ver verwijderd was van de beschaving en er tegelijkertijd volop deel van uitmaakte, een wereld die bewaakt werd door honden met platte, vlugge snuiten, een wereld die zijn wereld was, Ero’s wereld, de derde wereld, een wereld met stroken vilt als bed, een omheining van mest, een zelfgebouwd fornuis, een waterleiding gemaakt van petflessen, een visnet van kippengaas en een modderige deurmat die dobro pozjalovatj zei, welkom in de taal van Ivan. ’s Ochtends ging hij op een hoger gelegen oever van het zieke meer staan om de Ararat te zien, om tot de Ararat te bidden, maar hij was er niet, hij was er niet meer, alsof iemand aan de andere kant een enorm doek met een modernistisch wit–op–wit had neergezet en elke herinnering de vrucht was van verhitte verbeelding, alsof de mensheid maar wat fantaseerde opdat het leven niet zo sneu zou zijn, en Ero luisterde scherp naar het gesis in de oven waar de wind werd gebakken en hij hoorde warempel stemmen in het zuiden die naar hem riepen, stemmen vanaf een onzichtbare berg die naar hem riepen, huilerige stemmen of lachende stemmen, dat was niet duidelijk, maar ook dat beeldde hij zich waarschijnlijk in en toen ging hij liggen op zijn vette, vilten bed, prevelde Tsavut danem, tsavut danem en doofde als een kaars.

Jerevan, oktober 2012

Հոլանդերենից թարգմանեց Աննա Մարիա Մարտիրոսյան–Մատտաարը

105 Յ. դը Բոուզե

վերադարձավ Երևան՝ ազդանշան տալով ու ձեռքով բարևելով բարմեններին, փողոց մաքրողներին ու բարձրակրունկ կոշիկներով հավերժահարսերին, որովհետև բոլորին սիրում էր: Նա վերադարձավ տուն, երկար աշխատանքային օրն ավարտվել էր, նա դանդաղ հեռանում էր, ինչպես հեռանում էր և լեռնաշղթան նրա միկրոավտոբուսի հայելու մեջ: «Աստվա՜ծ իմ, ի՜նչ օր էր»,–և Էրոն իր միկրոավտոբուսը վարում էր անձրևից հետո ամենուրեք առաջացած վիթխարի ջրափոսերի միջով ու երկրաշարժերից առաջացած ճեղքերի եզրով: Վերադարձավ քաղաք, վերադարձավ տուն: Նա իր միկրոավտոբուսը կանգնեցրեց ջրամբարի ափին՝ ամերիկյան դեսպանատան սպիտակ շենքերի դիմաց, ոտքով անցավ անթերի ծաղկանոցների ու երկաթբետոնե պատերի երկայնքով, ռազմական հագուստով լոլոզ զինվորականների կողքով, իջավ ջրամբարի ափը՝ սայթաքելով ցեխի մեջ և հայտնվեց փոթորկից ծեծված, թունավորված ջրերի գարշահոտով պատված, թիթեղապատ ու պլաստմասսայե մի աշխարհում: Մի աշխարհում, որը քաղաքակիրթ աշխարհից հեռու էր, սակայն միաժամանակ քաղաքակիրթ աշխարհի մասնիկն էր: Նա հայտնվեց մի աշխարհում, որն հսկում էին տափակ ու սուր դնչերով շներ, մի աշխարհում, որը իր աշխարհն էր՝ Էրոյի աշխարհը, երրորդ աշխարհը: Աշխարհ, որ ուներ անկողին ծառայող թաղիքի ծվեններ, աթարով սարքած ցանկապատ, ինքնաշեն վառարան, պոլիէթիլենային շշերից շինված ջրատար, մետաղալարե ձկնորսական ցանց և ոտքերը մաքրելու ցեխոտ լաթ՝ վրան տեքստը՝ «добро пожаловать», ինչն Իվանի լեզվով նշանակում է՝ բարի գալուստ: Առավոտյան կանգնեց հիվանդ ջրամբարի բարձրադիր ափին, որ տեսնի Արարատը, որ աղոթի Արարատին, սակայն չկար Արարատը, այլևս չկար, կարծես սահմանից այն կողմ ինչ–որ մեկը տեղադրած լիներ մոդեռնիստական սպիտակ ու սպիտակ հսկայական կտավ, կարծես լեռան գոյության մասին բոլոր հիշողությունները շիկացած երևակայության արդյունք լինեին, կարծես մարդկությունը նրան հորինած լիներ, որպեսզի կյանքը շատ տխուր չլինի, և Էրոն, լսողությունը լարելով, որսում էր քամիներ թխող վառարանի ֆշշոցը և, ո՜վ զարմանք, հարավից իրեն կանչող ձայներ լսեց, անտեսանելի լեռան վրայից կանչող ձայներ, պարզ չէր՝ լացո՞ղ ձայներ էին, թե՞ ծիծաղող, սակայն հավանաբար դրանց էլ սպասում էր միայն: Ապա պառկեց իր յուղոտ թաղիքե մահճակալի վրա՝ քթի տակ մրմնջալով՝ «Ցավդ տանեմ, ցավդ տանեմ», և մոմի պես հանգեց: Երևան, հոկտեմբեր, 2012 թ.:

Vladas Braziunas Վ լա դաս Բրա զի ու նաս Lithuania

Լիտվա

Lithuanian writer, translator and photographer. Member of Lithuanian Association of Literary Translators and Lithuanian PEN Center. He is one of the initiators of Central and East European poetic movement of the French speaking poets “Cap à l’Est,” as well as a founding member of the “Magnus Ducatus Poesis” – community of poets from Belarus, Ukraine, Lithuania, Poland, Latvia and Russia. Vladas Braziunas has published 18 collections of poetry books. His works have been translated into English, French, German, Hebrew, Italian, Japanese, Albanian, Bulgarian, Georgian, Polish, Russian, Ukrainian and other languages. The poet is a translator of French, Byelorussian, Croatian, Latvian, Polish, Serbian and Russian poetry.

Լիտվացի գրող, թարգմանիչ, լուսանկարիչ: Լիտվայի գրողների միության, Լիտվայի գրական թարգմանիչների ասոցիացիայի և Լիտվայի «PEN» ակումբի անդամ: Կենտրոնական Եվրոպայի ֆրանսախոս գրողների շարժման` «Cap à l‘Est»–ի նախաձեռնողներից է, ինչպես նաև Լիտվայի, Ուկրաինայի, Բելառուսի, Լեհաստանի, Լատվիայի և Ռուսաստանի արվեստագետների «Magnus Ducatus Poesis» ընկերության հիմնադիրներից: Հրատարակել է բանաստեղծությունների 18 ժողովածու: Վլադաս Բրազիունասի ստեղծագործությունները թարգմանվել են անգլերեն, ֆրանսերեն, գերմաներեն, եբրայերեն, իտալերեն, ճապոներեն, ալբաներեն, բուլղարերեն, խորվաթերեն, վրացերեն, լեհերեն, ռումիներեն, ռուսերեն, շվեդերեն, ուկրաիներեն և այլ լեզուներով: Բանաստեղծը թարգմանություններ է կատարել ֆրանսերենից, լատվիերենից, բելառուսերենից, խորվաթերենից, լեհերենից, ռուսերենից, սերբերենից, ուկրաիներենից և այլ լեզուներից:

ARMĖNIJA: BIOGRAFEMOS

V. B r a z i u n a s

108

Kas toji Armėnijos trauka man? Kultūra, nepraradusi ryšio su savo egzistencinėmis šaknimis. Su didžiaisiais savo tautos mitiniais ir istoriniais pasakojimais (naratyvais), doros papročiais, senaisiais tautosakos žanrais ir vaizdiniais, savo tikėjimo, savo rašto tradicijomis, stebėtinai gyva jų šiandiena. Tradicijų syvai krauna žmogaus širdyje orios tautinės savivertės žiedus.

2012–ųjų spalio 16–ąją Jerevano oro uoste valstybės tarnautojas kilijuoja mano pasan Armėnijos Respublikos vizą. Malonus pagyvenusio vyro veidas. Persimetam keletu nereikšmingų žodelių. O, sakau, kokia jūsų viza graži. Ir vyras atsako man taip, lyg būčiau pagyręs jo sūnų, jo tėvą ar motiną, atsako su tokiu meiliu šeimynišku paprastumu: čia mūsų Maštocas, sukūręs armėnų raidyną. Ir mačiau, kad apie Mesropą Maštocą, apie vizoje išspausdintą jo paminklinį atvaizdą, apie savo rašmenis ir raštą žmogus man, svečiui, būtų galėjęs kalbėti ilgai, kalbėti lyg atidžiai vartydamas šeimos albumą. Česlovas Milošas yra rašęs, jog mums, Vidurio Europos žmonėms, istorija esanti daugiau nei istorija, ji gyvai dalyvaujanti mūsų šiandienoj, vakariečiai to niekad nesuprasiantys. Pagaliau lietuviai juk ir himną giedam: „iš praeities tavo sūnūs / te stiprybę semia“. Tai tiesa. Bet ne visa tiesa: ir Kaukazo tautoms, armėnams taip pat, jų istorija anaiptol ne šiandienos teatro dekoracija, – ji kraujyje, ji įkvepia, ji tyliai nurieda kaip skausmo ašara.

ՀԱՅԱՍՏԱՆ՝ ԲԻՈԳՐԱՖԵՄՆԵՐ (ԿԵՆՍԱԳՐՈՒՅԹՆԵՐ)

1

Չեսլավ Միլոշ (Czesław Milosz) – Լիտվայ)մ ծնված լեհ գրող, Նոբել յան մրցանակի դափնեկիր:

109 Վ. Բրազիունաս

Ո՞րն է ինձ համար Հայաստանի ձգողականության ուժը: Մշակույթն է, որը չի կորցրել կապը իր արմատների հետ: Հայերի այժմեականության մեջ զարմանալիորեն կենդանի են ազգի մեծագույն առասպելական ու պատմական ասքերը, ավանդույթները, հին բանահյուսության ձևերն ու կերպարանքները, հավատքն ու սերը դպրության նկատմամբ: 2012–ի հոկտեմբերի 16–ին Երևանի օդանավակայանում պետական ծառայողը անձնագրիս մեջ ամրագրում է Հայաստանի վիզան: Տարեց տղամարդ է՝ համակրելի դեմքով: Միմյանց հետ մի քանի անկարևոր բառեր ենք փոխանակում: Ասում եմ. «Օ՜, ինչ գեղեցիկ է ձեր վիզան»: Իսկ տղամարդը պատասխանում է այնպես, կարծես թե գովում եմ նրա որդուն, հորը կամ մորը, պատասխան է տալիս քաղցր ընտանեկան ձայնով. «Այդ մեր Մաշտոցն է, ով հայոց այբուբենն է ստեղծել»: Ու ես հասկանում եմ, որ Մեսրոպ Մաշտոցի, նրա պատկերի մասին այդ մարդն ինձ՝ հյուրին, կարող է պատմել երկար՝ կարծես դանդաղ և ուշադիր թերթելով ընտանեկան ալբոմը: Չեսլավ Միլոշը1 գրել է, որ մեզ՝ Եվրոպայի կենտրոնի մարդկանց համար պատմությունն ավելին է, քան պարզապես տարեգրությունը, այն իրապես կա մեր իրականության մեջ: Արևմտյան Եվրոպայում բնակվողները դա չեն հասկանա: Վերջիվերջո, մենք՝ լիտվացիներս, երգում ենք մեր հիմնի խոսքերը՝ «Թող որդիներդ անցյալից ուժ առնեն»: Դա ճշմարտություն է: Սակայն ոչ ամբող ջը: Կովկասի ազգերի՝ հայերի համար նույնպես իրենց պատմությունը այսօրվա թատ-

V. B r a z i u n a s

110

Šventa buvo jau paskutinės dienos akimirka Memoriale armėnų genocido aukoms, pusračiu sustojus prie Amžinosios ugnies, kiekvienam meldžiantis sava kalba ir savu supratimu, visomis kūno skaidulomis jaučiant bendrystę ir žmonišką atjautą. Kaip šventumo stebuklas, mane nutvilkęs, – nebesulaikomos, nė nebesigėdimos ašaros, riedančios Gohar skruostu. Jeigu istorija būtų tik laikas, kai mes dar nebuvome gimę, argi tas laikas taip žeistų? Ar imtųsi iš kažkur tie nevalingi smigtelėjimai atmintin, maniškėje tik tokie ir teišliekantys? Kartais nepamirštami. Bent labai ilgai nepamirštami. Roland‘as Barthe‘as tokius pavadintų biografemomis. Pagal analogiją, pavyzdžiui, su fonemomis ar morfemomis jos gal aiškintinos kaip mažulytis prasminis biografijos vienetas, – o įsikertantis, išliekantis!

Išsiskiriantis ir svarbus, nors jokiems gyvenimo aprašams (curriculum vitae) nereikalingas. Tik apie tokius tegaliu ką sava pasakyti. Ir tik tada, kai jie, glūdėję tylūs ir nepastebimi, pagal savo pačių užgaidas netikėtai išnyra iš pasąmonės, pinasi į keisčiausių, man nepavaldžių švitulių konsteliacijas, pasirodančias aštriomis nuojautų briaunomis, – tik tada galiu pamėgint juos supaisyt, susaistyt, išreikšti. Paprastai – išreikšti eilėraščiais, man prieinamiausia kalba.

Pavojinga apie juos net pasakot, kad nenubaidyčiau. Bet kol kas kaip apie neparašytus eilėraščius ar jų motyvus drįsčiau kalbėt apie giedančius kalnus: gieda važiuojant į Dseghą, į Hovaneso Tumaniano namus, gieda uolom ir tarpekliais, jaunu senu Nšano Abasiano balsu, jaunieji armėnų rašytojai gieda dainuoja savo senąsias dainas ir giesmes, man sudilgsi, kad mes taigi niekad va šitaip, vežiodami savo garsių festivalių svečius po dainingąją Lietuvą, – niekad jiems savo lobių senųjų nerodom – ar patys gerai nesuvokiam, ar drovimės, – ko?

O armėnai... Ten, giesmės gelmėje, kokios visos takoskyros menkos!

Kadaisinė mano įsimylėta knyga irgi be žodžio „giesmė“ neapsiėjusi – Gevorko Emino „Septynios giesmės apie Armėniją“, versta Marytės Kontrimaitės, išleista 1984–aisiais.

Panašiai tuo laiku Armėnijoj teko lankytis pirmąkart. Mūsų trijulę, „Literatūros ir meno“ savaitraščio vyriausiąjį redaktorių, skyriaus (tuomet gal literatūros) vedėją ir dailininką, pabrėžtinai (bent mums taip atrodė) vaišingai priėmė Armėnijos rašytojų sąjunga, viskas gerai, bet po Jerevaną bent pusdienį susmanėm paklajoti ir vieni, taip viskas

2

Ռոլան Բարտ (Roland Barthes) – ֆրանսիական գրականագետ, հասարակագետ:

111 Վ. Բրազիունաս

րոնի բեմանկարը չէ միայն, պատմությունը նրանց արյան մեջ է. այն ներշնչանք է, որ ցավի արտասուքի պես լուռ գլորվում է ցած: Սուրբ էր վերջին օրվա ակնթարթը Հայոց եղեռնի համալիրում, երբ հավերժական կրակի մոտ կիսաշրջան կանգնած՝ ամեն մեկս աղոթում էինք մեր լեզվով ու մեր ընկալումներով, մարմնի բոլոր բջիջներով զգում էինք միասնությունն ու մարդկային կարեկցության ուժը: Ինձ գրավեցին Գոհարի՝ դեմքն ի վար ցած գլորվող արցունքները, որոնցից նա չէր ամաչում: Եթե պատմությունը լիներ միայն ժամանակը, երբ մենք դեռ ծնված չենք եղել, արդյոք այն կկարողանա՞ր մեզ այդքան խոր վերքեր թողնել: Արդյո՞ք չգիտես որտեղից կհայտնվեին հիշողությանս մեջ ծակոցներ, որոնք այդպիսին են միայն ինձ համար: Ռոլան Բարտը2 դրանք կանվաներ բիոգրաֆեմներ՝ կենսագրույթներ՝ հնչույթի կամ ձևույթի համանմանությամբ: Դրանք կարելի է բնութագրել որպես կենսագրության փոքրիկ, սակայն մնայուն ու ազդեցիկ իմաստային միավորներ: Կարծես բացառիկ ու կարևոր, թեև ոչ մի կենսագրության դրանք պիտանի չեն: Եվ միայն այն ժամանակ, երբ դրանք, մինչև այդ թաքնված, լուռ ու աննկատելի, իրենց քմահաճույքով հանկարծ հայտնվում են, դուրս են գալիս ենթագիտակցությունից, միացնում տարօրինակ, ինձ չենթարկվող համաստեղություններ, որոնք էլ ինձ են հայտնվում նախազգացումների սուր եզրագծերով: Միայն այդ ժամանակ ես կարող եմ դրանք հավաքել, միացնել իրար և ներկայացնել բանաստեղծություններով` ինձ համար ամենահասանելի լեզվով: Դրանց մասին անգամ պատմելն է վտանգավոր: Սակայն առայժմ որպես չգրված բանաստեղծություններ կամ դրանց մոտիվներ՝ ես համարձակվում եմ խոսել երգող սարերի մասին: Երգում են Դսեղ Հովհաննես Թումանյանի տան ճանապարհին: Սարերը երգում են ժայռերով ու կիրճերով, ծեր ու երիտասարդ Նշան Աբասյանի ձայնով, երիտասարդ հայ գրողները երգում են իրենց հին ժողովրդական ու հոգևոր երգերը: Սիրտս ծակում է. ախր մենք երբեք մեր հռչակված փառատոնների հյուրերին այդպես ման ածելիս մեր երգաշատ Լիտվայում ցույց չենք տալիս մեր հին գանձերը: Ինքնե՞րս լավ չենք հասկանում, թե՞ ամաչում ենք: Ինչի՞ց: Իսկ հայերը... Այնտեղ՝ երգի խորքում, ինչքա՜ն աննշան են բոլոր ջրբաժանները: Մի ժամանակ ես սիրահարվել էի գրքի, որը «երգ» բառ ուներ վերնագրում. Գևորգ Էմինի «Յոթ երգ Հայաստանի մասին» ժողովածուն էր՝ հրատարակված 1984–ին՝ Մարիտե Կոնտրիմայտեի թարգմանությամբ: Մոտավորապես այն ժամանակ առաջին անգամ այցելել եմ Հայաստան: Մեզ երեքիս՝ «Գրականություն ու արվեստ» շաբաթաթերթի ավագ խմբագրին, գրականության բաժնի վարիչին ու նկարչին, արտակարգ

V. B r a z i u n a s

112

įsimena geriau, bene redaktorius sumanė būtinai paieškoti kokio tikro armėniško vyno rūselio, ilgai tokio ieškojom, pagaliau kai radom, pasirodė, kad jo darbo valandos jau pasibaigusios, bet, kad jau užėjom, paprašėm tik pasidairyti, ir šeimininkas, pajutęs tikrą susidomėjimą, jau pats pasiūlė prisėsti, padėjo išsirinkti vyno, o kadangi buvom nusivaikščioję ir alkani, kiek droviai paaiškino, jog pavalgydinti tegalėtų nebent tuo, kas virtuvėje likę, o likę visa ko buvo po truputį, išėjo nemažas kalnas, ir jautėmės pavaišinti karališka – nuoširdumo – vakariene, ir šitas vyninės šeimininkas, vyras pagyvenęs kaip ir vizų tarnautojas, liko nepamirštamas, biografema.

Antrąkart į Armėniją skridau kaip žaliasis, buvo jau bene 1989–ieji, pats „glasnostj“ pakilimas, taigi buvau ir vienas lietuvis tarp kolegų menininkų, daugiausia rašytojų, maskviečių ir japonų. Tada jau net jiems imta atverti kai kurie uždaros sovietinės valstybės skauduliai, mūsų ekologinė kelionė taip ir vadinta – „Nuo Sevano iki Balchašo“, taigi pirmiausia ir išvydom Sevano bėdą, pavojingą jo nusekimą. Greitai po to mūsų šalis apėmė epochiniai geopolitiniai pokyčiai – jaunimui, gimusiam vėliau, tikrų tikriausia istorija; mums, kurių egzistencija prasidėjo šiek tiek anksčiau – intensyviausias, nors toli gražu nelengvas mūsų pačių gyvenimas, sklidinas euforijos ar kantrybės pro sukąstus dantis, kad tik išsilaikytumėm. Išsilaikyt abi šalys išsilaikėm, bet, matyt, reikėjo laiko išsilaižyti sukrėtimų žaizdas, paprasčiausiai vieniems kitus prisiminti, vieniems kitų pasiilgti. Per tą laiką – beveik jokių žinių, nebent kokia pavojinga ir kartais ne visai patikima žiniaskliadoj, dar – ką retkarčiais papasakodavo Marytė Kontrimaitė, nė neišmanau, kaip čia ją derėtų pavadinti, tik aišku, kad ne vien lietuvių poetė ir armėnų literatūros vertėja, o ir patikimiausia įvairiapusių Armėnijos reikalų atstovė. Dievo dovana ir lietuviams, ne vien armėnams.

Gruodžio 15 d. Vilniuje, Tautinių bendrijų namuose, drauge su Lietuvos armėnų sąjunga švenčiame armėnų spausdintos knygos 500– metį ir pagerbiame Jerevaną kaip 2012 metų pasaulio knygų sostinę.

Klausausi magiško Justinos Arutiunian (Marytės Kontrimaitės dukters) balso, senovinių armėnų giesmių, ir vėl grimztu belaikian laikan, ton ypatingon būsenon, kai laikai ir vietos tirpsta, dvejinasi, mirguliuoja tarytum uždelstų žvaigždžių spinduliuose, vibruoja ypatingame

113 Վ. Բրազիունաս

հյուրասեր (գոնե այդպես մեզ թվաց) ընդունեց Հայաստանի գրողների միությունը: Ամեն ինչ լավ էր, սակայն ցանկացանք գոնե կես օր միայնակ թափառել Երևանում: Այդպես ամեն ինչ ավելի լավ է տպվում հիշողության մեջ: Կարծես խմբագիրն էր՝ ցանկացավ անպայման գտնել մի իսկական հայկական գինու պանդոկ. երկար ման եկանք, երբ վերջապես գտանք, պարզվեց, որ աշխատանքի ժամն ավարտվել է, բայց քանի որ եկել ենք, ներսը նայելու թույլտվություն խնդրեցինք: Զգալով մեր անկեղծ հետաքրքրությունը՝ տնօրենը առաջարկեց նստել, օգնեց գինի ընտրել: Քանի որ շատ էինք ման եկել, հոգնած ու սոված էինք, տնօրենը ամաչելով բացատրեց, որ մեզ կարող է առաջարկել միայն այն, ինչ մնացել է խոհանոցում: Իսկ մնացել էր ամեն ինչից քիչ–քիչ, սակայն ստացվեց ուտելիքի մի բլրակ, ու մենք զգացինք մեզ անկեղծությամբ և թագավորական ընթրիքով հյուրասիրված: Գինետան տնօրենը՝ մի տարեց մարդ, մնացել է իմ հիշողության մեջ որպես անմոռանալի կենսագրույթ–բիոգրաֆեմ, ինչպիսին է և վիզաները դրոշմող պաշտոնյան: Երկրորդ անգամ Հայաստան եկա որպես կանաչների շարժման համակիր: Արդեն եղել էր կարծես 1989–ը՝ «գլասնոստի» իսկական վերելքը: Եղա միակ լիտվացին մեծ մասամբ մոսկվացի ու ճապոնացի գրողների ու արվեստագետների մեջ: Այն ժամանակ նույնիսկ նրանց համար արդեն սկսել էին բացվել փակ սովետական պետության որոշ թարախակալված վերքեր: Մեր բնապահպանական ճանապարհորդությունը կոչվում էր «Սևանից Բալխաշ»: Սկզբից տեսանք Սևանի դժբախտությունը, նրա ջրազրկման վտանգավոր ընթացքը: Դրանից հետո մեր երկրներում սկսվեցին դարակազմիկ փոփոխություններ: Մեզ համար սկսվեց բովանդակալից, չնայած բոլորովին ոչ դյուրին կյանք՝ ոգևորվածությամբ լի կամ ատամները սեղմած համբերությամբ, միայն թե դիմանանք: Մեր երկու երկրները դիմացան, բայց երևի ժամանակ էր պետք, որպեսզի ցնցումների թողած վերքերը բուժենք, ուղղակի հիշենք, կարոտենք միմյանց: Այդքան ժամանակ համարյա ոչ մի լուր, թերևս միայն ինչ–որ վտանգավոր, ոչ միշտ վստահելի մամուլում, և այն, ինչ երբեմն պատմում էր Մարիտե Կոնտրիմայտեն: Չգիտեմ, թե ինչպես անվանեմ նրան. պարզ է, որ ոչ միայն լիտվական բանաստեղծուհի ու հայկական գրականության թարգմանչուհի, նաև Հայաստանի ամեն տեսակ գործերի ամենավստահելի ներկայացուցչուհի: 2012 թվականի դեկտեմբերի 15–ին Լիտվայում՝ Ազգային համայնքների տանը, Լիտվայի հայերի միության հետ նշում էինք հայ գրատպության 500–ամյակը և մեծարում էինք Երևանը որպես 2012 թվականի գրքի համաշխարհային մայրաքաղաք: Լսում եմ Յուստինա Հարությունյանի (Մարիտե Կոնտրիմայտեի դստեր) դյութիչ ձայնը, հնագույն հայկական հոգևորական երգերն ու նորից սուզվում եմ անժամանակայնության մեջ, այն արտակարգ վիճակի, երբ իրար են

sambūvy, aš vėl Armėnijoj, dabar ir prieš tūkstančius metų, su manimi tokie pat pakerėti žmonės, atsimerksiu ir juos išvysiu, galėčiau jiems surašyti ilgiausią kvietimą savo širdin, pasiilgau, girdžiu lyg senoj giesmėje įkoduotus vardus: Armen, Arusiak Ruxandra, Ruzanna Maira, Mariam, Marine, Mira Eduard, Elena, Ernest Naira, Nara, Nerses, Nšan Igor Anahit, Ani, Aram, Arno, Arqmenik

V. B r a z i u n a s

114

Linkėjimus iš giesmės, dainos – armėniškos ar lietuviškos – taigi siunčiu visiems. Visų vardus, čia nepaminėtus, esu atmintin susirašęs ir dažną kartą jų garsą bandau myluodamas lūpom lyg pirštais rožinio karoliukus – gal dažniausiai tvarkydamas, šiaip žiūrinėdamas „Literatūrinės arkos“ nuotraukas, prisimindamas festivalio dalyvius ir ypač šeimininkus.

Sevanas vėl vandeningas. Ir jokios nebuvo bravūros, kai mudu su Igoriu Sidu bridom į skaidrų jo vandenį rudeniškame spaly. Tik šitaip galėjau pareikšti Sevanui, kad sveikinu gyvą ir sveiką, džiaugiuosi, didžiuojuosi juo ir priimu geliantį krikštą.

O kai kas iš mano armėniškų dienų, šių ir ankstesnių, bus jau spėję bent kaip garstyčios grūdelis įkrist ir vienan kitan eilėraštin. Kaip biografemos.

pavojus atšaukiamas lenkitės: šventas kiekvienas, kas turi šešėlį sielą ar vėlę: laimingas – iškėlė mirtis jo patirtis – maldininkas keliaujantis smėlis šliaužiantis kopom – ezopinė kriaušio tartis opos nesopa: kalbos, tarsi kolbos, homunkulas vis ištvirkyn su elegine smilgos fleita jau kaip drungna arbata epigonų nuvalkiotas Munkas riksmą išsunkęs – numelioruota Leta

ձուլվում ժամանակներն ու տարածությունները, երկփեղկվում են, առկայծում են, ինչպես մարվող աստղերի լույսերի մեջ, թրթռում: Ու ես նորից Հայաստանում եմ, հիմա ու հազարավոր տարիներ առաջ, ինձ հետ են այլ կախարդված մարդիկ, կբացեմ աչքերս ու նրանց կտեսնեմ, կարող եմ նրանց համար երկար հրավեր գրել իմ սրտում, կարոտել եմ, լսում եմ կարծես թե հին երգի մեջ ծածկագրված անունները՝ Արմեն, Արուսյակ, Ռոքսանդրա, Ռուզաննա, Մաիրա, Մարիամ, Մարինե, Միրա, Էդուարդ, Ելենա, Էռնեստ, Նաիրա, Նարա, Ներսես, Նշան, Իգոր, Անահիտ, Անի, Արամ, Առնո, Արմենակ:

Վտանգը հետ է կանչվում Խոնարհվե՛ք. սուրբ է ամեն ոք, ով ունի ստվեր կամ հոգի. բախտավոր է՝ մահը հարստացրեց նրա կենսափորձը–ուխտագնաց ճամփորդ, ավազ ավազաբլուրներով սողացող – եզոպոսյան գահավեժի ասք խոցերը չեն ցավեցնում. լեզվի ինչպես կոլբայի մեջ հոմոնկուլը է՛լ ավելի անառականում է ագրխոտուկի եղերգական ֆլեյտայով. Մունկը գոլ թեյի պես մաշվում է հետնորդներով Ճիչը լռեցրած. հողեր ստացած Լետա

115 Վ. Բրազիունաս

Բարևներ՝ հյուսված հայկական կամ լիտվական երգից, ուղարկում եմ բոլորին: Բոլոր անունները, նաև այստեղ չնշվածները, ես գրանցել եմ հիշողությանս մեջ ու հաճախ փորձում եմ նրանց հնչողությունը շուրթերով, շոյում եմ, ինչպես վարդանոցի ուլունքները մատներով: Ամենահաճախը «Գրական տապանի» լուսանկարները դասավորելիս կամ հենց այդպես վերանայելիս հիշում եմ փառատոնի մասնակիցներին ու հատկապես կազմակերպիչներին: Սևանը ջրառատ է նորից: Եվ դա խիզախություն չէր, երբ մենք Իգոր Սիդի հետ մտնում էինք նրա զուլալ ջուրը աշնանային հոկտեմբերին: Միայն այդպես ես կարող էի հայտնել Սևանին, որ շնորհավորում եմ նրան ողջ–առողջ լինելու համար, ուրախանում եմ, հպարտանում և ընդունում նրա սառը մկրտությունը: Իսկ որոշ բաներ այս վերջին ու ավելի վաղ իմ հայկական օրերից գոնե մանանեխի հատիկների պես ընկած կլինեն բանաստեղծություններիս մեջ, ինչպես կենսագրույթներ:

luotas išplaukia eleginio disticho irklais ten, kur nelaukia aukšta Ararato kakta ji nupirkta, ji – Alacho, nematomo pirklio tvanas atšaukiamas – vakaro ašara ta vakaro priešangy angį užmynę, gyvenkit gentys, naktovidžio šventėje tylinčios švendrės lenkitės: šventas kiekvienas, kas turi šešėlį smenga ir smenga ir smenga į gyvąjį smėlį paukščiai apie mūsų meilę

V. B r a z i u n a s

116

Jėzus nuliūdo tvaną padaręs, pasigailėjo žmones nubaudęs (lietuvių giesmė) nesitikėjome priplaukti kranto nei salos ir buvome iliuzijų ir nevilties prikaustyti prie stiebo visų po du, visi privalom veistis ir daugintis, kaip liepta ir palaiminta be galo ir be saiko ir užtat netrikdomi, be meilės, nes be meilės trikampio, be trečio, be imtynių kruvinų, be meilės šokių nebuvo pertekliaus, užtat ir kultūra vadinamo pasileidimo paskiau paleido varną, rado krantą išlipo nėščios, tai tada prigimdė Fabijoniškės, 2004.III.25

մակույկը սկսում է լողալ եղերգական երկտողերի թիակներով՝ թիավարելով այնտեղ, ուր չի սպասում Արարատի բարձր ճակատը, այն գնված է, այն Ալլահինն է, անտես առևտրականի ջրհեղեղը հետ է կանչվում – արտասուքը երեկոյի երեկոյի նախասենյակում օձը տրորած ապրեցե՛ք տոհմեր, կեսգիշերվա տոնի լռակյաց եղեգներ խոնարհվե՛ք. սուրբ է ամեն ոք, ով ունի ստվեր սուզվում ու սուզվում ու սուզվում են կենդանի ավազի մեջ:

Թռչունները մեր սիրո մասին

հույս չունեինք նավարկելով հասնելու ափ կամ կղզի. պատրանքներն ու անհուսությունը կապել էին մեզ կայմին, զույգ էր ամեն տեսակ, և բոլորս պարտական էինք, մեզ հրամայված էր, ու օրհնված էինք աճել ու բազմանալ անվերջ ու անչափ և այդ պատճառով անարգելք, առանց սիրո, քանզի առանց սիրային եռանկյունու, առանց երրորդի, առանց մարտերի արյունոտ, առանց սիրո պարերի ավելցուկ չի եղել, դրա համար չկար մշակույթ կոչված անառակությունը, հետո բաց թողեցին ագռավը, ափը գտան դուրս եկան հղի, այն ժամանակ շատ ծնեցին Ֆաբիյոնիշկես, 2004.III.25

117 Վ. Բրազիունաս

Հիսուսը տխրել է, որ ջրհեղեղը սարքել է, շատ զղ ջացել է, որ մարդկանց պատժել է (լիտվական հոգևոր երգից)

žemės tvanas dievai nesikišo, ir Nojaus valtį užgrobęs Charonas irklavo į priešingą pusę bet žemei nebuvo galo jos kūnas buvo didžiulis vanduo – tik akis nuskęsti tik ašarų džiūstantis laštakas Fabijoniškės, 2007.VI.15–VII.14

***

žaidžiam bežadžiai balandžiai šviesos nemačiusioj arkoj ertmės visos ir erdvės išlandžiotos užsimerkus

V. B r a z i u n a s

118

lieka – į priekį, į nieką balto dūmo dūlantis kelias pietų vakaruos nusitaikęs į kabančią aklą žvaigždę virš dešinio delčios rago nuo jo tada ir užmesiu tinklą raudono šilko Fabijoniškės–Jerevanas, 2012.III.26–X.18

raibojo gaidžio aukojimas raukšlėtos kãbančios uolos, virpančiom lūpom rupšnoja kalnapušes tirštavilniai rudenio debesys su šventyklėlėm pakaklėse

Համաերկրային ջրհեղեղ աստվածները չեն խառնվել, ու Նոյի նավը զավթած Խարոնը թիավարում էր հակառակ ուղղությամբ, սակայն երկրագունդը չուներ վերջ, նրա մարմինը հսկայական ջուր էր` միայն աչքը խորտակելու, միայն չորացող արտասուքի ծորան Ֆաբիյոնիշկես, VI.15–VII.14

*** մենք խաղում ենք, անխոս աղունիկներ լույս չտեսած տապանում, բոլոր ազատ տարածքները դիտված են փակ աչքերով,

ապա այնտեղից ես կնետեմ կարմիր մետաքսե ցանցը Ֆաբիյոնիշկես –Երևան, 2012.III.26–X.18

Չալպտուր աքլորի զոհաբերությունը կախված կնճռոտ ժայռերը դողացող շուրթերով կսմթում են սարի սոճիները խիտ բրդոտ աշնան ամպերը մատուռներով վզների տակ

119 Վ. Բրազիունաս

մնում է՝ առաջ, դեպի ոչինչ սպիտակ ծխի մաշվող ճամփա նշան բռնած դեպի հարավ–արևմուտք կույր աստղը կախված ծերացած լուսնի աջ պոզի վերևում,

pakaktų paukščių šventyklon skrendančio gyvulėlio akyse besimainančio ritmo plonyčiai marškiniai nuslydę nuo pečių ir pro mezginėlius matyti jaunos krūtys nekrusteli nurimusios, vienõs rausvam snape alyvmedžio šakelė

V. B r a z i u n a s

120

blyški naktinė deivė, bijanti blausių mėnulio spindulių skeltaliežuvių papūsk į marmurą, atgis ir žuvę jau mudu: žiūri gundančiom droviom akim gailiom kaip liepžiedžių rasa laukiniai miškai be jokios laũkymės laukiniai žvėrys gainiojas laukinius gyvulius čia jaukiai jaučiuos neprašytas nelaukiamas gimęs – kas žino, bet miręs – tikras laukinis karvelis žinios neatnešė, perėmė sakalas perė́jo pérėjoj slibiną, baisiai naminį – iš pasakos rankos atlenkti pasagą galvos pasaulį laikyti nukirsi vieną – pasaulis pasvirs ir po kojom akmuo apgliaumės kaip nuo vynmedžio vaisiaus kraujo, pralieto netyčia sakalas vėlei atgis į raibąją gegę gegę keleivę, tūbuotąją, gegę medžioklę leisis ant rankų kietų obelinių skaičiuoti metų, kibiai suimtų į riestąjį nagą dužių ir sprangių kaip šašukai, gerai, sidabruoti jau siuntė tėvas jų paraškyti, krituolių parinkt

հերիք կլիներ թռչունների տաճարին թռչող փոքրիկ անասունը, աչքերի առաջ փոփոխվող ռիթմը. բարակ շապիկը սողաց ուսերից, և ժանյակների տակից երևացին մատաղ կրծքերը հանդարտված, չի շարժվում, մեկի վարդագույն կտուցի մեջ ձիթենու ճյուղը

աղավնին լուր չբերեց, պարտավորվեց բազեն, անցումի մեջ թուխս նստեց ու ծնեց հրեշին, շատ ընտանի – հեքիաթից ձեռքերը նալն ուղղելու գլուխները աշխարհը պահելու կկտրես մեկը, աշխարհը կթեքվի, և քարը ոտքերիդ տակ կլորձոտվի ինչպես խաղողի պտուղը՝ արյունից ակամա թափված, բազեն նորից չալ կկու կդառնա, ճամփորդ կկուն, որսորդ կկուն կթառի ձեռքի վրա՝ հաշվելու կլոր ու պինդ տարիները, կառչած ծուռ մագիլով բռնած ճաքճքված ու կուլ չեկող արծաթափայլ խակ խնձորիկների պես. հայրն արդեն ուղարկել է նրանց քաղելու, թափվածը հավաքելու

121 Վ. Բրազիունաս

գիշերվա գունատ աստվածուհի՝ վախեցող աղոտ լուսնի բազմալեզվանի ճառագայթներից փչիր մարմարին, կկենդանանա, և կորած ենք արդեն մենք երկուսով. նայում է գայթակղիչ համեստ աչքերով, ինչպես լորենիների սառը ցողը, վայրի անտառները առանց բացատների վայրի գազանները վայրի անասուններին են հալածում, ես այստեղ հարմարավետ եմ զգում չհրավիրված, անսպասելի ծնված, ով գիտի, բայց մահացած, իսկական վայրի

aleliumo, kaip žvanga į žiedą atvirtę, į sprogėlę tūto, į šaknį prie akmenio tako mano išminto, ženklais ir kalbom išrašyto aidinčios erdvės buvau pilnos aidinčio jauno manęs ir šaltinio iš po akmenų šventoje tamsoj po skliautuotu Gechardo dangum su viena, nemirksinčia prie kitos debesų šventyklos saulei ūmai nusiritus pasruvusi kraujo blyksniais raibo rudens galva su nustebusia, ãpskrita Dilidžanas–Ahartinas–Dilidžanas–Dsehas–Dilidžanas–Vanadzoras– Jerevanas–Fabijoniškės–Vilnius–Fabijoniškės, 2012.X.19–XII.26

V. B r a z i u n a s

122

perėja rąžos dulsvos mieguistos upės, dulksnoj akmeninis kryžių raidynas, miražų miesteliai, striukas galelis kelio, negreito kol rasi, ko reikia, dėmesio ženklas prieš siaurą beždžionių tiltą, bilda geležys, gelia tavęs pasiilgusią širdį mažiutėj kalnų bažnytėlėj, iš čia Dievas arčiau, ąžuolynuos, elektros linijose, priekalnių plynėse ir Apstybės ir Stygiaus akligatviuos spygaujant várniniams paukščiams, kūno tavo ir mano, ir žemės apleisty paskutinėj gesinam dulsvam lietuje baltą kalkynų debesį Bratislava–Banská Štiavnica, 2003.VI.1; Fabijoniškės, 2011.I.12–2013.II.22

ալելիումո3, ահա թե ինչպես են զրնգում նորից ծաղիկ դարձած, նորից բողբոջ տուտո4 , դարձած արմատ քարքարոտ արահետի կողքին, որը ես կոխ տալով գրոտել եմ նշաններով ու տարբեր լեզուներով, եղել եմ արձագանքվող տարածություններով լեցուն ինձ արձագանքող երիտասարդ և աղբյուրով քարերի տակից սուրբ մթի մեջ կամարավոր Գեղարդի երկնքի տակ մեկով անթարթ ուրիշ ամպերի տաճարի մոտ արևն արագ գլորվեց ցած արյան փայլատակումներով ծածկված աշնան չալպտուր գլուխը զարմացած կլոր Դիլիջան–Հաղարծին–Դիլիջան–Դսեղ– Դիլիջան–Վանաձոր– Երևան–Ֆաբիյոնիշկես–Վիլնյուս–Ֆաբիյոնիշկես, 2012.X.17–XII.26

Անցում

Բրատիսլավա–Բանսկա Ստրավնիցա, 2003.VI.1, Ֆաբիյոնիշկես, 2011.I.12–2013.II.22 3 4

Լիտվական երգերի կրկներգ: Ն)յն տիպի երգային հնչյ)նային կրկներգ:

Վ. Բրազիունաս

123

ձգվում են ամբողջ մարմնով քնկոտ մշուշոտ գետերը մանրամաղ անձրևի տակ քարե խաչերի այբուբենը, օդատեսիլային ավանները, կարճ ճանապարհի հատված ոչ շուտ կգտնես այն, ինչ որ պետք է, նախազգուշական նշան նեղլիկ կապիկների կամրջից առաջ, զրնգում են երկաթները, խայթում են քո կարոտած սիրտը պստլիկ սարի տաճարում, այստեղից Աստված ավելի մոտ է կաղնուտներում, էլեկտրական գծերում, նախալեռների հարթավայրերում ու Առատության և Պակասության փակուղիներում, երբ ծղրտում են ագռավազգիները, մարմնի քո և իմ մեջ ու երկրի վերջին լքվածությանը հանգցնում ենք պղտոր անձրևի տակ սպիտակ կրային ամպը

į dantiraštį kalnai drebėjo ir kalvos verpė́jo lyg didelės širdys po kriūtim blaškėsi upės užgriūtos aštrių akmenų tryško ir veržėsi linkui dvidančio urartų kalno leidosi jan balandė su votais ir su maldom:

V. B r a z i u n a s

124

minimas kalbomis mūsų kalvãrijų ratais atverpki mūsų kaltes mūsu Tēvs, kas esi debesīs po tylos paparčiu tavo skruostą gaisuojantį glostau nuščiuvęs armėniškai patekant mėnesiui plečiantis metams ir dylant dienai, minant Verpėjai minant ratelio pakóją tuščias aukojimų stalas tu čia ir tėvas, ir motina verpėja ir atverpėjas artėji prie Stalo kalno Achpato vienuolynas–Fabijoniškės, 2012.X.22–2013.II.26

Սեպագրի մեջ սարերը դողում էին, ու բլուրները թրթռում էին մեծ սրտերի պես կրծքի տակ դեսուդեն էին նետվում գետերը սուր քարերի փլվածքի տակ ծորում էին ու ձգվում դեպի երկատամնավոր լեռն ուրարտացիների, արդեն իջնում էր աղավնին սրբություններով ու աղոթքներով

զոհասեղանն է դատարկ դու ես այստեղ հայրն ու մայրը մանողն ու հետ մանողը. մոտենում ես Սեղանասարին Հաղպատի վանք–Ֆաբիյոնիշկես, 2012.X.22–2013.II.26 Լիտվերենից թարգմանեց Մարիտե Կոնտրիմայտեն

125 Վ. Բրազիունաս

դու, ում հիշատակում են լեզուներով մեր ուխտագնացությունների շրջանակներում, հետ մանիր մեր հանցանքները Հա՛յր մեր, որ երկնքում ես, լռության ձարխոտի տակ քո լուսավոր այտը շոյում եմ հանդարտված, երբ լուսինը հայերեն է ծագում տարածվում են տարիները, և կարճվում է օրը, երբ իլիկ մանողը պտտում է ու պտտում ճախարակը

Ruxandra Cesereaunu Ռուք սանդ րա Չե սե րի ա նու Romania

Ռումինիա

Romanian prosaist, essayist, member of Romanian Writers’ Union, professor of literature. She is the editor of the Steaua cultural review in Cluj, member of the Center for Imagination Studies (Phantasma), director of Oneiric Literature Studies and Creative Writing workshops. Ruxandra Cesereaunu is the author of more than dozens of books of prose and poetry, as well as the translator of a poetry collection series.

Ռումինացի արձակագիր, էսսեիստ: Ռումինիայի գրողների միության անդամ: Գրականագիտության դոցենտ է: Կլուժ քաղաքի «Steaua» մշակութային ամսագրի խմբագիր, «Phantasma» արվեստի կենտրոնի անդամ, օնեյրիկ գրականագիտության և գրավոր ստեղծագործական խոսքի դասընթացների տնօրեն: Ռուքսանդրա Չեսերիանուն ավելի քան 10 արձակ և չափածո գրքերի հեղինակ է, ինչպես նաև մի շարք բանաստեղծական ժողովածուների թարգմանիչ:

TAXIUL ARMENIAN Intrarea

R. Cesereaunu

128

Intrarea mea în Armenia s–a făcut cu un taxi prin ceţuri.

David cel bătrân diavol coroiat și pișicher stătea lângă șofer și sporovăia despre viaţă în vreme ce eu și Ruzana moţăiam pe bancheta din spate și bolboroseam în somn despre poezie și despre cum rostul ei nu e încă lămurit.

Goneam la marginea Yerevanului pe lângă casinouri cu formă de Tour Eiffel și Moulin Rouge, apoi când am ajuns pe lângă Fabricile de Coniac deodată orașul și–a dat jos peruca și toamna și–a vopsit sprâncenele cu rimel portocaliu. În noaptea metropolei nu se–auzeau nici câinii nici pisicile ori alte jivine ale caselor.

Apoi am ajuns la Colonia Poeţilor–încă–în–Viaţă.

Iar primii apostoli a fost să fie aceștia: Basil care tocmai ieșise din sanatoriul unei cărţi rătăcite Kinga ce fermeca în draci bărbaţii cu gâtul și umerii ei de dansatoare flamenco Filip ce–și găurise urechea pentru cercelul lui Bau–bau.

Al doilea David zis Tămăduitorul (fiindcă pe mine m–a vindecat) era starostele poeţilor–încă–în–viaţă

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՏԱՔՍԻՆ Ժամանում

129 Ռ. Չեսերիանու

Իմ մուտքը Հայաստան տեղի ունեցավ մառախուղի մեջ՝ տաքսիով: Արծվաքիթ խորամիտ մի դև` ծեր Դավիթը, նստած էր վարորդի կողքին և շաղակրատում էր կյանքի մասին, մինչ ես ու Ռուզաննան նիրհում էինք հետևի նստատեղին և մրմնջում էինք քնի մեջ պոեզիայի և նրա դեռ չբացահայտված իմաստի մասին: Սլանում էինք Երևանի արվարձաններում՝ Էյֆել յան աշտարակի և Մուլեն Ռուժի տեսքով խաղասրահների միջև, իսկ հետո, երբ հասանք Կոնյակի գործարանի մոտ, քաղաքը միանգամից դեն նետեց իր կեղծամը, և աշունը նարնջագույն երանգով ներկեց նրա հոնքերը: Մեծ քաղաքի գիշերվա մեջ չէին լսվում ո՛չ շների, ո՛չ կատուների, ո՛չ էլ այլ տնային կենդանիների ձայները: Հետո հասանք Դեռ Ողջ Բանաստեղծների Գաղութի մոտ: Իսկ առաջին առաքյալներն էին. Բասիլը, ով հենց նոր էր դուրս եկել մի մոլորված գրքի առող ջարանից, Կինգան, ով իր ֆլամենկո պարուհու պարանոցով և ուսերով խելքահան էր անում տղամարդկանց, Ֆիլիպը, ով բաո–բաո ականջակալի համար խոցել էր ականջները, Սպեղանի կոչված երկրորդ Դավիթը (քանզի ինձ բժշկել էր) ժամապահն էր դեռ ողջ բանաստեղծների, ովքեր անընդհատ խմում էին շլիվովից, սալորի օղի, վոդկա, սպիրտ և ամեն ինչ, որ չէր խոչընդոտում ժամանակակից պոեզիայի բարի երթը: Նշանը ճնճղուկի նման երգեց,

R. Cesereaunu

130

ce consumau fără–ncetare șliboviţă, ţuică, vodcă, spirt și orice altceva ce nu împiedica bunul mers al poeziei moderne.

Nshan cânta ca un vrăbioi tandru în vreme ce semizeiţa Gohar îl priveghea dintr–o nișă iar Vika se înfășurase într–un șal până la glezne.

Aceștia au fost următorii apostoli.

Fumegăcioasa Maira tăcea în neștire iar lunganul Herbert medita la nemurire cu mâinile în buzunare. Și iată încă doi apostoli aflaţi la linia de fugă.

Lily Kypris își pieptăna părul cu o brichetă iar Claudio cu pieptul bubuind și picior de percuţionist admira barba lui Tumayan în vreme ce Grișa cârcotitorul spunea poeme cu voce de Arseni Tarkovski.

Aceștia au fost alţi apostoli. În arca lui Noe din taxiul armenian se mai găseau puși în tablouri vivante: Vladas spiridușul trupei de poeţi–încă–în–viaţă Mira cu ochelarii și pantalonii ei roșietici geopoetul Igor care nu mai credea în maestrul meu Mihail Bulgakov Vladymir filosoful cu lentile de cuarţ zis Diogene fără butoi apoi Harut pălărierul și Lian cu părul în vânt ca un licurici plus Boris paharnicul neobosit. Și iată–i pe ultimii apostoli: eram niște creoli ai poeziei din mileniul trei. În taxiul armenian se găseau înghiţite autobuze retro din anii 50 ai defunctului secol precum și Templul lui Mitra și râul lui cu crabi apoi copilul lui Ruzan vestit să se nască în februarie 2013 ca să mântuie ce mai rămăsese de mântuit pre lumea aceasta.

131 Ռ. Չեսերիանու

մինչդեռ կիսաստվածուհի Գոհարը նայեց նրան անկողնախորշից, իսկ Վիկան շալի մեջ էր փաթաթված մինչև կոճերը: Հաջորդ առաքյալներն էին. Բոցավառվող Մաիրան խոր լռության մեջ, և հաղթանդամ Հերբերտը՝ ձեռքերը գրպանում, անմահության մասին էր խորհում: Իսկ ահա ևս երկու առաքյալներ մեկնարկային գծի վրա. Լիլի Կիպրիսը կրակայրիչով սանրում էր իր մազերը, իսկ Կլաուդիոն իր հսկայական կրծքավանդակով և թմբկահար ոտքերով հիանում էր Տումայանի մորուքով, մինչ քրթմնջացող Գրիշան բարձրաձայն արտասանում էր Արսենի Տարկովսկու բանաստեղծությունները: Նրանք էին այդ առաքյալները: Հայկական տաքսի–Նոյան տապանում կային նաև ուրիշ կենդանի պատկերներ. Վլադասը` դեռ ողջ բանաստեղծների փերին, Միրան` իր կարմիր ակնոցով ու շալվարով, գեոբանաստեղծ Իգորը, ով արդեն չէր հավատում իմ վարպետ Միխայիլ Բուլգակովին, փիլիսոփա Վլադիմիրը՝ որձաքար ոսպնյակներով՝ անվանված Դիոգենես առանց տակառի, հետո` գլխարկագործ Հարութը և հուրորդու նման Լիանը՝ մազերն օդում, և անխոնջ մատռվակ Բորիսը: Իսկ ահա վերջին առաքյալներս երրորդ հազարամյակի բանաստեղծության կրեոլներ էինք: Հայկական տաքսիում նախորդ դարի 50–ականների ռետրո ավտոբուսներն էին կուլ տված, ինչպես նաև Միթրայի տաճարը՝ իր խեցգետիններով լի գետով, իսկ Ռուզանի բալիկը, ում ծնունդը հայտարարված էր 2013–ի փետրվարին, պետք է փրկեր այն, ինչ մնացել է փրկելու այս աշխարհում:

Banchetul

R. Cesereaunu

132

La Haghpat cerul era meta–cer coborât într–un marsupiu de abur peste frunzele cu inimioarele crăpate pe cale de a se închina stacojiului.

Am rămas ultimul apostol al poeziei la ieșire și am căzut în genunchi pândind cu coada ochiului ca nimeni să nu mă zărească.

Al meu cap era lipit de pâmânt fiindcă rugăciunea e un ţipăt și n–are voie să fie cu martori.

La Geghard pieile de marmeladă se contopiseră cu pastrama iar fagurii de miere erau strigaţi la vânzare de târgoveţele de munte.

Nimeni nu se mai gândea la nemurire ci doar la silogismele burţii și ale gurii care doar îmbuibate se opresc din măcinat.

La Geghard erau lei în văzduh și o apă sfântă sub tălpi și cruste de pâine cu literele alfabetului armenesc ca un trup de om tânăr–bătrân care se împarte celor care nu mai au trup.

N–o să uit niciodată rodiile de la Zvarnots pe care le–am cules de pe masă și le–am legat într–o eșarfă șoptindu–mi mie însămi că Dionysos nu a fost încă sfârtecat de cuţitari.

Era acolo în rodii o lumină ca untul chihlimbariu ale unei vaci sacre topindu–se în gura poeţilor–încă–în–viaţă.

Erau acolo ierburile aromate care crescuseră la subsuorile noastre legănând leoparzii zăriţi din greșeală prin lunetă.

Totul era desăvârșit sau aproape desăvârșit.

Dansurile

Melancolia curgea pe gâtlej ca vinul roșu când au început dansurile iar poeţii–încă–în–viaţă s–au pornit să își miște oasele și oscioarele să își reașeze trupul în alte forme decât cele diurne.

Բանկետը

Պարերը Երբ պարերը սկսվեցին, մելամաղձությունը կարմիր գինու նման ցած էր հոսում կոկորդներում, իսկ դեռ–ողջ–բանաստեղծները ելել են իրենց բոլոր ոսկորները շարժելու, որպեսզի մարմինները ուրիշ ձև ստանան, քան ցերեկայինը:

133 Ռ. Չեսերիանու

Հաղպատում երկինքը ցողոտ քսակից կոտրված սրտի ձևով տերևների վրա իջած մետաերկինք էր՝ խոնարհվելուն պատրաստ բոսորի առջև: Մնացի բանաստեղծության վերջին առաքյալը ելքի մոտ և ծունկի եկա, զգույշ, որ ինձ չտեսնեն: Գլուխս գետնին եմ դրել, որովհետև աղոթքը ճիչ է և չի կարող վկաներ ունենալ: Գեղարդում մարմելադ կաշիները ձուլվել են սուջուխի հետ, Իսկ լեռնային վաճառողուհիները մեղրախորիսխ գնելու էին կանչում: Ոչ ոք այլևս չէր մտածում անմահության մասին, այլ միայն սիլլոգիզմների` նախատեսված ստամոքսի և բերանի համար, որը դադարում է ծամել միայն գերհագեցման դեպքում: Գեղարդում առյուծներ կային երկնքում և մի սուրբ ջուր ոտքերի տակ, և հայկական այբուբենի տառեր կրող հացեր, որոնք ջահել–ծեր մարդու մարմնի նման էին, որը բաժանվում էր այլևս մարմին չունեցողների միջև: Երբեք չեմ մոռանա Զվարթնոցի նռները, որ սեղանից հավաքեցի և շալի մեջ փաթաթեցի՝ ինքս ինձ շշնջալով, որ Դիոնիսոսը դեռ չի բզկտվել դանակահարների կողմից: Այնտեղ` նռնենիների մեջ, սուրբ կովի սաթե կարագի նման մի լույս կար, որը հալվում էր դեռ–ողջ–բանաստեղծների բերանի մեջ: Անուշաբույր խոտեր կային այնտեղ, որոնք մեր թևատակերի ներքո էին աճում՝ օրորելով ընձառյուծներին, որոնք սխալմամբ հայտնվել էին հեռադիտակի մեջ: Ամեն ինչ կատարյալ էր կամ գրեթե կատարյալ:

R. Cesereaunu

134

Femeile frumoase și calde erau râvnite de bărbaţi urăţi–frumoși–calzi, în vreme ce cântăreţele armence cu platoșă pe piept se întreceau precum purtătoarele de prinoase.

Apostolii poeziei–încă–în–viaţă se răsuceau și–apoi se aruncau în aer întocmai precum sălbăticiunile de pe arca lui Noe de odinioară. În carnea și–n sângele nostru erau scris un singur lucru: dacă pieri–va lumea apoi să piară dar orice–ar fi poezia nu va fi moartă nu este moartă și nu va muri.

Tocmai de–aceea dansam să scoatem dracii din noi dar să–i scoatem și din cei care ne priveau.

Tocmai de–aceea dansurile de–acum erau niște rodii.

Aiaiai oioioi taratata coapse glezne pulpe tălpi aiaiai oioioi taratata de zece ori au dănţuit poeţii–încă–în viaţă până când dracii au ieșit și au intrat în alţii.

De zece ori rodiile s–au înfoiat au pleznit și au fost mâncate.

Kinga și eu am cântat atunci Cine iubește și lasă Dumnezeu să–i dea pedeapsă iar Lian și–a potrivit glasul pentru o incantaţie mongolă.

Apoi la sfârșitul dansurilor a sosit Mafioso stăpânul unei alte arce a lui Noe și a rostit un cântec de tânjire care a înconjurat întreg Yerevanul.

Au lipsit doar șampania și spartul paharelor ca să credem că ne aflăm într–un faimos roman rusesc. Și atunci pentru că nu mai era nimic de făcut mi–am zis cu amândouă mâinile pe inimă: dar eu cine eram eu cine sunt?

O apostoliţă a poeziei.

Dar tu, preafrumoasă Sofiko1 muza mea decadentă unde erai unde ești în moartea ta?

DUN KRAK DUN KRAK2.

1

Sofiko Chiaureli, actriţa-fetiș a lui Serghei Paradjanov în filmul Sayat Nova.

2

Vers de Sayat Nova, despre focul pasiunii.

Ռ ﬕներենից թարգմանեց Լասլո Բորբելին

135 Ռ. Չեսերիանու

Տգեղ–գեղեցիկ–ջերմ տղամարդիկ տենչում էին գեղեցիկ և ջերմ կանանց, մինչ հայ երգչուհիները գոգնոցներով մրցակցում էին ընծայակիրների նման: Դեռ–ողջ–բանաստեղծության առաքյալները պտտվեցին, հետո ցատկեցին ճիշտ այնպես, ինչպես մի ժամանակ Նոյի տապանի գազանները: Մեր մսի և արյան մեջ սոսկ մի բան էր գրված. եթե աշխարհը կործանվելու է, թող կործանվի, բայց ինչ էլ լինի, բանաստեղծությունը մեռած չի լինելու, մեռած չէ և չի մեռնելու: Հենց դրա համար էինք պարում, որպեսզի հանենք դևերը մեր միջից, բայց նաև հանենք մեզ դիտողներից էլ: Հենց դրա համար էին այս պարերը նռներ: Այայայ, օյոյոյ, տարատատա, կողեր, ծնկեր, ազդրեր, սրունքներ, այայայ, օյոյոյ, տարատատա, տասն անգամ պարեցին դեռ–ողջ–բանաստեղծները, մինչև դևերը դուրս եկան և մտան ուրիշների մեջ: Տասն անգամ նռները լցվեցին, ճաքեցին և ճաշակվեցին: Կինգան ու ես այն ժամանակ երգեցինք «Ով սիրի և լքի, Աստված թող նրան պատժի»–ն, Իսկ Լիանը հարմարեցրել էր իր ձայնը մի մոնղոլական մեղեդու: Հետո` պարերի վերջում, հայտնվեց Մաֆիոզոն՝ Նոյի մի ուրիշ տապանի տեր, և երգեց կարոտի մի երգ, որը շրջում էր ամբողջ Երևանով: Պակասում էր միայն շամպայնը և բաժակներ ջարդելը՝ պատկերացնելու համար, որ ինչ–որ մի հայտնի ռուսական վեպի մեջ ենք գտնվում: Իսկ հետո, քանզի ուրիշ անելու բան չմնաց, երկու ձեռքերս սրտիս վրա՝ հարցրի ինքս ինձ՝ բայց ո՞վ եմ ես եղել, ո՞վ եմ ես: Բանաստեղծության առաքյալուհի: Բայց դու, իմ անկումայի՛ն մուսա` գեղեցկուհի՛ Սոֆիկո, որտե՞ղ էիր, որտե՞ղ ես քո մահվան մեջ: ԴՈՒՆ ԿՐԱԿ, ԴՈՒՆ ԿՐԱԿ:

Victoriya Chembarceva Վիկ տո րի ա Չեմ բար ցևա Moldova

Մոլդովա

Poet, prosaist, translator. Member of Russian Writers’ Union, Russian Writers’ Association of Moldova. She has participated in numerous translation and literary conferences, among them Russian Young Writer’s Form (2009–2012), V International Forum of Translators and Publishers (Yerevan, 2011). She is the prize winner of “Silver Book 2010” (Russia), 5th International Competition of Russian Diaspora young poets “Wind of Wandering 2012,”(Rome), London International Poetry Competition etc. Victoriya Chembarceva is the author of the poetry collection titled “To You,” initiator of Armenian–Russian and Russian–Armenian “The Letters on Stone” bilingual collection of poetry and prose.

Բանաստեղծ է, արձակագիր, թարգմանիչ: Մոսկվայի գրողների միության, Մոլդովայի ռուս գրողների ասոցիացիայի անդամ է: Մասնակցել է թարգմանական ու գրական բազմաթիվ կոնֆերանսների` Ռուսաստանի երիտասարդ գրողների ֆորում (2009–2012 թթ.), ԱՊՀ և բալթյան երկրների հրատարակիչների և թարգմանիչների V ֆորում (Երևան, 2011 թ.) և այլն: «Серебряный стрелец 2010» Վոլոշինյան 8–րդ միջազգային գրական մրցույթի, Ռուսական սփյուռքի երիտասարդ բանաստեղծների V միջազգային «Ветер странствий–2010» մրցույթի (Հռոմ), Ղազախական «Алтын Калам–2011» մրցանակակիր է, «Пушкин в Британии 2011» բանաստեղծների միջազգային մրցույթի (Լոնդոն) մասնակից է և այլն: «Քեզ» բանաստեղծական ժողովածուի հեղինակ: Հայ–ռուսերեն և ռուս–հայերեն «Տառերը քարերի վրա» բանաստեղծությունների և արձակի երկլեզու ժողովածուի կազմող:

ПИСЬМА С КОВЧЕГА (главы из книги) О снах из солнца, или Тга джан (без адресата) — Ари мамайи мот, тга джан! Ариии, арии мамайи мот, пучурэс1!..

V. C h e m b a r c e v a

138

..Мне снилось детство. Беззаботно сбегало оно с горы, и руки матери обнимали его, и губы её, горчащие полынью и пахнущие земляникой, целовали тёплую макушку, согретую солнцем.. По изумрудному склону бежит ребёнок. Он бежит, крылато раскинув руки. «Мама, мама, смотри, я птица! Мама, лови меня, мама! Я поймал на холме ветер!! Я несу тебе камушки в карманах! Лови, лови меня, мама! Я несу тебе ветер! Поймаешь его?!» И он раскрывает крепко сжатые кулачки, отпускает, подбрасывает ветер в лицо матери, радостно смеясь. И она распахивает ему навстречу объятия. Подхватывает его, раскрасневшегося и доверчивого. И кружит, кружит, крепко прижимая к своей груди. Кружит, кружит.. Горы вращаются, словно цветная юла, растут, смыкаются над головой: красный, зелёный, золотой, розовый, красный, зелёный, золотой.. Она, юная, смеющаяся, замирает, ещё крепче прижимая сына. И земля крутится. Крутится земля. Не уходя из–под ног. И горы. Горы высоооокиеее! Обнимают, оберегают, смыкаются над головой. Их горы. «Горы, тга джан, наши горы, – напевает мать на ушко сыну, 1

Иди к маме, мальчик. Иди к маме, малыш. (арм.)

ՆԱՄԱԿՆԵՐ ՏԱՊԱՆԻՑ (hատվածներ գրքից) Արևային երազների մասին կամ Տղա ջան (առանց հասցեատիրոջ)

1

Բնագր)մ այս նախադաս)թյ)նները ռ)սատառ հայերեն են:

139 Վ. Չեմբարցևա

Արի´ մամայի մոտ, տղա՛ ջան: Արի՛, արի´ մամայի մոտ, պուճո՜ւրս…1 …Երազում մանկությունս եմ տեսել: Նա անհոգ վազում էր սարնիվար, ու մոր ձեռքերը գրկում էին նրան, ու նրա շուրթերը՝ օշինդրի դառնահամով ու մորու բույրով, համբուրում էին գլխի՝ արևից ջերմացած տաքուկ կատարը: Զմրուխտե լեռնալանջով վազում է երեխան: Վազում է՝ թևերը բացած: «Մամա՛, մամա՛, տե´ս, ես թռչուն եմ: Մամա՛, բռնի՛ր ինձ, մամա՜: Ես լեռան վրա քամի եմ բռնել: Քարեր եմ բերել քեզ, գրպանումս են: Բռնի՛ր, բռնի՛ր ինձ, մամա՜: Ես քեզ քամի եմ բերել: Կբռնե՞ս»: Ու նա բացում է ամուր սեղմած բռունցքները, ցած գցում ու քամին նետում է մոր դեմքին՝ ուրախ ծիծաղելով: Եվ մայրը նրան ընդառաջ է գնում՝ թևերը բացած: Բռնում է նրան՝ կարմրատակած ու դյուրահավատ երեխային: Ու պտտում է, պտտում՝ ամուր սեղմելով կրծքին: Պտտում է, պտտում… Լեռները պտտվում են, կարծես գունավոր հոլ լինեն, աճում, շաղկապվում են գլխավերևում՝ կարմիր, կանաչ, ոսկեգույն, վարդագույն, կարմիր, կանաչ, ոսկեգույն…Նա՝ երիտասարդ, ծիծաղկոտ, կանգ է առնում՝ ավելի ամուր սեղմելով որդուն: Ու երկիրը պտտվում է: Պտտվում է երկիրը: Չի փախչում ոտքերի տակից: Ու սարերը: Բարձրաչյա սարե՜րը: Փարվում են, պահպանում, իրար շաղկապվում գլխավերևում: Իրենց սարերը: «Սարերը, տղա՛ ջան, մեր սարերը,— որդու ականջին երգում է մայրը՝

с нежностью баюкая его. – Небо создало солнце и ветер. Солнце уродилось с изменчивым характером – то покажется, то уйдёт по своим делам восвояси. Ветер уродился сумасбродным и легкомысленным – беззаботно гоняет кочующие облака над Масисом. Земля создала людей и горы. Люди уродились с душой от Бога, любовью в сердце и тоской по дому. А горы уродились постоянными и преданными Матери. Сколько бы камушков твои маленькие ручки ни набрали в твои карманы, хоги джан, – эти горы не унести с собой с этой земли. Не перенести. Эти горы, малыш, душа с тоской по дому и Матери может носить в сердце. А оно потом само приводит обратно». Она укачивает и целует его в курчавую влажную макушку, тёплую, пахнущую чабрецом и солнцем.2 ..Арэв, Арэв ари дус. 2 Кез берел енк ачки лус. Ко Курикэ–Лусэнкан, берец чамич ми аман. Бац ересэд Арегак, ми бурр чамич кез ктам. Ах, Аревин хапецинк, Джан Аревин хапецинк, Ах Аревин хапецинк, Ампи такиц Ханецинк, Ампи такиц Ханецинк…

V. C h e m b a r c e v a

140

Солнце, Солнце, выходи, принесли тебе благую весть. Твоя сестричка Луна принесла тарелочку изюма. Открой лицо, Солнышко, дам тебе горстку изюма. Ах, обманули мы Солнце, Джан, обманули мы Солнце, Ах, обманули мы Солнце Да из–за облака выманили, Из–за облака выманили!..

И веки его медленно смежаются под длинными, загнутыми кверху ресницами. Он ловит краешком взгляда её лицо и тут же теряет его среди плывущих над головой облаков. И уже лицо её становится круглым и лучистым, и тихий её голос, словно ветерок в ветвях речной ивы, шевелит его волосы, и ему кажется, что это сами горы на своих горбатых зелёных хребтах, будто невиданные сказочные верблюды, покачивают и везут его высоко– высоко. Выше облаков. Выше Масиса. К са–а–амому солнцу.. ..Арев, Арев ари дус..

P.S. Армянские сны начнут сниться задолго до того, как я снова вернусь в Армению…

2

Армянская народная песенка

մեղմորեն օրորելով նրան: Երկինքը ստեղծել է արև ու քամի: Արևը փոփոխական բնավորությամբ է ծնվել՝ մերթ երևում է, մերթ անհետանում իր գործերով: Քամին ծնվել է խելառ ու թեթևամիտ. անհոգ քշում է քոչվոր ամպերը Մասիսի վրայից: Հողը ստեղծել է մարդկանց ու լեռները: Մարդիկ աշխարհ են եկել Աստծու տված հոգով՝ սրտի մեջ սեր ու տան հանդեպ կարոտ: Իսկ լեռները ծնվել են՝ Մոր նկատմամբ անդավաճան ու հաստատուն: Ինչքան քարիկներ էլ հավաքեն քո փոքրիկ թաթիկները գրպանիդ մեջ, հոգի՛ ջան, այս սարերը չես կարող տանել այս հողից: Չես տեղափոխի: Այս լեռները, փոքրի՛կս, տան և Մոր կարոտով առլեցուն հոգին կարող է կրել իր սրտում: Իսկ հետո սիրտն այն հետ կբերի»: Մայրն օրորում ու համբուրում է նրա գանգուր ու խոնավ գլուխը՝ տաքուկ, ուրցի ու արևի բույր արձակող:2

Солнце, Солнце, выходи, принесли тебе благую весть. Твоя сестричка Луна принесла тарелочку изюма. Открой лицо, Солнышко, дам тебе горстку изюма. Ах, обманули мы Солнце, Джан, обманули мы Солнце, Ах, обманули мы Солнце. Да из–за облака выманили, Из–за облака выманили!..

Ու նրա կոպերը դանդաղ փակվում են երկար, վեր շրջված թարթիչների տակ: Նա աչքի պոչով որսում է մոր դեմքը ու միանգամից էլ կորցնում այն գլխավերևում լողացող ամպերի մեջ: Եվ մոր դեմքն արդեն դառնում է կլորիկ ու ճառագայթող, ու նրա մեղմ ձայնը գետափի ուռենու ճյուղերի մեջ թափառող քամու պես շարժում է որդու մազերը, ու նրան թվում է, թե հենց սարերն են` իրենց սապատավոր, կանաչ կատարներով, անտեսանելի հեքիաթային ուղտերի պես օրորում իրեն ու տանում վեր՝ ավելի ու ավելի բարձր: Ամպերից վեր: Մասիսից վեր: Ճի–իշտ արևի մոտ… … Արև՛, արև՛, արի՛ դուս… Հ.Գ. Ես հայկական երազներ կսկսեմ տեսնել շատ ավելի վաղ, քան կրկին կվերադառնամ Հայաստան…

2

Հայկական ժողովրդական խաղիկ:

141 Վ. Չեմբարցևա

…Արև՛, արև՛, արի՛ դ ս2: Քեզ բերել ենք աչքի լ ս: Քո ք րիկը՝ Լ սնկան, Բերեց չաﬕչ ﬕ աման: Բա՛ց երեսդ, Արեգա՛կ, Մի բ ռ չաﬕչ քեզ կտամ: Ա՜խ, Արևին խաբեցինք, Ջա՜ն, Արևին խաբեցինք, Ա՜խ, Արևին խաբեցինք, Ամպի տակից հանեցինք, Ամպի տակից հանեցինք…

V. C h e m b a r c e v a

142

Я пишу во сне стихи на армянском. Вслух, посреди ночи, проговариваю их и тем самым пугаю кошку. Утром, в полусне, продолжаю повторять слова, которые с пробуждением становятся все более непонятными. Во сне же я пою услышанную когда–то песенку. На армянском. И – помнишь – те мои прошлогодние сны? Помнишь, как потом они сбывались!.. Теперь вот, этот мальчик, бегущий навстречу…матери ли своей, своим ли горам и земле, солнцу ли, мне ли? А может, во сне я и есть тот самый мальчик. Все эти сны…всё это ощущение всеобъемлющего света и тихого покоя. Когда знаешь – просыпаясь, ты всё ещё не можешь перейти окончательно в утро. Продолжаешь пребывать в том чистом пространстве переполняющей неизмеримой любви. Через несколько недель после сна о мальчике, по дороге на работу, сквозь мелодию в наушниках я услышала незнакомую (да нет же, теперь уже знакомую!) речь. Привычные для Еревана слова удивлёнными звонкими монетками падали в текучую октябрьскую реку кишинёвской улицы: «Даво! Ари–и–и, арии–и мамайи мот, пучурэс! Ари–и–и мамайи мот, тга джан!» Я вынула наушники – не показалось ли?! Но нет. Холёная моложавая женщина, по всей видимости, бабушка, нетерпеливо ждала, когда улыбающаяся девушка перестанет тискать и кружить в своих объятиях и наконец опустит на землю заливающегося смехом курчавого темноволосого мальчонку: «Ду! Ду! Ду им хогин эс, джан им, джаник–джа–а–ан!» Моя улыбка. Отражение их радости. Слепое предрассветье, или колокольчики тумана

(адресат неразборчиво) И вот, год спустя, снова тот же знакомый воздух, которым с непривычки захлёбываешься. Ранний Звартноц переливчато звонкий и птичий. Звенящий. Нас встречают. «До Дилижана не близко, и вы сможете поспать в дороге. Мы поедем на двух машинах», – говорит девушка– волонтёр, жестом приглашая присоединиться к нам ещё одну попутчицу. «Интересно, откуда я знаю, что она румынка», – успевает промчаться у меня в голове, прежде чем я обращаюсь

Կույր լուսադեմ կամ մշուշի զանգակները (հասցեատերն անընթեռնելի) (հրատարակվում է կրճատումներով) Եվ ահա, մեկ տարի անց կրկին այն նույն, ծանոթ հոտը, որից խեղդվում ես անսովորության պատճառով: Վաղ առավոտվա Զվարթնոցը գեղգեղուն–թռչնային է: Ղողանջուն: Մեզ դիմավորում են: «Մինչև Դիլիջան երկար ճանապարհ է, ու կարող եք ճանապարհին քնել: Երկու մեքենայով կգնանք»,— ասում է կամավորական աղջիկը՝ ձեռքի շարժումով հրավիրելով մեզ միանալ ևս մի ուղեկցուհու: «Հետաքրքիր է՝ որտեղի՞ց գիտեմ, որ նա ռումինուհի է,— հասցնում եմ մտածել, մինչ ռումիներեն կդիմեմ միջահա-

143 Վ. Չեմբարցևա

Երազումս բանաստեղծություններ եմ գրում հայերեն: Գիշերվա կեսին բարձրաձայն արտասանում եմ դրանք ու վախեցնում կատվին: Առավոտյան կեսքուն–կեսարթուն շարունակում եմ կրկնել բառերը, որոնք, արթնանալուն զուգահեռ, ավելի ու ավելի անհասկանալի են դառնում: Իսկ քնիս մեջ ես երգում եմ ինչ–որ ժամանակ լսածս երգը: Հայերեն: Եվ հիշո՞ւմ ես իմ անցյալ տարվա այն երազները: Հիշո՞ւմ ես՝ հետո ինչպես կատարվեցին այդ երազները… Ահա, հիմա այդ տղան, որ ընդառաջ է վազում… մո՞րը, թե՞ իր սարերին ու հողին, արևին կամ ինձ: Իսկ գուցե երազումս ես հենց այդ տղան եմ: Բոլոր այդ երազները… համատարած լույսի ու հանդարտ խաղաղության այդ զգացողությունն ամբողջությամբ: Երբ գիտես, որ արթնանալուց հետո էլ չես կարողանա վերջնականապես տեղափոխվել առավոտի մեջ: Շարունակում ես մնալ անսահման սիրով հագեցած այդ մաքուր տարածության մեջ: Տղայի մասին երազից մի քանի շաբաթ անց աշխատանքի գնալիս ականջակալներում հնչող մեղեդու միջից լսեցի անծանոթ (չէ, չէ, հիմա արդեն ծանոթ) խոսք: Երևանի համար սովորական բառերը զարմացած, զրնգուն մետաղադրամների պես ընկնում էին քիշնևյան փողոցի հոկտեմբերյան գետակի մեջ: «Դավո՛: Արի՛, արի՛ մամայի մոտ, պուճո՜ւրս: Արի–ի–ի–ի՜ մամայի մոտ, տղա՛ ջան»: Ես հանեցի ականջակալներս, գուցե ինձ թվա՞ց: Բայց ո՛չ: Խնամված երիտասարդ կինը, ըստ երևույթին՝ տատիկը, անհամբեր սպասում էր, թե երբ է ժպտացող աղջիկը դադարելու իր գրկում սեղմել ու պտտել ու վերջապես ցած է իջեցնելու ծիծաղից ուշաթափվող գանգրահեր, թխամազ տղեկին. «Դո՛ւ: Դո՛ւ: Դու իմ հոգին ես, ջա՛նս, ջանիկ ջա–ա–ա՜ն»: Իմ ժպիտը: Նրանց ուրախության արտացոլանքը:

с вопросом на румынском к среднего роста стройной брюнетке: «Вы из Румынии?» Она несколько удивлена, но утвердительно кивает головой и, узнав, что я из Молдавии, начинает быстро с мягким не нашим акцентом рассказывать, как долетела. Её зовут Руксандра. Потом, по дороге, она скажет оказавшейся с нею в одной машине Рузанне, что имя их – одно и то же имя и означает – «свет», а ещё – «прекрасный цветок» и – «данная Богом». И мы поедем. И мы поедем.

дорогой.. в дороге..

вдоль угасающих огней ереванского лас–вегаса..

V. C h e m b a r c e v a

144

миновав предутреннее бормотание улиц

сонные окраины

дремлющие камни обочин

глаза незаметно закроются и, неожиданно проснувшись позже, испуганно вскрикну от мелькнувших навстречу фар, и тут же, устыдившись, зажму рот дорогой..

дорогу.. в дороге.. Мы едем. В Дилижан..

Мы едем.

показалось, что водитель тоже уснул и движется по встречной полосе, потому что слева – уже бетонная обочина с деревцами, а справа – ещё одна полоса движения. но непрерывный бетонный парапет лишь разделяет смежные проезжие части широкой трассы, а ослепившие, разбудившие меня фары – машина на встречной, но по ту сторону парапета.

«Хорошо,

тепло машинной утробы

что никто не услышал мой вопль» успеваю подумать перед тем, как снова погрузиться в утяжеляющую веки дремоту Мы едем. В Дилижан..

приглушенный звук радио вздрагивание уроненной на плечо головы крутые повороты щека, прислонённая к холодной влаге стекла разреженный туман серпантин горной дороги бледнеющее слепое предрассветье Мы едем.

В Дилижан.. Мы едем.

В Дилижан..

В Дилижан..

Мы едем. В Дилижан. «Ди–ли–ди–ли–ди–ли–джан» – колокольчиком позвякивает мой сон. И мы едем. Мы едем. Едемммм..

սակ ու սլացիկ կազմվածքով թխահեր կնոջը. «Դուք Ռումինիայի՞ց եք»: Նա մի քիչ զարմացած է, բայց գլխով հաստատական նշան է անում, և իմանալով, որ ես Մոլդովայից եմ, սկսում է արագ, թեթևակի՝ ոչ մեր առոգանությամբ, պատմել, թե ոնց է տեղ հասել: Նրա անունը Ռուկսանդրա է: Հետո ճանապարհին նա իր հետ նույն մեքենայում գտնվող Ռուզաննային կասի, որ իրենց անունները նույնն են և նշանակում են «լույս» ու նաև «հիասքանչ ծաղիկ» ու «Աստծո պարգև»: Ու մենք կմեկնենք: Ճանապարհով… Ճանապարհին… աչքերս աննկատ կփակվեն ), անակնկալ արթնանալով քիչ )շ, վախեցած կճչամ առջև)մ առկայծող լ)սարձակներից ) անﬕջապես էլ ամաչելով կփակեմ բերանս ճանապարհով… ճանապարհին… Գն)մ ենք: Դիլիջան…

Թվ)մ էր՝ վարորդն էլ է ք)ն մտել ) շարժվ)մ է հանդիպակաց ճանապարհով, քանի որ ձախից արդեն բետոնե ճամփեզրն է՝ ծառերով, իսկ աջից՝ ևս ﬕ երթևեկելի )ղի: Սակայն չընդհատվող բետոնե պատնեշն ընդաﬔնը իրարից բաժան)մ է լայն մայր)ղ) երթևեկելի հատվածները, իսկ ինձ արթնացրած կ)րացնող լուսարձակները պատնեշի մյ)ս կողմով դիմացից եկող ﬔքենայինն են:

«Լավ է, որ ոչ ոք չլսեց իմ ճիչը», – հասցն)մ եմ մտածել, ﬕնչ նորից կընկղմվեմ կոպերս ծանրացնող թմբիրի ﬔջ: Գն)մ ենք: Դիլիջան:

Մեքենայի ներսի տաք)թյ)նը, ռադիոյի խ)լ ձայնը, )սին թեքված գլխի օրորվելը, շեշտակի շրջադարձերը, այտերը՝ սեղմված ապակ) սառը խոնավ)թյանը, կտրտված մառախ)ղը, լեռնային ճանապարհի ոլորանները, գ)նատվող կ)յր լ)սաբացը… Գն)մ ենք: Դիլիջան…

Գն)մ ենք: Դիլիջան:

Գնում ենք: Դիլիջան: «Դի–լի–դի–լի–Դի–լի–ջան»՝ զանգակի նման ղողանջում է երազս: Ու մենք գնում ենք: Գնում ենք: Գնուուո՜ւմ…

145 Վ. Չեմբարցևա

Ու մենք կմեկնենք երևանյան Լաս Վեգասի մարմրող լույսերի միջով… Հետևում թողնելով փողոցների վաղորդյան քրթմնջոցը, քնեած արվարձանները մայթեզրերի ննջող քարերը ճանապարհը… Գնում ենք: Դիլիջան…

..Мы въехали в Дилижан, устав плутать по раннему утреннему туману, осевшему на серпантин дороги. Словно на проявляющейся фотографии, сквозь белёсую невесомость начали проступать черты домов, зябко жмущихся на склонах друг к другу; сонно раскачивающаяся бледно–изумрудная пелена леса; каменистая обочина, лоно долины и протянутые вверх худые длинные руки деревьев, убаюкивающие в кронах небо. Гостиница на холме. Мы расходимся по номерам, договорившись, что я разбужу Рузанну к началу конференции. А до начала конференции часа три с половиной. Поспать удастся всего какую– то малость: заснуть и мгновенно проснуться. Но – Дилижан! Раскрываю окно, выхожу на балкон, закрываю глаза, прислушиваясь.

V. C h e m b a r c e v a

146

Тишина. Побледневшая ночь на террасе балкона. Сквозь закрытые веки разреженный воздух скользит золотистым свеченьем, и плывут волоокие тёмные рыбы зрачков и пугливою стайкой дрожат плавниками на радужке глаз. И звучанье незримой реки – колокольчик тумана, певучие горные воды Дилиджан, ди–ли–джан–ди–ли–джан–джан–джан–джан. Это капля рассвета течёт по щеке, розовея стыдливостью юного солнца. Это птица зари, словно перья крыла, обронившая день. Это ветер лениво качает свой хвойный предутренний веер. Это рябь облаков в прояснившейся сини клубится небесной отарой – колокольчик тумана, певучие горные воды – Дилиджан, ди–ли–джан–ди–ли–джан–джан–джан–джан. Тишина.. Помнишь, что говорили герои «Мимино»: — У нас в Дилижане, в кухне, открываешь простой кран — вода течёт, второе место занимает в мире!

— А первая в Ереване, да?

— Нет, в Сан–Франциско..

…Մտանք Դիլիջան՝ ճանապարհի ոլորաններին նստած առավոտյան մառախուղի մեջ դեգերելուց հոգնած: Կարծես երևակված լուսանկարում՝ ճերմակավուն անկշռելիությունից սկսեցին ուրվագծվել տները՝ լանջերի վրա սարսռած սեղմվելով միմյանց, անտառի՝ քնատ օրորվող, գունատ–զմրուխտե թաղանթը, քարե ճամփեզերքը, հովիտը և նիհար ու երկար ձեռքերը վեր պարզված, սաղարթների մեջ երկնքին օրոր ասող ծառերը: Հյուրանոցը բլրի վրա է: Ցրվում ենք սենյակներով՝ պայմանավորվելով, որ համաժողովի սկսվելուց առաջ կարթնացնեմ Ռուզաննային: Իսկ մինչ համաժողովի սկիզբը երեքուկես ժամ կա: Ընդամենը մի քիչ քնել կհաջողվի, աչքը կպցնել ու արթնանալ: Բայց Դիլիջանը: Բացում եմ պատուհանը, պատշգամբ եմ դուրս գալիս, փակում աչքերս, ականջ դնում:

...Հիշո՞ւմ ես՝ ինչ էին ասում «Միմինոյի» հերոսները.

— Մեզ մոտ՝ Դիլիջանում, խոհանոցում սովորական ծորակը բացում, ես՝ ջուր է հոսում, աշխարհում երկրորդ տեղն է զբաղեցնում: — Իսկ առաջինը Երևանում է, հա՞: — Չէ, Սան–Ֆրանցիսկոյում...

147 Վ. Չեմբարցևա

Լռություն: Գունատված գիշեր պատշգամբի սանդղավանդակում: Փակ կոպերի միջով մասնատված օդը սողում է ոսկեգույն փայլով, և լողում են բիբերի եզնաչյա մուգ ձկները, և ծիածանաթաղանթին նրանց վախեցած վտառի լողակների թևաբախումն է: Ու անտեսանելի գետի խոխոջյունը` մառախուղի զանգակը, երգող լեռնային ջրերը՝ Դիլիջան, Դի–լի–ջան–Դի–լի–ջան–ջան–ջան–ջան: Արշալույսի կաթիլն է, որ հոսում է այտիդ վրայով՝ նորածին արեգակի ամոթխածությամբ վարդագունած: Դա արևածագի թռչունն է՝ թևի փետուրների պես, որ օրը բաց է թողել ձեռքից: Այդ քամին է ծուլորեն օրորում իր փշատերև, վաղորդյան հովհարը: Այդ ամպերի ծփանքն է հստակ գծագրվող կապույտի մեջ քուլա– քուլա բարձրանում երկնային հոտի պես: Մառախուղի զանգակը, երգող լեռնային ջրերը`Դիլիջան, Դի–լի– ջան–Դի–լի–ջան–ջան–ջան–ջան: Լռություն…

V. C h e m b a r c e v a

148

Вода в Дилижане, действительно, вкусная, прямо из крана. А уж из фонтанчика скульптурной композиции героям «Мимино» – чистый нектар. Рубик джан Хачикян не соврал другу Валико. Когда вечером мы будем возвращаться в гостиницу, я, наконец, увижу реку. Агстев. Это её эхо слышалось мне утром с террасы. Это её упругие воды звенели колокольчиками тумана. Речная вода всегда необъяснимо влечёт к себе. Если долго смотреть на воды, стремительно бегущие по каменистому дну, в тех местах, где особо высокие камни образуют белёсые шлейфы стремнин, вдруг ловишь себя на ощущении, что река повернула вспять. Как рыба на нерест, спешит она вверх. И уже никак не переубедить разум – сопротивление каменной преграде создаёт визуальный обман обратного направления движения воды. Словно заторы, пороги и камни пытаются воспрепятствовать и заставить реку течь медленнее, усмирить её своенравность, ограничить, направить теченье по руслу, а она упрямо, будто бы в отместку, течёт вопреки себе. Я, подчинившись этой извечной игре, буду долго неотрывно смотреть, как вверх, к лесистым узким ущельям, к истокам, совсем выбиваясь из сил, звенит по камням против своего же течения упрямица Агстев.

Арарату Масисово, Богу Богово, или Цавд танэм (адресат неразборчиво. без даты)

Знаешь, когда в прошлом году Арарат не открывался, я всё переживала, что так никогда и не увижу его. Было тоскливо, и хотелось тихонько, незаметно от других, жалеть себя. А потом я придумала себе уловку, зацепившись за чью–то оброненную фразу, – он не открылся для того, чтобы я снова приехала. Такая молчаливая, незримая сделка. Когда впервые за лентами тающих облаков начала обнажаться Его мантия, я зажмурила глаза: «Нет! Нет! НЕ–е–е–е–т! Не хочу Его видеть! Я ХОЧУ вернуться – вот это главное! Снова снова снова снова снова и снова и ещё ещё ещё ещё..» Рудик с улыбкой: — Там справа открывается то, на что тебе смотреть ну никак нельзя.

Արարատին` Մասիսինը, Աստծուն՝ Աստծունը կամ Ցավդ տանեմ (հասցեատերն անընթեռնելի, առանց ամսաթվի) Գիտե՞ս, երբ անցյալ տարի Արարատը չերևաց, ես անընդհատ մտածում էի, թե էլ երբեք չեմ տեսնի նրան: Տխուր էր, և ուզում էի սուսուփուս, մյուսներից թաքուն խղճալ ինքս ինձ: Հետո ինքս ինձ համար մի խորամանկության դիմեցի՝ կառչելով ինչ–որ մեկի արտահայտած մտքից. նա չերևաց, որպեսզի ես կրկին գամ: Այդպես լուռ, անտեսանելի գործարք է: Երբ առաջին անգամ հալչող ամպերի ժապավենի տակից սկսեց երևալ Նրա պատմուճանը, ես կկոցեցի աչքերս: «Ո՛չ: Ո՛չ: Ո–ո–ո՛չ: Չեմ ուզում տեսնել Նրան: Ես ուզում եմ վերադառնալ. կարևորն այդ է: Նորից, նորից, նորից, նորից, նորից ու նորից ու էլի, էլի, էլի, էլի...»: Ռուդիկը ժպտալով.

— Աջից երևում է մի բան, որը դու ոչ մի դեպքում չպետք է տեսնես, քեզ չի կարելի:

149 Վ. Չեմբարցևա

Դիլիջանի ջուրն իսկապես համով է՝ ուղիղ ծորակից: Դե, իսկ «Միմինոյի» հերոսների արձանի ցայտաղբյուրինը իսկական նեկտար է: Ռուբիկ ջան Խաչիկյանը իր ընկեր Վալիկոյին սուտ չէր ասում: Երբ երեկոյան վերադառնանք հյուրանոց, ես վերջապես կտեսնեմ գետը: Աղստևը: Այդ նրա ձայնն էր լսվում պատշգամբից: Այդ նրա պիրկ ջրերն էին զանգակի նման ղողանջում մշուշում: Գետի ջուրը միշտ անբացատրելիորեն դեպի իրեն է ձգում: Եթե երկար նայես ջրերին, որ սրընթաց հոսում են քարքարոտ հատակի վրայով, այն տեղերում, որտեղ հատկապես բարձր քարերը հորձանուտների փրփրադեզ բլուրներ են ձևավորում, հանկարծ քեզ կթվա, թե գետի ընթացքը շրջվել է: Ինչպես ձուկը` ձվադրելիս. նա էլ է շտապում դեպի վեր: Ու ոչ մի կերպ չես համոզի բանականությանդ՝ քարե պատնեշի դիմադրությունը ջրի հակառակ ընթացքի տեսողական խաբկանք է առաջացնում: Սահանքներն ու քարերը՝ որպես պատնեշ, փորձում են խոչընդոտել ու ստիպել, որ գետը դանդաղ հոսի, զսպել նրա քմահաճությունը, սահմանափակել, հոսանքն ուղղել դեպի հունը, իսկ նա համառորեն, կարծես վրեժ է լուծում՝ հոսում է ինքն իրեն հակառակ: Ես, ենթարկվելով այդ ծանոթ խաղին, երկար ու անթարթ կնայեմ, թե ինչպես է դեպի վեր, դեպի անտառապատ նեղ կիրճերը, դեպի ակունքները, լրիվ ուժասպառված՝ իր իսկ հոսանքին հակառակ՝ քարերի վրա ղողանջում կամակոր Աղստևը:

Но оторвать взгляд от этого наваждения уже невозможно. Из разговоров с Фаритом: — Поразительно!

— Такое неземное величие.

— Почему ты думаешь?..

— Она настолько потрясающа?

— Может, потому..

— Что мы привыкли видеть горы в цепочке?

— Грядой?

— А тут она предстаёт единицей.

— Той самой константной осью.

— На которую всё опирается.

— И вокруг которой всё существует.

— Да, если и был Ковчег..

— То он должен был причалить именно к этой горе!

— Ни к какой другой в мире.

V. C h e m b a r c e v a

150

..Думал ли ты когда–нибудь о Боге? Кто он, какой, и где представлял ты его, когда пытался отыскать вовне? Где–то там, в небе. Высоко и всевидяще. Вездесуще. Недостижимо далеко и одновременно настолько внутри твоей сути, что становится трудно дышать от осознания. Так и с Араратом. Когда однажды он откроется тебе, ты поймёшь, что уже никогда не отстраниться от ощущения его присутствия во всём, что будет окружать и составлять твою жизнь. Константа. Сердце ухает вместе с дыханием в низ живота. И направление взгляда начинает сливаться с направлением движения облаков. Где оканчивается мантия Масиса? И где начинается небо, которое – вездесущий Бог? Потом я всё время уже буду замечать его плывущее свечение, где бы ни находилась. И незримо ощущать тогда, когда он будет занавешен лоскутами хмурых задумчивых дней. Почему эта гора так не похожа на все виденные мною раньше? Почему она, так мощно сращивая тебя с землёй, с цикличным движением по замкнутой окружности собственной жизни, доказывая бессмысленную мелочность повседневности, всё же

Բայց այդ կախարդանքից հայացքդ կտրել արդեն անհնար է: Ֆարիտի հետ խոսակցություններից.

— Ցնցող է: — Մի տեսակ ոչ երկրային մեծություն է: — Ինչո՞ւ ես կարծում...

— Որ նա այդքան ցնցո՞ղ է: — Գուցե, որովհետև...

— Մենք սովո՞ր ենք սարերը տեսնել շղթայի մեջ: — Լեռնաշղթայի՞: — Իսկ այստեղ նա հառնում է միայնակ: — Այն նույն հաստատուն առանցքի վրա: — Որի վրա ամեն ինչ է հենվում: — Եվ ամեն ինչ գոյություն ունի նրա շուրջ: — Այո՛, եթե անգամ Տապանը եղել է...

— Ապա այն պետք է հանգրվաներ հենց այս սարի վրա: — Ոչ թե մեկ ուրիշի՝ ողջ աշխարհում:

151 Վ. Չեմբարցևա

...Արդյոք երբևէ մտածե՞լ ես Աստծո մասին: Ո՞վ է նա, ինչպիսի՞ն է, և որտե՞ղ ես դու նրան պատկերացրել, երբ փորձել ես գտնել քեզնից դուրս: Բարձր և ամենատես: Ամենագո: Անհասանելիորեն հեռու ու միևնույն ժամանակ՝ քո էության մեջ այնքա՛ն ներկա, որ այդ գիտակցությունից շնչելդ դժվարանում է: Այդպես էլ Արարատի դեպքում է: Երբ մի անգամ նա հայտնվի քո առաջ, կհասկանաս, որ այլևս երբեք չես ազատվի նրա ներկայության զգացողությունից՝ այն ամենում, ինչը կշրջապատի քեզ ու կկազմի քո կյանքը: Հաստատուն մեծություն: Սիրտս թպրտում է շնչիս հետ միասին՝ փորիս ներքևում: Եվ հայացքիս ուղղությունը սկսում է լուծվել ամպերի շարժման ուղղության մեջ: Որտե՞ղ է ավարտվում Մասիսի պատմուճանը: Եվ որտե՞ղ է սկսվում երկինքը, որն ամենագո Աստված է: Հետո ես արդեն ամբողջ ժամանակ զգալու եմ նրա լողացող ցոլքը՝ որտեղ էլ լինեմ: Եվ աներևույթ կերպով կզգամ այն ժամանակ, երբ նա վարագուրված լինի մռայլ ու մտախոհ օրերի ծվեններով: Ինչո՞ւ այս սարը նման չէ նախկինում իմ տեսած բոլոր սարերին: Ինչո՞ւ նա, այդպես հուժկու խրված հողի մեջ, սեփական կյանքի փակ շրջանում, իր պարբերական շարժով ապացուցելով առօրյայի անիմաստ չնչինությունը, այնուամենայնիվ, ոգեշնչում է քեզ պոկվել ժամանակի ու տարածության ճանկերից ու բարձրանալ վեր՝ ինքդ քեզ-

V. C h e m b a r c e v a

152

окрыляет шансом оторваться от щупалец времени и пространства и подняться вверх, над собой, дойти до самого края вершины – (себя?) – и продолжать идти дальше, выше, за пределы. И вот Арарат стоит – рядом, только руку протяни и коснёшься. И далеко настолько, что даже на фотографиях на его фоне ты словно ничтожная соринка. Или вдруг вырастаешь вровень с его вершиной. Но это только ты меняешься. Арарат постоянен. И недостижим. Как Бог. Он только может помочь тебе чуть возвыситься над собственной твоей сутью, окрылиться, дотянуться до небес, или, наоборот, – опуститься, пригнуться, сливаясь с этой землёй, откуда и пришел, по которой и ходить, истирая подошвы. Человеку свойственно делить время на периоды. Периоды – до, между и после. Так легче удержаться в ощущении собственного существования. Между первой и второй поездками было предощущение Арарата. И теперь всё делится на периоды – до Арарата, и после.. Мне снился сон, в котором я писала эти самые строки. Я видела, как за окном вырастало утро. Вырастало Масисом на горизонте. Масисом, которого я ещё не видела наяву. И я тогдашняя, из сна, думала – мы были всегда и знали, что увидимся, не знали лишь сроков. И вот происходило время, люди, страны, события и другие горы моей жизни. Но я не могла знать, что это всё будет обозначено для меня временем до. И Арарат мне открылся. И теперь я живу временем между, потому что уже точно знаю, что снова увижу сливающийся с краем облаков снег на Его плечах. ..А стрижи летают – порывисто стригут низкий вязкий воздух середины неба. И вот – мёртвая бабочка в траве под ногами. Рассыпается в прах золотистой пыльцою тонкий лепесток её крылышка. Осень. На душе и в движении воздуха. Осень во всём. Как объяснить невыносимую тоску, накрывающую плотным одеялом, под которым не продышаться? Всю Армению хочется плакать. И мне не выплакать её из себя. Фантомные боли о неведомом утраченном. Зияющая рана забытого – в глубинах подсознания. Я не знаю, о чём болит моя душа на этой земле. Но я хочу вспомнить. Вспомнить себя и её.

— Цавд танэм – унесу твою боль..

153 Վ. Չեմբարցևա

նից, հասնել ամենագագաթը (ինքդ քո՞), և շարունակել առաջ շարժվել ավելի վեր՝ սահմանից անդին: Եվ ահա, Արարատը կանգնած է կողքիդ, հերիք է ձեռքդ պարզես ու կդիպչես: Եվ այնքան հեռու է, որ նույնիսկ նրա համայնապատկերին արված լուսանկարներում կարծես աննշան ծեղ լինես: Կամ էլ հանկարծ աճում հասնում ես նրա գագաթին: Բայց միայն դու ես փոխվում: Արարատը նույնն է: Եվ անհասանելի: Ինչպես Աստված: Նա ընդամենը կարող է օգնել քեզ մի քիչ վեր ելնել սեփական էությունիցդ, թև առնել, հասնել երկնքին կամ ընդհակառակը` իջնել ցած, կռանալ՝ միաձուլվելով այս հողին, որտեղից էլ եկել ես, որի վրա քայլում ես՝ մաշելով ներբաններդ: Մարդուն հատուկ է ժամանակը բաժանել փուլերի: Փուլերի՝ մինչև, միջև և հետո: Այդպես ավելի հեշտ է պահպանել սեփական գոյության զգացողությունը: Առաջին և երկրորդ ուղևորությունների միջև կար Արարատի կանխազգացումը: Եվ հիմա ամեն ինչ բաժանվում է ժամանակաշրջանների՝ մինչև Արարատը և դրանից հետո... Երազումս գրում էի հենց այս տողերը: Տեսա, թե ինչպես է պատուհանից այն կողմ բացվում առավոտը: Բացվում է հորիզոնում Մասիսը: Մասիսը, որը ես դեռ չէի տեսել արթմնի: Եվ ես՝ այն ժամանակվա երազի միջի աղջիկս, մտածեցի` մենք միշտ էլ եղել ենք և իմացել, որ տեսնվելու ենք, միայն ժամկետը չգիտեինք: Եվ ահա, իմ կյանքում եղել է ժամանակը, եղել են մարդիկ, երկրներ, դեպքեր և ուրիշ լեռներ: Բայց ես չէի կարող իմանալ, որ այդ ամենն ինձ համար նախանշված է եղել մինչև–ի ժամանակում: Եվ ինձ հայտնվել է Արարատը: Ու ես հիմա ապրում եմ միջև–ի ժամանակում, քանզի արդեն հաստատ գիտեմ, որ նորից եմ տեսնելու ամպերին միաձուլվող ձյունը Նրա ուսերին: ... Իսկ ջրածիծառները թռչում են՝ թափով ճեղքելով երկնքի միջի կպչուն օդը: Ու մեկ էլ՝ մեռած թիթեռ խոտերի մեջ՝ ոտքիս տակ: Նրա նուրբ թևիկը ոսկեգույն փոշու է վերածվում: Աշուն է: Հոգումս և օդի տատանման մեջ: Աշուն է ամեն ինչի մեջ: Ինչպե՞ս բացատրեմ խիտ ծածկոցով ծածկված անտանելի կարոտը, որի տակ շունչդ կտրվում է: Ուզում ես լաց լինել ամբողջ Հայաստանի համար: Եվ ինձ չի հաջողվի լաց լինելով միջիցս հանել նրան ու հանգստանալ: Անիմանալի կորստի երևակայական ցավերը: Մոռացվածի նվվացող վերքը՝ ենթագիտակցության խորքերում: Ես չգիտեմ՝ ինչի համար է ցավում հոգիս այս հողի վրա: Բայց ուզում եմ հիշել: Հիշել ինձ ու նրան:

V. C h e m b a r c e v a

154

Армения без Арарата. И одновременно – неразрывно с ним. Может, именно для того – думаю я – чтобы осознавать сопричастность обеих сторон. Принимать. Сопереживать, признавая чужую боль своей. И прощать. И ради этого, ради будущего, продолжать движение жизни. Символ Армении, находящийся на территории чужого, недружественного государства. Может, именно – примиряющий символ. Милосердный божественный замысел. Обоюдоострая вершина единения. В феврале турецкая газета «Milliyet» сообщила о невероятной дружбе: «Кошка, живущая на берегу озера Ван у села Читорен, подружилась с лисой. Вот уже больше года они вместе проводят дни, вместе едят и играют, поражая своей дружбой местных рыбаков. “С подобным в своей жизни я встречаюсь впервые. Видел, как дружат считающиеся врагами собака и кошка, но чтобы дружили лиса и кошка – это невероятно”,– с удивлением сказал корреспонденту один из ванских рыбаков». И я подумала, а вдруг когда–нибудь случится невероятное и считающиеся врагами стороны придут к примирению и дружбе. Дай Бог! Во всём присутствие Господа. И нет ничего вовне, что не было бы частью нашей сути. И нет ничего в нас, что не было бы составляющей внешнего. И вершина любой горы – лишь нижняя ступень к небу. К Богу? И если Бог – суть любовь, то любые печаль и утрата – для того, чтобы кто–то однажды сказал тебе: Цавд танэм. Взгляд сфинкса, или Времени нет (без даты)

Хочу поделиться с тобой одной особенностью, которая не давала мне покоя и о которой я долго размышляла. Мои армянские друзья, объясняя расположение чего–либо в городе, всегда пользуются категорией определения расстояния. Но это же логично, скажет любой человек. Согласна. Но.. Но говоря о расстоянии между своим домом и местом работы, например, я скажу: «Это недалеко, всего в семи минутах ходьбы». И так скажет

Սֆինքսի հայացք կամ ժամանակ չկա (առանց ամսաթվի) Ուզում եմ քեզ պատմել մի յուրահատկության մասին, որն ինձ հանգիստ չի տալիս, և որի մասին ես երկար եմ մտածել: Երբ իմ հայ ընկերները ինչ–որ բանի տեղն են բացատրում քաղաքում, միշտ օգտվում են հեռավորությունը նշելու կատեգորիայից: Բայց ախր դա տրամաբանական է՝ կասի ցանկացած մարդ: Համաձայն եմ: Բայց... բայց իմ տան և աշխատավայրի միջև եղած հեռավորության մասին խոսելիս

155 Վ. Չեմբարցևա

— Ցավդ տանեմ՝ унесу твою боль... Հայաստանն առանց Արարատի ու միաժամանակ` նրանից անբաժան: Գուցե հենց նրա համար, մտածում եմ ես, որպեսզի գիտակցես երկու կողմերի փոխկապվածությունը: Ընդունես: Ցավակցես՝ ուրիշի ցավը քոնը համարելով: Ու ներես: Եվ հանուն դրա՝ հանուն ապագայի, շարունակես կյանքի ընթացքը: Հայաստանի խորհրդանիշը, որ գտնվում է ոչ բարեկամական պետության օտար տարածքում: Գուցե հենց հաշտեցնող խորհրդանիշ է: Աստվածային գթասիրտ հնարք: Միավորվելու երկսայրի գագաթ: Փետրվարին թուրքական «Milliyet» թերթը հաղորդեց անհավանական բարեկամության մասին. «Վանա լճի ափին` Չիտորեն գյուղի մոտ ապրող կատուն ընկերացել է աղվեսի հետ: Ահա արդեն մեկ տարուց ավելի է՝ նրանք միասին են անցկացնում իրենց ժամանակը, միասին ուտում են ու խաղ անում՝ իրենց բարեկամությամբ ապշեցնելով տեղացի ձկնորսներին: «Նման բան կյանքումս առաջին անգամ եմ տեսնում: Տեսել էի, թե ոնց են ընկերություն անում թշնամի համարվող շունն ու կատուն, բայց որ կատուն ու աղվեսն ընկերանան, դա անհավանական բան է»,– թղթակցին զարմանքով ասել է Վանի ձկնորսներից մեկը»: Ու ես մտածեցի. մեկ էլ հանկարծ երբևէ նման անհավանական բան տեղի ունենա, ու թշնամի համարվող կողմերը հաշտվեն ու բարեկամանան: Տա՛ Աստված: Ամեն ինչում կա Աստծո ներկայությունը: Եվ ոչինչ չկա նրանից դուրս, որ չլինի մեր էության մի մասը: Եվ մեր մեջ էլ չկա ոչինչ, որ չլինի արտաքին աշխարհի մի բաղադրիչը: Ու ցանկացած լեռան գագաթ ընդամենը դեպի երկինք տանող ստորին աստիճանն է. դեպի Աստվա՞ծ: Եվ եթե Աստված սեր է, ապա ցանկացած տխրություն ու կորուստ նրա համար է, որպեսզի ինչ–որ մեկը մի անգամ ասի քեզ՝ Ցավդ տանեմ:

большинство кишинёвцев. По крайней мере, все мои знакомые в моём городе мерят расстояние временем, затрачиваемым на преодоление этого самого расстояния. Конечно, если только речь не идёт о дальней дороге. Тогда, из осторожного суеверия, они предпочитают говорить о прибытии в пункт назначения, называя количество оставшихся до этого пункта километров. Ну, мало ли что может приключиться в дороге, и это повлияет на время! А так сто километров – они всегда сто километров, и ни на минуту больше. Смайл. Однако. Из разговора на кишинёвской улице: — Скажите, пожалуйста, далеко ли до Выставочного Центра Брынкушь?

— Отсюда минут с пятнадцать будет.

V. C h e m b a r c e v a

156

Из разговора на ереванской улице: — Скажите, пожалуйста, далеко ли до Центра современного искусства «Нпак»?

— Отсюда с километр будет. И то верно. Мало ли кого из знакомых можешь встретить на ереванской улице по дороге к этому самому «Нпаку»! «Инчпэс эс? Инч ка? Штапум эс? Гнанк сурч хмэнк!3» Какое уж тут время! Мне не давала покоя эта разница. Обе страны с маленькой территорией. Тысячами километров не измеряются. Их можно объехать за очень короткий срок, за определённое количество времени. Почему же тогда одни говорят о расстоянии, используя временну́ю категорию, другие – пространственную? И всё же прослеживаются общие тенденции – немцы привычно считаются самой пунктуальной нацией, хотя нельзя сказать однозначно, что пунктуальность или её отсутствие – черта, присущая целому народу. Это скорее индивидуальная особенность. Ещё и зависящая от обстоятельств. Мне, например, свойственно одновременно и то и другое. В определённые места я безнадёжно опаздываю. В другие прихожу заведомо раньше. И ничего с этим поделать не могу. Натянутый смайл. Возвращаясь к особенностям национального времяощущения 3

Как ты? Что есть(как дела)? Спешишь? Пойдём кофе выпьем! (арм.)

ես, օրինակ, կասեմ. «Դա հեռու չէ, ոտքով ընդամենը յոթ րոպեի ճանապարհ է»: Եվ այդպես կասի քիշնևցիների մեծ մասը: Համենայն դեպս, իմ բոլոր ծանոթներն իմ քաղաքում հեռավորությունը չափում են այն ժամանակով, որը կծախսեն այդ հեռավորությունը հաղթահարելու համար: Իհարկե, եթե խոսքը երկար ճանապարհի մասին չէ: Այդ ժամանակ զգուշավոր սնահավատությունից ելնելով` գերադասում են խոսել ժամանման վայր հասնելու մասին՝ նշելով մինչև այդտեղ մնացած կիլոմետրերի քանակը: Դե, ինչ ասես կարող է պատահել ճանապարհին, և դա կազդի ժամանակի վրա: Իսկ այսպես հարյուր կիլոմետրը միշտ էլ հարյուր կիլոմետր է, և ոչ մի րոպե ավելի: Ժպիտ: Սակայն: Խոսակցություն Քիշնևի փողոցում.

— Ասացե՛ք, խնդրեմ, մինչև Բրինկուշ ցուցահանդեսի կենտրոն շա՞տ հեռու է: — Այստեղից՝ մի տասնհինգ րոպեի ճանապարհ:

դրա հետ ոչինչ անել չեմ կարող: Շինծու ժպիտ: 3

Բնագր)մ նախադաս)թյ)նները ռ)սատառ հայերեն են:

157 Վ. Չեմբարցևա

Խոսակցություն Երևանի փողոցում.

—Ասացե՛ք, խնդրեմ, մինչև «Նփակ» ժամանակակից արվեստի կենտրոն դեռ շա՞տ կա: –Այստեղից մի կիլոմետրի չափ կլինի: Էդ էլ է ճիշտ: Հենց այդ նույն «Նփակ» գնալու ճանապարհին ծանոթներից ում ասես կարող է հանդիպես երևանյան փողոցում: «Ինչպե՞ս ես: Ի՞նչ կա: Շտապո՞ւմ ես: Գնանք սուրճ խմենք»3: Էլ ժամանա՞կը որն է: Ինձ հանգիստ չէր տալիս այդ տարբերությունը: Երկու երկրների տարածքն էլ փոքր է: Հազարավոր կիլոմետրերով չի չափվում: Այդ տարածքները կարելի է անցնել կարճ ժամանակում՝ որոշակի քանակով ժամանակի ընթացքում: Ուրեմն ինչո՞ւ է մեկը խոսում հեռավորությունից՝ օգտագործելով ժամանակի կատեգորիան, իսկ մյուսը՝ տարածության: Այնուհանդերձ, ընդհանուր միտումներ էլ են նկատվում. գերմանացիները սովորաբար համարվում են ամենաճշտապահ ազգը, թեպետ չի կարելի միանշանակ ասել, թե ճշտապահությունը կամ դրա բացակայությունն այնպիսի գիծ է, որ բնորոշ է ամբողջ ժողովրդին: Դա ավելի շուտ անհատական առանձնահատկություն է: Նաև հանգամանքներով պայմանավորված: Ինձ, օրինակ, բնորոշ են միաժամանակ թե՛ մեկը, թե՛ մյուսը: Որոշ տեղեր գնալիս ես անհուսալիորեն ուշանում եմ: Այլ դեպքերում նախատեսվածից շուտ եմ հասնում: Եվ

V. C h e m b a r c e v a

158

и времяраспределения, скажу, что на молдавскую свадьбу, например, признаком «учтивости и уважения» считается опоздать часа на два. Пока нанашка4 причёску делает, гости за стол не садятся. А причёску она делает до–о–олго и тща–а– ательно. Смайл. В остальном молдавские традиции не доходят до крайностей в отношениях со временем. Чего – да простят меня мои друзья – я не заметила в армянских привычках. Исключения, разумеется, случаются. Но они показались мне ненавязчиво редкими, но зато абсолютно безупречными. Ни одно мероприятие не начиналось в запланированное время. От конференции и покупки в последний момент билетов, до походов в гости и сроков выпуска сборника. И тут тоже вынуждена ставить широ–о–окий смайл, смысл которого будет понятен особо приближённым к проекту «Буквы на камнях»5. Продолжая пытаться найти объяснение этому парадоксу, я внимательно вылавливала малейшие логические связки, которые могли бы подтолкнуть меня к ответу. Христианство пришло в Армению в первом веке новой эры. А в начале четвёртого века она стала первым христианским государством в мире, после того как царь Трдат III провозгласил христианство государственной религией. Всматриваясь в кладку камней и осыпающуюся пыль у стены какого–нибудь армянского храма, чьё время создания обозначено (сложно вообразить!) IV–V веками, с трудом пробиваешься сознанием сквозь эту толщу столетий. И не можешь поверить, что прикасаешься к тому времени, а оно прикасается к тебе. Из разговоров с Давидом: — ..но они же уже опоздали на полтора часа!

— У подножия Арарата вечность. Час туда, час сюда – в сравнении с этим такая малость, что это уже просто не имеет значения. Пребываю в таком языковом смешении и временно́й плотности смены событий, что уже не успеваю понять, на каком языке думаю, 4 5

Посажёная мать в молдавском свадебном обряде. Сборник современной армянской/русской поэзии, составителем которой является автор этих строк.

4 5

Մոլդովական հարսանեկան արարող)թյան հարսանքամայրը: Ժամանակակից հայկական և ռ)սական պոեզիայի ժողոված):

159 Վ. Չեմբարցևա

Վերադառնալով ժամանակի ընկալման և ժամանակի բաշխման ազգային առանձնահատկություններին՝ ասեմ, որ մոլդովական հարսանիքին, օրինակ, «քաղաքավարության և հարգանքի» նշան է համարվում մի երկու ժամ ուշանալը: Մինչև նանաշկան4 սանրվածքը չանի–չվերջացնի, հյուրերը սեղան չեն նստում: Իսկ նա սանրվածքը երկա–ա–ա՜–ր ու մանրակրկի–ի՜–տ է անում: Ժպիտ: Մնացած հարցերում մոլդովական ավանդույթները ծայրահեղությունների չեն հասնում ժամանակի հետ հարաբերություններում: Ինչը, թող ներեն ինձ իմ ընկերները, ես չնկատեցի հայկական սովորույթներում: Բացառություններ, բնականաբար, պատահում են: Բայց իմ տպավորությամբ դրանք բավական հազվադեպ էին, փոխարենը՝ բացարձակապես անթերի: Ոչ մի միջոցառում չէր սկսվում նախատեսված ժամին: Կոնֆերանսից սկսած մինչև վերջին պահին տոմսեր գնելը, հյուր գնալուց մինչև ժողովածուն լույս ընծայելու ժամկետները: Ու այստեղ էլ ստիպված եմ լա– ա–ա—յն ժպիտ դնել, որի իմաստը հասկանալի կլինի «Տառեր՝ քարերի վրա»5 նախագծին առանձնապես մոտ կանգնած մարդկանց: Շարունակելով բացատրություն փնտրել այդ առեղծվածին՝ ես ուշադիր որսում էի նվազագույն տրամաբանական հանգույցները, որոնք կարող էին ինձ հուշել պատասխանը: Քրիստոնեությունը Հայաստան է եկել նոր դարաշրջանի առաջին դարում: Իսկ չորրորդ դարի սկզբին Հայաստանը դարձել է աշխարհում առաջին քրիստոնեական պետությունն այն բանից հետո, երբ Տրդատ Գ արքան քրիստոնեությունը պետական կրոն է հռչակել: Երբ երկար ես նայում հայկական որևէ տաճարի քարերի դասավորությանը և պատի մոտ թափվող փոշուն, տաճարի, որի կառուցման ժամանակը նշվում է (դժվա՛ր է պատկերացնել) IV–V դարերը, գիտակցությունդ դժվարությամբ է անցնում այդ հարյուրամյակների ստվարաշերտի միջով: Ու չես կարողանում հավատալ, որ դիպչում ես այն ժամանակին, իսկ ինքն էլ դիպչում է քեզ: Դավիթի հետ խոսակցությունից.

— ...բայց ախր նրանք արդեն մեկուկես ժամ ուշացել են: — Արարատի ստորոտում հավերժություն է: Մի ժամ էս կողմ, մի ժամ էն կողմ դրա համեմատ այնպիսի մանրուք է, որ դա արդեն նշանակություն չունի: Այնպիսի լեզվական խառնաշփոթի ու դեպքերի հերթագայման ժամանակային խտության մեջ եմ գտնվում, որ արդեն չեմ հասցնում հաս-

V. C h e m b a r c e v a

160

в каком направлении и с какой скоростью двигаюсь. Голова кру́гом. Круго́м – вавилон и ковчег. Что, в общем–то, в данный момент абсолютно соответствует моей действительности. Говорю на утраченном английском, румынский так до конца и не выучила, во сне второпях пишу стихи на армянском, чему на русском очень удивляюсь при пробуждении. Знакомимся с Ласло. Он – трансильванский армянин. Приехал из Румынии несколько лет назад. Он работает в Матенадаране и занимается переводами с венгерского. На наши расспросы, – на смеси армянского, румынского и английского – как он оказался в Армении, отвечает: — Я – армянин. Узнал случайно об этом от бабушки, будучи уже в сознательном возрасте, и очень обиделся на родных за то, что от меня это скрывали. Я захотел вернуться. Приехал в Ереван, остался, выучил язык, и вот – живу.

— А как давно вы уехали?

— Восемьсот лет назад, — не меняя интонации, легко произносит Ласло. Кажется, пауза нашего недоумения тянулась долго, как вереница жизней тех, кто покинул эту землю для того, чтобы зов крови вернул сюда одного из их потомков.. Из разговора с Овиком: — Ты права, говоря о наших отношениях со временем. Это как взгляд сфинкса. Армяне – вне времени, мы выпали из него. И еще. Теперешний армянин такой же, как 3000 лет назад, или 2000 лет назад, или 1000, или 500 лет. Знаешь, что поразительно в истории армянского народа? Если, читая армянскую книгу, закрыть годы и некоторые неиспользуемые теперь имена, ты не поймешь, о каком времени идет речь. Армянин – это поразительное сочетание наивности и мудрости, ловкости и хитрости, и, наоборот, – искренней открытости и душевности. Армянин – это контраст. Вчера пересматривал фильм «Мы и наши горы». Вот ЭТИ армяне – Реваз, Аваг, другие пастухи – они не меняются, они – константа.

— Да, человек, живущий на земле и землёй, не меняется, становится её осью.

— Поэтому – вечность.

161 Վ. Չեմբարցևա

կանալ՝ ինչ լեզվով եմ մտածում, որ ուղղությամբ և ինչ արագությամբ եմ ընթանում: Գլուխս պտտվում է: Շուրջս՝ բաբելոն ու տապան: Ինչը, ճիշտն ասած, այս պահին լիովին համապատասխանում է իմ իրականությանը: Խոսում եմ կորուսյալ անգլերեն, ռումիներեն այդպես էլ մինչև վերջ չսովորեցի, քնիս մեջ շտապ–շտապ գրում եմ հայերեն ոտանավորներ, որոնց վրա արթնանալիս զարմանում եմ ռուսերենով: Ծանոթանում ենք Լասլոյի հետ: Նա տրանսիլվանացի հայ է: Մի քանի տարի առաջ է եկել Ռումինիայից: Աշխատում է Մատենադարանում և զբաղվում է հունգարերենից թարգմանությամբ: Մեր հարցերին՝ հայերենի, ռումիներենի ու անգլերենի խառնուրդով, թե ոնց է հայտնվել Հայաստանում, պատասխանում է: — Ես հայ եմ: Այդ մասին պատահաբար իմացա տատիկիցս արդեն գիտակից տարիքում և շատ նեղացա հարազատներիցս, որ դա թաքցրել են ինձնից: Ես ցանկացա վերադառնալ. եկա Երևան, մնացի, լեզուն սովորեցի ու հիմա, ահա, ապրում եմ: — Իսկ որքա՞ն ժամանակ է, որ հեռացել էիք: — Ութ հարյուր տարի առաջ,– առանց ձայնի հնչերանգը փոխելու թեթև արտասանում է Լասլոն: Թվում է՝ մեր տարակուսած լռությունը բավական երկար է ձգվում, ինչպես նրանց կյանքերի շարանը, ովքեր լքել են այս հողը, որպեսզի արյան կանչն այստեղ վերադարձնի նրանց հետնորդներից որևէ մեկին... Հովիկի հետ խոսակցությունից.

— Ճիշտ ես, երբ խոսում ես ժամանակի հանդեպ մեր վերաբերմունքից: Դա ոնց որ սֆինքսի հայացքը լինի: Հայերը ժամանակից դուրս են, մենք դուրս ենք ընկել ժամանակից: Ու մի բան էլ: Հիմիկվա հայը նույնպիսին է, ինչպես 3000 տարի առաջ էր կամ 2000 տարի առաջ կամ 1000 կամ 500: Գիտե՞ս, թե ինչն է ապշեցուցիչ հայ ժողովրդի պատմության մեջ: Եթե հայկական գիրք կարդալիս ծածկես տարեթվերն ու այժմ չգործածվող որոշ անուններ, չես հասկանա, թե որ ժամանակի մասին է խոսքը: Հայը միամտության և իմաստնության, ճարպկության և խորամանկության և ընդհակառակը՝ անկեղծ պարզության ու սրտաբացության ապշեցուցիչ համադրություն է: Հայը հակադրություն է՝ կոնտրաստ: Երեկ նորից նայեցի «Մենք ենք, մեր սարերը» ֆիլմը: Այ ԱՅԴ հայերը՝ Ռևազը, Ավագը, մյուս հովիվները, նրանք չեն փոխվում, նրանք հաստատուն են: — Այո՛, հողի վրա և հողով ապրող մարդը չի փոխվում, դառնում է նրա առանցքը: — Դրա համար էլ հավերժություն է... Ու հանկարծ ես հասկացա՝ պարզապես հայերը ժամանակի նկատ-

И однажды я вдруг поняла – у армян просто свои отношения со временем. Не оно ими управляет – они им. И отмеряют ему его статус. Много–мало. Восемьсот лет – это много или мало? Неизмеримо много для одной человеческой жизни. И ничтожно мало, для того, чтобы вернуться домой. Сапожник без сапог, облака на верёвке, или Как быстро собрать чемодан в ереванском дворе (дата и адресат неразборчиво)

V. C h e m b a r c e v a

162

Писала ли я тебе об особенностях армянских дворов? Впрочем, душе моей особенно всё, что связано с Арменией. Смайл. Дня за два до отъезда у меня сломался чемодан. Сразу в нескольких местах. Безнадёжно. Нужно было срочно что– то придумать. Либо купить новый, либо каким–то образом починить старый. Пока, перескакивая через почти высохшие лужи, я соображала, где и как мне решить свою проблему, прямо в глубине двора буквально материализовалась сапожная мастерская с объявлением о ремонте чемоданов. Пространство в очередной раз молниеносно отреагировало на мой запрос.. В узком, напоминающем вагончик помещении, стояла сумеречная духота. Откуда–то приглушённо тараторил приёмник, перемежая гортанную речь с тягучей мелодией дудука. Пожилой мастер ковырялся в деревянном лотке с фурнитурой, не торопясь обратить на меня внимание. Я почтительно ждала аудиенции, давая время для утверждения его статуса. Наконец он соизволил заметить моё переминающееся с ноги на ногу присутствие.

— Вы могли бы посмотреть мой чемодан? Вы ведь чините чемоданы?

— Ха, — ответил мастер, подразумевая под этим вовсе не насмешку, а короткое армянское да. Впрочем, привыкнув к полумраку, я поняла, насколько глупо прозвучал здесь мой вопрос. В этой сапожной мастерской я не заметила ни одной (!) пары обуви. Сапожник без сапог. Сумки с вываливающимся нутром и разъехавшимися молниями, оскал разномастных чемоданов, выводок раззявивших рты баулов и стайка зонтов, напоминающих растрёпанных ворон,

մամբ իրենց ուրույն վերաբերմունքն ունեն: Ոչ թե ժամանակն է նրանց կառավարում, այլ իրենք՝ նրան: Եվ չափում են նրա կարգավիճակը: Շատ է, քիչ է: Ութ հարյուր տարի՝ դա շա՞տ է, թե՞ քիչ: Անչափ շատ` մարդկային մի կյանքի համար: Եվ անչափ քիչ` տուն վերադառնալու համար:

Կոշկակարն առանց կոշիկի, ամպերը` պարանին կամ ինչպես արագ հավաքես ճամպրուկդ երևանյան բակում (ամսաթիվն ու հասցեատերն՝ անընթեռնելի)

163 Վ. Չեմբարցևա

Գրե՞լ եմ քեզ արդյոք հայկական բակերի յուրահատկության մասին: Ասենք՝ իմ հոգու համար յուրահատուկ է այն ամենը, ինչ կապված է Հայաստանի հետ: Ժպիտ: Մեկնումից երկու օր առաջ ճամպրուկս կոտրվեց: Միանգամից մի քանի տեղից: Անհուսալիորեն: Հարկավոր էր շտապ մի բան մտածել: Կա՛մ նորը գնել, կա՛մ էլ որևէ կերպ նորոգել հինը: Մինչ ցատկոտելով համարյա չորացած ջրափոսերի վրայով՝ մտածում էի, թե որտեղ և ինչպես լուծեմ այդ խնդիրը, հենց բակի խորքում տառացիորեն հառնեց կոշիկի արհեստանոցը՝ ճամպրուկներ նորոգելու հայտարարությամբ: Տարածությունը հերթական անգամ կայծակնապես արձագանքեց իմ պահանջմունքին... Նեղ, վագոնիկ հիշեցնող կացարանում մթնշաղի հեղձուցիչ օդ էր: Ինչ–որ տեղից խուլ բլբլացնում էր ռադիոն՝ կոկորդային խոսքն ընդմիջելով դուդուկի ծորուն մեղեդիով: Տարեց արհեստավորը քջջում էր գործիքների փայտե արկղիկը ու չէր շտապում ուշադրություն դարձնել ինձ վրա: Ես հարգալից կերպով սպասում էի իմ ունկնդրությանը՝ ժամանակ տալով, որ նա հաստատի իր կարգավիճակը: Վերջապես նա բարեհաճեց նկատել իմ՝ ոտքից ոտք տեղափոխվող ներկայությունը: — Կարո՞ղ եք սարքել իմ ճամպրուկը: Դուք ճամպրուկներ եք նորոգում, չէ՞: — Հա՛,— պատասխանեց վարպետը, ինչն ամենևին էլ ծաղր չէր նշանակում, այլ հայերեն կարճ այո՛: Ի դեպ, կիսախավարին վարժվելով՝ ես հասկացա, թե ինչ հիմար հարց եմ տվել: Կոշկակարի այդ արհեստանոցում ես չնկատեցի ոչ մի զույգ կոշիկ: Կոշկակար՝ առանց կոշիկի: Դուրս թափված փորոտիքով ու փչացած շղթաներով պայուսակներ, երախները բաց տարատեսակ ճամպրուկներ, բերանբաց սնդուկների մի ամբողջ ընտանիք ու գզգզված

V. C h e m b a r c e v a

164

павших смертью храбрых от когтей мяукающих дворовых хищников. Мастер с минуту разглядывал мой чемодан, пострадавший в неравной схватке с аэропортовским всемирным кланом грузчиков. Недовольно поцокал языком, боковым зрением оценивая меня и одновременно прикидывая, сколько можно будет содрать за реабилитационные процедуры над умирающим. Затем он поднял на меня печальные свои глаза и, не моргнув, заломил такую цену, которую года два назад я заплатила за этот самый чемодан в его бытность милым новеньким красным аксессуаром к моему шарфику. И начался торг. О, дышащие зноем, оглушающие тарабарским гомоном базары Самарканда, Ташкента и Душанбе! О лениво–дремлющие, лукавые рынки Стамбула! О, искушенные в хитрости продавцы из уйгурских кварталов Урумчи! Хвала и рахмат6 вам за отличные уроки восточного торга! Я была прилежной ученицей! Не буду описывать в деталях, как и по сколько – словно пяди родимой земли – каждая из сторон уступала армянские дензнаки противнику. А также промолчу о нескольких моих попытках демонстративного дезертирства и ответных поднятиях белого флага со стороны неприятеля: — Мама джан! Вуй! Упрямьэц какой, слуший! Сколка сам ти даш? Так тебе ни магу атпускат! Чилавьэк к мне в мастрской двер постучал, зашёлься! Как атпускат проста? Тем боли такой дьэвушька! Прост так отремантирью, да! И минут через десять новых наступлений и контратак мы с чемоданных дел мастером сошлись на приемлемой для наших суверенитетов сумме. К слову, она составляла процентов двадцать от первоначально–запрошенной. К обоюдному удовольствию. Чемодан, кстати, он отремонтировал отлично. За что огромное спасибо! Но это не всё о чемоданах и только слегка о дворах. Смайл. ..Я выглядываю из Ленушкиного окна, не подъёхала ли машина. Мы ждём Левона и Ксюшу, с которыми собирались сегодня поехать в Харберд. Но их пока нет. И взгляд мой начинает 6

Спасибо (тюркск.)

6

Շնորհակալ)թյ)ն (թ)րք.):

165 Վ. Չեմբարցևա

ծտեր հիշեցնող հովանոցների երամ, որոնք քաջի մահով զոհվել են բակի մլավող գիշատիչների ճանկերով: Վարպետը մի րոպե տնտղեց իմ ճամպրուկը, որը տուժել էր օդանավակայանային բեռնակիրների համաշխարհային կլանի դեմ անհավասար գոտեմարտում: Դժգոհ ծպպացրեց լեզուն՝ հարևանցի հայացքով գնահատելով ինձ ու միաժամանակ գցել–բռնելով, թե ինչքան կարելի է պոկել մեռնողին վերակենդանացնելու գործողության համար: Հետո ինձ հառեց իր տխուր աչքերը և առանց թարթելու այնպիսի գին ասաց, ինչպիսին երկու տարի առաջ ես վճարել էի հենց այդ ճամպրուկի համար, երբ այն իմ շարֆիկին սազեցված նոր, սիրունիկ, կարմիր իր էր: Ես սկսեցի սակարկել: Օ՜, Սամարղանդի, Տաշքենդի ու Դուշամբեի՝ տապով շնչող, խառնափնթոր ժխորով լի շուկաներ: Օ՜, Ստամբուլի ծույլ, քնաթաթախ, խորամանկ շուկաներ: Օ՜, Ուրումչիի ույգուրական թաղամասերի փորձառու վաճառականներ: Փառք և ռահմաթ6 ձեզ արևել յան առևտրի գերազանց դասերի համար: Ես ջանասեր աշակերտ եմ եղել: Մանրամասն չեմ նկարագրի՝ ինչպես և որքանով էր հայրենի հողի թիզերի պես կողմերից յուրաքանչյուրը հակառակորդին հայկական դրամական միավորներ զիջում: Նաև կլռեմ ցուցադրաբար «դասալքելու»՝ իմ մի քանի փորձերի ու ի պատասխան դրանց՝ հակառակորդի կողմից բարձրացված սպիտակ դրոշի մասին.

— Մամա ջա՜ն: Վո՜ւյ: Համա թե համառն ես, լսի՛: Դու ինչքա՞ն կտաս: Քեզ էդպես չեմ կարա բաց թողնեմ: Մարդը իմ արհեստանոցի դուռն ա եկել, ներս ա մտել: Ո՞նց հենց ընենց ճամփեմ: Նամանավանդ՝ էսենց աղ ջիկ: Ձրի կսարքեմ, հա: Ու նոր գրոհներից ու հակագրոհներից տասը րոպե անց մենք ճամպրուկային գործի վարպետի հետ համաձայնության եկանք մեր ինքնիշխանության համար ընդունելի գումարի հարցում: Ի դեպ՝ այն կազմում էր նախապես պահանջված գումարի մի քսան տոկոսը: Երկուստեք գոհ էինք: Ի դեպ՝ ճամպրուկը նա գերազանց նորոգեց: Ինչի համար՝ մեծ շնորհակալություն: Բայց սա ամենը չէ ճամպրուկների ու մի քիչ էլ՝ բակերի մասին: Ժպիտ: ... Դուրս եմ նայում Լենուշկայի պատուհանից՝ մեքենան չի եկե՞լ: Սպասում ենք Լևոնին ու Քսյուշային, որոնց հետ այսօր գնալու ենք

V. C h e m b a r c e v a

166

скользить по угловатым выступам и сглаженным округлостям ереванского двора. Огромный кот в чёрном фраке, белоснежной манишке и белых же штиблетах крадётся по низкой крыше напротив. Выжидающе ложится мордой на шиферную поверхность, явно подкарауливая кого–то. Ага! Взмах лапы. Вспорхнувший голубь. Не успел наш солист Оперы и усом повести. Но сохранение собственного достоинства перед публикой – главная черта звезд. И котяра делает вид, что просто от нечего делать махнул лапой в сторону пернатого соседа, так, мол, – просто потянулся, да! Потом переворачивается на спину и блаженно жмурясь, катается из стороны в сторону под блеклыми осенними лучами. Ласкающе–влажное солнце. Старенький жигулёнок с испариной на стёклах – как в «Титанике» – под самую крышу забит гранатами, готовыми взорваться липким рубиновым соком. Продавец–водитель старательно протирает ветошью зрачки подслеповатых фар. Под порывом слабого ветерка колышутся грузными серьгами прозрачные янтарные гроздья несобранного винограда. Покатые крыши гаражей. Чиркающее чириканье. Ощущение замершего времени. Так могло быть и десять и семьдесят лет назад. Посреди двора – шест для сушки белья. Столб ярмарочного балагана. Центр вселенной. От него к балконам разных этажей всех домов по периметру, лучами протянуты металлические струны. Утром створки балконных окон отворяются под музыку вращающихся роликов–колков. Хозяйки вывешивают бельё. Текучий воздух. Сквозняки в проулке меж домами. И, кажется, гирлянды сохнущего белья закручивают вокруг дворового стержня огромную тугую пружину. Мельтешащий цветной хоровод. Лечь на землю и, запрокинув голову, неотрывно следить, как лёгкая ткань причудливо струится в невесомом тонком движении ветра, медленно и плавно приподнимается, стремительно обрывается вниз трепещущими хлопка́ми и баюкающими шорохами. Пёстрые облака. Головокружение лоскутного неба ереванской осени.

167 Վ. Չեմբարցևա

Խարբերդ: Բայց նրանք առայժմ չկան: Եվ իմ հայացքը սկսում է սահել երևանյան բակի անկյունային ելուստների ու հղկված բոլորակների վրայով: Հսկայական կատուն սև ֆրակով, ձյունաճերմակ կրծքակալով և դարձյալ ճերմակ կիսակոշիկներով գողեգող շարժվում է դիմացի ցածր տանիքով: Սպասողաբար պառկում է՝ մռութը դեպի հերձաքարի սալիկների մակերեսը` ակներևաբար ինչ–որ մեկին դարանակալելով: Ահա: Թափահարում է թաթը: Վեր ճախրող աղավնի: Մեր «օպերայի մենակատարը» չի էլ հասցնում բեղը շարժել: Սակայն հանրության առջև սեփական արժանապատվությունը պահելն աստղերի գլխավոր հատկանիշն է: Եվ փիսոն ձևացնում է, թե պարզապես անգործությունից է թաթը թափահարել փետրավոր հարևանի կողմը, հենց այնպես, իբր ուղղակի ձգվել է, հա: Հետո շրջվում է մեջքին և երանությամբ կկոցելով աչքերը՝ սկսում օրորվել այսուայն կողմ աշնանային խունացած ճառագայթների ներքո: Շոյող, խոնավ արև: Քրտնած ապակիներով հին ժիգուլի` ոնց որ «Տիտանիկում». մինչև առաստաղը նռներ բարձած, որոնք պատրաստ են պայթելու իրենց մածուցիկ, մուգ կարմիր հյութով: Վաճառող–վարորդը լաթի կտորով ջանադրաբար մաքրում է կիսակույր լուսարձակների բիբերը: Թույլ քամու պոռթկումից ծանր ականջօղերի պես օրորվում են չհավաքված խաղողի թափանցիկ սաթե ողկույզները: Ավտոտնակների թեք տանիքներ: Չխկչխկացող ճլվլոց: Կանգ առած ժամանակի զգացողություն: Այդպես կարող էր լինել թե՛ տասը և թե՛ յոթանասուն տարի առաջ: Բակի կենտրոնում սպիտակեղեն չորացնելու ձողանն է: Տոնավաճառային զավեշտախաղի սյունը: Տիեզերքի կենտրոնը: Այդտեղից դեպի բոլոր շենքերի տարբեր հարկեր շրջանաձև ճառագայթներով ձգվում են մետաղ յա լարեր: Առավոտյան պատշգամբների լուսամուտների փեղկերը բացվում են պտտվող ճախարակ–գլանիկների երաժշտության ուղեկցությամբ: Տանտիրուհիները լվացք են փռում: Հոսող օդ: Միջանցիկ քամիներ՝ շենքերի միջակա նրբանցքում: Ու թվում է՝ չորացող լվացքի շարանները բակի առանցքի շուրջ հսկայական ձիգ զսպանակ են փաթաթում: Տեղի–անտեղի աչքի առաջ հայտնվող գունավոր շուրջպար: Պառկես գետնին ու գլուխդ հետ գցած՝ անթարթ հետևես, թե ինչպես է թեթև կտորը քմահաճորեն փողփողում քամու անկշռելի նուրբ շարժումից, դանդաղ ու սահուն բարձրանում, սրընթաց ցած նետվում՝

V. C h e m b a r c e v a

168

Мы спускаемся к подъезду. Ребята уже приехали. Собираемся сесть в машину, но глас из поднебесья заставляет нас замереть: — Еритасард! Задираем головы. Из окна последнего этажа почти целиком высунулась незнакомая всклокоченная тётушка: — Еритасард7! Еритасард! Да, да, вы! Вы могли бы помочь мне закрыть чемодан? — перекрикивая птичий гомон двора, обращается она к нам, определённо имея в виду Левона. Недоумённо переглядываемся, сдерживая смешки. Лёва пожимает плечами и, ухмыльнувшись, направляется к дому. Ожидание затягивается. Всматриваемся в тёмный подъездный проём, но Левона всё нет. Наконец, минут через пятнадцать, он появляется несколько взъерошенный и порозовевший. Мы начинаем подтрунивать над ним, в красках описывая, что могло понадобиться тётушке от такого красавца и как он удовлетворил её просьбу. Он отмахивается: — Чёрт побери, эта кудрявая курица, похоже, решила забрать с собой весь Ереван и Армению в придачу! Бог знает, что она напихала в свой чемодан! Там и в два–то не уместилось бы всё это шмотьё. Но, ничего, я запихал и кое–как закрыл его – пинками, придавливанием и наседанием. И без комментариев, пожалуйста, а то я вижу, как радостно вы обсуждали тут, чем я занимался там. Всё это всего за один шноракалуцюн8. Надеюсь, этот чёртов чемодан не развалится, когда она с ним станет спускаться по лестницам.

— О, не страшно, у Ленусика во дворе есть чудесная сапожная мастерская!.. — наигранно–смущённым голосом провозглашаю я. Где ещё, кроме ереванского двора, могло такое происходить? И кто ещё, скажи мне, кроме ереванца, откликнулся бы на этот поднебесный осенний крик улетающей в иные края курицы птицы? Смайл. Я люблю этот Город!..

7 8

Молодой человек (арм.) Спасибо (арм.)

7 8

Բնագր)մ ռ)սատառ հայերեն է: Բնագր)մ ռ)սատառ հայերեն է:

169 Վ. Չեմբարցևա

թրթռուն ծափերով ու քուն բերող խշխշոցով: Խայտաբղետ ամպեր: Երևանյան աշնան մասնատված երկնքի գլխապտույտ: Իջնում ենք շքամուտքի մոտ: Տղաներն արդեն եկել են: Պատրաստվում ենք նստել մեքենան, սակայն երկնքից հնչած կանչը ստիպում է մեխվել տեղներումս.

— Երիտասա՛րդ7: Գլուխներս բարձրացնում ենք վեր: Վերջին հարկի պատուհանից գրեթե ամբող ջությամբ դուրս է ցցվել գզգզված մազերով անծանոթ մի տիկին: — Երիտասա՛րդ: Երիտասա՛րդ: Հա՛, հա՛, դուք: Կարող ե՞ք օգնել՝ փակեմ ճամպրուկս,— բակի թռչնային ժխորը հաղթահարելով՝ մեզ է դիմում նա՝ ակներևաբար նկատի ունենալով Լևոնին: Տարակուսած իրար ենք նայում՝ ծիծաղներս զսպելով: Լյովան ուսերն է թոթվում և քմծիծաղ տալով ուղղվում է դեպի շենքը: Սպասումը երկարում է: Սևեռված նայում ենք շքամուտքի մութ անցքին, բայց Լևոնը չկա ու չկա: Վերջապես տասնհինգ րոպե անց հայտնվում է՝ մի քիչ գզգզված ու վարդագունած: Մենք սկսում ենք նրա հոգու հետ խաղալ՝գունագեղ նկարագրելով, թե ինչ կարող էր պետք լինել էդ մորքուրին այսպիսի գեղեցիկ տղայից, ու թե ինչպես է նա բավարարել նրա խնդրանքը: Նա ցրում է.

— Գրողը տանի, էդ խուճուճ հավը ոնց որ թե որոշել էր ամբողջ Երևանը հետը տանել, Հայաստանն էլ՝ ավելացրած: Աստված գիտե, թե ինչ էր լցրել ճամպրուկը: Էդ ամեն ինչի համար երկուսն էլ հերիք չէր անի: Բայց ոչինչ, ճխտեցի ու մի կերպ փակեցի՝ ոտքով սեղմելով, վրան նստելով: Ու խնդրում եմ առանց մեկնաբանությունների, թե չէ տեսնում եմ՝ ոնց եք ոգևորված քննարկում, թե ինչով եմ այնտեղ զբաղվել: Ու այդ ամենն ընդամենը մի շնորհակալության8 դիմաց: Հուսով եմ՝ էդ գրողի տարած ճամպրուկը չի քանդվի, երբ նա աստիճաններով ցած իջնի: — Օ՜, ոչինչ, Լենուսիկի բակում ճամպրուկների հրաշալի վարպետ կա…,— շինծու–շփոթահար ձայնով հայտարարում եմ ես: Էլ ուրիշ որտե՞ղ , բացի երևանյան բակից, կարող էր նման բան կատարվել: Եվ ուրիշ էլ ո՞վ, ասա՛ ինձ, բացի երևանցուց, կարձագանքեր ուրիշ ափեր չվող թռչնի՝ երկնքից հնչող աշնանային կանչին: Ժպիտ: Սիրո՛ւմ եմ այս Քաղաքը…

Утро после разлуки, или День первый (полгода спустя, апрель, без адресата)

V. C h e m b a r c e v a

170

Первое – увидеть его! Прямо напротив окна. Весь. ВЕСЬ. Открытый сияющий. Арарат. Ты ждал? Я – ждала.. Любит ли кто–то тебя так же, как я? Улица утренне оживает. Город. Твой туфовый лик передо мною. Твой каменный профиль. Я так скучала. Почему окна в гостиницах всегда открываются вертикально, не давая возможности вдохнуть этот воздух текучий полной грудью?! Я гуляла бы по узкому балкончику. Я ходила бы по этому карнизу и дышала бы каждым твоим вдохом.. Но, да, понимаю, – из–за риска самоубийств. Снимут номер и сбросятся, не вынеся этой вечной красоты, ощущая свою мелкость рядом с этой величественностью и вневременностью. Смерть для одной из глав романа о любви и одиночестве. Ворон сел на дерево, затерявшись в зелени ветвей. Мамаша с коляской. Парни громко смеются на углу улицы. Голоса коридорного эха. День. Я улыбаюсь. Не молчи. Только говори со мной. Каждое утро, отводя прочь покровы облаков, говори со мной. И я буду слушать, внимать тебе паузами между биеньями сердца. Ты скучал? Я – скучала.

Персики над столом, Грант, или Мои мимолётные поцелуи (начало весны. тебе. до востребования)

Стоит. Спиной к свету. У раскрытого окна, прислонившись к выступающему подоконнику. Молчит. Щурится от едкого, жалящего глаза дыма своей вечной сигареты глубоко меж пальцами. Вглядывается. В меня вглядывается. Изучающе. Словно

Առավոտը՝ բաժանումից հետո կամ օր առաջին (կես տարի անց, ապրիլ, առանց հասցեատիրոջ)

Դեղձեր սեղանի վերևում, նուռ կամ թռուցիկ համբույրներս (գարնան սկիզբ, քեզ՝ ցպահանջ) Կանգնած է: Մեջքով դեպի լույսը: Բաց պատուհանի մոտ, դուրս ցցված պատուհանագոգին հենված: Լուռ է: Աչքերը կկոցում է մատների մեջ խոր խրված մշտական ծխախոտի մրմռացնող ծխից: Աջ ու ձախ է նայում: Ինձ է նայում: Զննող հայացքով: Կարծես ուզում է մտաբերել, բայց ոչ մի կերպ չի կարողանում: Պատրաստվում է: Ու չի կարողա-

171 Վ. Չեմբարցևա

Առաջինը՝ տեսնել նրան: Ճիշտ պատուհանիս դիմաց: Ամբող ջությամբ: ԱՄԲՈՂՋՈՒԹՅԱՄԲ: Բաց ու շողացող: Արարատը: Սպասո՞ւմ էիր: Ես սպասում էի… Արդյո՞ք որևէ մեկը քեզ այնպես սիրում է, ինչպես ես: Առավոտվա փողոցն արթնանում է: Քաղաքը: Քո տուֆե դեմքն աչքիս առաջ է: Քարե կիսադեմդ: Այնքան եմ կարոտել: Ինչո՞ւ են հյուրանոցների պատուհանները միշտ ուղղահայաց բացվում՝ հնարավորություն չտալով լիաթոք շնչելու այդ հոսող օդը: Ես կզբոսնեի նեղլիկ պատշգամբով: Կքայլեի այդ քիվի վրայով ու կշնչեի քո ամեն մի շնչով… Բայց, հա՜, հասկանում եմ, ինքնասպանությունների ռիսկի պատճառով: Համար կվարձակալեին ու ցած կնետվեին՝ չդիմանալով այդ հավերժ գեղեցկությանը, զգալով սեփական չնչինությունը այդ վեհաշուք ու ժամանակից դուրս գտնվող մեծության կողքին: Մահ՝ սիրո և մենակության մասին վեպի գլուխներից մեկի համար: Ագռավը նստեց ծառին ու կորավ ճյուղերի կանաչի մեջ: Մանկասայլակով մայրիկ: Տղաները բարձր ծիծաղում են փողոցի անկյունում: Միջանցքի արձագանքի ձայներ: Ցերեկ: Ես ժպտում եմ: Մի՛ լռիր: Միայն թե խոսի՛ր ինձ հետ: Ամեն առավոտ ամպերի ծածկոցները մի կողմ տանելով՝ խոսի՛ր ինձ հետ: Ու ես կլսեմ, ուշադիր կլսեմ քեզ սրտիս զարկերի ընդմիջումների արանքում: Կարոտե՞լ էիր: Ես կարոտել էի:

V. C h e m b a r c e v a

172

собирается вспомнить, но никак не может. Собирается. И не может. И оставляет это занятие. Подходит к столу и подталкивает ко мне два персика на маленьком фарфоровом блюдце. Два персика из компота.

— Ешь. Твёрдые. Как свежие. Весной таких больше нигде не попробуешь. Блюдце совсем крошечное. Под влажными боками персиков его не видно, они словно в воздухе над столом повисли.

— Я не люблю.

— Просто попробуй. Беру персик с блюдца, и обнажается белая беззащитность фарфора. Мелкие цветочки по краям – синий, розовый, зелёный. Вязь весны. Я надкусываю сочащуюся мякоть и думаю. Я думаю, как же обратиться к нему – на вы, на ты?

— Можешь на «ты», – произносит в ту же секунду он, будто успев прочесть мои мысли.

— Это блюдце, оно ведь из того сервиза?

— Да, это из того, который Давид разбил.

— Он тебя любит.

— Он – мой сын. Молчим. Я пытаюсь разглядеть его глаза. Но из–за бьющего ему в спину света глаз не видно. То есть глаза–то видны, но выражения их мне не понять. Что он думает, как меня видит, как воспринимает? Хочется, чтобы принял. Наверное, принимает, раз пришел. Или раз пришла я. В эту комнату, из окна которой горы за городом видны. Горы и стройка. Новые дома. Как в фильме с Мкртчаном, том, где он отца семейства играет.

— Немного меланхоличного и слишком мягкотелого отца, — снова читает мои мысли он.

— Пожалуй, — только и нахожу, что ответить я. — Но Мгер, Мгер всегда хорош!

— Да, Мгер. Мгер… Снова молчим. Запутавшись в шторе, у окна звенит назойливо муха. Он садится как–то боком. На неудобный с виду стул. С редкими перекладинами в спинке. Советский такой, безликий стул, каких было сотни, тогда, когда мы жили в одной ещё стране,

173 Վ. Չեմբարցևա

նում: Ու թողնում է այդ զբաղմունքը: Մոտենում է սեղանին ու իմ կողմն է հրում երկու դեղձ՝ փոքրիկ, ճենապակյա ափսեով: Կոմպոտի երկու դեղձ: — Կե՛ր: Պինդ են: Ոնց որ թարմ լինեն: Գարնանը սրանց նմանը էլ ոչ մի տեղ չես գտնի: Ափսեն շատ փոքր է: Դեղձերի թաց պտղամսի տակ չի էլ երևում, ու դեղձերը կարծես սեղանի վրա կախված են: — Չեմ սիրում: — Պարզապես փորձի՛ր: Դեղձը վերցնում եմ ափսեից, ու ճենապակու անպաշտպան ճերմակությունը մերկանում է: Մանր ծաղիկներ՝ եզրերին՝ կապույտ, վարդագույն, կանաչ: Գարնան պսակ: Կծում եմ հյութեղ պտուղն ու մտածում: Մտածում եմ՝ ո՞նց դիմեմ նրան՝ դու–ո՞վ, թե՞ դուք–ով: — Կարող ես «դու»–ով դիմել,— նույն վայրկյանին ասում է նա, կարծես հասցրել է կարդալ մտքերս: — Այս ափսեն էն սպասքից է, չէ՞; — Այո՛, էն սպասքից, որ Դավիթը կոտրեց: — Նա քեզ սիրում է: — Նա իմ որդին է: Լռում ենք: Փորձում եմ նայել նրա աչքերին: Բայց թիկունքին խփող լույսի պատճառով աչքերը չեն երևում: Այսինքն՝ աչքերը երևում են, բայց դրանց արտահայտությունն անհասկանալի է ինձ համար: Ի՞նչ է մտածում, ինչպիսի՞ն է տեսնում ինձ, ինչպե՞ս է ընկալում: Ուզում եմ, որ ընդունի: Հավանաբար ընդունում է, եթե եկել է: Կամ՝ եթե ես եմ եկել: Այս սենյակը, որի պատուհանից երևում են սարերը՝ քաղաքից անդին: Սարերը և շինարարությունը: Նոր շենքեր: Ինչպես այն ֆիլմում, որտեղ Մկրտչյանը ընտանիքի հոր դերն է խաղում: — Մի քիչ մելամաղձոտ ու չափազանց փափուկ հոր,— նորից իմ մտքերն է կարդում նա: — Թերևս,— պատասխանելու ուրիշ բան չեմ գտնում ես:— Բայց Մհերը, Մհերը միշտ էլ լավն է: — Այո՛, Մհերը: Մհերը… Նորից լռում ենք: Վարագույրի մեջ խճճված՝ պատուհանի մոտ աներեսաբար տզզում է ճանճը: Նա նստում է մի տեսակ կողքանց: Արտաքուստ անհարմար աթոռին: Թիկնակի հատուկենտ ճաղերով: Մի տեսակ սովետական, անդեմ աթոռ է, որոնք հարյուրներով էին այն ժամանակ, երբ մենք դեռ միևնույն երկրում էինք ապրում նրա հետ,

в одном с ним времени жили. Садится, закинув ногу на ногу, снова закуривает, и я наконец вижу его лицо. Глаза. Больше всего в его лице глаз.

V. C h e m b a r c e v a

174

— Ты мне снишься, или это наяву?

— Зависит от того, спишь ли ты в этот момент.

— Не знаю, — пожимаю плечами совсем по–детски. – Можно руку тебе пожать? Он протягивает руку, чуть вывернув ладонью вверх. Дотрагиваюсь. Тёплая. Большая. Суховатая, но мягкая. Тёплая. Твёрдая. Сильная рука.

— Ты что–то пишешь?

— Я всегда что–то пишу, когда пишется. Теперь всегда пишется.

— Рассказ? Повесть?

— Рассказ. Но длинный. Кто–то, может, скажет – повесть.

— О чём?

— Человек уходит со своей земли, живёт, думает, что всё хорошо. Всё прежнее забыв, живёт. Всё заново начал, кажется ему. Живёт, живёт. Но вот понимает, что ни счастья, ни радости не чувствует. И хорошо, вроде всё. И обжился и устроился, вроде. Удачливый, вроде. Дети, жена, положение. Но всё ему кусок стены снится. Оставшийся от старого дома на окраине его родного села обломок стены. Небольшой такой кусок. Не весь дом, а всего – камни осыпающиеся, да трава, прорастающая меж кладкой. И так этот сон душу ему теребит. Так тоскует он, просыпаясь. Так неспокойно ему. Маетно. И вот он решает вернуться. Вернуться, чтобы понять, что его держит, что не даёт ему покоя, что не отпускает. Возвращается и видит, что того его села, что было, уже нет. Названия даже не осталось. И его никто не узнаёт. И он никого не узнаёт. Люди другие. Лица другие. Страна другая. Даже пахнет и звучит его село уже иначе. Да и от дома, от стены этой, что снилась – от силы, три камня по земле разбросанных осталось. И саднящая маета его не проходит. И понимает он тогда, что тоска эта о нём самом. О том, которого уже тоже нет.

— Грустно, — говорю я.

— Не более грустно, чем сама жизнь и тоска по ней, — отвечает он.

175 Վ. Չեմբարցևա

միևնույն ժամանակում: Նստում է՝ ոտքը ոտքին գցած, նորից ծխախոտ է վառում, ու ես վերջապես տեսնում եմ նրա դեմքը: Աչքերը: Նրա դեմքին ամենաշատը աչքեր են: — Ես քեզ երազո՞ւմ եմ տեսնում, թե՞ արթմնի: — Կախված է նրանից՝ արդյո՞ք քնած ես այս պահին: — Չգիտեմ,— երեխայի պես ուսերս եմ թոթվում:— Կարելի՞ է ձեռքդ սեղմել: Նա մեկնում է ձեռքը՝ ափը մի քիչ դեպի վեր: Դիպչում եմ: Տաք է: Մեծ: Մի քիչ չոր է, բայց փափուկ: Տաքուկ: Պինդ: Ուժեղ ձեռք է: — Դու ինչ–որ բա՞ն ես գրում: — Ես միշտ էլ ինչ–որ բան գրում եմ, երբ գրվում է: Հիմա միշտ էլ գրվում է: — Պատմվա՞ծք: Վիպա՞կ: — Պատմվածք: Բայց երկար: Ինչ–որ մեկը գուցե վիպակ կասի: — Ինչի՞ մասին: — Մարդը հեռանում է իր երկրից, ապրում է, մտածում, որ ամեն ինչ լավ է: Նախկին ամեն ինչ մոռացած՝ ապրում է: Ամեն ինչ նորից է սկսել՝ իրեն թվում է: Ապրում է, ապրում: Բայց հանկարծ հասկանում է, որ ո՛չ երջանկություն է զգում, ո՛չ էլ ուրախություն: Ու ամեն ինչ կարծես թե լավ է: Թվում է՝ վարժվել է, հարմարվել: Հաջողակ է կարծես թե: Երեխաներ, կին, դիրք: Բայց անընդհատ երազում պատի մի հատված է տեսնում: Իր հայրենի գյուղի եզերքին, հին տնից մնացած պատի մի կտոր: Էսպես՝ փոքրիկ մի կտոր: Ոչ թե տունն ամբող ջությամբ, այլ ընդամենը պատի մի կտոր՝ քարերը թափված, ու մեկ էլ՝ քարերի արանքում բուսած խոտ: Եվ այդ երազն այնպես է նրա հոգին տակնուվրա անում: Այնպես է կարոտում արթնանալով: Այնքան անհանգիստ է: Հալումաշ է լինում: Եվ ահա որոշում է վերադառնալ: Վերադառնալ՝ հասկանալու համար, թե ինչն է իրեն պահում, ինչն է, որ հանգիստ չի տալիս, բաց չի թողնում: Վերադառնում է ու տեսնում, որ իր այն գյուղը, որ կար, էլ չկա: Նույնիսկ անունը չի մնացել: Ու իրեն էլ ոչ ոք չի ճանաչում: Ինքն էլ ոչ մեկի չի ճանաչում: Ուրիշ մարդիկ են: Դեմքերն ուրիշ են: Երկիրն ուրիշ է: Նույնիսկ իր գյուղի հոտն ու ձայնն են ուրիշ: Եվ այդ տնից էլ, այդ պատից էլ, որ հայտնվում է երազում, շատ–շատ գետնին թափված երեք քար է մնացել: Եվ նրա հոգեմաշ անհանգստությունը չի անցնում: Ու հասկանում է նա այդժամ, որ այդ կարոտը հենց իր հանդեպ կարոտն է: Նրա, ով նույնպես արդեն չկա: — Տխուր է,— ասում եմ ես:

V. C h e m b a r c e v a

176

От сквозняка приподнимается край шторы. Муха, наконец, высвобождается из своего плена. А он снова пытается прикурить. Но зажигалка неисправна. Он, раздосадованный, откладывает её, ребром ладони сдвигая к краю стола. Протягивает руку к коробку, встряхивает его, чтобы убедиться, что спички есть. Есть. Но всего три. Чиркает. Спичка, не успев разгореться, гаснет. Следующая ломается. Третья разгорается ярко, но он как–то неловко держит сигарету, она прокручивается и выскальзывает. Он, всплеснув рукой, роняет сигарету и в это время спичка тоже гаснет. Последняя спичка из коробка. И тут я вижу, что он расстроен, как мальчик. Расстроен своей неловкостью. Тем, что досадно пропала спичка. И теперь уже, в этой комнате с видом на город и стройку, вряд ли есть ещё коробок. И ему стыдно за эту неловкость. А во мне поднимается такая волна жалости к нему. И не к нему даже, а к тому, что такие обстоятельства. Нелепым стечением своим сделали его неловким. Мне бы хотелось, чтобы он был только сильным. Идеалом, мне бы хотелось, чтобы он был. Но – случайность. И вот, он слабый. Неловкий. Неидеальный. А я это заметила. Заметила, и мне жалко его. И себя жалко. Жалко того, что он знает, что я знаю. Жалко, что эта мелочь, сделала его слабым. Беспомощным его в моих глазах сделала. И мне жалко его и себя, жалеющую его, и всё понимающую. До слёз. Его неидеальность понимающую. И он пытается улыбнуться. Слабо так улыбнуться. Даже немного заискивающе, как будто. Он не может быть слабым. В такой мелочи – не может. Но я ему в ответ тоже улыбаюсь. Хоть он и развенчан уже. Хоть он теперь для меня не небожитель, а простой, такой же, как все, – простой и рядом. Дотронуться можно, насколько простой и рядом. Слёзы текут, а я улыбаюсь.

— Придётся бросить на время, — говорю я ему сквозь слёзы.

— Да, — смеется он, — скорее умру, чем брошу, но придётся.

— Скажи, ты ведь знаешь – зачем я?

— Книга, — теперь он серьёзно смотрит мне прямо в глаза. — Книга.

— Что книга? Твоя книга? Моя книга? Переводы?.. Что?

— А это уже тебе решать. На это ты сама ответишь.

177 Վ. Չեմբարցևա

— Ոչ ավելի, քան կյանքն ինքը և նրա հանդեպ կարոտը,— պատասխանում է նա: Միջանցահովիկից բարձրանում է վարագույրի ծայրը: Ճանճը վերջապես ազատվում է գերությունից: Իսկ նա նորից աշխատում է ծխախոտ կպցնել: Բայց կրակվառիչը սարքին չէ: Նա ջղայնացած մի կողմ է դնում այն՝ ափակողով հրելով դեպի սեղանի եզրը: Ձեռքը պարզում է տուփին, թափահարում այն՝ համոզվելու համար, որ մեջը լուցկու հատիկներ կան: Կան: Բայց ընդամենը երեք հատ: Չխկացնում է: Լուցկու հատիկը, չհասցնելով բոցավառվել, հանգում է: Հաջորդն էլ կոտրվում է: Երրորդը պայծառ բոցավառվում է, բայց նա մի տեսակ անհարմար ձևով է բռնել ծխախոտը, այն թեքվում ու դուրս է սահում: Նա, ձեռքը թափահարելով ցած է գցում ծխախոտը, ու այդ պահին լուցկին էլ է մարում: Տուփի վերջին հատիկը: Ու ես տեսնում եմ, որ նա վշտացել է երեխայի պես: Վշտացել է իր անշնորհքությունից: Նրանից, որ լուցկին ցավալիորեն վերջացել է: Ու արդեն հիմա այդ սենյակում՝ քաղաքի ու շինարարության վրա բացվող տեսարանով, հազիվ թե մեկ ուրիշ լուցկու տուփ լինի: Եվ ինքն ամաչում է իր անճարակությունից: Իսկ իմ մեջ այնպիսի՜ խղճահարություն է արթնանում նրա հանդեպ: Նույնիսկ՝ ոչ էլ նրա, այլ այն բանի հանդեպ, որ հանգամանքներն են այսպիսին: Իրենց անհեթեթ ընթացքով նրան անճարակ դարձրին: Ես կուզենայի, որ նա միշտ միայն ուժեղ լիներ: Կուզեի, որ կատարյալ լիներ: Բայց՝ պատահականություն: Եվ ահա՝ նա թույլ է: Անճարակ: Ոչ կատարյալ: Իսկ ես էլ դա նկատել եմ: Նկատել եմ ու խղճում եմ նրան: Ինձ էլ եմ խղճում: Խղճում եմ, որ նա գիտի, որ ես գիտեմ: Խղճում եմ, որ այդ մանրուքը նրան թույլ դարձրեց: Անօգնական դարձրեց իմ աչքում: Ու ես խղճում եմ նրան ու ինձ՝ նրան խղճացողիս ու ամեն ինչ հասկացողիս: Լաց լինելու աստիճան: Նրա անկատարությունը հասկացողիս: Եվ նա փորձում է ժպտալ: Մի տեսակ թույլ ժպտալ: Նույնիսկ մի քիչ քծնելով ոնց որ: Նա չի կարող թույլ լինել: Նման մանրուքի հարցում չի կարող: Բայց ես էլ նրան եմ ժպտում ի պատասխան: Թեպետ նա արդեն պսակազերծվել է: Թեկուզ և հիմա նա ինձ համար աստված չէ, այլ սովորական՝ բոլորի պես՝ սովորական ու կողքիս: Կարելի է դիպչել, այնքան սովորական է ու կողքիս: Արցունքներս հոսում են, իսկ ես ժպտում եմ: — Ստիպված ես թարգել որոշ ժամանակով,— ասում եմ արցունքների միջից: — Այո՛,— ծիծաղում է նա,— ավելի շուտ կմեռնեմ, քան կթարգեմ, բայց ստիպված եմ:

V. C h e m b a r c e v a

178

Я опускаю глаза. Муха снова начинает возиться в занавеске. Я думала, она давно улетела.

— Знаешь, когда я пишу или когда перевожу, я потом во сне хожу по буквам. По буквам и строчкам хожу. Бывает так у тебя? А я выбраться не могу. Хожу по ним, читаю, пишу дальше, а выбраться не могу. Теряюсь в междустрочиях. И смотрю на себя одновременно со стороны. На бредущую среди букв и слов себя. Ещё так бывает, когда читаю. Когда много читаю того, кто пишет настолько живые слова, что входи и живи, дыши пространством этим. Как в доме живи. Вот тебя я так же читаю. Пью тебя просто. Дышу твоим всем.. А! — вдруг спохватываюсь я. — А как же мы с тобой разговариваем? На каком языке мы с тобой сейчас говорим? На русском? На армянском? Но я армянский не знаю. И ты, вроде, мне на русском не отвечал. Как же я тебя понимаю? Он только глазами в ответ теплеет. И ладони – пальцы меж пальцами – на столе складывает, чуть вытянув руки вперёд. И пальцы у него тоже – длинные и сильные. Крепкие, красивые пальцы. И тоже чуть улыбаются, как будто.

— Анаит9 тебя хорошо перевела. Хорошо можно перевести только если любишь. Или с автором роман, или с его текстами роман. Иначе не бывает. Иначе перевод мёртвый. Пустой и бесцветный перевод иначе. И текст мёртв и автору смерть в таком переводе. У Анаит роман с твоей прозой. Это сразу чувствуешь. Когда тебя в её переводе читаешь, прямо ощущаешь, как она переполнена была, когда переводила. Летать начинаешь вместе с ней. И чувствуешь, что ей это в кайф было. Что переводить было в кайф! Я бы тебя тоже хорошо перевела. Потому что мне тоже в кайф. Потому что я тоже летаю. Живу и дышу в пространстве твоего рассказа. А ещё большим кайфом было бы читать тебя на армянском. Такого, какой только ты есть. Без чьей–то ещё кайфовой любви, без романа с твоей прозой. В оригинале. От автора. С его интонациями. Только я армянского не знаю.. Все же, скажи, на каком языке мы с тобою сейчас говорим?!

— Разве тебе важно, на каком языке говорить? Важно понимать. Ты же понимаешь? Это важно.

9

Анаит Баяндур – переводчик ряда произведений Гранта Матевосяна.

9

Անահիտ Բայանդ)ր–թարգմանչ)հի:

179 Վ. Չեմբարցևա

— Ասա՛ ինձ, դու ախր գիտես, չէ՞, ես ինչու եմ եկել: — Գիրքը,— հիմա նա լուրջ նայում է ուղիղ աչքերիս:— Գիրքը: — Գիրքը՝ ի՞նչ: Քո՞ գիրքը: Ի՞մ գիրքը: Թարգմանություննե՞րը… Ի՞նչը: — Դա արդեն քո որոշելիքն է: Դրան դու ինքդ կպատասխանես: Ես իջեցնում եմ աչքերս: Ճանճը նորից սկսում է տզտզալ վարագույրի մեջ: Կարծում էի վաղուց թռել գնացել է: — Գիտե՞ս, երբ ես գրում եմ կամ թարգմանում, հետո երազումս քայլում եմ տառերի վրայով: Տառերի ու տողերի վրայով: Քեզ հետ այդպես լինո՞ւմ է: Ու ես չեմ կարողանում պոկ գալ: Քայլում եմ դրանց վրայով, կարդում եմ, շարունակում գրել, իսկ պոկ գալ չեմ կարողանում: Կորչում եմ տողերի արանքում: Ու ինքս ինձ եմ նայում կողքից: Տառերի ու տողերի մեջ թափառողիս: Այդպես լինում է նաև, երբ կարդում եմ: Երբ շատ եմ կարդում նրան, ով այնքան կենդանի խոսքեր է գրում, որ՝ մտիր ու ապրիր, շնչիր այդ տարածությամբ: Ապրիր ոնց որ տանը կապրես: Ա՜յ, քեզ էլ եմ այդպես կարդում: Պարզապես ըմպում եմ քեզ: Շնչում քո ամեն ինչով… Ա՜,— հանկարծ սթափվում եմ:— Իսկ ինչպե՞ս ենք խոսում ես ու դու: Հիմա ի՞նչ լեզվով ենք խոսում: Ռուսերե՞ն: Հայերե՞ն: Բայց ես հայերեն չգիտեմ: Իսկ դու էլ ոնց որ թե ինձ ռուսերեն չէիր պատասխանում: Ուրեմն ո՞նց եմ ես քեզ հասկանում: Ի պատասխան՝ նրա աչքերը ջերմանում են միայն: Եվ ափերը, մատները միմյանց միահյուսած՝ դնում է սեղանին՝ ձեռքերը փոքր–ինչ առաջ պարզած: Ու նրա մատներն էլ երկար են և ուժեղ: Պինդ, գեղեցիկ մատներ են: Ու նույնպես մի քիչ ժպտում են՝ թվում է: — Անահիտը9 քեզ լավ է թարգմանել: Լավ կարելի է թարգմանել միայն եթե սիրում ես: Կա՛մ հեղինակի հետ սիրավեպ ունես, կա՛մ վեպի հետ: Ուրիշ կերպ չի լինում: Հակառակ դեպքում թարգմանությունը մեռած է: Դատարկ ու անգույն է թարգմանությունը: Ե՛վ տեքստն է մեռած, և՛ հեղինակն այդ թարգմանությամբ: Անահիտը սիրավեպ ունի քո արձակի հետ: Դա անմիջապես է զգացվում: Երբ քեզ կարդում ես նրա թարգմանությամբ, ուղղակի զգում ես, թե նա որքան լիքն է եղել, երբ թարգմանել է: Սկսում ես թռչել նրա հետ: Ու զգում ես, որ դա նրա համար կայֆ է եղել: Թարգմանելը կայֆ է եղել: Ես էլ լավ կթարգմանեի քեզ: Որովհետև ինձ համար էլ է կայֆ: Որովհետև ես էլ եմ թռչում: Ապրում ու շնչում եմ քո պատմվածքի տարածության մեջ: Իսկ ավելի մեծ կայֆ կլիներ քեզ կարդալ հայերեն: Այնպես, ինչպիսին դու կաս: Առանց որևէ մեկի կայֆոտ սիրո, առանց սիրավեպի քո արձակի հետ:

V. C h e m b a r c e v a

180

— Наверно. Как же мы не встретились раньше! А так – разминулись теперь.

— Просто твоя дорога в другом времени, девочка.. Он, сменив позу, снова закидывает ногу на ногу, и я замечаю его оголившуюся лодыжку. Не всю лодыжку, а узкую полоску бледной кожи над резинкой носка, в промежутке до края брючины. И это так..беззащитно. Трогательно так. И это так вдруг меня волнует. Вот эта живая полоска плоти. И в этом нет никакого эротизма, никакого подтекста в этом нет. Я просто вдруг понимаю, что мы смертны. Что эта полоска плоти – доказательство нашей уязвимости. Нашей невечности доказательство. Смерти нашей доказательство. И я преисполняюсь нежности к нему. Любви и нежности. Как к отцу. Как к родному. Как к смертному. И хочется прижаться к нему, спрятаться, уткнуться в него. Вжаться и вжиться хочется. И говорить. Плакать и говорить что–то. Что–то очень важное говорить ему. Жаловаться и жалеть. Но слов нет. И мыслей нет. Они разлетаются куда–то, разбиваются вдребезги. И прижаться я не могу. Я боюсь казаться слабой. И я просто смотрю на него влажными глазами.

— Джан, джан, джан, — говорит он. — Возьми персик. Пара нужна. Один не берётся. Примета такая. И ещё – книга. Ты не забудь об этом, ладно?.. Я смотрю на него, на него – великого и недостижимого, такого близкого и родного сейчас. Я восхищаюсь им и преклоняюсь перед его гением. Я разрываема двоякими чувствами к нему. И понимаю, что между нами есть граница. Пола, возраста, времени. И ещё. Ещё чего–то, пока непреодолимого. И, вот, совершенно растеряв себя среди всех этих чувств и слов, я вдруг отвечаю ему: — ..мои мимолётные поцелуи10.. — потому что ни меньше, ни больше слов у меня не осталось.

10

Цитата из одноимённого рассказа Гранта Матевосяна - «..это означало, что есть на свете другой, совершенно особый мир — мир букв и книг, где живут все те слова и мысли, которые есть в душе..»

10

Հատված Հրանտ Մաթևոսյանի համան)ն պատմվածքից. «…դա նշանակ)մ էր, որ երկրի երեսին կա ﬕ )րիշ՝ ﬕանգամայն յ)րահատ)կ աշխարհ՝ տառերի ) գրքերի աշխարհը, որտեղ ապր)մ են բոլոր այն բառերն ) մտքերը, որոնք կան հոգ)դ ﬔջ…»:

181 Վ. Չեմբարցևա

Բնագրով: Հեղինակի կողմից: Իր ձայներանգներով: Միայն թե ես հայերեն չգիտեմ… Այնուամենայնիվ ասա՛, մենք հիմա ի՞նչ լեզվով ենք խոսում իրար հետ: — Մի՞թե քեզ համար կարևոր է՝ ինչ լեզվով ես խոսում: Կարևորը հասկանալն է: Դու հասկանում ես, չէ՞: Դա է կարևոր: — Երևի: Ո՞նց ավելի շուտ չենք հանդիպել: Իսկ այսպես՝ անցել ենք իրար կողքով: — Պարզապես քո ճանապարհը ուրիշ ժամանակի մեջ է, աղ ջի՛կս… Նա փոխում է դիրքը ու նորից ոտքը ոտքին գցում, և ես նկատում եմ նրա մերկացած կոճը: Ոչ ամբող ջապես, այլ գունատ մաշկի նեղ շերտը գուլպայի ռեզինի վերևում՝ տաբատի փողքի եզրին: Եվ դա այնքան… անպաշտպան է: Այնքա՜ն հուզիչ: Ու դա հանկարծ այնպես է հուզում ինձ: Մարմնի կենդանի այ այդ շերտը: Եվ դրա մեջ ոչ մի էրոտիզմ չկա, ոչ մի ենթատեքստ չկա: Ես պարզապես հանկարծ հասկանում եմ, որ մենք մահկանացու ենք: Որ մաշկի այդ շերտը մեր խոցելիության ապացույցն է: Մեր անցողիկության ապացույցը: Մեր մահվան ապացույցը: Եվ բերնեբերան քնքշությամբ եմ լցվում նրա հանդեպ: Սիրով ու քնքշանքով: Ինչպես հորը: Ինչպես հարազատին: Ինչպես մահկանացուին: Եվ ուզում եմ փարվել նրան, թաքնվել, թաղվել մեջը: Ուզում եմ սեղմվել ու ընտելանալ: Բայց խոսքեր չկան: Ու մտքեր էլ չկան: Նրանք թռչում են ինչ–որ տեղ, ջարդուփշուր լինում: Եվ փարվել էլ չեմ կարող: Վախենում եմ թույլ երևալուց: Եվ պարզապես խոնավ աչքերով նայում եմ նրան: — Ջա՜ն, ջա՜ն, ջա՜ն,— ասում է նա:— Դե՛ղձ վերցրու: Զույգ է հարկավոր: Մեկը հերիք չէ: Այդպիսի նախանշան կա: Ու մեկ էլ՝ գիրքը: Դա չես մոռանա, չէ՞… Ես նայում եմ նրան՝ մեծ և անհասանելի մարդուն, այնքան մոտ և հարազատ այս պահին: Ես հիանում եմ նրանով և գլուխ եմ խոնարհում նրա հանճարի առջև: Ես կտոր–կտոր եմ լինում նրա հանդեպ երկակի զգացմունքներից: Հասկանում եմ, որ մեր միջև սահման կա: Սեռի, տարիքի, ժամանակի: Ու էլի: Էլի ինչ–որ առայժմ անորոշ մի բանի: Եվ ահա լրիվ կորցնելով ինքս ինձ այդ բոլոր զգացումների ու բառերի մեջ, հանկարծ պատասխանում եմ նրան. … թռուցիկ համբույրներս…10,— որովհետև, ոչ ավել, ոչ պակաս, բառ չէր մնացել մոտս:

Комитас в ветвях, или Мир и любовь (октябрь, год неразборчиво. без адресата)

V. C h e m b a r c e v a

182

Прошлогодняя встреча – первая – с Эчмиадзином оставила в памяти яркий жёлтый цвет. Арарат не открылся, и всю дорогу из Еревана я тщетно выворачивала голову в сторону предполагаемых вершин. Вагаршапат молчаливо отдыхал. Ощущалась суббота, перевалившая за полдень. Одна из тех, что бывают меж сезонами, когда тишина пустого, выветренного дня разбавлена редкими лучами остывающего солнца. Когда все семейные дела и обязательства навестить родственников уже выполнены, когда только и остаётся, что неспешно пройтись по улице, размышляя о том, как незаметно быстро снова промелькнуло раскалённое, казавшееся нескончаемым лето, и как долго теперь будет тянуться бесцветье зимы. По дороге к главному входу каждый невзрачный камешек под ногами кажется величественным обломком прежних империй. Что же говорить о крошечном зеленоватом осколке обсидиана, тускло блеснувшем в пыли! Конечно, он тут же отправляется ко мне в карман – вот так и перевезу с собой всю Армению! У обочины – ослепительно жёлтое дерево, навылет пронзённое солнцем. И тишина. Тишина. Мощь Эчмиадзинского Собора придавливает к земле. Кажусь себе маленькой выпавшей из гнезда птичкой. Ищу взглядом то, за что смогу зацепиться, чтобы взлететь. И нахожу – качаемая ветром лампада над входом. Мерно, задумчиво поддаётся она порывам слабого сквозняка, ни на мгновение не замедляясь. И только по этому её качанию можно заметить течение времени. Отрезок от точки до точки = один временной цикл. Внутреннее великолепие слишком сложно объять. Взгляд устаёт от роскоши и восхищения. Смотрю глазами, воспринимаю сердцем. Но тяжесть не отпускает. Выхожу, прикладываю руку к внешней стене, благоговейно закрываю глаза. Всё, что не успела прочувствовать, передастся через это касание. Дремлет складчатый оплывающий ствол древней чинары

Կոմիտասը ճյուղերի մեջ կամ խաղաղություն և սեր (հոկտեմբեր, տարեթիվն անընթեռնելի, առանց հասցեատիրոջ)

183 Վ. Չեմբարցևա

Էջմիածնի հետ անցյալ տարվա հանդիպումը՝ առաջինը, հիշողությանս մեջ պայծառ դեղին գույն էր թողել: Արարատը չէր բացվել, և ամբողջ ճանապարհին Երևանից զուր էի գլուխս թեքում դեպի ենթադրյալ գագաթները: Վաղարշապատը լուռումունջ հանգստանում էր: Զգացվում էր, որ կեսօրը հատած շաբաթ է: Մեկը նրանցից, որ լինում է սեզոնների արանքում, երբ դատարկ, չքացած օրվա լռությանը խառնվում են սառչող արևի հազվադեպ ճառագայթները: Երբ ընտանեկան բոլոր գործերը և հարազատներին այցելելու պարտականություններն արդեն կատարվել են, ու մնում է միայն անշտապ անցնել փողոցով՝ մտորելով, թե ինչ աննկատելիորեն արագ անցավ շիկացած, անվերջանալի թվացող ամառը, և հիմա որքան երկար են ձգվելու անգույն ձմեռները: Գլխավոր մուտք տանող ճանապարհին ոտքի տակ հայտնվող յուրաքանչյուր աննշան քար նախկին կայսրությունների փառահեղ մասունք է թվում: Էլ ուր մնաց սատանի եղունգի փոքրիկ կանաչավուն բեկորը, որ աղոտ շողում է փոշու մեջ: Իհարկե, այն անմիջապես մտնում է իմ գրպանը. այ այդպես էլ ինձ հետ տեղափոխում եմ ողջ Հայաստանը: Մայթեզրին կուրացնող դեղին ծառ է՝ արևով թափանց խոցված: Ու լռություն: Լռություն: Էջմիածնի տաճարի հզորությունը սեղմում է գետնին: Ինքդ քեզ փոքր, բույնից դուրս ընկած թռչնակ ես թվում: Հայացքով փնտրում եմ այն, ինչից կարող եմ կառչել, որ թռչեմ: Եվ գտնում եմ շքամուտքի վերևում քամուց օրորվող լամպը: Համաչափ, մտախոհ տրվել է մեղմ միջանցահովիկի հոսանքին՝ ոչ մի վայրկյան չդադարեցնելով ճոճքը: Եվ հենց միայն նրա այդ ճոճքի մեջ կարելի է նկատել ժամանակի հոսքը: Մի կետից մինչև մյուսի հատվածը = է ժամանակի մի փուլի: Ներքին շքեղությունը չափազանց դժվար է ընդգրկել: Հայացքդ հոգնում է ճոխությունից ու հիացմունքից: Նայում եմ աչքերով, ընկալում սրտով: Բայց ծանրությունը բաց չի թողնում: Դուրս եմ գալիս, ձեռքս դնում արտաքին պատին, երանությամբ փակում աչքերս: Այն ամենը, ինչ չեմ հասցրել զգալ, կփոխանցվի այդ հպումի միջոցով: Մուտքի դիմաց ննջում է ծեր սոսու ծալքավոր, փքուն բունը: Նրա ձիգ, կանաչ սաղարթը ձայնակցում է քամու՝ մերթ մեղմացող, մերթ ուժ հավաքող երգին: Որքա՜ն նման է Տաշքենդի, Դուշանբեի ու Սա-

V. C h e m b a r c e v a

184

напротив входа. Её упругие зелёные литавры вторят то затихающей, то набирающей силу песне ветра. Как же похожа она на чинары Ташкента, Душанбе и Самарканда, на платаны Лондона и Рима. И на мой заоконный платан, что вот уже которую неделю в этой застывшей затянувшейся во времени осени шелестит мумиями пергаментной листвы во дворе. У них одно родство, хоть и звучат они на разные голоса. Как люди. Мы все – одинаково разные. Церковь Святой Гаянэ украшена снаружи двумя свадебными процессиями. Жаль, вовнутрь войти не получится. Неудобно мешать обряду венчания. Счастье в глазах молодожёнов не зависит от национальности. Коридор из цветов точно такой же, как на молдавских свадьбах. Да и лица жениха и невесты вполне смотрелись бы на фоне собора Nașterea Domnului11. Лица влюблённых всегда и везде смотрятся. У полуразрушенной, или, наоборот, – наполовину выстроенной – стены трёхцветная кошка. Остановилась. Присела. Задумалась, внимательно глядя сквозь пространство. Пока она, как–то по–особому мяукнув, не исчезла меж каменных завалов, успеваю поймать её в объектив фотоаппарата, вспоминая мандельштамовское: «дикая кошка – армянская речь». Уличные ряженые канатоходцы начинают истовее бить в барабаны и клацать тарелками при приближении потенциальной публики. Но разочарованно обрывают представление, видя уже удаляющиеся спины. И с энтузиазмом снова принимаются за дело, завидев новых прохожих. Но так же быстро охладевают, заметив полное отсутствие интереса к ним. Как похоже это на прибой далёкой мелодии сквозь помехи старенького транзистора – то навязчиво вторгается, заполонив собой эфир, то, захлебнувшись собственным звуком, неожиданно гаснет. В сердцевине перекрёстка – в раздумьях склонивший голову Комитас. Я смотрю на него с противоположной стороны улицы сквозь вздрагивающий жасминовый куст. И Комитас – великий Комитас! – умещается в полный рост всего между двумя 11

Собор Рождества Христова - Центральный кафедральный собор Кишинёва.

11

Քրիստոսի Ծննդյան տաճարը՝ Քիշնևի մայր տաճարը:

185 Վ. Չեմբարցևա

մարղանդի սոսուն, Լոնդոնի ու Հռոմի սոսիներին: Եվ իմ պատուհանից այն կողմ գտնվող սոսուն, որ ահա արդեն որերորդ շաբաթն է, ժամանակում ձգվող–երկարող այս աշնան մեջ քարացած, իր մագաղաթե սաղարթի մումիաներն է խշխշացնում բակում: Նրանք ցեղակիցներ են, թեև տարբեր ձայներով են հնչում: Ինչպես մարդիկ: Մենք բոլորս միատեսակ տարբեր ենք: Սուրբ Գայանե եկեղեցին արտաքինից զարդարվել է հարսանեկան երկու թափորներով: Ափսոս՝ ներս մտնել չի հաջողվում: Պսակադրության արարողությունը խանգարել չարժե: Երջանկությունը նորապսակների աչքերում ազգության հետ կապ չունի: Ծաղիկների միջանցքը ճիշտ այնպիսին է, ինչպես մոլդովական հարսանիքներում: Ասենք՝ հարսի ու փեսայի դեմքերն էլ լրիվ կնայվեին Nașterea Domnului11 տաճարի համապատկերին: Սիրահարների դեմքերն ամենուր ու միշտ էլ նայվում են: Կիսաքանդ կամ ընդհակառակը՝ կիսով չափ վերակառուցված պատին եռագույն կատու կա: Կանգ առավ: Նստեց: Մտքերի մեջ ընկավ՝ ուշադիր նայելով տարածության միջով: Քանի դեռ նա, ինչ–որ առանձնահատուկ ձևով մլավելով, չէր անհետացել քարերի արանքում, հասցնում եմ նրան առնել լուսանկարչական սարքի օբյեկտիվի մեջ՝ հիշելով մանդելշտամյան՝ «վայրի կատու հայոց լեզուն»: Փողոցային զգեստափոխված լարախաղացներն սկսում են ավելի եռանդով զարկել թմբուկները և շրխկացնել ափսեները՝ հավանական հանդիսատեսների մոտենալուն զուգընթաց: Բայց հիասթափված ընդհատում են ներկայացումը՝ արդեն հեռացող թիկունքներ տեսնելով: Եվ նոր անցորդների նկատելով՝ կրկին ոգևորված գործի են անցնում: Սակայն նույնքան արագ էլ սառչում են՝ լիակատար անտարբերություն նկատելով իրենց հանդեպ: Որքան նման է դա հին տրանզիստորի խափանումների միջից լսվող հեռավոր մեղեդու ալեբախության՝ մերթ աներեսաբար ներխուժում է՝ եթերն իրենով լցնելով, մերթ սեփական հնչյուններից խեղդվելով՝ անակնկալ մարում: Խաչմերուկի մեջտեղում գլուխը մտորումներից ցած հակած Կոմիտասն է: Ես նրան եմ նայում փողոցի հակառակ կողմից՝ հասմիկի դողդողացող թփի միջով: Եվ Կոմիտասը, մեծն Կոմիտասը, տեղավորվում է ընդամենը երկու բարակ ճյուղերի միջև, ոնց որ լուսանկարի շրջանակի մեջ: Ու դա նույնպես չափ է: Մեծությունը չափելու հարա-

тоненькими веточками, словно в фоторамке. И это тоже мера. Относительная единица измерения величин. Как мало нужно величию, и сколь великое умещается в малом. ..Потом, год спустя, был Ковчег. И открытый Арарат. И вертикаль лучей, словно копья небесные, пронзала тучи. И цвели цветы соборного сада. И сочился их сладковатый намоленный, настоянный на солнце аромат, проникая сквозь кожу, опутывая волосы, заглядывая в душу. И пулпулак у хачкара студёной каплей холодил губы. И был просторный зал новой библиотеки. И долгое эхо слов архиепископа Натана: «Несите мир туда, где нет мира. И любовь, туда, где нет любви. И станьте сами миром, там, где он нужен. И будьте сама любовь, там, где нет её. И несите любовь во всех её проявлениях, ибо всё человеческое в вас».

V. C h e m b a r c e v a

186

բերական միավոր: Որքա՜ն քիչ բան է պետք մեծությանը, և որքա՜ն մեծություն է տեղավորվում փոքրի մեջ: …Հետո՝ մեկ տարի անց, Տապանն էր: Եվ բացված Արարատը: Եվ ճառագայթների ուղղահայացը երկնային նետերի պես շամփրում էր ամպերը: Եվ ծաղկել էին տաճարի այգու ծաղիկները: Եվ հոսում էր նրանց քաղցրավուն, մանրված, արևի տակ հասունացած բույրը՝ անցնելով մաշկի միջով, պարուրելով մազերը, նայելով հոգուդ մեջ: Եվ խաչքարի մոտի ցայտաղբյուրը սառնորակ կաթիլներով սառեցնում էր շուրթերդ: Եվ կար նոր գրադարանի ընդարձակ դահլիճը: Եվ Նաթան արքեպիսկոպոսի խոսքերի երկար արձագանքը. «Խաղաղությո՛ւն տարածեք այնտեղ, որտեղ չկա խաղաղություն: Եվ սեր՝ այնտեղ, որտեղ սեր չկա: Եվ ինքնե՛րդ դարձեք խաղաղություն այնտեղ, որտեղ այն անհրաժեշտ է: Եվ եղե՛ք սեր այնտեղ, որտեղ նա չկա: Եվ տարածե՛ք սերն իր բոլոր դրսևորումներով, քանզի ամենայն մարդկայինը ձեր մեջ է»: Ռ սերենից թարգմանեց Սեդա Մեսրոպյանը

Վ. Չեմբարցևա

187

Krassimir Damianov Կ րա սի միր Դա մի ա նով Bulgaria

Բուլղարիա

Bulgarian poet as well as construction-engineer. He has worked on Bulgarian famous buildings and monuments. Damianov has been living in Spain since 2009. He is the founder of “Arthostal” cultural center in Barcelona. He is the author of several books such as “Why There Is No God”, 1981; “Devil´s Nail”, 1985; “Tales for Pint-sized Picky Eaters”, 1989; “Diary of a Butterfly”, 2008; “The House of the Hanged”, 2009; “Fairytales for Pint-Sized Picky Eaters”, 2011.

Բուլղարացի բանաստեղծ, նաև ինժեներ–շինարար: Աշխատել է բուլղարական շատ հայտնի կառույցների ու հուշարձանների շինարարությունների վրա: 2009 թվականից ապրում է Իսպանիայում: Բարսելոնայում գործող «Arthostal» մշակութային կենտրոնի հիմնադիրն է: Մի շարք գրքերի հեղինակ է. «Ինչու Աստված չկա» (1981 թ.), «Սատանայի եղունգ» (1985 թ.), «Պատմություններ կերակրի հարցում բծախնդիր փոքրիկների համար» (1989 թ.), «Թիթեռի օրագիր» (2008 թ.), «Կախվածի տունը» (2009 թ.) և այլն:

WHY THE SAUERKRAUT BARREL SHOULD BE DRAINED

K. Damianov

190

Since time immemorial, Earth’s inhabitants have been making sauerkraut. According to the first book – clay tablets – its production first began in the Dead Sea, which, as you know, is best suited to the task: first, it has no outlet, and second, it’s awfully salty! People came to the Dead Sea all the way from Egypt to salt their cabbage, while the inhabitants of ancient Judea, Samaria, and Galilee – the surrounding lands – to make things easier for themselves simply dumped their carts of cabbage in the River Jordan, which runs into the Dead Sea. The residents of Hebron marked their cabbages by cutting the cabbage cob in four cuts, like my grandma; lovers of homemade pickled cabbage from Nazareth carved the stem into a cone, like my father–in–law; while the citizens of Tyre and Sidon who lived further up in the highlands neither sliced or chopped theirs, but simply set them floating whole down the Lebanese mountain streams. The cabbage would bob around the Sea of Galilee for a few days, softening in the sun, before .finally being carried by the River Jordan to the Dead Sea – the common pickling barrel of Near Eastern tribes and people.

The devil envied their harmonious existence. “They’ve stunk up your earth with that cabbage of theirs!” He told God. “They don’t give a rip about the cleanliness of your residence!”

At that time, the earthly paradise was located between the Tigris and Euphrates Rivers at a place called Eden; and indeed, when the wind picked up, the faint scent of cabbage reached the garden. The devil had been hired

ԹԵ ԻՆՉՈՒ ՊԵՏՔ Է ՉՈՐԱՑՎԵՐ ԹԹՈՒ ԿԱՂԱՄԲԻ ՏԱԿԱՌԸ

191 Կ. Դամիանով

Անհիշելի ժամանակներից Երկրի բնակիչները կաղամբը թթու են դրել: Ըստ առաջին գրքի՝ կավե տախտակների, թթվի արտադրությունը նախ սկսվել է Մեռյալ ծովում, որն, ինչպես գիտեք, լավագույնն է համապատասխանում այս պահանջներին. նախ՝ այն ելք չունի, երկրորդ՝ սարսափելի աղի է: Մարդիկ Եգիպտոսից գալիս ու գալիս էին Մեռյալ ծով՝ իրենց կաղամբն աղ դնելու համար, մինչդեռ շրջակա տարածքների՝ հին Հուդայի, Սամարիայի և Գալիլիայի բնակիչներն իրենց գործը հեշտացնելու համար պարզապես սայլերով կաղամբները նետում էին Հորդանան գետը, որը թափվում է Մեռյալ ծով: Հեբրոնի բնակիչներն իրենց կաղամբների վրա նշան էին անում՝ կտրելով կաղամբի կոթուկը չորս տեղից, ինչպես տատս. տնական մարինացված կաղամբի սիրահարներն էլ Նազարեթից կոթը կոնի պես կտրում էին, ինչպես աներս, մինչդեռ Տիրի ու Սիդոնի քաղաքացիները, ովքեր բարձրադիր շրջաններում էին ապրում, ո՛չ շերտատում և ո՛չ էլ կտրտում էին իրենցը, այլ պարզապես բաց էին թողնում, որ դրանք լողան լիբանանյան լեռնային գետակներն ի վար: Կաղամբը մի քանի օր վերուվար էր անում Գալիլիա ծովում, փափկում էր արևի տակ, մինչև որ վերջապես Հորդանան գետն այն չէր տանում Մեռյալ ծով՝ Մերձավոր Արևելքի ցեղերի ու ժողովուրդների ընդհանուր թթվեցման տակառը: Սատանան նախանձեց նրանց ներդաշնակ գոյությանը.

— Նրանք իրենց կաղամբով գարշահոտ են գցել երկրիդ վրա,— ասաց Աստծուն,— քո նստավայրի մաքրությունը նրանց պետքն էլ չէ: Այդ ժամանակ երկրային դրախտը գտնվում էր Տիգրիս և Եփրատ գետերի միջև՝ Եդեմ կոչվող վայրում: Եվ իսկապես, երբ քամի էր բարձրա-

K. Damianov

192

to run things there and to look after the cleanliness of the environment.

“I figured out why it smells,” he said, wrinkling his nose.

“Why?” God replied.

“Well, because they don’t drain it. And they don’t wash the barrel!”

“Well, what do you want me to do about it?” God said. “You expect me to go drain it for them? What have I hired you for anyway! You figure it out!”

“True!” The devil said, his eyes flashing. “Just say the word and I’ll scrub up that rotten barrel myself! Just go on up to the sky and turn on the water…”

“You won’t get up to any mischief, now will you?” God hesitated.

“You’re not exactly Mr. Trustworthy, now are you?”

“Come on, now, how big is the Dead Sea? I’ll have it drained and rinsed, washed up and refilled before you know it! Besides, we’re in a dry spell in any case…”

“It seems dry to me, too.” God raised his eyes. “I’ll go turn on the water.”

That was just what the devil was waiting for. He dammed up all the rivers nice and tightly, opened up all the taps to the max, the water spurted out sweetly, while God in the meantime lay down for a nap, the murmuring water lulling him to sleep.

Rain poured down as never before! It rained for days and nights on end. It thundered and crashed, the wind howled, they sky sucked the water from all the oceans and poured it down on a single place. When he saw where things were headed, an angel who kept watch over the almighty as he slept decided to wake him up. “Don’t you dare!” his comrades said.

“He’ll see what’s going on and take it out on us. Better to let him sleep a while longer, the water will recede and everything will be fine – but you go warn people in the meantime! Find some more righteous guy down there, tell him to take two of every beast, and to make an arc and save them! When the water recedes, we’ll breed them again. Now go do as we say!” The angel set off down to earth. There he found a man, Noah was his name, and explained everything to him. Noah set to work rounding up two of all earthly beasts – animals, birds, insects; single–celled and multicelled organisms, with the exception of fish, who could swim. He took seeds of all sorts and bulbs from every flower, loaded his family into a watertight

193 Կ. Դամիանով

նում, կաղամբի թույլ հոտը հասնում էր պարտեզին: Սատանային վարձել էին, որ պահպաներ տարածքը ու շրջակայքի մաքրությանը հետևեր: — Հասկացա, թե ինչու է հոտ գալիս,— ասաց նա՝ կնճռոտելով քիթը: — Ինչու՞,— հարցրեց Աստված: — Դե, որովհետև նրանք դա չեն չորացնում: Ու տակառը չեն լվանում: — Իսկ ես ի՞նչ կարող եմ անել,— ասաց Աստված,— ի՞նչ է՝ գնամ նրանց փոխարեն չորացնե՞մ: Ես քեզ ինչի՞ համար եմ վարձել: Ի՛նքդ էլ գլուխ հանիր: — Ճիշտ է,— ասաց սատանան փայլող աչքերով,— քո մի բառը բավական է, որ ես ինքս փայլեցնեմ հոտած տակառը: Պարզապես երկի՛նք բարձրացիր ու ջուրը միացրո՛ւ…: — Ոչ մի օյին գլխիս չես բերի, չէ՞,— վարանեց Աստված,—չէ՞ որ դժվար է քեզ պարոն Հուսալի կոչելը: — Դե լավ, տե՛ս, թե ինչ մեծ է Մեռյալ ծովը: Աչքդ չես էլ թարթի, ես այն կչորացնեմ, կպարզաջրեմ, կլվանամ ու նորից կլցնեմ: Բացի այդ, միևնույնն է, չորային եղանակ է…: — Հա՛, ինձ էլ է չոր թվում,— Աստված բարձրացրեց աչքերը,— գնամ՝ ջուրը բացեմ: Սատանան հենց դրան էլ սպասում էր: Նա բոլոր գետերը տեղը տեղին, ամուր պատվարեց, ամբողջ ուժգնությամբ բացեց բոլոր ծորակները, ջուրը հանդարտորեն դուրս ցայտեց, իսկ այդ ընթացքում ջրի խոխոջյունը նրան օրորելով ննջեցրեց: Անձրևը չտեսնված ուժգնությամբ թափվեց: Օրեր ու գիշերներ շարունակ անընդմեջ անձրևեց: Որոտ ու ամպրոպ եղավ, քամին ոռնաց, երկինքը բոլոր օվկիանոսներից ներծծեց ջուրն ու դա ցած թափեց մի տեղում: Երբ ամենակարողի քունը հսկող հրեշտակը տեսավ, թե ինչ է կատարվում, որոշեց նրան արթնացնել: «Չհամարձակվես»,— ասացին նրա ընկերները:— Նա կտեսնի, թե ինչ է կատարվում, ու մեղքը մեզ վրա կբարդի: Ավելի լավ է՝ թող մի քիչ էլ քնի, մինչև ջուրը հետ քաշվի, ու ամեն ինչ լավ լինի, բայց մինչ այդ գնա՛ մարդկանց նախազգուշացրու: Քիչ թե շատ առաքինի մա՛րդ ճարիր ներքևում, ասա՛, որ ամեն գազանից երկուական վերցնի, տապան պատրաստի ու փրկի նրանց: Երբ ջուրն իջնի, մենք դրանց նորից կբազմացնենք: Հիմա գնա՛ ու արա՛ այնպես, ինչպես ասում ենք»: Հրեշտակն իջավ երկիր: Այնտեղ Նոյ անունով մի մարդ գտավ: Նրան ամեն ինչ բացատրեց: Նոյը գործի անցավ. բոլոր երկրային գազաններից երկուական հավաքելով` կենդանիներ, թռչուններ, միջատներ, միաբջիջ և բազմաբջիջ օրգանիզմներ, բացառությամբ՝ ձկների, որոնք կարող էին լողալ: Նա բոլոր տեսակի սերմերից վերցրեց, բոլոր տեսակի ծաղիկնե-

K. Damianov

194

arc, which he slapped together higgledy–piggledy, and by that time the water had already reached his knees. The arc floated serenely on the waves, drifting slowly to the north, where the old Armenian mountain Ararat could still be seen jutting out of the water, whereas no trace remained of the garden of paradise, the blessed Eden – everything was under water: the heavenly trees, the heavenly fields, the heavenly gardens which God had tended with so much effort!

The devil was frightened by what he had done and hid under the earth, not daring to show his face until the sun shone again and the water had completely receded. And when God woke up and saw all the destruction, he was flabbergasted and tore at his hair. “Lord almighty!” he cried out in anguish. “What have I done? I obliterated the earth all because of a barrel of sauerkraut! Where is that rascal!?”

And where was he? Hidden deep in the earth – he tendered his resignation with the flick of his tail and burrowed even further down. Noah managed to reach dry land safely with his people and all the animals, so they had soon repopulated the earth again, but just in case God commanded that cabbage be uprooted from that part of the earth so no one would use the Dead Sea as a pickling barrel anymore. As an extra precaution, he outlawed cabbage in Asia, Africa and Europe, the neighboring continents. Only the cabbages in America were saved, such that after five or six thousand years, along with potatoes and tomatoes, people would bring them back across the ocean.

Unrest broke out around the Dead Sea, which continues until this day, so that nobody feels much like making sauerkraut there, while in our parts people salt it at home.

Okay, so it’s not quite as tasty as the paradisiacal sauerkraut, but still, it isn’t half bad. In any case, it’s better than what can be found in a store – that stuff seems to be made a la the Dead Sea recipe – they don’t drain it regularly, they don’t set a river stone on top of it to squeeze it like my father–in–law does, nor do they add horse–radish, corn, or onion, while the juice is undrinkable. It even seems to me that they don’t make a hole in the stem in advance to put the salt in, nor do they chop it into quarters, but simply toss it into the vats as if it came straight from the Lebanese Mountains into the Sea of Galilee!

195 Կ. Դամիանով

րի սոխարմատներից, իր ընտանիքին նստեցրեց անջրանցիկ տապանը, որը սարքել էր ինչպես պատահեր: Այդ ժամանակ ջուրն արդեն նրա ծնկներին էր հասել: Տապանը հանգիստ լողաց ալիքների վրայով՝ դանդաղորեն շարժվելով դեպի հյուսիս, որտեղ հին հայկական լեռը՝ Արարատը, դեռ հնարավոր էր տեսնել ջրից դուրս ցցված, մինչդեռ դրախտային այգուց՝ օրհնյալ Եդեմից, ոչ մի հետք էլ չէր մնացել: Ամենն անցել էր ջրի տակ՝ աստվածային ծառերը, աստվածային դաշտերը, աստվածային պարտեզները, որոնք Աստված այնպիսի ջանասիրությամբ խնամել էր: Սատանան վախեցավ իր արարքից ու թաքնվեց երկրի տակ՝ չհամարձակվելով ցույց տալ դեմքը, քանի դեռ արևը կրկին չի փայլել, ու ջուրն ամբող ջությամբ հետ չի քաշվել: Ու երբ Աստված արթնացավ ու տեսավ ողջ ավերածությունը՝ ցնցվեց ու պոկեց իր մազերը: «Ամենակարո՛ղ Տեր»,— ցավագին բղավեց նա:— Ի՞նչ արեցի: Մի տակառ թթու կաղամբի պատճառով ոչնչացրի Երկիրը: Ո՞ւր է այդ սրիկան»: Իսկ ու՞ր էր նա: Երկրի խորխորատներում թաքնված՝ նա իր պոչի հարվածով հրաժարական ներկայացրեց ու է՛լ ավելի խոր թաքնվեց: Նոյին հաջողվեց ապահով կերպով հասնել ցամաք իր հարազատների և բոլոր կենդանիների հետ, այնպես որ նրանք շուտով նորից վերաբնակեցրին Երկիրը, սակայն, ամեն դեպքում, Աստված հրամայեց արմատախիլ անել կաղամբը երկրի այդ հատվածից, որպեսզի այլևս ոչ ոք Մեռյալ ծովը չօգտագործի որպես թթվեցման տակառ: Որպես լրացուցիչ նախազգուշական միջոց՝ նա արգելեց կաղամբն Ասիայում, Աֆրիկայում և Եվրոպայում, հարևան մայրցամաքներում: Միայն Ամերիկայի կաղամբները փրկվեցին: Այնպես որ հինգ կամ վեց հազար տարի անց, կարտոֆիլի և լոլիկի հետ մեկտեղ, մարդիկ դրանք անցկացրին ու բերեցին օվկիանոսով: Մեռյալ ծովի շրջակայքում խռովություն բռնկվեց, որը շարունակվում է ցայսօր, այնպես որ ոչ ոք չի էլ ցանկանում թթու կաղամբ դնել այնտեղ, մինչդեռ մեր կողմերում մարդիկ դա տանն են աղ դնում: Ճիշտ է, դա այնքան էլ համեղ չէ, որքան դրախտային թթու կաղամբը, բայց վատն էլ չէ: Ամեն դեպքում, դա խանութում եղածից ավելի լավն է. թվում է՝ պատրաստված է Մեռյալ ծովի բաղադրատոմսով: Նրանք կանոնավոր կերպով դա չեն չորացնում, գետի քար չեն դնում թթվի վրա՝ ճզմելու համար, ինչպես աներս է անում, ոչ էլ ծովաբողկ, եգիպտացորեն կամ սոխ են ավելացնում, մինչդեռ հյութը խմելու չէ: Ինձ նույնիսկ թվում է, որ կոթի մեջ նախապես անցք չեն բացում՝ մեջն աղ դնելու համար, ոչ էլ կտրտում են քառորդ մասերի, այլ պարզապես նետում են գուռերի մեջ, ասես դա ուղիղ լիբանանյան լեռներից եկել ընկել է Գալիլիա ծով: Անգլերենից թարգմանեց Սիրանուշ Եսայանը

Kristin Dimitrova Ք րիս տին Դի միտ րո վա Bulgaria

Բուլղարիա

A Bulgarian poet, prose writer and translator. She is the author of 10 poem collections: “A Visit to the Clockmaker” (2005) and “My Life in Squares” (2010), “The Garden of Expectations and the Opposite Door” and so on. She is also the author of 2 short story collections and a novel. She has been awarded numerous prices for her literary and translated works. Her short stories and essays have been translated into 24 languages and published in 26 countries.

Բուլղարացի բանաստեղծուհի, արձակագիր և թարգմանչուհի: Բանաստեղծությունների 10 ժողովածուի հեղինակ է. «Այցելություն ժամագործին» (2005 թ.), «Իմ կյանքը քառակուսիների մեջ» (2010 թ.) «Սպասումների այգին և դիմացի դուռը» և այլն: Կարճ պատմվածքների 2 գրքի ու վեպի հեղինակ է: Արձակ և չափածո ստեղծագործությունների, թարգմանությունների համար արժանացել է գրական–թարգմանական բազում մրցանակների: Նրա պատմվածքներն ու էսսեները թարգմանվել են 24 լեզուներով և հրատարակվել 26 երկրում:

ARMENIA, AN EIGHT–DAY GLIMPSE OF WHAT I THOUGHT I KNEW

K. Dimitrova

198

My classmate Ohan in primary school was a short guy, very lively, not too much into studying and always ready with an answer, with or without connection to what we studied in class. On formal occasions he was the most elegant of us, being the only one who possessed a three–part suite. In those days our mothers dressed us, so our clothes showed not so much what we were but what our families intended us to be.

I remember how once during a lengthy and painstaking explanation of the new lesson our teacher suddenly went silent, blinked for a few seconds and exclaimed: “Ohan, what have you done?”

All heads in the classroom turned to the back desk, where Ohan used to sit. At first I couldn’t recognize him. With his ballpoint pen he had drawn glasses, a horseshoe, moustache and a beard on his face, rings on his fingers and a massive watch on his wrist. The watch was giving the exact time, because Ohan was just finishing it.

“What?” He looked up, surprised by the sudden attention.

He was immediately sent to the bathroom to wash up, but nothing could help. During the next three days Ohan came to school with his painted glasses on, his mock beard fading but still there, mocking all serious pretence of the benefits of discipline and education. With his painted attributes of adulthood and prosperity he made us all laugh; Ohan remained nonchalant, though. Behind his pranks there was careless dignity. Ohan

ՀԱՅԱՍՏԱՆ. ԹՆՕՐՅԱ ՀԱՅԱՑՔ ԹՎԱՑՅԱԼ ԾԱՆՈԹ ԲԱՆԵՐԻՆ

199 Ք. Դիմիտրովա

Իմ համադասարանցի Օհանը՝ տարրական դպրոցից, ցածրահասակ տղա էր, շատ աշխույժ, ուսման հետ շատ սեր չունեցող և միշտ պատրաստի պատասխանը լեզվին՝ անկախ՝ դասին առնչվում էր, թե ոչ: Պաշտոնական առիթներին նա մեզնից ամենանրբագեղն էր. միակն էր, ով կոստյում ուներ: Այդ ժամանակ մեր մայրերը մեզ հագցնում էին այնպես, որ մեր հագուստն ի ցույց դներ ոչ այնքան այն, ինչ մենք իրականում էինք, այլ մեր ընտանիքների մտադրությունները՝ կապված մեզ հետ: Հիշում եմ, թե ինչպես մի անգամ՝ նոր դասի երկարատև ու փութաջան բացատրությունից հետո, մեր ուսուցիչը հանկարծ լռեց, մի քանի վայրկյան կկոցեց աչքերն ու բացականչեց.

— Օհա՛ն, ի՞նչ ես արել: Դասասենյակի բոլոր գլուխները շրջվեցին վերջին նստարանի ուղղությամբ, որտեղ սովորաբար Օհանն էր նստում: Սկզբում ես նրան չճանաչեցի: Իր գնդիկավոր գրիչով դեմքին ակնոց էր նկարել, պայտանման բեղեր ու մորուք, մատներին՝ մատանիներ, իսկ դաստակին՝ վիթխարի ժամացույց: Ժամացույցը ճիշտ ժամն էր ցույց տալիս, որովհետև Օհանը նոր–նոր էր դա ավարտում: — Ի՞նչ,— նա բարձրացրեց հայացքը՝ անսպասելի ուշադրությունից զարմացած: Նրան անմիջապես ուղարկեցին լողասենյակ՝ լվացվելու, սակայն ոչինչ չստացվեց: Հաջորդ երեք օրերի ընթացքում Օհանը դպրոց էր գալիս իր նկարած ակնոցով, կեղծ, խունացած, բայց դեռևս երևացող մորուքով՝ ծաղրելով կարգապահության և կրթության օգուտի բոլոր լուրջ պահանջները: Չափահասության և բարեկեցության նկարված

K. Dimitrova

200

knew what the grown–ups expected him to become, but he would do it his own way.

I never saw Ohan after primary school until a couple of years ago.

We bumped into each other in the street. He had a good profession.

Now that he could grow a real beard, he didn’t have one. As an adult he looked like Ohan the boy. People who follow their own choices do not really age.

Did I know Ohan well? There were so many things I did not know about him, that the right answer is perhaps no. But he left me with the impression that I did know about Armenia. To my child’s mind it was the native land of people, who were born in Bulgaria, spoke Bulgarian, studied in Bulgarian schools but had different names just because they were a bit eccentric and wanted to keep it that way. And there were some fringe benefits too from having an Armenian name: it seemed like a good career move in photography and clock repairing, both of them mysterious trades, requiring high expertise and small, reclusive workshops.

I grew up imaging that Armenia was an invisible land, parallel to the tangible world we all otherwise live in; a community affiliation; a state of mind. Imagination is all we have when we don’t know anything about a country.

The airways of the world

My first surprise on my prospective journey from Bulgaria to Armenia was that I had to travel westward. The air ticket which the organizers of Literary Ark Festival had kindly sent me read Vienna in between Sofia and Yerevan. So many Armenians in Bulgaria and no direct airline between us. There were times when crossing the Black Sea on a boat was enough to reach the country on the opposite shore. Now that the time of traveling had become shorter, the distances had become longer. Everything that happens contrary to expectations usually has some political or economic explanation but I don’t feel ready to start looking for it. “In another moment Alice was through the glass, and had jumped lightly down into the Looking–glass room.” If it’s going to be a literary adventure, let it start with the jump.

Աշխարհի օդային ուղիները Բուլղարիայից Հայաստան կատարելիք ճամփորդությանս հետ կապված իմ առաջին զարմանքը այն էր, որ պետք է դեպի արևմուտք ուղևորվեի: Օդանավի տոմսը, որը «Գրական տապան» փառատոնի կազմակերպիչները բարյացակամորեն ուղարկել էին ինձ, Սոֆիայի և Երևանի միջև նշում էր Վիեննան: Բուլղարիայում այնքան շատ հայեր կան, իսկ մենք ուղիղ չվերթներ չունենք: Ժամանակին Սև ծովը նավով անցնելը բավական էր, որ հակադարձ ափին գտնվող երկիր հասնեիր: Հիմա, երբ ճամփորդության ժամանակը կրճատվել է, տարածություններն են երկարել: Սպասելիքներին հակառակ տեղի ունեցող ցանկացած բան սովորաբար ինչ–որ քաղաքական կամ տնտեսական բացատրություն ունի, բայց ես պատրաստ չեմ հիմա դրան հետամուտ

201 Ք. Դիմիտրովա

խորհրդանիշերով նա մեզ բոլորիս ծիծաղեցրեց. Օհանն, այնուամենայնիվ, անտարբեր մնաց: Նրա չարաճճիությունների հետևում անհոգ արժանապատվություն կար: Օհանը գիտեր իր հետ կապված մեծերի սպասելիքները, սակայն իր ուզածով էր անում: Տարրական դպրոցից հետո Օհանին երբեք չէի հանդիպել. տեսնվեցինք մի քանի տարի առաջ: Փողոցում բախվեցինք: Նա լավ մասնագիտություն ուներ: Հիմա, երբ կարող էր իսկական մորուք ունենալ, չուներ: Որպես մեծահասակ նա մանչուկ Օհանին էր նման: Մարդիկ, ովքեր իրենց ընտրությանը հավատարիմ են մնում, իրականում չեն մեծանում: «Օհանին լա՞վ էի ճանաչում»: Նրա վերաբերյալ այնքան բաներ կային, որոնցից տեղ յակ չէի. այնպես որ, հավանաբար, ճիշտ պատասխանը «ոչ»–ն է: Սակայն նա այնպիսի տպավորություն թողեց, ասես Հայաստանն ինձ ծանոթ էր: Իմ մանկական մտքում դա այն մարդկանց հարազատ հողն էր, ովքեր ծնվել էին Բուլղարիայում, բուլղարերեն էին խոսում, սովորում էին բուլղարական դպրոցներում, բայց այլ անուններ ունեին, պարզապես որովհետև մի փոքր արտառոց էին ու ցանկանում էին այդպես վարվել: Հայկական անուն ունենալը մի քանի լրացուցիչ արտոնություններ էլ էր ընձեռում. դա լավ կարիերա էր խոստանում լուսանկարչության և ժամագործության ոլորտներում. երկուսն էլ խորհրդավոր մասնագիտություններ են, որոնք պահանջում են մեծ վարպետություն և փոքր, ճգնավորի արհեստանոցներ: Մեծացել եմ՝ պատկերացնելով, թե Հայաստանն անտեսանելի երկիր է, որը նյութական աշխարհին զուգահեռ գոյություն ունի, այն աշխարհին, որտեղ այլ կերպ ապրում ենք բոլորս. համայնքային պատկանելություն, հոգեվիճակ: Երևակայությունն այն ամենն է, ինչ ունենք, երբ երկրի մասին որևէ պատկերացում չունենք:

First touch with institutions

K. Dimitrova

202

Several days before boarding the plane, I called the Armenian Embassy at home to ask about the visa requirements.

“We give visas here” answered a polite female voice on the phone. “All you need is to fill in the regular documents, pay the tax, bring all papers to the consulate and in three days we shall give you an answer.”

I panicked.

“I am leaving too soon, I don’t think I have time to do all this…”

“I’m sorry to hear that” said the polite lady. “In this case you’ll have to fly to Yerevan first and get a visa at the airport.”

An impression I’ve been forming over the years confirmed itself: Armenians always have a Plan B. And sometimes it is the simpler plan.

The rule applies to institutions as well.

At the Yerevan airport I discovered that my visa had already been taken care of by my hosts, so obviously Plan C was in order. But we are not talking about institutions any more; we are talking about hospitality.

Our Hotel

This is the Literary Ark Festival, so you might have already guessed the hotel’s name. Ararat. That is where I was brought in the small hours of the morning after the flight. Everybody around me is so kind! Everybody else is asleep. The boy at the hotel insists on carrying my bag up to my room. I can tell politeness from kindness: he is kind.

My room is the largest I’ve ever had. My bed looks small at the far end of it. I jog to the bathroom, I jog back to my luggage. In the morning (three hours later) I open my eyes and my first thought is that I am waking up in a conference room.

The voices and noises coming in from the window tell me that the city is up too. Although it is the middle of October, the sunlight is thick and melon–colored.

Time to meet the others.

լինել: «Հաջորդ պահին Ալիսան մտավ հայելու մեջ, մի փոքր ներքև ցատկեց հայելու սենյակով»: Եթե սա գրական արկած է լինելու, թող ցատկից մեկնարկի: Առաջին շփումը հաստատությունների հետ

Մեր հյուրանոցը Սա «Գրական տապան» փառատոնն է, այնպես որ երևի արդեն գուշակել եք հյուրանոցի անունը՝ «Արարատ»: Ինձ այստեղ բերեցին թռիչքից հետո՝ լուսադեմին: Շուրջս բոլորը շատ բարի են: Մյուսները քնած են: Հյուրանոցի տղան պնդում է, որ պայուսակս սենյակ բարձրացնի: Կարող եմ քաղաքավարությունը տարբերել բարությունից. նա բարի է: Սենյակս իմ ունեցածներից ամենաընդարձակն է: Անկողինս դրա խորքում փոքր է թվում: Ես դանդաղ գնում եմ լողարան, հետո դանդաղ վերադառնում եմ ուղեբեռիս մոտ: Առավոտյան (երեք ժամ անց) բացում եմ աչքերս, ու առաջին միտքս այն է, որ արթնացել եմ կոնֆերանսների սրահում: Պատուհանից ներս եկող ձայներն ու աղմուկն ինձ հուշում են, որ քաղաքն էլ է արթնացել: Թեև հոկտեմբերի կեսն է, բայց արևի լույսը թանձր է ու սեխագույն: Մյուսներին հանդիպելու ժամանակն է:

203 Ք. Դիմիտրովա

Օդանավ բարձրանալուց մի քանի օր առաջ զանգեցի տեղի Հայաստանի դեսպանատուն, որպեսզի տեղեկանամ վիզայի պահանջներին: «Վիզաներն այստեղ ենք տալիս»,— հեռախոսով պատասխանեց քաղաքավարի կանացի ձայնը: «Դուք պարզապես պետք է լրացնեք ստանդարտ փաստաթղթերը, վճարեք հարկերը, բոլոր թղթերը բերեք հյուպատոսարան, և երեք օրվա ընթացքում մենք ձեզ կպատասխանենք»: Ես խուճապի մատնվեցի: «Ես շուտով մեկնում եմ, չեմ կարծում, որ այդ ամենի համար ժամանակ կունենամ…»: «Ցավում եմ»,— ասաց քաղաքավարի տիկինը: «Այդ դեպքում նախ պետք է թռչեք Երևան ու վիզան օդանավակայանում ստանաք»: Այն տպավորությունը, որ տարիներ շարունակ ունեի, հաստատվեց. հայերը միշտ Բ ծրագիր ունեն: Երբեմն դա ավելի պարզ ծրագիր է: Կանոնը հաստատություններին էլ էր վերաբերում: Երևանի օդանավակայանում պարզեցի, որ իմ հյուրընկալներն արդեն հոգացել են վիզայիս համար, այնպես որ, ակներևաբար, ծրագիր Գ–ն էր ուժի մեջ մտնելու: Սակայն մենք այլևս հաստատություններից չենք խոսում, խոսում ենք հյուրընկալությունից:

Writers looking at manuscripts

K. Dimitrova

204

The bus takes us to the Mesrop Mashtot Institute of Ancient Manuscripts, shortly referred to as the Matenadaran. Perhaps many nations have no idea where their alphabet came from; Armenians know not only the author of their alphabet, Mesrop Mashtot, but even the year of its introduction: 396. An alphabet sets the beginning of a nation’s factual memory, and in Armenia the process has started very early.

We climb the portly stairs of the museum, looking around, keeping respectful silence. We stare at the ancient and medieval exhibits and try to remember the words of the museum guide. It looks possible but it isn’t.

Those manuscripts have been written for decades and lifetimes, they have taken the resources of monasteries and kingdoms. It is impossible to go into the history of thousands of works, preserved through battles and natural disasters. Even today many books are dying for various mechanical reasons although they are supposedly kept safe in libraries. The paper crumbles, the printing ink deteriorates with time and internet is no guarantee that everything will be preserved. Entropy never tires. The manuscripts in the Matenadaran with all their rich illustrations look as bright as though they were painted yesterday. Of course, the Bible is the most popular artefact around, the Armenians being the first nation to adopt Christianity, but inside each showcase there is a Bible with a different character, with different illustrations, different calligraphy and an altogether different mood. The eyes revel in the brave colors of the Genesis and the small, worried faces of the saints. But apart from the Bible there are other books here as well.

Once you have the alphabet, knowledge starts piling up.

I remember the Dead Sea scrolls at the Field Museum in Chicago.

They were thin and long as waistbands, made to be rolled and preserved in a tight container, like time–traveling capsules shot into the future. The manuscripts in the Matenadaran were made to be exemplary, to serve both as a source of knowledge and a centerpiece of the community.

Books have changed nowadays. They contain more and more and they cost less and less. Our civilization owes everything it has to books, but books are not its favorite product.

We are summoned to go out for lunch.

Ձեռագրերին նայող գրողները

205 Ք. Դիմիտրովա

Ավտոբուսը մեզ տանում է Մեսրոպ Մաշտոցի անվան հին ձեռագրերի ինստիտուտ, կրճատ՝ Մատենադարան: Հավանաբար շատ ազգեր գաղափար էլ չունեն, թե որտեղից է ծագում իրենց այբուբենը: Հայերը գիտեն ոչ միայն իրենց այբուբենի հեղինակին՝ Մեսրոպ Մաշտոցին, այլ նաև դրա ներդրման տարեթվի մասին՝ 396: Այբուբենը ազգի փաստացի հիշողության մեկնարկն է տալիս. Հայաստանում այդ գործընթացը շատ վաղ է սկսվել: Մենք բարձրանում ենք թանգարանի խոշոր աստիճաններով, շուրջներս ենք նայում, հարգալից լռություն պահպանում: Նայում ենք հին ու միջնադարյան ցուցանմուշներին, փորձում ենք հիշել թանգարանի ուղեկցորդի խոսքերը: Դա հնարավոր է թվում, սակայն այդպես չէ: Այդ ձեռագրերը գրվել են տասնամյակներ շարունակ, ամբողջ կյանքի ընթացքում, դրանք օգտագործել են վանքերի և թագավորությունների ռեսուրսները: Անհնար է գլուխ հանել հազարավոր աշխատությունների պատմությունից, որոնք անցել են ճակատամարտերի և բնական աղետների միջով: Նույնիսկ այսօր շատ գրքեր մեռնում են տարբեր մեխանիկական պատճառներով, թեև, ենթադրաբար, դրանք ապահով գրադարաններում են պահված: Թուղթը փշրվում է, տպագրական թանաքը ժամանակի ընթացքում խունանում է, իսկ ինտերնետը երաշխիք չի տալիս, որ ամեն ինչ կպահպանվի: Էնտրոպիան երբեք չի հոգնում: Մատենադարանի ձեռագրերն իրենց հարուստ պատկերազարդում ներով այնքան պայծառ են թվում, ասես երեկ են նկարվել: Իհարկե, այստեղ ամենատարածված արտեֆակտն Աստվածաշունչն է, քանի որ հայերը քրիստոնեությունն ընդունած առաջին ազգն են, բայց յուրաքանչյուր ցուցափեղկի հետևում այլ տառերով, այլ նկարազարդում ներով, այլ գեղագրությամբ և, ընդհանուր առմամբ, այլ տրամադրություն հաղորդող Աստվածաշունչ է: Աչքերը վայելում են Ծննդոց գրքի հիասքանչ գույներն ու սրբերի փոքր, մտահոգ դեմքերը: Սակայն Աստվածաշնչից բացի՝ այստեղ այլ գրքեր էլ կան: Հենց այբուբեն ունեցար, գիտելիքները սկսում են կուտակվել: Հիշում եմ Մեռյալ ծովի թղթագլանները Չիկագոյի բնական պատմության թանգարանում: Դրանք գոտու պես բարակ և երկար էին՝ նախատեսված գլանելու և սեղմ անոթում պահվելու համար, ինչպես ապագայում հայտնված ժամանակի մեջ ճամփորդող պատիճները: Մատենադարանի ձեռագրերն օրինակելի էին թե՛ որպես գիտելիքի աղբյուր, թե՛ որպես համայնքի կենտրոնական իր ծառայելու համար: Մեր օրերում գրքերը փոխվել են: Դրանք շատ ավելին են պարունակում, սակայն շատ ավելի պակաս արժեն: Մեր քաղաքակրթու-

The city

Radio Yerevan was asked: Is state planning of birth rate possible?

Radio Yerevan answered: Not as long as the means of production are in private hands.

K. Dimitrova

206

These question and answer jokes are so popular in Bulgaria that the very mentioning of Yerevan makes people smile and wait for a witty repartee.

They were widespread all around the Socialist Bloc during communism, mocking the paradoxes of the system, making fun of the human situation in general. “Not here” says Mariam, my interpreter – and friend – with perfect English. “We don’t have Radio Yerevan jokes at home.”

At first I am surprised but then it figures. In Yerevan Radio Yerevan should be just Radio Yerevan, giving news, informing people and there is nothing mythological about an everyday presence. Nobody expects the local radio to be the wise commentator of miscellaneous questions, naïve on the outside but disturbingly sharp in their essence.

The pattern is productive in Bulgaria even nowadays: Radio Yerevan was asked: How will we get through the crisis?

Radio Yerevan answered: With the help of the right antidepressants: money, gold, diamonds…

The city, the real city of Yerevan is calm, well–balanced, friendly, single–colored. All buildings, even the new blocks of flats, are covered with different shades of the same porous milk–and–coffee stone. There are lots of trees, lots of walking areas, lots of places to drink a beer with friends; there is ample sunshine. Somehow the city has avoided architectural extremities: there is nothing too tall or too short or too new or too old. The ancient history of the place is better conveyed through the sagacious faces of the citizens rather than through any building in particular.

The opening of the festival is held in the Lovers’ Park. We sit on the steps of a stone platform, listening to the welcoming speeches. From time to time someone of us is summoned to the microphone to present himself or herself. There are no lovers around now, only writers.

թյունն իր ողջ ունեցածով գրքերին է պարտական, սակայն գրքերը նրա սիրելի արտադրանքը չեն: Մեզ կանչեցին ճաշի: Քաղաքը

Հայկական ռադիոյին հարցնում են. «Ինչպե՞ս ենք հաղթահարելու ճգնաժամը»: Հայկական ռադիոն պատասխանում է. «Ճիշտ հակադեպրեսանտների օգնությամբ. փող, ոսկի, ադամանդներ…»: Քաղաքը, իսկական Երևանը հանգիստ է, ներդաշնակ, բարյացակամ, միագույն: Բոլոր շենքերը, նույնիսկ՝ բազմաբնակարան, երեսպատված են միևնույն ծակոտկեն, կաթնասրճային քարի տարբեր երանգներով: Շատ ծառեր կան, զբոսնելու շատ տարածքներ, շատ վայրեր, որտեղ կարելի է ընկերների հետ գարեջուր խմել, լիառատ արև կա: Քաղաքն ինչ–որ կերպ խուսափել է ճարտարապետական ծայրահեղություններից. շատ բարձր, շատ ցածր, շատ նոր կամ շատ հին ոչ մի բան չկա: Տեղի հին պատմությունն ավելի լավ հաղորդվում է քաղաքացիների խորաթափանց դեմքերի, քան մասնավորապես որևէ շինության միջոցով:

207 Ք. Դիմիտրովա

Հայկական ռադիոյին հարցնում են. «Հնարավո՞ր է արդյոք ծնելիության պետական պլանավորում»: Հայկական ռադիոն պատասխանում է. «Ոչ, քանի դեռ արտադրանքի միջոցները մասնավոր ձեռքերում են»: Այս հարցուպատասխանի կատակներն այնքան հանրահայտ են Բուլղարիայում, որ հենց միայն Երևանը հիշատակելիս մարդիկ ժպտում են ու սրամիտ պատասխանի են սպասում: Դրանք կոմունիզմի ընթացքում լայնորեն տարածված էին ողջ սոցիալիստական բլոկում, ծաղրում էին համակարգի պարադոքսները, կատակում էին մարդու դրության վերաբերյալ ընդհանրապես: «Այստեղ չէ»,— ասում է Մարիամը՝ անթերի անգլերենով թարգմանիչս ու ընկերս: «Այստեղ հայկական ռադիոյի կատակներ չունենք»: Սկզբում զարմանում եմ, բայց հետո հասկանալի է թվում: Երևանում հայկական ռադիոն պետք է պարզապես ռադիո լինի, որը լուրեր է հաղորդում, տեղեկացնում մարդկանց, ու դրա ամենօրյա գոյության մեջ ոչ մի առասպելական բան չկա: Ոչ ոք տեղական ռադիոյից չի ակնկալում իմաստուն մեկնաբանություն այն բազմազան հարցերի, որոնք արտաքուստ միամիտ են, սակայն էությամբ՝ մտահոգիչ կերպով սուր: Այս հատվածը նույնիսկ այսօր է արդյունավետ Բուլղարիայում.

At dinner there are even more speeches. You cannot just drink in Armenia; you drink to the health of somebody and you have to explain why. Drinking is an exercise in rhetoric here, a contest of eloquence, a literary genre in itself. It seems like a men’s genre, I would add. I don’t understand Armenian, so I listen to the melody of the language.

Radio Yerevan was asked: Which is the most cultural nation in the world?

Radio Yerevan answered: Thanks for the compliment.

The Khor Virap Monastery and more to come

K. Dimitrova

208

This relatively short trip to the south border of Armenia was a foretaste of the long and exciting tour into the mountainous heart of the country, which was about to begin on the next day. The Khor Virap Monastery was built on the place where St. Gregory the Illuminator was imprisoned for thirteen years by the king. St. Gregory not only managed to come out of confinement unscathed, but he became the king’s mentor as well and finally led the nation into Christianity in 301. The monastery is a later, medieval edifice, but this is our first touch with the living architectural history of Armenia and it is impressive. The massive stones of the walls are perfectly cut and masoned, the building is austere, dignified, well–proportioned. The acoustics is perfect. No murals in the church, no sculptures of saints, as if people are allowed to carry only their prayers inside and God alone comes to collect them. During our journey we were about to see more of this.

The graffitti on the outside of the church wall are carved into the stone.

They are in Hebrew, Arabic, Cyrillic, Latin and other, unfamiliar to me, alphabets and perhaps some of them are as old as the church. I wonder what one would like to scratch on a church wall. A prayer? A name? Perhaps just “I was here”. It’s good to know.

We were there.

On our way back we stop the bus and take pictures with the sun, setting behind Mount Ararat. The huge mountain is kilometers away but it looms large, ready to take any other Ark that comes along. Ararat is in Turkey, behind the border. Not many people know that. But all Armenians do.

Փառատոնի բացումը տեղի է ունենում Սիրահարների այգում: Մենք նստում ենք քարե հարթակի աստիճաններին՝ լսելով ողջույնի ելույթները: Ժամանակ առ ժամանակ մեզնից մեկին կանչում են միկրոֆոնի մոտ՝ ներկայանալու: Հիմա շրջակայքում ոչ մի սիրահար չկա, միայն գրողներ են: Ճաշին ելույթներն է՛լ ավելի շատ են: Դու Հայաստանում չես կարող պարզապես խմել. խմում ես ինչ–որ մեկի առող ջության համար ու պետք է բացատրես, թե ինչու: Այստեղ խմելը ճարտասանության վարժանք է, պերճախոսության մրցույթ, ինքնին գրական ժանր: Կարծես տղամարդկանց ժանր, կավելացնեի: Ես հայերեն չեմ հասկանում, այնպես որ լսում եմ լեզվի մեղեդին: Հայկական ռադիոյին հարցնում են. «Ո՞րն է աշխարհի ամենամշակութային ազգը»: Հայկական ռադիոն պատասխանում է. «Շնորհակալություն հաճոյախոսության համար»: Խոր Վիրապի վանքն ու գալիք իրադարձությունները

209 Ք. Դիմիտրովա

Այս հարաբերականորեն կարճ ուղևորությունը Հայաստանի հարավային սահման՝ դեպի երկրի լեռնային սիրտ, երկար ու հուզիչ ճամփորդության կանխավայելումն է, որը պետք է հաջորդ օրն սկսեր: Խոր Վիրապի վանքը կառուցվել է այն վայրում, որտեղ սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը տասներեք տարով բանտարկվել է թագավորի կողմից: Սուրբ Գրիգորին ոչ միայն հաջողվել է բանտարկությունից անվնաս դուրս գալ, այլև նա դարձել է թագավորի խորհրդականն ու ի վերջո 301 թ. ազգն առաջնորդել է դեպի քրիստոնեություն: Վանքն ավելի ուշմիջնադարյան կառույց է, սակայն սա մեր առաջին շփումն է Հայաստանի ճարտարապետության կենդանի պատմության հետ, և այն տպավորիչ է: Պատերի վիթխարի քարերը հիանալիորեն կտրված և տաշված են, շենքը պարզ ոճի է, վեհապանծ, համաչափ: Ակուստիկան կատարյալ է: Եկեղեցում որմնանկարներ չկան, չկան սրբերի քանդակներ, ասես մարդկանց միայն թույլատրվում է իրենց աղոթքները ներս բերել, և Աստված մենակ է դուրս գալիս դրանք հավաքելու: Մեր ճանապարհորդության ընթացքում շատ ենք այսպիսի բաներ տեսել: Եկեղեցու արտաքին պատի գրաֆիտին քարի մեջ է փորված: Դրանք եբրայերեն են, արաբերեն, կիրիլիցայով, լատիներեն ու այլ՝ ինձ անհայտ այբուբեններով, ու հավանաբար դրանցից որոշները նույնքան հին են, որքան եկեղեցին: Հետաքրքիր է՝ մարդ ի՞նչ պիտի ուզի փորագրել եկեղեցու պատին: Աղո՞թք: Անու՞ն: Գուցե պարզապես՝ «Ես եղել եմ այստեղ»: Լավ կլիներ իմանալ: Մենք այնտեղ էինք:

Nightlife

Our dinner is in a night bar, all mirrors and black on the inside. Blackness steals away even the discrete light that comes from the chandeliers. There are other, unwriterly people in the bar too, fashionably dressed regular customers. We are served pumpkin soup. Darkness permeates the soup, I don’t remember its color.

“This is a very posh place,” one of my new Armenian friends remarks.

“I don’t have the money to come here on my own.”

That’s strange. I don’t have the money to go to the poshest bars in Bulgaria too. Literature does miracles.

And more to come

K. Dimitrova

210

The trip top Dilijan means traveling deeper and deeper into high and forbidding mountains, the road meandering over gorges and precipices, leaving behind the world that we know and entering the antediluvian core of nature.

The town itself is small and clean. The air is freshly cold at night. The brontosaurus skeletons of a few dead factories in the outskirts of Dilijan tell the sad story of past attempts at industrialization. I don’t know how people around earn their living. I don’t have the opportunity to find out. There is an old street, preserved as it was, perhaps in the 19th or 18th century. If I may quote Nabokov out of place, “it is beautiful, beautiful, beautiful”.

Our hotel is a state–of–the–art piece; it is new and complete with bars and conference rooms. As far as I can judge, we are its only guests for the time being. There are some other small satellite hotels around it, like luxury guest houses. At night one of them is ablaze with light and music.

The sounds of singing, dancing and clapping hands come from it. There are two flashy vehicles parked in the alley nearby: a jeep and a deluxe S class version of something streamlined and German. Both are black, both share the same license plates with the same strings of identical numbers. Their common owner must be staying someplace near. I didn’t see any other cars around or perhaps I didn’t notice them. No matter how far you go into nature, you are never too far from the world you live in.

Վերադարձին կանգնեցրինք ավտոբուսը, արևը նկարեցինք, որը թաքնվում էր Արարատ լեռան հետևում: Վիթխարի լեռը կիլոմետրերի վրա է, սակայն մեծ է թվում՝ պատրաստ վերցնելու ցանկացած այլ տապան, որը կմոտենա: Արարատը Թուրքիայում է՝ սահմանի հետևում: Շատ մարդիկ այդ մասին չգիտեն: Սակայն բոլոր հայերը գիտեն: Գիշերային կյանք Մեր ճաշը գիշերային բարում է, ներսում՝ հայելապատ ու սև: Խավարը գողանում է անգամ այն լույսի նշույլը, որը ջահից է ընկնում: Բարում այլ՝ չգրող մարդիկ էլ կան, նորաոճ հագնված մշտական հաճախորդներ: Մեզ դդմապուր են մատուցում: Խավարը ներթափանցում է ապուրի մեջ, ես չեմ հիշում դրա գույնը: «Սա շատ թանկանոց վայր է»,— նկատում է հայ նոր ընկերներիցս մեկը: «Ես չեմ կարող ինքս ինձ թույլ տալ նման վայրեր գալ»: Տարօրինակ է: Ես էլ փող չունեմ՝ Բուլղարիայի ամենաթանկ բարերն այցելելու համար: Գրականությունը հրաշքներ է գործում: Գալիք իրադարձությունները 211 Ք. Դիմիտրովա

Դիլիջան ուղևորությունը նշանակում է է՛լ ավելի խորությամբ մտնել բարձր ու անհասանելի լեռների մեջ՝ կիրճերի ու անդունդների վրայի ճանապարհի ոլորաններով՝ հետևում թողնելով մեզ հայտնի աշխարհն ու մտնելով բնության անդրջրհեղեղ յան միջուկը: Քաղաքն ինքնին փոքր է ու մաքուր: Օդը գիշերը թարմացնող սառն է: Դիլիջանի արվարձանների մի քանի մեռած գործարանների բրոնտազավրի կմախքները պատմում են արդյունաբերականացման անցյալ փորձերի տխուր պատմությունը: Չգիտեմ, թե այս կողմերում մարդիկ ինչպես են իրենց հացը վաստակում: Հնարավորություն չունեմ պարզելու: Մի հին փողոց կա, պահպանված է այնպես, ինչպես, հավանաբար, 19–րդ կամ 18–րդ դարերում: Եթե կարելի է Նաբոկովին ոչ տեղին մեջբերել՝ «գեղեցիկ է, գեղեցիկ, գեղեցիկ»: Մեր հյուրանոցը ժամանակակից է. նոր է, լեցուն է բարերով ու կոնֆերանսի սրահներով: Որքանով որ կարող եմ դատել, մենք առայժմ այնտեղի միակ հյուրերն ենք: Դրա շուրջ կան մի քանի փոքրիկ, արբանյակ հյուրանոցներ՝ շքեղ հյուրատների պես: Գիշերը դրանցից մեկը ողողվում է լույսով և երաժշտությամբ: Այնտեղից լսվում են երգի, պարի ու ծափերի ձայներ: Մոտակա ծառուղում կայանել են երկու աչքի զարնող մեքենաներ՝ ջիփ և վայելչագեղ ու գերմանական ինչ–որ մի բանի S դասի շքեղ տարբերակը: Երկուսն էլ սև են, երկուսն էլ ունեն նույն համարանիշերը՝ համարների միևնույն հաջորդականությամբ:

The monasteries

K. Dimitrova

212

Goshavank, Haghartsin, Odzun, Haghpat, Sanahin… Their very names echo with an ancient clang of weapons. They are all hidden in the depth of numerous mountain undulations, where no one expects to see a settlement of any kind and then suddenly they appear ahead: silent, massive, stone–built, proud in their geometric perfection, introverted mediators between sky and earth. But they are different in temperament and disposition. The mystical Goshavank Monastery somehow reminds me of Ireland and the first Celtic strongholds of Christianity. The Haghartsin Monastery, in contrast, looks happy by nature. Perhaps I got this impression because we were walking on rose petals, strewn on its stone slabs. There had been a wedding there earlier that day. There is a legendary centuries–old tree in the yard which is famed for fulfilling wishes. One only has to pass through the hollow near its roots. It sounds easy but it is actually dangerous. While you are crawling through the hollow, stuck in the middle of it, you have just one wish only: “Oh, God, please help me out of here”. It works.

And most often one needs no more than that.

The Haghpat Monastery is intricate in architecture and general plan.

It looks like a labyrinth of interconnected buildings designed for different devotional purposes. But one of the most amazing things about it is the view. Only a satellite picture can rival its breadth and scope.

Outside the sacred lands

Outside the monastery women sell traditional home–made things to eat. I look at their carefully arranged goods, but there is no guessing which tastes what. Guessing, actually, is out of the question: everything here is made of raisins, figs, dates, local berries and other unguessable ingredients, after recipes handed down from generation to generation. I try not to linger for too long in front of their tables because I know the women will find a way to talk me into buying everything. My ignorance of the language will not be an obstacle, I know that they’ll find a way. (I must admit, however, that everything I got from them tasted delicious.)

Նրանց ընդհանուր սեփականատերը երևի մոտերքում մի տեղ է ապրում: Շրջակայքում այլ մեքենաներ չտեսա կամ հավանաբար չնկատեցի: Կարևոր չէ, թե որքան ես խորանում բնության մեջ. մարդ երբեք շատ հեռու չի գնում այն աշխարհից, որտեղ ապրում է: Վանքերը

Սուրբ հողերից անդին Վանքից դուրս կանայք վաճառում են ավանդական, տնական ուտեստներ: Նայում եմ խնամքով դասավորված ապրանքներին, սակայն չեմ կարող գուշակել, թե որն ինչ համ ունի: Գուշակելու մասին, իրականում, խոսք էլ չի կարող լինել. այստեղ ամեն ինչ պատրաստված է չամիչից, թզից, խուրմայից, տեղական հատապտուղներից ու այլ անգուշակելի բաղադրիչներից, որոնց բաղադրատոմսերը սերն-

213 Ք. Դիմիտրովա

Գոշավանք, Հաղարծին, Օձուն, Հաղպատ, Սանահին… Հենց միայն այս անուններն արձագանքում են զենքերի հին զրնգոցով: Դրանք բոլորն էլ թաքնված են բազմաթիվ լեռների ալեձևությունների խորքերում, որտեղ ոչ ոք չի սպասում տեսնել նման բնակավայր, իսկ հետո հանկարծ հայտնվում են առջևումդ. լուռ, վիթխարի, քարակերտ, հպարտ՝ իրենց երկրաչափական կատարելության մեջ, երկնքի ու գետնի միջև պարփակված միջնորդներ: Սակայն նրանք տարբեր են իրենց խառնվածքով և բնավորությամբ: Առեղծվածային Գոշավանքը ինձ ինչ–որ բանով հիշեցնում է Իռլանդիան և քրիստոնեության առաջին կելտական ամրոցները: Հաղարծինի վանքը, ընդհակառակը, բնույթով ուրախ տեսք ունի: Գուցե այս տպավորությունն ստացա, որովհետև քայլում էինք քարե սալաքարերի վրա շաղ տված վարդի թերթերի վրայով: Այդ օրը՝ ավելի վաղ, հարսանիք էր եղել: Բակում առասպելական դարավոր ծառն է, որը հայտնի է որպես երազանքներ իրականացնող: Մարդ պետք է միայն անցնի դրա արմատների մոտ գտնվող փչակով: Հեշտ է թվում, բայց իրականում վտանգավոր է: Երբ սողում ես փչակի միջով՝ դրա մեջ խրված, ընդամենը մեկ ցանկություն ունես. «Աստվա՛ծ իմ, խնդրում եմ, օգնի՛ր՝ այստեղից դուրս գամ»: Ստացվում է: Ու հաճախ մարդ դրանից հետո չի էլ փորձում: Հաղպատի վանքը խճճված ճարտարապետական ու ընդհանուր պլան ունի: Այն նման է փոխկապակցված շինությունների լաբիրինթոսի՝ զանազան բարեպաշտ նպատակների համար նախատեսված: Սակայն դրա ամենաապշեցուցիչ բանը տեսարանն է: Միայն արբանյակից արված նկարը կարող է մրցել դրա հետ իր լայնությամբ և տեսածրով:

Trade is a kind of high art in Armenia and one should be a national market champion at home in order to enter the Armenian league. Money is not everything, though.

When I asked for some hot tea water at a small roadside restaurant and the owner learned that I needed it for the medicine of a girl from the organizers who suddenly got sick, there was no way she would take money for it. She just asked about the girl and took care of the matters personally. Bargaining is fun only when everybody involved is alive and healthy.

More essentialist stuff

K. Dimitrova

214

Never ever in Armenia tell Armenians that a building reminds you of Jerusalem, that a lake reminds you of Tibet, that a cat with odd eyes is Turkish, that a definite herb can grow outside the lands of Armenia. Suddenly your generous hosts will feel hurt and become argumentative. And do not say that Ivan Aivazovski is Russian because it is simply not true.

Just a bakery

On our way back to Yerevan the bus stopped by a roadside bakery and we all got off to stretch our legs and look around. The bakery, however, was like nothing I had seen before. The fresh dough was being stuck by the baker on the inside walls of a large amphora shaped oven and in ten minutes the bread was ready. Steaming, soft on the inside and crunchy on the outside, easy to break and put cheese inside, this was the most amazing bread I’ve ever tasted.

On leaving

There is a lot more to tell about this Armenian adventure: about the people I met and I’d like to keep in touch with, about Lake Sevan, about the students at the Yerevan State Linguistic University, but no one has ever managed to say everything. And perhaps they shouldn’t try.

դեսերունդ են փոխանցվում: Փորձում եմ շատ երկար ժամանակ չհապաղել նրանց սեղանների մոտ, որովհետև գիտեմ, որ կանայք մի ճար կգտնեն ինձ համոզելու ամեն ինչ գնել: Լեզվի չիմացությունս խոչընդոտ չի լինի, գիտեմ, որ մի միջոց կգտնեն: (Պետք է խոստովանեմ, սակայն, որ նրանցից գնած ամեն ինչն էլ համեղ էր): Հայաստանում առևտուրը բարձր արվեստի պես մի բան է, և մարդ պետք է տանն ազգային շուկայի չեմպիոն լինի, որ կարողանա մտնել հայաստանյան լիգայի մեջ: Բայց և այնպես, փողն ամեն ինչ չէ: Երբ թեյի համար տաք ջուր խնդրեցի ճանապարհի փոքրիկ ռեստորանից, ու սեփականատերն իմացավ, որ դա կազմակերպիչ աղ ջիկներից մեկի դեղի համար է, ով իրեն հանկարծ վատ էր զգացել, նա դրա համար փող չվերցրեց: Պարզապես հետաքրքրվեց աղջկանով և անձամբ զբաղվեց այդ հարցով: Առևտուրը զվարճալի է միայն, երբ բոլոր գործող անձինք ողջ–առողջ են: Ավելի էսենցիալիստական բաներ

Պարզապես հացի փուռ Երևան վերադառնալիս ավտոբուսը կանգ առավ ճանապարհի հացի փռի մոտ, ու մենք բոլորս դուրս եկանք՝ ոտքերը ձգելու ու շուրջը նայելու: Հացի փուռն, այնուամենայնիվ, նման չէր նախկինում իմ տեսած և ոչ մի բանի: Հացթուխը թարմ խմորն ամրացրել էր լայն, սափորանման օջախի ներսի պատերին, ու տասը րոպեից հացը պատրաստ էր: Գոլորշի արձակող, ներսից փափուկ, իսկ դրսից՝ խրթխրթան, հեշտ էր կիսել ու մեջը պանիր դնել. սա իմ ճաշակած ամենահիանալի հացն էր: Հեռանալիս Պատմելու շատ ավելի բաներ կան հայկական այս արկածի մասին. մարդկանց, ում հանդիպել եմ, ում հետ կուզեի կապ պահպանել, Սևանա լճի, Երևանի պետական լեզվաբանական համալսարանի ուսանողների մասին, սակայն ոչ ոքի երբևէ չի հաջողվել ամեն ինչ ասել: Ու հավանաբար նրանք չպիտի փորձեին էլ:

215 Ք. Դիմիտրովա

Հայաստանում երբեք հայերին մի՛ ասեք, որ շենքը ձեզ Երուսաղեմն է հիշեցնում, որ լիճը Տիբեթն է հիշեցնում, որ տարօրինակ աչքերով կատուն թուրքական է, որ այսինչ խոտաբույսը Հայաստանից դուրս էլ է աճում: Հանկարծ ձեր առատաձեռն հյուրընկալները կվիրավորվեն ու կսկսեն վիճել: Ու մի՛ ասեք, որ Հովհաննես Այվազովսկին ռուս է, որովհետև դա այդպես չէ:

What I am asking myself now is whether I really got to know Armenia well? The right answer is perhaps no. There is always the risk that I took a face with a painted beard for the real one.

But I am sure I know it better that anyone who hasn’t seen it yet.

Back home

I went straight to Agop downstairs. He keeps a small eatery there and in the evening feeds the cats.

“Guess where I came back from.”

“I won’t even try.”

“Armenia.”

He looks up, leaves the counter, wraps his hands in the white apron and remains silent a few seconds.

“I’d like to see the pictures” he finally says.

K. Dimitrova

216

Հիմա ինքս ինձ հարց եմ տալիս. «Արդյո՞ք ես իսկապես լավ ճանաչեցի Հայաստանը»: Ճիշտ պատասխանը հավանաբար «ոչ»–ն է: Միշտ ռիսկ կա, որ կարող էի նկարված մորուքով դեմքն իրականի տեղ ընդունել: Սակայն ես վստահ եմ, որ ավելի լավ գիտեմ, քան ցանկացած մեկը, ով այն տակավին չի տեսել: Վերադարձ տուն Ուղիղ գնացի ներքև՝ Ագոպի մոտ: Նա փոքրիկ ճաշարան ունի այնտեղ, իսկ երեկոյան կերակրում է կատուներին: «Գուշակի՛ր, թե որտեղից եմ վերադարձել»: «Իսկի չեմ էլ փորձի»: «Հայաստանից»: Նա հայացքը բարձրացնում է, հեռանում է վաճառասեղանից, ձեռքերը փաթաթում է սպիտակ գոգնոցի մեջ ու մի քանի վայրկյան լուռ մնում: «Կուզեի նկարները տեսնել »,— վերջապես ասում է: Անգլերենից թարգմանեց Սիրան շ Եսայանը

Ք. Դիմիտրովա

217

Serge van Duijnhoven Սերժ վան Դայնհովեն Holland

Հոլանդիա

Dutch poet, journalist, cinema critic. As a journalist he worked in war hotspots. Currently lives and works in Brussels and Cannes for the International Feature Agency, as well as for his own company Cinema Redux. He was one of the passengers of “Literature Express Europe 2000” program. As a writer Serge participated in the opening ceremony of the “Armenia World Book Capital, 2012.” On April 24th –Genocide Commemoration Day, with his band “Poets don’t dance” in cooperation with “Nairi” ensemble, presented the concert program entitled “From Chaos to Hope.”

Հոլանդացի բանաստեղծ, լրագրող, կինոքննադատ: Որպես լրագրող աշխատել է թեժ կետերում: Այժմ ապրում ու աշխատում է Բրյուսելում և Կաննում՝ «International Feature Agency»–ում, ինչպես նաև իր «Cinema Redux» ընկերությունում: Եղել է «Գրական ճեպընթաց 2000» ծրագրի ուղևորներից մեկը: 2012 թ. գարնանը որպես գրող մասնակցել «Երևանը 2012 թ. գրքի համաշխարհային մայրաքաղաք» նախագծի բացմանը: Ապրիլի 24–ին` Եղեռնի զոհերի հիշատակի օրը, իր «Պոետները չեն պարում» նվագախմբի և «Նաիրի» անսամբլի հետ ներկայացրել է «Քաոսից դեպի հույս» խորագրով համերգային ծրագիրը:

S. van Duijnhoven

220

My voyages to Armenia have been true discoveries and re– discoveries, not all of them pleasant, into the realm of spirit and mind. The unfortunate fate of so many Armenians having been left of or being eliminated from the stony heartland of their ancient culture, while the few million ardent survivors were left there surrounded by hostile islamic neigbours and literally cut off from Ararat as well as of all other lands and families of the same Armenian tribe formerly living all in the Middle East, makes one feel that Yerevan is a colony on a far away planet. A capital city of a Kingdom of Crying Rocks amidst the dry and high planes of the Planet Caucasus, where one has learned to solemnly endure and pray for better times to come. There are a lot of stories to be told here, and there is a lot of music and culture, that bears testimony not only of a very long peculiar history and heritage, but also of many inestimable griefs and pains and wounds amassed during past centuries.

The story of Armenia is older and more grim as well as impressive than the history of any other nation I have become acquainted with so far. But also, and this is a humbling and remarkable fact, the heart and soul of Armenian culture, its language and its literature, the music, cinema and mentality of the people: they all are tested proofs of a people that have learned to bear fate in a way that can only be achieved while opening up to a different time modula as the one most humans impatiently adhere to. One has to think and reckon in terms of myriads of years and a pulse of slowly recurring high tide and low tide in between the span of one or two lifetimes means peanuts.

221 Ս. վան Դայնհովեն

Իմ այցելությունները Հայաստան մասամբ հաճելի, ոգու ու մտքի արքայություն տանող իսկական բացահայտումների և վերաբացահայտումների առիթ են դարձել: Իրենց հնագույն մշակույթի քարքարոտ սրտից վտարված այդքան շատ հայերի դժբախտ ճակատագիր, այնտեղ մնացած մի քանի միլիոն վերապրածներ՝ շրջապատված թշնամի մահմեդական հարևաններով և կտրված Արարատից, ինչպես նաև այլ վայրերից, նախկինում ամբողջ Միջին Արևելքով սփռված, այսօր Հայաստանում բնակվող հայ ընտանիքներ. այս ամենը այնպիսի զգացողություն է ստեղծում, թե Երևանը գաղթավայր է մի հեռավոր մոլորակի վրա: Լացող ժայռերի թագավորության մի մայրաքաղաք կովկասյան մոլորակի չոր ու բարձր սոսիների միջև, ուր մարդիկ սովորել են լուռումունջ հանդուրժել ու աղոթել, որպեսզի ավելի լավ ժամանակներ գան: Այստեղ պատմելու շատ պատմություններ կան, շատ երաժշտություն ու մշակույթ կա: Այս ամենն իր մեջ կրում է ոչ միայն դարավոր ու յուրահատուկ պատմության ու ժառանգության վկայությունը, այլ նաև անասելի վիշտ ու ցավ, անցած դարերից դիզած վերքեր: Հայաստանի հին, վայրագ և տպավորիչ պատմության պես մեկ այլ ժողովրդի պատմություն դեռ չեմ հանդիպել: Հայկական մշակույթի սիրտն ու հոգին, լեզուն ու գրականությունը, երաժշտությունը, կինոն և մարդկանց մտածելակերպը վկայությունն են մի ժողովրդի էության, որը սովորել է կրել ճակատագրի բեռը այնպիսի ձևով, որին կարելի է հասնել, եթե միայն մեկ այլ դարաշրջանում ապրենք, այլ ժամանակի մեջ, որին մարդկանց մեծ մասը անհամբեր սպասում է: Պետք է մտածես ու խորհես անթիվ–անհամար տարիների ու զարկերակի տեսանկյունից, որը դանդաղորեն կրկնում է ոչինչ չասող մեկ բարձր, մեկ ցածր մակընթացությունը մեկ կամ երկու կյանքերի ժամանակների միջև:

S. van Duijnhoven

222

The second remarkable trait that characterizes the many Armenians I have met, is that they somehow have been able to not get carried away by the fierce hate and dryroasted bitterness that normally are the result of past assaults by violent thugs and zelots who firmly believe that for their rise to power it is paramount to eliminate all rivals that would be smart enough to read between the lines of their commands and marching orders. People who speak their own peculiar language and adhere to their christian belief in a region in which Islam is meant to be manifest destiny.

The hatred, fear and scorn with which Armenians throughout the Middle East have been harassed over the centuries resulting in the massacres and genocide of roughly hundred years ago, miraculously was not returned to the purveyors or their families by means of revenge or vendetta. As a mountain bear that was harrassed and shot at by hunters, it climbed up to its mountainous retreat. Where it could begin to lick its wounds and ease the pain as much as possible. While passing time in a state of shock and hibernation.

Can time heal such monstruous wounds?

No shouting or roaring or crying for fire or drama in order to draw the worlds attention to the evil that has been inflicted upon them before and during World War I. No war was raged, no attacks were planned to find comfort and consolance in revenge. No shrewd PR–machinery was put in place to suck the pockets dry of those who drove their parents and ancestors over the abyss while confiscating all their goods if not their lives.

The Armenian way to deal with its horrors, is one of a more meditative and inward way. A very different response than the unsound methods of brutality and bloodthirst that were unleashed upon them. In its ability to show restraint and to remain by all means human, merciful and humble, is a character trait that can only be developped by people who have the ability and strength to break the chain of ever recurring violence and bloodshed. The endless continuation of that which religiously might be labelled as the original sin that irrepairably stains the soul of all humanity after having been chased from Paradise.

Very rare are those who are able to transcend the orders and commands to retaliate, kill and destroy as has been programmed

223 Ս. վան Դայնհովեն

Բնավորության երկրորդ ակնառու գիծը, որ բնորոշում է ինձ հանդիպած շատ հայերի, այն է, որ նրանց ինչ–որ կերպ հաջողվել է չլցվել կատաղի ատելությամբ ու դառնությամբ, որոնք, որպես կանոն, անցյալի դաժան բռնությունների արդյունքն են: Հետքն են թշնամիների, ովքեր խորապես համոզված են, թե իշխանության հասնելու համար առաջնահերթ պետք է վերացնել բոլոր հակառակորդներին, որոնք այնքան խելացի կգտնվեն, որ կկարողանան հասկանալ իրենց հրամանների ու ցուցումների գաղտնի խորհուրդները: Հայերը մարդիկ են, ովքեր խոսում են իրենց առանձնահատուկ լեզվով և հավատարիմ մնում իրենց քրիստոնեական հավատին մի տարածաշրջանում, ուր իսլամը կոչված է լինելու շատերի ճակատագիրը: Ատելությունը, վախն ու հակակրանքը, որով հայերը դարերով հալածվել են Միջին Արևելքով մեկ, պատճառն են մոտավորապես հարյուր տարի առաջ կատարված կոտորածների ու ցեղասպանության, որոնք հրաշքով չեն վերադարձվել թշնամու ընտանիքներին վրեժխնդրությամբ: Որսորդների կողմից հալածված ու վիրավոր լեռնային արջի պես հայը հասել է մինչև լեռնային ապաստարանը, ուր կարող էր որքան հնարավոր է լիզել վերքերն ու մեղմել ցավը տրտմության ու ձմռան քնի մեջ: Ժամանակը կարո՞ղ է ապաքինել այսպիսի հրեշավոր վերքեր: Ոչ մի գոռոց ու մռնչյուն կամ էլ լաց ընդդեմ սպանության, ոչ էլ դրամա՝ աշխարհի ուշադրությունը հրավիրելու այն չարիքի վրա, որին նրանք ենթարկվել են մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմն ու դրանից հետո: Ո՛չ պատերազմ, ո՛չ էլ հարձակումներ չպլանավորվեցին՝ վրեժխնդրության մեջ մխիթարություն և սփոփանք գտնելու համար: Խորամանկ փիառի ոչ մի հնարք չգործածվեց մարդկանց գրպանները դատարկելու համար: Այն մարդկանց, ովքեր անդունդը տարան նրանց ծնողներին ու նախնիներին` խլելով եթե ոչ իրենց կյանքերը, ապա ունեցվածքը: Սարսափներին վերաբերվելու հայկական ձևը ամենախորհունն ու խորն է: Հայերի պատասխանը շատ է տարբերվում դաժանության տկար մեթոդներից և իրենց դեմ սանձազերծված արնախմությունից: Հայերը բացառիկ զուսպ են և օժտված են ամեն գնով մարդկային, գթասիրտ ու խոնարհ մնալու կարողությամբ: Սա բնավորության մի գիծ է, որը կարող են ձեռք բերել միայն մարդիկ, ովքեր ունեն կամք և ուժ՝ կոտրելու կրկնվող բռնության ու արնահեղության շղթան: Դրա անվերջանալի շարունակությունը կրոնական տեսանկյունից կարող է պիտակավորվել որպես մեղք, որն անդառնալիորեն արատավորում է մարդկության ոգին դրախտից վտարվելուց հետո: Եզակի են մարդիկ, ովքեր ի վիճակի են շրջանցնել վրեժխնդիր լինելու, սպանելու և ոչնչացնելու հրամաններն ու պատվերները, ինչպես որ

S. van Duijnhoven

224

in our preditor genes and firmly stored in the data factories of our killer–primate DNA. How come Armenians have been able to break these crucial and ultrastrong chains, upon which the evolution was based ever since the coming of the first meat eating seaworms living in the Oceans during the period of the Cambrium – roughly 520 million years ago. When the rise of oxygen in the seawater led to an explosion of all forms of life that either evolved as killers or were eaten raw and alive by organisms that proved to be more agressive and efficient in eliminating others in their territory.

The only way living creatures can step out of this endless chain of competitive brutality, is by being smart enough to avoid new, perilous confrontations. By following a much more sound and secluded road away from the Heart of Darkness towards a higher space in which there is room for each and every individual soul. And all the intricate forms of expression that is attributed to that soul. And developed, mostly in subliminal ways, as skilled forms of art, crafts, music, literature, and all other means of expression we are capable of.

One can hear it in the wailing sound of the Duduk, one can hear it in the music of Komitas and Katchaturian, one can read it in so many fairy books and stories, one can see it in so many films and grasp it in countless depictions. One can perceive it in the melancholy gaze of the Armenian beholders who carry their experience with them. As the shade of a flickering flame that is projected upon us from deep inside.

I call it the Flame of Yerevan.

It exists, in many ways, and not only in the Genocide Museum on top of the hill above the soccer stadium. That flame can be seen in multiple faces of Armenians and it can be perceived and sensed in a variety of forms and shapes sprouting up from the depths of its source. The well out of which life in all its forms and varieties originates and to which it shall return inevitably. This is the deal: life is not just a gift. It is shareware. The basic material and molecules out of which we are made, remain the property of this universe. We are the borrowers of it. No claim to ownership can stand. The price of every life is death. These are humbling facts, that are just as true and indeniable as the basic law of physics that in this galaxy no energy can

225 Ս. վան Դայնհովեն

արդեն ծրագրավորվել է մեր գիշատիչ գեներում և խստորեն պահպանվում է մեր՝ ի սկզբանե մարդասպան ԴՆԹ–ի տվյալների գործարանում: Ինչպե՞ս պատահեց, որ հայերը կարողացան կոտրել այս վճռական և չափազանց ամուր շղթաները, որոնց հիմնված է կյանքի էվոլյուցիան՝ սկսած Կամբրիումի ժամանակաշրջանում օվկիանոսում ապրող առաջինը միս կերած ծովային ճիճուներից մոտավորապես 520 միլիոն տարի առաջ, երբ թթվածնի աճը ծովում հանգեցրեց կյանքի պայթյունային ծագմանը: Սրանք կա՛մ վերածվեցին մարդասպանների, կա՛մ նրանց հում ու կենդանի կերան օրգանիզմները, որոնք ավելի ագրեսիվ ու արդյունավետ ձևով կարողացան ոչնչացնել մյուսներին իրենց տարածքից: Միակ տարբերակը, որով կենդանի արարածները կարող են դուրս գալ մրցակցային դաժանության այս շարանից, խուսափել նոր, վտանգավոր ընդհարումներից, բավականաչափ խելացի լինելն է: Պետք է անցնել շատ ավելի կայուն ու մեկուսի մի ճանապարհով, խավարի սրտից հեռու, դեպի վեր, ուր տեղ կա յուրաքանչյուր անհատի հոգու համար: Ինչպես նաև տեղ կա արտահայտչական բոլոր բազմաբարդ ձևերի համար, որով բնութագրվում է հոգին՝ հիմնականում ենթագիտակցորեն մշակված արվեստի, արհեստի, երաժշտության, գրականության մեր հմտություններով ու արտահայտչական մնացյալ ձևերով: Սա կարելի է լսել դուդուկի ողբացող ձայնի մեջ, լսել Կոմիտասի և Խաչատրյանի երաժշտության մեջ, կարդալ այդքան շատ հեքիաթների ու պատմվածքների մեջ, տեսնել այդքան շատ ֆիլմերի ու անթիվ պատկերների մեջ: Կարելի է հասկանալ հայ հանդիսատեսի տխուր հայացքից, ով իր փորձառությունն է կրում որպես բոցկլտացող կրակի մի շողք և հոգու խորքից լույս է արձակում մեզ վրա: Ես սա «Երևանի կրակ» եմ կոչում: Այն գոյություն ունի տարբեր դրսևորումներով և ոչ միայն Հայոց ցեղասպանության թանգարանում՝ ֆուտբոլային մարզադաշտից վեր հառնող բլրին: Այդ կրակը կարելի է տեսնել բազմաթիվ հայերի դեմքերին և կարող է ընկալվել ու զգացվել տարբեր ձևերով ու կառուցվածքներով՝ ծլելով իր արմատի խորքերից: Աղբյուրը, որից կյանքն իր բոլոր ձևերով ու բազմազանությամբ սերում է, ու որին պետք է անխուսափելիորեն վերադառնա: Սա է կարգը. կյանքը պարզապես պարգև չէ, այն ժամանակավորապես է անվճար: Հիմնական նյութն ու մոլեկուլները, որոնցից մենք ստեղծված ենք, մնում են այս մոլորակի սեփականությունը: Մենք այն վարձողներն ենք: Սեփականության ոչ մի պահանջ չի կարող լինել: Յուրաքանչյուր կյանքի գինը մահն է: Սրանք վհատեցնող փաստեր են, որոնք պարզապես այնքան ճշմարիտ ու անհերքելի են, որքան ֆիզիկայի հիմնական օրենքն է. այս գալակտիկայի վրա էներգիա չի կարող և չպետք է

S. van Duijnhoven

226

and shall be lost. In this awareness lies the key to loose one’s fear of death as an injust and unfair punishment for capital crimes we did not commit. In it lies the clue for our solace. And a shield against the acts of fools who think that they should be the only ones to rule and implement their ambitions by whiping out scores of those they fear or hate. A whole populace or even everybody else, if their fear and ambition are grotesque enough. Armenians know what it is to have been conquerors. As well as they know what it means to be invicted.

Chased and harrassed, exterminated almost as a plague of insects sprayed upon with poisonous gaz.

Armenians were driven to the point of their extinction. Leaving the remaining tribe of Hayestani shattered, smaller, sobered, wiser and sadder, plenty of sorrow. Crushed but not defeated. The root of its culture has remained and kept alive with care on the Caucasus and around the world. Ever since the tragedies of later centuries, Armenians know that the purpose of the spectacle is not to be victorious. Is not about the delusive and marring ambiton for power, might and primal tyranny.

Distinction is not for those who claim it by the agressive force of their brutality , but for those who show it inexplicitly and through the nature of their character and deeds. Merciful, through wisdoom and restraint. That is to say: with grace.

It is in observing how others overcome their major sufferings, that we can learn how well tested, civil, humane and profound – or vulgar, shallow, scornful, agressive and primitive we ourselves really happen to be. For me, as a person who has been regularly chased by darker demons – coming both from inside or outside – in the form of a fatal car crash in which my best friend died next to me or a shooting accident that left me with a bullet in my head; or in the disguise of pleasures that become nuisances, habits that become addictions, oinctures and medicines that become in due time the very origin of the malheur, coming to Yerevan is a very challenging, humbling and above all learnful experience.

In Yerevan I have felt the urge, especially since my longer stay in the spring of 2012 mounting up to the opening ceremonies of YWBC, to do away with the chitchat of highbrow academic codelanguage. In

227 Ս. վան Դայնհովեն

կորչի: Այս սահմանման մեջ է մահվան վախը կորցնելու գաղտնիքը՝ որպես թյուր և անարդար պատիժ մեր չգործած ծանր հանցագործությունների համար: Սրա մեջ են թաքնված մեր սփոփանքի պատասխանն ու պաշտպանիչ վահանը խենթերի գործողությունների դեմ, ովքեր կարծում են, թե միայն իրենք պետք է ղեկավարեն ու գործի դնեն իրենց փառասիրությունը՝ մաքրելով նրանց հաշիվները, ումից վախենում են կամ էլ ում ատում են. մի ամբողջ ժողովրդի կամ նույնիսկ ամբողջ մարդկությանը, եթե նրանց վախն ու փառասիրությունը այդքան անհեթեթ են: Հայերը գիտեն, թե ինչ է նշանակում լինել հաղթողներ, ինչպես նաև՝ պարտված, հետապնդված ու հալածված: Հայերը ոչնչացվել են` թողնելով «Հայաստան ընտանիք»–ի ողջ մնացած մասին վշտացած, փոքրաթիվ, ավելի զգոն ու իմաստուն, տխուր ու ցավով լեցուն, ճզմված, բայց ոչ պարտված: Հայկական մշակույթի արմատները պահվել–պահպանվել են Կովկասում և ամբողջ աշխարհով մեկ: Անցյալ դարերի ողբերգություններից սկսած՝ հայերը գիտեն, որ ներկայացման իմաստը հաղթանակած լինելը չէ, ոչ էլ իշխանության, կարողության ու բռնապետության ձգտող անիրական ու խեղաթյուրված փառասիրությունը: Հռչակը նրանց համար չէ, ովքեր ձեռք են բերում այն բռնությամբ, այլ նրանց, ովքեր ցույց չեն տալիս և ապացուցում են այն արժանիքներով, էությամբ և արարքներով, գթասրտությամբ, իմաստությամբ և խոնարհությամբ, ասել է թե՝ շնորհով: Ուշագրավ է, թե ինչպես են մարդիկ հաղթահարում իրենց դժբախտությունը, ինչը կարող է ցույց տալ, թե որքան քաղաքավարի, մարդկային, խելամիտ և խորիմաստ կամ էլ կոպիտ, մակերեսային, ծաղրական, ագրեսիվ ու պարզունակ կարող ենք լինել մենք: Ինձ համար՝ որպես մարդու, ում կանոնավորապես հետապնդել են չար ոգիները, որոնք դուրս են գալիս թե՛ ներսից, թե՛ դրսից, չար ոգիները՝ ավտովթարի տեսքով, որի արդյունքում մահանում է կողքիս նստած լավագույն ընկերս կա՛մ տեսքով կրակոցի արդյունքում գլխումս հայտնված փամփուշտի, կա՛մ էլ թաքնված հաճույքների միջոցով, որոնք անախորժությունների պատճառ են դառնում, սովորությունների, որ դառնում են հակումներ թուրմերի ու դեղամիջոցների նկատմամբ, որոնք ժամանակի ընթացքում հիվանդության պատճառ են դառնում: Այսպիսին լինել ու Երևան գալը ինձ համար շատ դժվար, հուսահատեցնող, սակայն, ամենից զատ, ուսուցանող է: Դեպի գրականություն ներքին մղում զգացի հատկապես իմ երկարաժամկետ այցելության ժամանակ՝ 2012 թվականի գարնանը, երբ մասնակցում էի Երևանը գրքի համաշխարհային մայրաքաղաքի հռչակման բացման արարողություններին: Այդ ընթացքում ազատվե-

S. van Duijnhoven

228

Yerevan I was able to listen up to many other voices, and by listening I was able to react in a manner that was no longer a literary pose or an obvious attempt to compete or impress. I found a manner of speaking that made me feel at ease.

Most importantly, in Armenia I came to find that it would be much easier and more fun or rewarding being me, if I would be able to shed off some of my masks and habits that kept me from focussing on the world around.

Only after several visits to Armenia, I felt an urge to put some of my experiences and knowledge that I had collected there, in practice as a writer. Both Yerevan World Book Capital, but also several editions of the Literary Ark Festival, as well as a deer personal friendship with one enlightened soul from Yerevan whom I had met already in 2000, all of this put in motion a deep and true desire to achieve a higher standard of mindfulness and a less pushy and impatient way of writing and performing. In many ways, my visits to Armenia have helped me to finally reach out to a version or voice of myself – more sober, simple and unhasteful – that I could live with. Perhaps even be at ease with.

For some time to come.

Անգլերենից թարգմանեց Տաթևիկ Սարգսյանը

229 Ս. վան Դայնհովեն

լով ակադեմիական բարձրաստիճան կոդավորված լեզվի շատախոսություններից՝ կարողացա լսել շատ այլ ձայներ և այնպիսի ձևով արձագանքել, որն այլևս գրական դադար կամ էլ մրցելու ու տպավորություն թողնելու բացահայտ փորձ չէր: Ես գտա նոր արտահայտչաձև, որը ստիպեց ինձ հանգստանալ: Ամենից կարևորն այն է, որ Հայաստանում ես հասկացա, որ շատ ավելի հեշտ ու զվարճալի կամ էլ օգտակար կլինի իմ գոյությունը, եթե կարողանամ թողնել դիմակներիցս ու սովորություններիցս մի քանիսը, որոնք ինձ թույլ չեն տալիս ուշադրություն դարձնել շրջակա աշխարհի վրա: Հայաստանյան մի քանի այցից հետո միայն, լինելով գրող ես զգացի փորձառությունս գրի առնելու ցանկություն: «Երևանը գրքի համաշխարհային մայրաքաղաք» միջոցառումը, «Գրական տապան» փառատոնի հրատարակությունները, նաև շատ ջերմ ու անձնական բարեկամությունը երևանցի շատ լուսավոր մի մարդու հետ, ում առաջին անգամ հանդիպել էի 2000 թ–ին, այս ամենը ծնում են խոր ու ճշմարիտ ցանկություն գրելու, հասնելու բարձր չափանիշների: Շատ առումներով իմ հայաստանյան այցերը օգնել են ինձ վերջապես հասնելու իմ պոետական խոսքի այնպիսի հնչման, որն ավելի սթափ է, պարզ, չշտապող, հնչման, որով ես կարող եմ ապրել: Գուցե անգամ դրանով միայն հանգիստ լինեմ: Այդ ժամանակը գալու է:

ZELFPORTRET ZONDER IK

I. de geheimagenten van mijn bewustzijn schaduwen mijn brein wie bepaalt er wie de vijand is? degene die zich in mijn naam

verbasterd heeft van tegenpartij (`en–e–my›) tot die ene–in–mij twee wezens uit hetzelfde nest ontstaan; mijn lichaam blijkt

bestand. Mijn verstand gaat kopje onder in het gistende moeras

S. van Duijnhoven

230

van het handjevol verwanten dat ik was

II. en dan vallen de schellen van het zelf dak wordt bodem droom gewelf ik ben de magneet zonder pool de komeet die vlucht voor zijn staart er is een membraan dat ik van mij gescheiden houdt een impermeabele wand die ons binnenstebuiten keert

ԻՆՔՆԱԴԻՄԱՆԿԱՐ ԱՌԱՆՑ ԵՍ–Ի I. Գաղտնի ոստիկաններն իմ գիտակց)թյան հսկ)մ են )ղեղիս աﬔն քայլափոխը, ո՞վ է վճռ)մ, թե թշնաﬕն ով է. այն ﬔկը, որ իմ ան)նով է իրեն աղավաղել, դարձրել հակառակորդից (en–e–my–ից)՝ այն–է–իմը երկ) էակ, ն)յն բնից ծնված. պարզվ)մ է, որ մարﬕնս դիման)մ է: Բանական)թյ)նս է խորտակվ)մ խմորվող ճահճ)մ

II. Ապա թեփի պես բան է թափվ)մ է)թյ)նից, առաստաղը դառն)մ է հատակ, երազը՝ կամար, ես եմ մագնիսն առանց բևեռի, գիսավոր աստղը, որ փախչ)մ է իր պոչից, ինչ–որ թաղանթ կա, որ ես–ին բաժան)մ է ինձնից, անթափանցելի ﬕ պատ, որ դ)րս է հան)մ ﬔր ներքինը,

231 Ս. վան Դայնհովեն

այն ﬕ բ)ռ ազգականների, որ ես էի:

een stemmetje dat kliert “haas kipjelekker, haast je niet” moet me vloeibaar maken schoon genoeg en spoelen dat gemoed, alleen: mijn bloed verdraagt mij 1. niet COPYCAT

S. van Duijnhoven

232

Ik voel het vlees zich om je botten krimpen je huid als marmer dat warmte vreet en koude geeft ik heb respect voor de schrammen op je rug een mug zei je die beet zo wil ik je hebben alleen tussen de druppels je beeltenis maal honderd verschrikt door het uiterlijk dat nooit voor jou kon zijn bedoeld MET BEHOUD VAN HUIS

Wie vreemdeling is hier was elders kind aan huis: on est tous des étrangers. Reizigers met retourbewijs op dooltocht door een ruimte die een ieder zich moet eigenmaken. Eigenwijs is wilskracht die ons drijft.

Ons leven als het nieuwe land, de grond waarin het graan nog met de hand wordt uitgezaaid. De haren op ons hoofd

փոքրիկ ﬕ ձայն, որ նﬖվ)մ է՝ «առողջ՝ բողկի պես ) առ)յգ, սակայն շատ արագ ﬕ՜ վազիր», պիտի հեղ)կ դառնամ պարզ ) ջինջ և ողողեմ ներաշխարհը, ﬕայն արյ)նս ինձ չի հանդ)րժ)մ ԸՆԴՕՐԻՆԱԿՈՂ

ՏՈՒՆԸ ՊԱՀՊԱՆՎՈՒՄ Է Ով այստեղ է օտարական, այլ)ր )նի հայրական տ)ն՝ Мы все иностранцы: Հետդարձի տոմս )նեցող ճամփորդ, որ թափառում է մի տարածքում, ուր յուրաքանչյուրը պիտի իրեն իրացնի: Յ)րօրինակ է ﬔզ մղող կամքի )ժը: Մեր կյանքն է նման այն նոր հողին, որտեղ ցորենը ցան)մ են ձեռքով: Մեր մազերն են նմանվ)մ

233 Ս. վան Դայնհովեն

Զգ)մ եմ՝ ինչպես մսերդ սեղմվ)մ են ոսկորներիդ, մաշկդ նման է մարմարի՝ ջերմ)թյ)ն կլանող, սառն)թյ)ն մատ)ցող, և ես խոնարհվ)մ եմ ﬔջքիդ քերծվածքների առաջ, մոծակ էր, ասեցիր, կծել քեզ, այդպես եմ )զ)մ քեզ՝ կաթիլների ﬔջ ﬔն–ﬔնակ քո պատկերը հարյ)րապատկված վախեցած այն պատկերից, որ չէր կարող լինել, հաստատ, քեզ համար նախատեսված

zijn als het riet op de daken. Onze huid is als het barstig leem van onze stulp. Ons vel schuurt over opgejaagde botten onze stem roept op zijn mooist om hulp. Wat we zoeken is rust, asiel in eeuwigheid. Wat we zijn is waar we zijn gevallen: gewervelde dieren en waaraan ten prooi als wild in het vizier. Een kudde in de muil van de natuur we zijn horig en futiel. Stofdeeltjes die opgedreven krijgen een naam toegewezen. Ook dat wij leven was niet ónze keus. Alles wat wij zijn is bruikleen toebehoren aan Tijd alleen; die malicieuze makelaar en miljardair. Die onze lijven willens en wetens laat verkrotten. Over onze hoofden speculeert.

Die ons plukt en uitperst als olijven, uitspuugt als de pit. Met avondval vertrekken we sluipen ervandoor. Ons uitreisvisum is de dood.

OKTOBERINSOMNIA

S. van Duijnhoven

234

Geest kan in bed de slaap niet vatten, alleen wakker liggen en gorgelen, luisteren naar hoe een onweersstorm zich boven onze hoofden samenpakt, een aanval in petto.

Geest wou dat Tolstoi hier was om zich te ontfermen over geringe alledaagse dingen – drie druppels valeriaan een glaasje rozenwater – wat dan ook, het doet er niet toe.

Geest zou wat graag eropuit. Weg van hier. De paden op de lanen in, de kou... whatever. Geest zou de mot uit z’n vacht willen rennen, kranig op kop en in galop. Voor de kudde uit van een stel armetierige dieren – blikkerende tanden onder een blinkende maan. Niets achterlatend. Schaduw noch bliksem op begane grond. Maar vannacht slaakt Geest enkel en alleen een geeuw. Voelt zich een tikkeltje overrompeld, lichtelijk onwel. Kruipt lui en comfortabel terug in de leemte van zijn tanige vel

տանիքի ծղոտի: Մաշկը՝ ճեղքված կավահողի խրճիթի պատերի: Մեր կաշին քերծվ)մ է հալածված ոսկորով. գեղեցիկ ﬔր ձայնը կանչ)մ է օգն)թյ)ն: Փնտր)մ ենք անդորր, օթևան հավերժ)մ: Մեր ինքն)թյ)նը համընկն)մ է ընկած տեղի հետ. ﬔնք ողնաշարավոր ենք և զոհաբերվ)մ ենք նշան բռնած որսի նման: Նախիր ենք բն)թյան երախի ﬔջ, ստր)կ ենք ﬔնք ) աննշան: Բարձրացած փոշի ենք ﬕայն, սակայն ան)ն ենք ստան)մ: Կյանք մ)տք գործել) որոշ)մը ﬔրը չի եղել: Ոտքից գլ)խ պատկան)մ ենք ﬕայն Ժամանակին՝ չարաﬕտ այն վաճառականին, այն ﬕլիարդատիրոջը, որ ﬔր մարﬕններն է ավեր)մ և շահագործ)մ ﬔր գլ)խները, որ ﬔզ քաղ)մ–քամ)մ է ձիթապտղի պես, ապա թք)մ կորիզի պես: Իրիկնամ)տին ﬔկն)մ ենք գաղտագողի: Մեր ելքի վիզան մահն է: ՀՈԿՏԵՄԲԵՐՅԱՆ ԱՆՔՆՈՒԹՅՈՒՆ

Հոգին ցանկան)մ է՝ Տոլստոյն այստեղ լինի, որպեսզի նա հոգա չնչին առօրյան. վալերիանի երեք կաթիլ, վարդաջրով բաժակ, ինչ էլ լինի, ﬕևն)յնն է: Հոգին զբոսնել է )զ)մ: Հեռո՜ւ–հեռ): Օտար, ամայի ճամփեքով, ց)րտը... ինչևէ: Հոգին վազել է )զ)մ, որ ցեց մորթի ﬔջ չﬓա. քաջ ) ﬕշտ առաջ: Հոտի առջև)մ խղճ)կ անաս)նների ատաﬓերն են շողշող)մ լ)սնի ստվեր)մ: Ոչինչ չթողնել: Ոչ ստվեր, ոչ էլ շող հատակին: Բայց այս գիշեր Հոգին հորանջ)մ է ﬕայն: Զգ)մ է իրեն թեթևակի շփոթված, փոքր–ինչ տկար: Նորից մտն)մ է ծ)յլ ) հարմար, արևակեզ իր մաշկի դատարկ)թյան ﬔջ:

235 Ս. վան Դայնհովեն

Հոգ) ք)նը չի տան)մ, աչքերը բաց պառկել և դայլայլել, լսել՝ ինչպես է փոթորիկը գլխիս վերև կ)տակվ)մ գրոհի պատրաստ:

VERBETEN DE CREDO’S

S. van Duijnhoven

236

Verbeten de credo’s, verwaterde passies.

Verworpen de dogma’s, verzwegen de schuld.

Vermoord is de onschuld, beschaamd het vertrouwen.

Verspild is het water, profaan de confessie.

Verzaakt de communie, ons eigenste bloed.

Verhaspeld de kavels, verschrompeld het land.

Verdorven het aanschijn, ons eigenste volk.

Verkorven de welvaart, voorzie in de droogte.

Drink van mijn woorden, graaf naar de bron.

Het ooft aan de bomen, het zout van de aarde.

Het paard voor de wagen, de schamele oogst.

Schraal is de troost, bitter het aanzicht.

Niets is zo zielig, en niets is bestand.

Vergeefs is de franje, en ijdel het leven.

Vermom je verlangens, kies wie je gade.

Weer af het onheil, spot met de waan.

De mens is een dier, het monster de mensen.

De hemel is eindig, de aarde is rond.

Bid de verwoester, smeek tot de Almacht.

Kus me mijn min, vergeef me de onmin.

Verzegel je lippen, verbrand al mijn brieven.

Vergeet wie ik liefhad, vertel wie ik was.

Dans op het altaar, kniel voor het toeval.

Niets is te dol, en niets is voorhanden.

Genade is nakend, en nu nog het naakt.

ԶՍՊՎԵԼ ԵՆ ԿԱՐԳԱԽՈՍՆԵՐԸ Զսպվել են կարգախոսները, նվազել են հ)յզերը: Մերժվել են դոգմաները, չասված ﬓացել ﬔր ﬔղքերը: Սպանվել է անﬔղ)թյ)նն, ) խաբվել՝ վստահ)թյ)նը:

Սպառվել է ջ)րը, պղծվել՝ խոստովան)թյ)նը: Ուրացվել է հաղորդ)թյ)նը՝ ﬔր իսկ արյ)նը: Խառնվել են հողերը, խորշոﬔլ է երկիրը: Այլասերվել է տեսքը՝ ﬔր իսկ ժողով)րդը: Փչացած է ﬔր լավ կյանքը. կանգնեցրո՛ւ երաշտը: Ըմպի՛ր իմ խոսքերը, փորի՛ր ջրհորը: Ծառերի ﬕրգը, երկրի աղը: Կառքի ձիերը, աղքատիկ բերքը: Սառն է սփոփանքը, դառն է տեսնելը:

Կանխի´ր աղետը, ծաղրի´ր պատրանքին: Մարդը գազան է, հրեշը՝ ժողով)րդ: Երկինքը վերջ )նի, երկիրն է կլոր: Աղոթի´ր կործանողին, խնդրի´ր Աﬔնազորին: Համբ)րի´ր իմ սերը, ների´ր իմ վեճերը: Կողպի´ր շրթ)նքներդ, մոխրացրո´ւ նամակներս: Մոռացի´ր՝ )մ սիրել եմ, պատﬕ´ր՝ ով եղել եմ: Պարի´ր եկեղեց)մ, խոնարհվի´ր քո բախտին: Անհեթեթ բան չկա, բան չկա էլ ձեռքի տակ: Գթ)թյ)նն է վրա հասն)մ, գիտ)թյ)նն եմ վրայիցս հան)մ:

237 Ս. վան Դայնհովեն

Դրանից տխ)ր էլ չկա, դիմացող էլ չկա: Զարդերն իզ)ր են, կյանքն է )նայն: Քողարկի´ր իղձերդ, ընտրի´ր քո կեսին:

ZWEER AF DE PRIETPRAAT

Doof die te felle lamp in je hoofd. Zet de rust aan van buiten.

Hoor wat blijft fluisteren, bladeren, ademen in stilte.

Wat blijft koeren in duiven, kwaken in kikkers bruisen van leven. Zweer af de prietpraat.

Laat varen de wind. Hoor de wijs van het leven.

Laat zijn wat wil wezen. Verwelkom wat gaat.

Wees langzaam. Door vogels gezongen.

Bereik wat je bent. Het priemende licht.

(...)

S. van Duijnhoven

238

ՈՒՐԱՑԻ´Ր ՃՌՃՌԱՆ ՖՐԱԶՆԵՐԸ Հանգցրո´ւ այն վառ լ)յսը, որ կա քո գլխ)մ: Միացրո´ւ դրսի անդորրը: Լսի´ր լռ)թյան ﬔջ, թե ինչ է ﬓ)մ՝ շշնջացող, խշխշացող ) շնչող. տատրակների ﬔջ՝ ղ)նղ)նացող, գորտերի ﬔջ՝ կռկռացող, ﬔր արյան ﬔջ՝ եռացող: Ուրացի´ր ճռճռան ֆրազները: Թող քաﬕն )ր )զ)մ է գնա: Լսի´ր կյանքի եղանակը: Թող լինի այն, ինչ լինել է )զ)մ: Ողջ)նի´ր, ինչ հեռան)մ է: Եղի՛ր դանդաղ: Թող քեզ երգեն թռչ)նները: Դարձի´ր՝ ինչպես կաս: Ծակող լ)յս: (...)

Ս. վան Դայնհովեն

239

Geert van Istendael Խե երտ վան Իս տեն դել Holland

Հոլանդիա

Belgian prosaist, poet, translator. Studied sociology and philosophy at the Catholic University Leuven. His works have been translated into French, German, English, Croatian, Hungarian and Czech languages. Geert Van Istendel translated into Dutch many works

by Goethe, Heine, Hölderlin, Brecht, Prévert, Rilke and Yeats. He was awarded with several literary prizes—Dirk Martens, as well as Poetry Prize Brussels and the literary prize of the province Flamish Brabant. He is the Honorary President of PEN Belgium Dutch speaking Center.

Բելգիացի արձակագիր, բանաստեղծ, թարգմանիչ: Ուսանել է սոցիոլոգիա և փիլիսոփայություն Լյուվենի կաթոլիկ համալսարանում: Նրա ստեղծագործությունները թարգմանվել են ֆրանսերեն, գերմաներեն, անգլերեն, խորվաթերեն, հունգարերեն, չեխերեն: Իստենդել Վան Խեերտը հոլանդերեն է թարգմանել Գյոթեի, Հայնեի, Հյորլդերլինի, Բրեխտի, Պրևերի, Ռիլկեի և Յեյթսի ստեղծագործությունները: Արժանացել է Դիրկ Մարտենսի, Բրյուսելի և ֆլեմանդական Բրաբանտ նահանգի գրական մրցանակներին: «PEN» Բելգիայի հոլանդախոս ակումբի պատվարժան նախագահ է:

VIJF HAIKOES (Five haikus) 1.

In Yerevan ben ik weer een jochie van vier.

Analfabeetje.

G. van Istendael

242

2.

Ararat achter wolken. Achter alfabet taal. Onbereikbaar.

3.

Ze schrijven wolken van letters op hun bergen.

Lees. De mist trekt op.

4.

Een monnik koos de tekens, de tekens een volk, het volk beschaving.

5.

De kerk is duister .

Gezang. Vreemd. Herkenbaar toch.

De stem van geloof.

ՀԻՆԳ ՀԱՅԿ ՆԵՐ

1. Երևան)մ ես կրկին չորսամյա տղա եմ: Փոքրիկ, անգրագետ արարած:

3. Նրանք տառերի ամպեր են գր)մ իրենց լեռներին: Կարդացե՛ք: Մեգը ցրվ)մ է: 4. Վանականն ընտրեց նշանները, նշանները՝ ժողովրդին, ժողով)րդը՝ քաղաքակրթ)թյ)ն: 5. Եկեղեցին խավար է: Երգեցող)թյ)ն: Տարօրինակ: Թեև՝ ճանաչելի: Հավատի ձայնը:

243 Ի. վան Խեերտ

2. Արարատն ամպերի հետև)մ: Այբ)բենի հետև)մ՝ լեզ): Անհասանելի:

Kinga Kali Կին գա Կա լի Hungary

Հունգարիա

Writer, anthropologist, candidate of sciences born in Transylvania (Romania), to an Armenian family. Since 1989 her stories, essays and scientific articles appear in various scientific and literary media of Romania and Hungary. Kinga Kali’s anthropological studies and dissertation topic is the identification of Armenians based on Transylvania. Her scientific works have been translated into English, Bulgarian, Romanian and Czech languages.

Գրող, մարդաբան, գիտությունների թեկնածու՝ ծնված Տրանսիլվանիայում (Ռումինիա)՝ հայ ընտանիքում: Ռումինիայի և Հունգարիայի գիտական ու գրական մամուլում, տարբեր ժողովածուներում նրա պատմվածքները, էսսեներն ու գիտական հոդվածները հրատարակվում են 1989 թվականից: Կինգա Կալիի մարդաբանական ուսումնասիրությունների ու թեկնածուական ատենախոսության թեման Տրանսիլվանիայի հայության ինքնությունն է: Նրա աշխատությունները թարգմանվել են անգլերեն, բուլղարերեն, ռումիներեն և չեխերեն:

FELFALNI ARMÉNIÁT

K. Kali

246

Gyarapodik bennem a haza, ahogy az örmény táj szelíd vadságát szemlélem. Meg akarom tanulni a hegyek szoknyáinak szépen rajzolt pliszéit, minden egyes szirt–kitüremkedést, a csupán távolról kopárnak tűnő kőráncokon sikeresen megkapaszkodó minden apró növény pontos helyzetét; meg akarom tanulni az árnyékok játékát a köveken az idő múlásának függvényében, percről percre. Úgy kell emlékeznem, mint ahogyan Borges szereplője, Funes, az emlékező tette, aki a fák leveleinek erezetét is képes volt egyenként felidézni, emlékezett a felhők másodpercenként változó minden formájára. El kell raktároznom magamban későbbre minden apró részletet, nagy gonddal leltárba kell vennem mindent, ami segíthet nekem abban, hogy emlékeimből létrehozzam saját birtokolható bonyolult hazámat – a belső szülőföld az egyetlen, amelynek létjogosultsága lehet: bárhol is élne az ember, csak ott lehet otthon.

Minden örményországi látogatásomkor megrohan ez az irracionális igyekezet. Fel akarok habzsolni mindent, ami engem érhet ez alatt a röpke néhány nap alatt most is, amíg az írófesztivál kitart, minden élménylöketet, mindazt, amit a szervezők átadni terveztek nekünk. A kulturális mohóság, amivel őseim földje felé vagyok, a kényszerűen, szünet nélkül alkotó, mindent át– meg átformáló világlátás ezt még csak felfokozza, hatványozottá teszi – még sokkal többet élhetek meg így az örmény tájból, az örmény pátriából: minden, az élmények hatására bennem megfogalmazódó, kiegészítő valóságát ennek a vidéknek. Minden hiányt egyszerre igyekszem pótolni magamban, amit szubjektív hazám távolléte

ԿԼԱՆԵԼ ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ (հրատարակվում է կրճատումներով)

247 Կ. Կալի

Իմ մեջ ուռճանում է հայրենիքը, երբ որ դիտում եմ հայկական բնաշխարհի քնքուշ մոլեգնությունը: Ես ուզում եմ սերտել լեռնափեշերի գեղեցկագիր ծալքերը, յուրաքանչյուր ժայռաճեղքը, սոսկ հեռվից ամուլ թվացող քարակնճիռներն ի վեր հաջողությամբ մագլցող ամեն մի պստիկ բույսի ճշգրիտ դիրքը: Ուզում եմ սերտել ստվերների խաղը քարերի վրայով սահող ժամանակի վարագույրին` րոպե առ րոպե: Եվ հիշեմ այնպես, ինչպես Բորխեսի հերոսը՝ Ֆունեսը, որն ի վիճակի էր մեկ առ մեկ վերհիշելու ծառերի տերևների ավ շանոթները, ամպերի ամեն վայրկյան փոխվող ձևերը: Պետք է հետագայի համար պահեստավորեմ իմ մեջ յուրաքանչյուր մանրուք, խնամքով գույքագրեմ ամեն ինչ, որ հուշերիցս գոյացնեմ սեփական տիրապետության իմ բարդ հայրենիքը՝ ներքին ծննդավայրը, որը միակն է, որ կարող է օրինական լինել. ուր էլ ապրի մարդը, միայն այստեղ է տանը: Հայաստանյան ամեն այցիս ժամանակ ինձ համակում է այդ իռացիոնալ ջանքը: Հիմա էլ, քանի շարունակվում է գրական փառատոնը, ուզում եմ կուլ տալ ամեն ինչ, որ հպվում է ինձ այս թռուցիկ մի քանի օրում, բոլոր ապրումներս, այն ամենը, ինչ կազմակերպիչները մտադիր են փոխանցել մեզ: Մշակութային ագահությունը, որ տածում եմ նախնիներիս հողի հանդեպ և ստիպողաբար, անընդմեջ արարող, ամեն ինչ վերա–վերափոխող աշխարհայացքը միայն ուժեղացնում են այն, հզորացնում՝ այդպես շատ ավելի լավ կարող եմ զգալ հայոց բնաշխարհը, հայոց ոստանը, ամեն ինչը, ապրումների ազդեցությամբ կազմվող–ամբող ջացող իրականությունն այս եզերքի: Ձգտում եմ լրացնել իմ մեջ բոլոր բացերը, որոնց պատճառ կարող է դառնալ

K. Kali

248

okozhatott bennem – mert mi lehetne fontosabb, mint önnön valóságunk legpontosabb megrajzolása?

Minden alkalommal, amikor örmény földre látogatok, embertelenül sok megélni mindezt, szinte azonnal átkerülök egy másik dimenzióba, fel akarom falni Arméniát, mohón és minden részletében bekebelezni – összeolvadni vele, a magamévá tenni valamiképpen, hazahordani magammal egyre: egyszerre bájos szertelenséggel és valamiféle tudatos gyűjtőmunka józan keretében. Nem csupán a kjufta, a khorovac, a tan, a lavas, az iskhan hal vagy a gránátalmabor ízét akarom tudni, nem csak a gyümölcslavasét, mint rendes turista, de a sárgabarack eredeti és ősi földből jövő zamatát is, és meg akarom tanulni minden egyes örmény ember mosolyának ráncait fekete szeme alatt–körött; vagy a Ter Voghormia sokfelé kanyarodó visszhangjait Geghard sziklába vájt felső templomában, amelyből mindannyiszor megpróbálok vajmi Istent kicsenni a magam számára, magamba zárni, nehéz napokra való lélek–emlékké csiszolni – hajszálpontos lenyomatot akarok emlékezetemben mindenről, amit itt láthatok, hallhatok, ízlelhetek, érezhetek. Emlékezni, emlékezni és emlékezni: Haghpat kolostorának minden részletére, Paradzsanov minden kollázsdarabjára, a róla szóló anekdotákra, amelyeket Anahit, a múzeum lelkes idegenvezetője az írólátogatókkal kedélyesen megoszt; emlékezni a Nemzeti Múzeum kódexkiállításának miniatúráira másolatban, a Matenadaran kódexkiállításának miniatúráira eredetiben; tökéletes pontossággal felidézni a szerzetesek sziklába vájt celláihoz vezető lépcsőfokokat Geghard kolostora mögött, az állhatatosság metaforájaként emlékezni a lépcsőfokok mélyedéseire, amelyeket egykor élt, alázatos egymásutánjában egymást éltét követő szerzetesek lábai vájtak ki – talán nem is tudtak attól, hogy kitartásuk átformálja a követ, ahogyan az idők folyamán, évszázadokon keresztül, mindig ugyanoda léptek; már csupán attól is megérint valamiféle borzongató szent ritualitás, ahogy ezt végiggondolom.

Emlékezni kell az anekdotákra, amelyeket útközben elcsíphetek örmény írótársaimtól. Azokra is, amelyeket nem örmény írótársaim mesélnek Örményországról – kiegészítik a bennem gyarapodó haza– élményt. Megfeszülve figyelni az önkéntes fiatal szervezőlányok energikus lelkesedésére, kitalálni, vajon miért szánják rá magukat arra, hogy hajtóik lesznek érettebb korú, olykor lustácska és mindenképpen fegyelmezetlen

249 Կ. Կալի

ենթակայական հայրենիքիս հեռավորությունը, քանի որ ի՞նչը կարող է ավելի կարևոր լինել, քան մեր սեփական իրականության ամենաստույգ պատկերումը: Ամեն անգամ երբ ես այցելում եմ հայոց հող, անմարդկայնորեն շատ է վերապրելիքը, քանի որ գրեթե անմիջապես տեղափոխվում եմ մեկ այլ չափում, ցանկանում եմ կլանել Հայաստանը ագահորեն և մանրակրկիտ՝ ձուլվելով հետը, իմը դարձնելով, և միանգամից տուն տանել՝ հմայող անսովորության ու ինչ–որ գիտակցական հավաքականության սթափ շրջանակում: Ոչ միայն քյուֆթայի, խորովածի, թանի, լավաշի, իշխան ձկան կամ նռան գինու համն եմ ուզում իմանալ որպես շարքային զբոսաշրջիկ, այլև զգալ ծիրանի նախնական ու նախնյաց հողից եկող բույրը, ցանկանում եմ նաև սերտել յուրաքանչյուր հայի ժպիտի կնճիռները` սև աչքերի տակնուշուրջը, կամ «Տեր ողորմյայի» բազմակի բեկվող արձագանքները Գեղարդի վերին ժայռափոր եկեղեցում, որի ներսից ամեն անգամ ջանում եմ Աստծուն փոքր–ինչ ճաշակել ինձ համար, իմ մեջ պարփակել, հղկել նեղ օրերի հոգու հուշը: Ուզում եմ ճշգրտորեն հիշողությանս մեջ տպել հետքն ամեն ինչի, որ այստեղ կարող եմ տեսնել, լսել, համտեսել, զգալ: Մտապահել, մտապահել և մտապահել. Հաղպատի վանքի յուրաքանչյուր մանրամասնը, Փարաջանովի ամեն մի կոլաժը, նրա մասին անեկդոտները, որոնք Անահիտը՝ թանգարանի խանդավառ տնօրենը, սրտանց բաշխեց գրող այցելուներիս, մտապահել Պատմության թանգարանի ձեռագիր մատյանների մանրանկարների պատճենները, Մատենադարանի ձեռագրերի բնօրինա՛կ մանրանկարները, կատարյալ ճշգրտությամբ վերհիշել կրոնավորների ժայռափոր խցեր տանող աստիճանները Գեղարդի վանքի հետևում, որպես հաստատակամության փոխաբերություն հիշել աստիճանների գոգավորությունները, որ իրար հաջորդող խոնարհ վանականների ոտքերն են փորել ժամանակին: Նրանք, թերևս, նույնիսկ չեն էլ իմացել, որ իրենց համառությունն է ձևափոխել քարը, երբ դարեր ի վեր միշտ նույն տեղն են քայլը դրել. ինչ–որ սրբազան ծիսականության դող է համակում ինձ արդեն միայն այդ ամբող ջի գիտակցումից: Պետք է հիշել այն անեկդոտները, որոնք կսմթեցի–պոկեցի իմ հայ գրչընկերներից: Նաև նրանք, որ պատմեցին ոչ հայ գրչընկերներս Հայաստանի մասին՝ ամբող ջացնելով իմ մեջ ուռճացող հայրենիքի ապրումը: Լարված հետևել երիտասարդ կամավորուհիներին ու գուշակել, թե ինչու են իրենց նվիրել ալարկոտ և մշտապես անկարգ գրող-

K. Kali

250

íróknak, vajon miért vállalják ezt az intenzív tempójú munkát, az örmény élmények feszített ütemű hajtóvadászatát, amikor is néhány nap alatt kell bekebeleznünk Arméniát. Feljegyezni fejben még a nevetésüket, a hajuk lebbenését, kislányosan naiv rácsodálkozásukat erre vagy arra, ami a nem örmény világból pillanatnyilag körülfogja őket. Pontos feljegyzést készíteni Jereván fényeiről, a főtéri zenélő szökőkút színesen váltakozó fénycsóváitól kezdve a külvárosi örmény Las Vegas kaszinóinak csiricsáré, gyorsan egymás után tovatűnő futófényeiig, ahogyan végigkísérnek hosszan, a bőség illúzióját keltve a reptérről befelé vezető úton; emlékezni arra is, ahogyan az Ararát szálloda ablakából a virradati fényben megcsillannak a távoli domboldal sűrűn egymás mellé épített házainak bádogtetői, ahogyan a nap minden reggel más és más fény–szimfóniát játszik el rajtuk.

Nem egyszerű a belső küldetésem, az út kanyarulatait is meg kell jegyeznem hajszálra, ahogy Dilidzsan felé megyünk a busszal, az út szélén gyakorta guggolva pihenő örmény vándorokat, a napsugarak dőlésszögét – aztán azt a fokozatosságot is, ahogyan a sziklás táj lassanként erdősbe alakul. Rendkívül fontos részletekbe menően emlékezni a fák illatára is Haghartsinnál – amikor az erdőben sétálunk, szinte ugyanaz az érzés kerít hatalmába, mint gyermekkoromban, Erdélyben, Szováta erdeiben.

A komótosan ránk ereszkedő köd íze is ugyanaz a nyelvemen, ahogy beleharapok a tájba, ismerős az erdei apró szemű dióé is. Betéve kell tudnom az általunk bejárt ősi templomok néhol szétszórt romjainak földrajzi pontossággal meghatározott helyzetét is, emlékeznem kell a tömjénfüsttel belengett kolostori félhomályra mint súlyosan ránk hulló lepelre, ami elnyeli olykor a szavakat is; fel kell tudnom idézni a szűk templomablakokon beszüremkedő fényt, és az alakzatokat is, amelyeket ez a templom khácskárokkal borított padlózatán eredményez – mindezt az idő múlásának függvényében is, akár grafikonon ábrázolható precizitással. Kötelezően emlékezni kell a khácskárok faragványainak indáira, a csipkézett kőkeresztek által elmesélt keresztút–stációkra – bent a templomokban, a templomkertekben és sziklákba vájtan: meg kell próbálni felidézni minden egyes kőkereszt előtt görnyedő, faragó szerzetes, akiket pedig sosem láthattunk, hacsak Paradzsanov Szajat Nova filmjében nem; pontosan vissza kell idézni a kőkeresztek előtt az imádkozók kezének puszta érintései nyomán az idők folyamán létrehívott vájatokat, melyek akkor keletkeztek, amikor a szentségből akartak valamit hazavinni

251 Կ. Կալի

ներին առաջնորդելուն, արդյոք ինչու են հանձն առել այս լարված աշխատանքը, հայկական տպավորությունների արագառիթմ որսը, երբ մի քանի օրում մեզ պետք է միավորեն Հայաստանի հետ: Նշել գլխիդ մեջ նրանց ծիծաղը, մազերի ծածանումը, աղջնակային միամիտ զարմանքը այս կամ այն բանից, ինչը Հայոց աշխարհից չէ և ակնթարթորեն շրջապատում է նրանց: Ստույգ գրառում անել Երևանի լույսերի մասին, գլխավոր հրապարակի երգող շատրվանների փոփոխվող լուսարձակներից սկսած մինչև արվարձանային հայկական Լաս Վեգասի խաղատների ճոխ, արագ թարթող լամպերը, որ ուղեկցում են քեզ երկար՝ շքեղության պատրանք հարուցելով օդանավակայանից բերող ճանապարհին: Հիշել նաև այն, թե ինչպես են արշալույսին «Արարատ» հյուրանոցի պատուհանից փայլփլում հեռավոր բլրալանջին խիտ կառուցված տների մետաղ յա տանիքները, թե ինչպես է ամեն առավոտ արևը տարբեր լուսային սիմֆոնիաներ նվագում նրանց վրա: Հեշտ չէ իմ առաքելությունը. ճանապարհի շրջադարձերը նույնպես պետք է նշել մեկը մեկին, երբ Դիլիջան ենք գնում ավտոբուսով, ստեպ–ստեպ մայրուղու եզրին հանգստացող հայ ճամփորդներին, ճառագայթների սահանկյունը, հետո այն աստիճանականությունը, որով ժայռոտ բնաշխարհը դանդաղորեն վերափոխվում է անտառի: Արտակարգ կարևոր մանրամասների մեջ մտնելով` հիշել նաև ծառերի բույրը Հաղարծինում: Երբ զբոսնում ենք անտառում, նույն զգացումն էր համակում ինձ, ինչ՝ մանուկ հասակում Տրանսիլվանիայում՝ Սովատա անտառում: Անշտապ մեզ վրա իջնող մշուշի համը լեզվիս այնպիսին է, ասես կտոր եմ կծում բնապատկերից... ծանոթ են նաև անտառի մանր ընկույզները: Գոց պետք է իմանամ մեր այցելած հինավուրց տաճարների ցաքուցրիվ ավերակների աշխարհագրականորեն սահմանված դիրքը նույնպես, և հարկ է հիշեմ խնկի ծխով պատված վանական կիսախավարը՝ որպես մեզ վրա ընկնող ծածկոց, որը երբեմն նույնիսկ բառերն է իր տակն առնում: Պետք է կարողանամ մեջբերել եկեղեցու նեղ պատուհաններից ներծծվող լույսը, ինչպես նաև պատկերները, որոնք այն տապանաքարերով ծածկված հատակին է տարածում: Այս ամենը, կախված ժամանակի սահքից, ժամանակացույցին վայել որոշակիությամբ: Պարտադիր կերպով պետք է հիշել խաչքարերի փորագրությունների շավիղները, նախշուն խաչքարերի պատմածը Հիսուսի կրած խաչի կանգառների մասին՝ եկեղեցիների ներսում, բակում ու ժայռերի վրա. պետք է փորձեմ մեջբերել յուրաքանչյուր խաչքարի առաջ կերտված

K. Kali

252

magukkal rendre, könyörületes védelemképpen, hosszú századok során; és emlékezni kell a szerzeteseknek a templomok falába vájt imádkozófülkéire, több embernyi magasságban, felfelé Jákob lajtorjáján, valahol az Isten felé félúton.

Meg akarom tanulni az Ararátot övező felhők formáját is, vonulásukat a Khor Virap kolostortól nézve, az alkonyatot, ami itt olvaszt magába monumentálisan a tájjal és írótársaimmal együtt, lenyomatot akarok emlékezetemben a zurna, a dhol és a duduk hangjainak összefonódásáról, ami az ünnepi lakománkat kíséri a Pandok Yerevanban. Pontos leltárt akarok mindenről, ami örmény, minden olyan élményről, amiből eddig kimaradtam erdélyi magyar–örményként. Vissza akarok foglalni magamban egy saját Örményországot, amely őseim földje lehetett egykoron, legalábbis az én értelmezésemben. A Nemzeti Múzeum kódexkiállításán hosszan elidőzök az Aniból származó tárgyak előtt, örmény őseim onnan menekültek el évszázadokkal ezelőtt, feltehetően 1239–ben – nézem a szépen faragott szerzetesszékeket, amelyeken ülve feltehetőleg a kódexek betűit festegették szent életű emberek, és elsírom magam, ekkor látok először bármi tárgyi emléket távoli felmenőim őshazájából. Amikor a kódexírók székei készültek, akkor még őseim is ott lakhattak az egykori fővárosban, erre gondolok, bármennyire is értelmetlen e gondolat. Folyton időszámításokat állítunk fel fejben, akkort és mostot, határvonalakkal szabdaljuk életünk idejét, függőlegesen vagy vízszintesen, ki hogyan méri az időt, legalábbis azt hiszem, más is így van vele. Akkor még csak leltározok, mohón kartotékba veszek – habzsolom a pillanatnak minden megjegyezhető múlékonyságát, amivel a most akkorrá illan. Akkor még nem tudom: itthon vagyok; ez csupán egy későbbi utazás során fogalmazódik meg bennem tisztán és minden kétséget kizáróan, egy másik örményországi szakmai együttléten, a sors különös játékának tulajdoníthatóan éppen a tsaghkadzori íróházban, mely 1930 óta fogadja az írókat, és ahova egykoron két kedvenc örmény íróm, Hracsja Kocsar és a költő Avetik Isahakian is elhúzódott időnként alkotni – itt tör rám a megmagyarázhatatlanul gyarapodó szubjektív szülőföld–érzés, ahol eme írást részben megírom; azóta tudom, ez a belső haza–érzés, egyszersmind annak a hiánynak a balzsamos enyhülése, mely valamiképpen egész felnőttkoromban kínozott.

Zvartnoc romjai alatt láttam először vérző gránátalmákat. A majd’ kéthetes írófesztivál sokadik lakomáját ültük, kies romok alatt tanulgattuk

253 Կ. Կալի

կքած կրոնավորի, որին երբևէ այլ տեղ չենք տեսնի, բացի թերևս Փարաջանովի «Սայաթ–Նովա» ֆիլմից, ճշտորեն հարկավոր է մեջբերել խաչքարերի առաջ աղոթողների ձեռքերի պարզ հպումներից ժամանակի ընթացքում գոյացած ակոսները, որոնք առաջ են եկել այնժամ, երբ որ ցանկացել են սրբությունից ինչ–որ բան տանել տուն՝ որպես գթալից պաշտպանություն, երկար հարյուրամյակներ շարունակ, և պետք է հիշել եկեղեցիների պատերի մեջ կրոնավորների համար փորված աղոթախցերը մի քանի մարդահասակ բարձրության վրա՝ Հակոբի՝ երկինք տանող սանդուղքին, ինչ–որ տեղ դեպի Աստված տանող ճամփի կեսին: Ես ուզում եմ սերտել Արարատը գոտևորող ամպերի ձևը նույպես, նրանց երթը, երբ նայում ես Խոր Վիրապի վանքից, արևամուտը, որ այստեղ ինձ վեհորեն հալեցնում է իր մեջ բնապատկերի ու գրչընկերներիս հետ միասին, ես կնիքն եմ ուզում իմ հիշողության մեջ զուռնայի, դհոլի ու դուդուկի հնչյունների կենտրոնացման, որոնք «Երևան» պանդոկում ուղեկցում են տոնական խնջույքը: Ճշգրիտ գույքագրումն եմ ուզում ամենի, ինչ հայկական է, ամեն մի այնպիսի ապրումի, որից դուրս եմ եղել որպես Տրանսիլվանիայի հունգարահայ: Ուզում եմ ստեղծել սեփական Հայաստանս, որը իմ նախնիների հողն է եղել երբևէ, համենայն դեպս, իմ ըմբռնմամբ: Ազգային թանգարանի մատյանների ցուցադրության ընթացքում հապաղում եմ Անիից սերող առարկաների առջև. հայ նախնիներս այնտեղից են փախել դարեր առաջ՝ հավանաբար 1239–ին. դիտում եմ հոգևորականների մանրակրկիտ փորագրված աթոռները, որոնց նստած, ամենայն հավանականությամբ, ձեռագրերի տառերն են ծաղկել սրբակյաց մարդիկ, և արտասվում եմ. այդ պահին առաջին անգամ եմ մասունք տեսնում իմ հեռավոր նախնիների հայրենիքից: Երբ ձեռագրերի գրիչների աթոռներն էին պատրաստվում, իմ նախնիներն էլ դեռ բնակվում էին երբեմնի մայրաքաղաքում: Այդ մասին եմ մտածում, անկախ նրանից, թե որքան անիմաստ է այս միտքը: Շարունակաբար թվարկություններ ենք հաստատում մեր գլուխներում, երբեմնին և հիման, սահմանագծերով ձևում մեր կյանքի ժամանակը, ուղղահայաց կամ հորիզոնական, ով ինչպես որ չափում է ժամանակը. ես, համենայն դեպս, այդպես եմ չափում: Ուրեմն դեռ միայն գույքագրում եմ, ագահորեն քարտարան ներմուծում, խժռում եմ ակնթարթի ամեն մի գրանցելի անցողիկությունը, քանզի «հիմա»–ն այնքան խուսափուկ է: Ուրեմն դեռ չգիտեմ՝ ես տա՞նն եմ. դա միայն հետագա ուղևորության ընթացքում է իմ մեջ ձևակերպվում՝ հստակ և

K. Kali

254

éppen az örmény vendégszeretetet, gazdagon terített hosszú asztalnál, ettük végig a szokásos négy fogást, amely, ittlétünk tanúsága szerint, egy örmény ebéden–vacsorán kötelező vendégfeladatnak tűnt, hallgattuk a kiapadhatatlan örmény tósztokat, és vidáman bólogatva értettünk egyet azok jókívánságaival, még ha a sokunk számára alig vagy egyáltalán nem érthető örmény nyelven is fogalmazódtak olykor. Visszaidéződtek bennem gyerekkorom Erdélyének többnapos lakodalmai faluhelyen, ott éltem meg ilyenszerű végtelenített kínálást. A szerelmem születésnapja volt aznap, minden percre kiemelten figyeltem, hogy megtanulhassam ennek a napnak az egyszeri és megismételhetetlen forgatókönyvét, és később élethűen beszámolhassak a távollevőnek a saját születésnapi élményeiről ezen a számára még idegen, távoli helyen. Vidáman, ingujjra vetkőzve küzdöttünk az október végi kaukázusi hőségben a légy– és darázsrajokkal, amelyek ebédünket megrohanták – bár Yang, a kínai költő halk szóval azt mondta, ők talán inkább minket gondolhatnak ebédjüknek. Minden tökéletes egyensúlyban volt. Akkor még nem tudhattam, hogy hamarosan átkerülök egy másik időszámításba, és az a nap lesz hosszú időkre az utolsó derűs élményem. Megtanulni a baszturma, a szudzsuk ízét, a különféle örmény sajtokét, ezen igyekeztem titkon, miközben társaim kellemesen elcsevegtek.

Eleget téve privát küldetésemnek, amivel a hazát gyűjtöm magamban, igyekeztem elraktározni emlékezetemben a rusztikus cseréptálra kupacba felhordott, vérző gránátalmák látványát – levük gyöngyözve tört át vékony héjukon; engem pedig megrohant a felismerés: pontosan tudtam, az örmény nemzetet vérzik, az örmény nép bánatát mondják el a maguk módján ott, a romok alatt, ahol a történelem sokkal erőteljesebben van jelen.

Minden örmény élményt pontosan emlék–kartotékba kell venni, kívülről meg kell tanulni az őshazát, fel kell habzsolni Örményországot, emlékfoszlányokból újrarajzolni régi határait magamban, amennyire pontosan csak lehet, áttelepíteni emlékezetembe minden magamba hordható kincsét – alig alszom a fesztivál ideje alatt, ilyesmire most nincs idő. Kötelességtudó mohósággal kebelezek be mindent, valamiféle telhetetlenség jegyében szívom magamba, nyelem el az élményeket, foglalom vissza magamnak Arméniát. Több írótársam is megjegyzi, hogy még sosem látott ilyen kedvvel enni senkit, mint engem. Azonban nem pusztán a lakomákról van szó, noha az örmény vendégszeretet sokat elárul a nép lelkéről, amely ezt a kívülről sziklakemény kőországnak látszó hazát

255 Կ. Կալի

ամեն կասկած բացառելով՝ հայաստանյան մեկ այլ մասնագիտական հավաքի ժամանակ, ճակատագրի առանձնահատուկ խաղով պայմանավորված հենց Ծաղկաձորի Գրողների տանը: 1930–ից այն ընդունում է գրողներին և, երկու իմ սիրելի հայ գրողները՝ Հրաչյա Քոչարն ու Ավետիք Իսահակյանն էլ մերթ ընդ մերթ այստեղ են եկել ստեղծագործելու: Այստեղ է ինձ համակում ծննդավայրի ուռճացող զգացումը, և այդտեղ էլ մասնակի գրում եմ այս գրությունը. այդուհետ է, որ հասկանում եմ, որ սա ներքին հայրենիքի զգացումն է, վերջնական բուժիչ մեղմացումն այն ցավի, որն այս կամ այն չափով ինձ տանջել է չափահաս գոյությանս ամբողջ ընթացքում: Զվարթնոցի ավերակների մոտերքում առաջին անգամ արնածոր նռներ տեսա։ Համարյա երկշաբաթյա գրական փառատոնի քանիերորդ խրախճանքին նստել էինք ամայի ավերակների կողքին և ուսանում էինք հայկական հյուրասիրությունը երկար, առատ սեղանի շուրջ, մինչև վերջ մաքրազարդում սովորական չորս ճաշատեսակները, ինչը այստեղի մեր կեցության պայմանների համաձայն՝ հայկական ճաշ–ընթրիքին հյուրի հարկադիր առաջադրանքն է կարծես: Լսում ենք անվերջանալի հայկական կենացները և գլխի ուրախ թափահարումներով համաձայնում բարեմաղթանքներին, եթե նույնիսկ դրանք շատերիս համար քիչ կամ ընդհանրապես ոչ հասկանալի հայերենով էին արտահայտվում երբեմն։ Իմ մեջ վերակենդանանում էին մանկությանս բազմօրյա հարսանիքները Տրանսիլվանիայի գյուղերում. այնտեղ եմ մեկ էլ այս կարգի անընդմեջ հյուրասիրություն հանդիպել։ Այդ օրն իմ սիրելիի ծննդյան օրն էր, ամեն րոպե սրում էի ուշադրությունս, որ յուրացնեի այդ օրվա եզակի ու անկրկնելի սցենարը և ավելի ուշ ճշգրտորեն պատմեի հեռվում գտնվողին իր ծննդյան օրվա ապրումների մասին այս՝ իր համար դեռ օտար, հեռավոր վայրում։ Հոկտեմբերի վերջին՝ կովկասյան շոգին վերնաշապիկներիս թևքերը հավաքած՝ զվարթորեն պայքարում էինք ճանճերի ու իշամեղուների դեմ, որոնք հարձակվել էին մեր ճաշի վրա, թեև Յանգը` չինացի բանաստեղծը, ցածրաձայն ասաց, որ նրանք ավելի շուտ մեզ են իրենց ճաշը համարում։ Ամեն ինչ կատարյալ հավասարակշռության մեջ էր։ Այդ ժամանակ դեռ չգիտեի, որ շուտով անցնելու եմ մեկ այլ թվարկության, և այդ օրը երկար ժամանակ լինելու է իմ վերջին անխռով պահը։ Սովորելու եմ բաստուրմայի, սուջուխի համը, հայկական տարբեր պանիրներինը, մինչ ընկերներս անհոգ զրուցում էին։ Հագուրդ տալով իմ մասնավոր առաքելությանը՝ հայրենիքն իմ մեջ ժողովելուն, ես

K. Kali

256

lakja. Éhes vagyok az őshazára – de ezt csupán most tudom, többszörös hazatértem után a választott magyar hazába, amikor is a szervezőknek tett előzetes ígéret szerint meg kellene fogalmazni az engem ért örményországi élményeket.

Eredetileg arról írnék, hogyan kell szakszerűen és pontosan felfalni Arméniát, hogy az ember kicsit hazahordhassa azt magával – arról, milyen bekebelezni mindazt, amit ez a csupán első pillantásra zordnak tűnő vidék az idelátogatónak nyújthat. A hegyek súlyos kőszoknyájának fodrait lebbentené fel gyöngéden a szövegem, a Szeván–tó fölötti játékos szelek illatának illékony változatait írnám meg, ahogyan egymásba alakulnak, a befogadó örmény tájról zengenék felemelő éneket. Nem hiába gyarapítottam szorgalmasan fejben a hazát, raktároztam az élményeket, melyeket érzékszerveim tapasztalata egybegyűjtött a nagyon sűrű látogatás alatt, gondosan ügyelnék arra, minden pontos legyen, a részletek ne csússzanak egymásba, hogy hitelesen vissza tudjam adni mindazt, ami engem itt ér mindenkor. Arról írnék, milyen az örmény étel és élet íze – lapozható emlékekké dolgozva élményeimet. Mert azért kötöttünk ki itt, Örményországban, Noé utódaiként és valamiképpen követőiként, az „Írók bárkáján” – még ha nem is éppen az Ararát hegyén, – hogy vigasztalan időkben is figyelmeztessünk a poézis éltető szavára, vigaszként mentsük át azt az érdektelenség–özönvízből, hogy lelkesedést csempésszünk emberi életekbe, legjobb tehetségünk szerint. Ezért az ígéret is, amelynek éppen eleget próbálok itt tenni, és megkísérlek visszaadni minden lélegzetnyi örmény–élményt, minden mozzanatot, hogy krónikása lehessek ennek a vidéknek, még ha átmenetileg és csekélyke időre is.

Ha lenne kedvem, leugranék egy sörre, amíg a szöveg megírja önmagát – egy Cortazár parafrázissal élve; birkózom a szöveggel, az élmények megírhatóságával. De egy ideje átkerültem egy másik időszámításba, s már semmi sem lesz úgy, mint annak előtte volt, elvált a most az akkortól.

Eredetileg derűs, nagyszerű dolgokról terveztem itt írni, mindarról a szépségről, ami Örményországban körülvett irodalmi zarándoklatunk alatt. Valami olyasféle élményrohamról, mint amelyről Stendhal számolt be egykori firenzei utazása kapcsán: olyan érzelmi megrohantságról, amely letaglózza az embert, mely felfokozott szívveréssel, megemelkedett vérnyomással, szédüléssel és összezavarodottsággal, ájulás–közeli állapotokkal jár – olyannyira létező jelenség ez, hogy a mai pszichológia

257 Կ. Կալի

փորձում էի հիշողությանս մեջ պահեստավորել կավաշեն գեղջկական մատուցարանին դիզված արյունածոր նռների տեսարանը. նրանց հյութը պղպջալով ճեղքում էր բարակ կճեպները, իսկ ինձ համակում էր գիտակցությունը, որ հայ ազգն է արնահոսում, նռները հայ ժողովրդի վշտի մասին են խոսում յուրովի, այստեղ՝ ավերակների կողքին, որտեղ պատմության ներկայության զգացողությունը շատ ավելի ուժեղ է։ Հայկական ամբողջ փորձառությունս պետք է ուղիղ տանել հիշատակի քարտադարան, պետք է անգիր անել նախնյաց հայրենիքը, պետք է կլանել Հայաստանը, հուշապատառիկներից վերագծել իմ ներսում նրա վաղեմի սահմանները, այնքան ճշգրիտ, որքան հնարավոր է, հիշողությանս մեջ վերաբնակեցնել բոլոր գանձերը, որ ի վիճակի էի կրելու. համարյա չէի քնում փառատոնի ընթացքում, այդպիսի բաների ժամանակ հիմա չկա։ Պատասխանատու ագահությամբ խժռում եմ ամեն ինչ, ի հատուցում ինչ–որ կիսատության ներծծում եմ, կլանում ապրումները, վերանվաճում ինձ համար Հայաստանը։ Ընկերներիցս շատերն են նկատում, որ երբեք չեն տեսել իմ նման ախորժակով ուտող մեկին։ Սակայն խոսքը սոսկ խնջույքների մասին չէ, թեև հայկական հյուրընկալությունը շատ բան է պատմում ժողովրդի հոգու մասին, որը բնակեցնում է այս՝ դրսից ժայռի պես կարծր քարաստան թվացող հայրենիքը։ Ես նախնյացս հայրենիքի քաղցն ունեմ. բայց դա միայն հիմա է, որ գիտակցեցի, իմ ընտրյալ հունգարական հայրենիք բազմակի տունդարձից հետո, երբ կազմակերպիչներին տված խոստմանս համաձայն՝ պետք է ձևակերպեմ իմ հայաստանյան ապրումները։ Ըստ էության, ես այն մասին կգրեի, թե ինչպես է պետք մասնագիտորեն ու ճշգրիտ կլանել Հայաստանը, որ մարդ կարողանա այն իր հետ մի քիչ տուն տանել, և այն մասին, թե ինչ է ինձ տվել այն ամենը, ինչ միայն առաջին հայացքից ամայի այս բնաշխարհը կարող է բացել այցելուի առաջ: Իմ գրով լեռների քարե ծանր շրջազգեստի փեշերը մեղմ ծածանեի, գրառեի աներևույթ տարբերակները Սևանա լճի խաղացկուն քամիների բույրերի, որ իրար մեջ են գոյանում, հնչեցնեի հայկական բնապատկերի վեհացնող երգը։ Ես զուր չեմ գլխիս մեջ ջանասիրաբար աճեցրել հայրենիքը, ամբարել ապրումները, որոնք զգայարաններիս փորձն ի մի է բերել չափազանց հագեցած այս այցի ընթացքում: Ես խնամքով հոգալու եմ, որ ամեն ինչ ճիշտ լինի, մանրամասներն իրար մեջ չսահեն, որ արժանահավատ կերպով վերարտադրեմ այն ամենն, ինչ ինձ հուզել է այստեղ ամեն պահ։ Այն մասին

K. Kali

258

már Stendhal–szindrómaként aposztrofálja a tünetegyüttest. Kedvem lett volna írni a szépség befogadásának fizikai korlátairól is, a vad vidék lenyűgöző bájáról terveztem szólni, arról, ahogyan vendéglátóink néhány nap alatt meg akarják nekünk tanítani Örményországot.

De tervezni nem lehetséges. Bármilyen mohón is ittuk volna be ezt az új tudást, nem lett volna elég sok ezerszer ennyi idő sem a megismerésre: mindenből csak ízlelésnyi lenyomatot vihettünk magunkkal mindahányan.

Ahogyan én is csupán ízlelésnyi lenyomatot adhatok szövegem által mindarról, amit megéltem, arról, ahogy kiiktattuk az alvás idejét fontosabb dolgok miatt, arról, hogyan fokozatosan átkerültünk egy másik dimenzióba, egy párhuzamos létbe, ahol kitágult az idő – és néhány nap alatt mégiscsak néhány év élményanyagát gyűjthettük egybe, későbbi rendszerezésre.

Azokról az emlékezetes együttlétekről terveztem írni, amelyeknek során nagyszerű emberekkel ismerkedhettem meg, szervezőkkel és alkotókkal, örmény és külföldi írótársakkal, a lelkes örmény egyetemistákat sem kihagyva a „seregszemléből”; arról a csodálatos kreativitásról, alkotás– szomjról, amelyet az egyetem fiataljainak körében tapasztalhattam a közös műhelymunkánk rövidke ideje alatt.

Terveim szerint a Lori szakadékról is írtam volna, ahova már pusztán lenézni is szédületes, mégis sokakat megkísértett csapatunkból, hogy a peremén álló, szakadék fölé nyúló kövön fényképezkedjenek, mintegy trambulinon állva. Akkor még nem volt bátorságom oda kiállni, már egy magasabb várfalról lenézve is tériszony fogott el. Arról is szóltam volna, hogyan kacsintottunk össze viccesen a mindennapi Kilikiázás után a szintén erdélyi magyar–örmény Laca barátommal, aki immár évek óta Jerevánban van otthon – volt abban valami irrendenta cinkosság, ahogyan mi esténként, az amúgy is későig kitartó napi programok után legalábbis megpróbáltunk kreatív módon visszasörözni magunknak egy képzeletünkben dédelgetett, fiktív és saját Kilikiai Örmény Királyságot. A Pandok Yerevan sült kecsegéjének ízéről is akartam szólni – noha én nagyritkán eszem halat, itt kedvencemmé vált; de leginkább arról a maffiozónak festő, fura figuráról szerettem volna írni, aki éppen bekészült a vacsoraasztalunk melletti mikrofonhoz, hogy ő bizony elénekelne valamit, amíg mi a kecsege ízétől estünk éppen ámulatba – mi meg csöppnyi (később gyorsan megbánt) fölénnyel kacsintottunk össze Ruxandrával, újdonsült román költőbarátnőmmel, akivel már a fesztivál első napjától fogva egymásra

259 Կ. Կալի

կգրեի, թե ինչպիսին է հայկական կերակուրի ու կյանքի համը` թերթվող հուշերի վերածելով հուզումներս։ Որովհետև մենք հանգրվանեցինք այստեղ՝ Հայաստանում, որպես Նոյի ժառանգներ և ինչ–որ չափով հետևորդներ: Հանգրվանեցինք «Գրական տապանում», այլ ոչ թե հենց Արարատի գագաթին, որպեսզի ոչ մխիթարական ժամանակներում նույնպես ուշադրություն հրավիրենք պոեզիայի՝ կենարար խոսքի վրա, որպեսզի փրկենք այն որպես մխիթարություն անարժեքության ջրհեղեղից, որպեսզի «մաքսանենգ» ճանապարհով ոգեշնչում բերենք մարդկանց կյանքերին մեր շնորհի առավելագույնի չափով։ Դրա համար է նաև խոստումը, որն այդտեղ հենց փորձում էի իրականացնել և ջանում պատկերել ամեն շնչաչափ հայկական ապրումս, ամեն պահը, որպեսզի ժամանակագիրը լինեմ այս բնաշխարհի, թեկուզև ժամանակավոր և չնչին մի տևողության։ Տրամադրությունս թույլ տար ցած փախչել՝ մի գավաթ գարեջուր խմելու, մինչև տեքստս կգրի ինքն իրեն՝ Կորտասարի խոսքերը վերափոխելով, բայց ես ըմբշամարտում եմ տեքստիս, ապրումներս շարադրելու հնարավորության հետ: Բայց որոշ ժամանակ հայտնվել էի այլ թվարկության մեջ, և այլևս ոչինչ չի լինի այնպես, ինչպես դրանից առաջ էր. «հիմա»–ն բաժանվել է «երբեմնի»–ից: Ի սկզբանե զվարթ, հիանալի բաների մասին էի նախատեսում գրել այստեղ. այն ամբողջ գեղեցկության, որը Հայաստանում մեզ շրջապատել էր գրական ուխտագնացության ընթացքում: Ապրումների մի այնպիսի հորձանքի մասին, ինչպիսին Ստենդալն է նկարագրում Ֆլորենցիայի իր ուղևորության առթիվ. այնպիսի հուզական տարափի մասին, որը տապալում է մարդուն, որը հաճախացած սրտխփոցով, բարձր ճնշմամբ, գլխապտույտով, շփոթվածությամբ, ուշագնացությանը մոտ վիճակներով է ուղեկցվում: Այնքան իրական է այս երևույթը, որն արդի հոգեբանության մեջ կոչվում է Ստենդալի համախտանիշ: Տրամադրություն ունենայի գրելու գեղեցկություն հասկացության ֆիզիկական սահմանների մասին ևս, վայրի բնաշխարհի տպավորիչ հմայքի մասին խոսելու այն մասին, թե ինչպես մեր տանտերերը ցանկանում էին մի քանի օրում մեզ սովորեցնել Հայաստանը: Բայց ծրագրել հնարավոր չէ: Որքան էլ ագահորեն խմեինք այս նոր իմացությունը, այդուհանդերձ, ճանաչողության համար բավարար չէր լինի հազարապատիկ ավելի ժամանակը. ամեն ինչից միայն համտեսի տպավորություն ստացանք ու հետներս վերցրինք: Ինչպես որ ես գրիս միջոցով սոսկ մի համտեսելիքի չափ կարող եմ հաղորդել այն ամե-

K. Kali

260

találtunk, no, vajon mi lesz ebből, mit fog nekünk énekelni a múzsáknak szentelt lakomán ez a suhogó tréningruhás, fehér futócipős, kissé már pityókosan somolygó férfi, aki ki tudja, hogyan került ide egyáltalán.

Arról is beszámoltam volna részletesen, hogyan használtam ki az ekkor keletkezett pillanatnyi zűrzavart, és helyet adva az egó hirtelen ötlettől vezérelt mókájának, hogyan javítottam át akkurátusan a tréningruhás férfi asztalán sorakozó a számos Kalinka vodkás üveg címkéjét Kalikingára, míg észre nem vették... Ilyenszerű élményekről szerettem volna írni, nagy lendülettel és epikus részletességgel – de legfőképpen arról, hogy amikor az általunk maffiózóként elkönyvelt, horgolt sapkás férfi hosszas készülődés után végre megszólalt, akkor már tudtam, ez eddigi életem legcsodálatosabb koncertje: mintha egy szufi démonkórus szabadult volna ki tüdejéből, úgy rebbent bele a hangja az addig profánnak tudott éjbe; meg arról, hogy az est további óráiban lehetetlen volt mással foglalkozni, pincérnek és vendégnek egyaránt, mint őt, az álruhás Arto Tuncboyaciyant hallgatni, aki ki tudja, hogyan került oda a múzsáknak terített asztal mellé; lehetetlen volt mással foglalkozni, mint rögzíteni, így vagy úgy, emlékezetben vagy kamerával a pillanatot, teljességgel megélni az énekes jelenlétét – mely ott, az elutazásunk estéjén habár véletlennek volt álcázott, kétségtelenül számunkra elrendelt égi csoda volt.

Az örmény történelemnek e zarándokút alatt felsejlő mozzanatairól is beszámolni szándékoztam, a földbe ásott kolostorépületről Haghpatban, amelyre az egykor élt szerzetesek azért hordtak földet, hogy megmentsék a vidéket pusztító tatártól; arról a templomteremről ugyanitt, ahova a szerzetesek szintén földbe ásott korsókba rejtőztek a dúlás elől, mint azt Paradzsanov filmjében is látni lehet; arról a helyről, ahol Szajat Nova, egyik legkedvesebb örmény költőm élt, alkotott – és vesztette életét az öldöklő tatár által. Terveim szerint írtam volna arról az érzésről is, amely Szevanavank egyik khácskárja láttán ragadott magával: egykori örmény szerzetesek hosszú, fonott hajú, tatár antropológiájú Krisztust faragtak a kőbe, hogy ezzel a sziklába foglalt furfanggal óvják meg templomukat a tatárok rombolásától – átmenetileg a tatár képére formálták Istenüket, alázatosan vállalva esetleges haragját is, hogy házát megvédhessék. És igen, írtam volna a Fecskevár csöndjéről is, amely emlékezés közben bronz ködként vett minket körül, felejthetetlenül – mintha egy regényben üresen maradt volna néhány oldal, fehéren, betű nélkül, melyről az

261 Կ. Կալի

նի մասին, ինչ զգացել եմ, այն մասին, թե ինչպես էինք բաց թողնում քնի ժամանակն ավելի կարևոր գործերի պատճառով, այն մասին, թե ինչպես էինք աստիճանաբար տեղափոխվում մեկ այլ չափում, մի զուգահեռ գոյություն, որտեղ ժամանակն ընդլայնվեց, և մի քանի օրում, այնուհանդերձ, մի քանի տարվա ապրումներ կարող էինք հավաքել ի մի՝ կարգի բերելը թողնելով հետագային: Ծրագրում էի գրել այն հիշարժան համակեցության մասին, որի ընթացքում սքանչելի մարդկանց հետ ծանոթացա. կազմակերպիչներ և ստեղծագործողներ, հայ և օտար գրչընկերներ, խանդավառ հայ ուսանողներ…, գրել այն հրաշալի ստեղծագործականության մասին, հղանալու ծարավի, որ մեկ էլ համալսարանական երիտասարդների շրջանակում եմ զգացել արվեստանոցի մեր ընդհանուր պարապմունքի կարճառոտ ժամերին: Ըստ իմ ծրագրերի՝ պետք է գրեի Լոռվա ձորի մասին, որին վերևից նայելն իսկ անխոհեմություն է, թեև մեր թիմից շատերն էին գայթակղվում, որ լուսանկարվեին անդունդի եզրաքարերին՝ ասես ցատկահարթակի վրա կանգնած: Իմ քաջությունը չբավարարեց այնտեղ կանգնելու համար, և նույնիսկ ամրոցի պարսպից ցած նայելուց էր բարձրության վախն ինձ պատում: Այն մասին կխոսեի նաև, թե ինչպես էինք մենք զավեշտալի ակնարկներ անում իրար մեր ամենօրյա «Կիլիկիա»–գնացությունից հետո նույնպես տրանսիլվանացի հունգարահայ բարեկամիս՝ Լացայի հետ, ով արդեն տարիներ ի վեր բուն է դրել Երևանում: Հստակ մի մեղսակցություն կար այն բանում, թե ինչպես էինք մենք երեկոները՝ առանց այն էլ երկար ձգվող օրակարգից հետո, փորձում ստեղծագործաբար գարեջուր խմելու վերադառնալ մեր երևակայության նվիրական Կիլիկիայի հայկական թագավորություն։ Առ հայոց պատմություն սույն ուխտագնացության հետադարձ պահերի մասին նույնպես մտադիր էի հաշիվ տալ, Հաղպատի վանքի գետնափոր շինության մասին, որի վրա ժամանակին հող են լցրել վանականները, որպեսզի փրկեն այն գավառն ամայացնող թաթարից: Այն մասին, որ վանականները ներխուժումից առաջ թաքնվել են գետնափոր կարասների մեջ, ինչը կարելի է տեսնել Փարաջանովի ֆիլմում. այն վայրի մասին, որտեղ Սայաթ–Նովան` իմ ամենասիրելի հայ բանաստեղծներից մեկն է ապրել, արարել և կյանքից զրկվել արնախում թաթարի կողմից։ Ըստ իմ ծրագրերի՝ պիտի գրեի այն զգացման մասին ևս, որն ինձ տիրեց՝ Սևանավանքի մի խաչքար տեսնելով, որին հայ վանականները երկար, հյուսած մազերով, թաթարական մարդաբանական տիպի Քրիստոս էին քանդակել ժամանակին, որպեսզի այդ

K. Kali

262

olvasó tudva tudja, áhítattal kell átlapoznia, és kiegészítenie a saját gondolataival. És az írók mauzóleummá emelt emléklakásairól is beszámoltam volna, aprólékos részletességgel – a heurisztikus élménnyel, amely Hovhannes Tumanian múzeummá alakított jereváni lakásában kerített hatalmába: hasonló írókultusszal még sosem találkoztam. Ott láttam először magyarra fordított Tumanian műveket is, az Európa Kiadó 1969–ben kis, filigrán fehér kötetbe gyűjtött néhány Tumanian verset, Galambok temploma címen, a költő születésének századik évfordulóját jubilálva. Utólag, már Budapesten idézem fel, hogy román írótársam, akit végig Basilnak hívtunk az irodalmi zarándokút alatt, lefotózta a múzeumban kiállított műfordítás–köteteket – így nyomoztam ki, honnan és hogyan szerezhető meg a budapesti antikváriumok elfeledett raktárkészletéből a kötetnek feltehetőleg egyik utolsó magyarországi példánya. (És megszerzem, az antikváriussal folytatott nagy alkudozások közepette – efféle ebben az országban nincsen szokásban.)

A gondosan eltervezett elbeszélésfolyamban annak a megrázó döbbenetnek is helyet adtam volna, ráadásul igencsak központit, amely a múzeumi idegenvezető emelkedett beszéde alatt kerített hatalmába, miközben éppen Tumanian fiának végső döntéséről beszélt, aki apja halála után kivágatta és magával vitte annak szívét, hogy szimbolikusan örökre vele maradhasson. Az akkor még végletesen barbárnak tartott mozzanat borzongatóan végigkísérte örményországi utamat – és amikor stílusosan, Zorian almájával zsebemben Dseghbe, Tumanian szülőházába látogattunk az írócsapattal, hol ismét előkerült a kivágott szív toposza, akkor már, előre készülvén, óvatos kérdéseket is fel mertem tenni: hogyan is történt mindez pontosan – és ismét elborzadtam attól, milyen könnyed, magától értetődő természetességgel beszélt a helyi idegenvezető erről a szörnyű tettről, amivel a fiú kivágatta holt apja szívét, hogy egész életében birtokolhassa azt.

Eredetileg ezekről szerettem volna írni, és nem kétséges, könyvnyi lett volna az írott anyag. Ami itt mindössze felsorolás, az emlék–kartotékolás puszta gyakorlati kiterjesztése, egy emlékgyűjtő jegyzeteinek listája a megéltekről – mindaz bennem elemi erővel dúló élményvihar, kilengő szédüléssel és szapora szívveréssel járó emlékezés, mely által bekebelezem, felfalom Arméniát, egyre és egyre. Kívülről mindössze élménylista,

263 Կ. Կալի

հնարքով պահպանեին իրենց եկեղեցին թաթարների ավերից: Ժամանակավորապես թաթարական կերպարանք են տվել իրենց Աստծուն՝ խոնարհաբար հանձնառելով նաև նրա հավանական զայրույթը, որպեսզի պաշտպանեն հայրենիքը։ Եվ այո՛, կգրեի նաև Այծաբերդի լռության մասին, որը վերհուշին զուգահեռ բրոնզե մառախուղի նման շրջապատեց մեզ անմոռանալիորեն: Կարծես վեպում թափուր մնացած մի քանի էջ սպիտակ, առանց տառերի, որոնց մասին ընթերցողը քաջատեղ յակ է և ակնածանքով պետք է թերթի ու լրացնի դրանք իր մտքերով։ Եվ կուզեի մանրամասն պատմել նաև գրողների` դամբարանի աստիճանի բարձրացված տուն–թանգարանների մասին այն ապրումի ազդեցությամբ, որն ինձ պատեց Հովհաննես Թումանյանի` թանգարանի վերափոխված երևանյան բնակարանում. ես գրողի նման պաշտամունքի երբևէ չեմ հանդիպել: Այդտեղ ես առաջին անգամ տեսա Թումանյանի հունգարերեն թարգմանված ստեղծագործությունները ևս: «Եվրոպա» հրատարակչությունը 1969–ին փոքրիկ, նրբին սպիտակ ժողովածուի մեջ է ամփոփել Թումանյանի մի քանի բանաստեղծություն՝ «Աղավնու վանքը» վերնագրով, բանաստեղծի ծննդյան հարյուրամյա հոբել յանի առթիվ: Հետագայում միտքս արդեն Բուդապեշտում կլուսավորվի, որ ռումինացի գրչընկերս, որին Բասիլ էինք կոչում գրական ուխտագնացության ընթացքում, թանգարանում լուսանկարել էր թարգմանությունների ժողովածուները: Այդպես ես կարողացա փնտրել ու պարզել, թե որտեղից և ինչպես կարելի է բուդապեշտյան հնագրավաճառների մոռացված պահեստարաններից հայթայթել Հունգարիայում գրքույկի հավանաբար վերջին օրինակներից մեկը։ Խնամքով ծրագրված պատումիս մեջ այն սարսափին ևս տեղ կտայի, որն ինձ պատեց Թումանյանի թանգարանի ուղեկցորդի խոսքի ընթացքում, երբ նա պատմեց Թումանյանի որդու վճռական որոշման մասին՝ հոր մահից հետո կտրել տալ նրա սիրտն ու խորհրդանշաբար հավերժ իր հետ պահել: Դեռ այդ ժամանակ իմ կողմից բարբարոսական դիտված փաստը մինչև վերջ զարհուրելի կերպով ուղեկցեց ինձ իմ հայաստանյան ճանապարհներին: Ի սկզբանե այս բաների մասին էի ուզում գրել, և, անկասկած, մի գրքաչափ կլիներ գրավոր նյութը։ Այն, ինչն այստեղ ընդամենը թվարկվում է, հուշերի քարտավորման պարզ գործընթաց է միայն, տեսածներիս մասին հուշահավաք նշումների ցանկ: Այս ամենն իմ մեջ տարերային ուժով փչող զգացմունքների փոթորիկ է, գլխապտույտ և

K. Kali

264

tanulható Kaukázus, amely csak az Örményországot megjártak számára élénkül teljes élménnyé, színesedik és duzzad történetté, cinkosodik szétszakíthatatlan szövetséggé: az örmény vidék, az örmény történelem apránként beenged önmagába. Arról is írtam volna, hogy később már kifejezetten vadásztam az írók kivágott szívéről szóló anekdotákat, így ért el hozzám a hír, mely nem tudhatom, igaz–e, miszerint Terian, az örmény költő szívét is kivágták halála után.

Azóta azonban, mióta ennek az írásnak a szövetét szövögetem, át– meg átjavítom, amióta durcásan elégedetlenkedek fölötte, hogy hitelesebb lehessen az áthozott élmény, amióta nem megyek le sörözni, amíg a szöveg írná önmagát, átkerültem egy másik dimenzióba. Apám átkelt azon a folyón, ahonnan nincsen visszatérés ebbe a világba; és az idő elkezdett másképpen telni, megváltoztak a színek, a szagok, minden, ami addig körülvett, más értelmet nyert, élesen elvált az akkor és most, mintha csak fejszecsapással választotta volna szét őket az Úristen. Nem találom már eddigi önmagam, a dolgok, velem a középpontjukban, egyszerre megfoghatatlanná váltak. És amikor ott álltam a ravatalánál, lekésve az utolsó találkozás lehetőségét, ott álltam összetörten és magamat bántva, hogy talán nem vigyáztam rá eléggé, és kérdések gyötörtek, vajon tudta–e, hogy szeretem, ott álltam és néztem, hogyan omlik el az én szép apám arca a júniusi kánikulában, hogyan olvadnak le róla, percről percre eddig ismert nemes vonásai, hogyan változik meg bennünk, itt maradottakban az idő; és akkor hirtelen Tumanian fiára gondoltam, akit sosem ismerhettem, és mégis, most e személyes tragédia által egészen közel került hozzám. Vad, zsigeri irigység rohant meg Tumanian fia iránt, kinek még csak a nevét sem tudom, irigyeltem őt azért a bátorságért, amivel ki merte lopni az apja szívét, hogy ez által mindig együtt maradhassanak. S míg azelőtt az ötlet barbársága tartotta fogva kényszeresen az agyamat, folyton arra kalandoztam, hogy ezt a tettet valahogy megértsem, logikusan megmagyarázzam, a kulturális sokkot feldolgozzam, most valami megváltozott, furcsán átlendült ebben a másik időszámításban a tettek értéke is, elemelkedett az eredeti koordinátáktól – most immár hetek óta attól a gondolattól nem tudtam szabadulni, az kínozott vég nélkül, hogy nekem sosem lett volna merszem megtenni ugyanezt, pedig ott kísértett végig a gondolat, elkérni az apám szívét, ha pedig nem adják, hát ellopni, magammal vinni, birtokolni,

265 Կ. Կալի

հաճախացած սրտխփոցով ուղեկցվող հիշողություն, որոնց ներքո ես խժռում, կլանում եմ Հայաստանը նորից ու նորից։ Դրսից ընդամենը ապրումների ցուցակ, սովորական Կովկաս, որ միայն Հայաստան այցելածների համար է կենդանանում որպես լիարժեք ապրում, այն գունավորվում և փչվում է որպես պատմություն, առաջնորդում անքակտելի դաշինքի: Հայոց եզերքը, հայոց պատմությունը սակավ առ սակավ ներս է թողնում ինձ իր մեջ։ Այն ժամանակից ի վեր, սակայն, ինչ որ այս գրվածքն եմ հյուսում՝ խմբագրելով ու վերախմբագրելով այն, ինչ դժգոհությունս է, ինչ որ թույլ չի տալիս գարեջուր խմելու գնալ, քանի դեռ տեքստը չի սկսել գրել ինքն իրեն, վերաբնակվել եմ մեկ այլ չափման մեջ։ Հայրս անցավ այն գետը, որտեղից վերադարձ չկա այս աշխարհ, և ժամանակն սկսեց այլ կերպ լրացվել: Փոխվեցին գույները, հոտերը, այն ամենը, ինչ որ ինձ մինչ այդ շրջապատում էր, այլ իմաստ ձեռք բերեց, կտրուկ զատվեցին «այստեղ»–ը և «այժմ»–ը, ասես կացինով բաժաներ նրանց Տեր Աստված։ Չեմ գտնում այլևս ինքս ինձ, գործերը, որ ինձ հետ էին, անընդունելի դարձան: Եվ երբ ես կանգնած էի դիակառքի մոտ՝ ուշացած վերջին հանդիպման հնարավորությունից, կանգնած էի՝ կոտրված և ինքս ինձ մեղադրելով, որ միգուցե բավարար չեմ խնամել նրան, ինձ հարցեր էին տանջում. արդյոք նա գիտե՞ր, որ սիրում եմ իրեն, կանգնել էի այնտեղ ու նայում էի, թե ինչպես է խաթարվում իմ գեղեցիկ հոր դեմքը հունիսյան տապին, թե ինչպես են հալվում րոպե առ րոպե, ինձ քաջածանոթ ազնվական գծերը, ինչպես է փոխվում մեր՝ այստեղ մնացողներիս մեջ ժամանակը: Եվ հանկարծ Թումանյանի որդու մասին մտածեցի, որի հետ չէի կարող նույնիսկ ծանոթ լինել, բայց այժմ անձնական ողբերգության բերումով լիովին մոտ դարձավ ինձ նա: Վայրի, կենդանական նախանձ պատեց ինձ. նախանձեցի Թումանյանի որդուն, ում անունը նույնիսկ չգիտեմ, նախանձեցի նրան քաջության համար, որ խիզախել էր գողանալ հոր սիրտը, որ այդպիսով միշտ միասին լինեն: Եվ այժմ ես արդեն ամբողջ շաբաթներ տանջվում էի, չէի կարողանում ազատվել այն մտքից, որ երբեք հանդգնությունս չէր բավի նույնն անելու, թեև մինչև վերջ ինձ ուղեկցում էր այն միտքը, որ խնդրեմ հորս սիրտը, իսկ եթե չտան, ապա գողանամ, տանեմ ինձ հետ, պահեմ այնքան ժամանակ, ինչքան ինձ տրված է: Ինձ գայթակղեց մի արարք, որը ես կանխավ այնքա՜ն զարհուրելիորեն բարբարոս ու հեռու էի համարել: Այժմ արդեն հասկանում էի՝ այս պայքարն այն ներքին ճակատամարտի ուղեկիցն է, որ միշտ էլ վարել են միմյանց դեմ իմ ներքին՝ հուն-

K. Kali

266

amíg csak időm engedi. Megkísértett a tett, amit azelőtt, az akkorban még, oly borzongatón barbárnak és távolinak tartottam – és most már megértettem, ez a vívódás annak a belső harcnak a kísérője, amit saját magyar és örmény részem vívott egymással mindig is. Mert egész gyerekkoromat végigkísérte a köztesség kínzó érzése: magyarnak talán ijesztőn erőteljes vagyok, örménynek talán túl fakó – mondhatni folyton átjárok egyik nemzeti karakterológiából a másikba, egyszerre vagyok mi és ők, mindkét oldalon. Apám hirtelen távozásával közelebb húzódott hozzám az a részben még távolinak tudott világ, megmagyarázhatatlan rohamossággal vált rokonommá, fivéremmé Tumanian fia, aki magával merte vinni halott apja szívét. Mióta átkerültem a másik időszámításba, és már nem lehetséges pusztán a szépségről meg végeérhetetlen lakomákról örömódát zengeni, nem lehetséges pusztán a felemelő, monumentális élményekről írni, amelyek által Örményországot próbálom bekebelezni, amellyel sokszorosítom magamban a haza–élményt, a meglévő, eredeti erdélyi szülőföldem és anyanyelvem diktálta, választott magyar hazám mellé, most már nem csak az örmény tájról, de az örmény emberről is méltán tudnék írni, annak vad tetterejéről és derűs bátorságáról, mi megszabja életútját. Talán most már jobban értem a népet, melyből egykor őseim is vétettek, oly sok évszázaddal ezelőtt; és ahogy időm telik, több–kevesebb sikerrel gyarapítom magamban a belső hazát.

Հունգարերենից թարգմանեց Վահրամ Մարտիրոսյանը

267 Կ. Կալի

գար և հայ կեսերը: Մանկությանս ամբողջ ընթացքում ինձ ուղեկցել է երկատվածության տանջալից զգացումը: Որպես հունգար նույնիսկ վախենալու չափ զորեղ եմ, որպես հայ՝ միգուցե չափազանց նվազ. կարելի է ասել, որ շարունակ անցնում եմ մի ազգային բնութագրից մյուսին՝ միաժամանակ «մենք» եմ և «նրանք»: Հորս անսպասելի հեռանալն ինձ ավելի մոտեցրեց այս՝ մասնակիորեն դեռ հեռու գիտակցվող աշխարհը: Անբացատրելի սրընթացությամբ հարազատացավ այն. եղբայրս դարձավ Թումանյանի որդին, ով համարձակվել էր հետը վերցնել մահացած հոր սիրտը։ Այն ժամանակից սկսյալ, երբ ես փոխադրվեցի այլ թվարկություն, այլևս հնարավոր չէ պարզապես գեղեցկության ու անվերջանալի խնջույքների ձոն հնչեցնել, միայն բարձր, վեհ ապրումների մասին գրել, որոնց միջոցով փորձում եմ խժռել Հայաստանը, որոնցով բազմապատկում եմ իմ մեջ հայրենիքի զգացումը: Հարազատ ու ծանոթ տրանսիլվանյան հայրենիքիս ու մայրենի լեզվի թելադրած, ընտրած հունգարական հայրենիքիս կողքին արդեն ոչ միայն հայոց բնաշխարհի, այլև հայ մարդու մասին եմ ես կարողանալու արժանի ձևով գրել: Այն վայրի եռանդի և զվարթ քաջության մասին, որը սահմանում է նրա կենաց ճանապարհը: Միգուցե հիմա ավելի լավ եմ հասկանում այն ժողովրդին, որից մի ժամանակ իմ նախնիներն էլ են սերել այնքա՜ն երկար դարեր առաջ, և որքան լրանում է իմ ժամանակը, ավելի կամ պակաս հաջողությամբ ես աճեցնում եմ իմ մեջ ներքին հայրենիքս։

Herbert Maurer Հեր բերտ Մաու րեր Austria

Ավստրիա

Austrian poet, prosaist, translator and journalist. Author of 11 books published in Austria and Germany. Participant of “Backmann Prize” and the prize winner of “Rheingau.” He works at Austrian radio station and television. Herbert performed with his lectures on literature in Germany, Italy, Israel and Armenia. Presented his lecture entitled “Sayat Nova: the Art of Translation” in Austria and Armenia. Herbert Maurer is the editor and translator of two anthologies of Armenian Literature into German.

Ավստրիացի բանաստեղծ, արձակագիր, թարգմանիչ և լրագրող: Ավստրիայում և Գերմանիայում հրատարակված 11 գրքի հեղինակ: «Bachmann» մրցանակաբաշխության մասնակից և «Rheingau»–ի մրցանակակիր: Աշխատում է ավստրիական ռադիոյում և հեռուստատեսությունում: Գրականության մասին դասախոսություններով հանդես է եկել Գերմանիայում, Իտալիայում, Իսրայելում և Հայաստանում: Ավստրիայում և Հայաստանում ներկայացրել է «Սայաթ–Նովա. թարգմանության արվեստը» դասախոսությունը: Հայ գրականության գերմաներեն թարգմանությունների երկու անթոլոգիաների խմբագիրն ու թարգմանիչն է:

HISTORY – DAMALS UND DA Gewidmet Hovhannes Toumanian, dem armenischen Nationaldichter.

Nur sein Herz ist an seinem Geburtsort bestattet.

Dedicated to Hovhannes Toumanian, Armenian National Poet.

Only his heart is buried on his birth place.

H. Maurer

270

i am the one without heart i am only heart but where is my brain ? just eat it... and read flughafen yerevan 1988 – flughafen yerevan 2012 jede landung, auch die dreiundzwanzigste, ist eine zeitreise, das hoffnungslose chaos in der zeit des erdbebens und die hoffnung, etwas tun zu können, ist auch nach 25 jahren gegenwärtig, ich hätte gern distanz, habe sie aber nicht, die momente der ratiosigkeit von damals sind immer noch da und das abenteuer, wunderbaren menschen zu begegnen ebenso literatur bedeutet distanz, die frische luft des weißen blatts papier, mit einer Schreibmaschine, die ihre eigene sprache spricht und nach den besten ölen und tinten riecht, auch 2012 war ich wieder im jahr 1988, ebenso mit meiner schreibmaschine im gepäck wie damals, distanz bedeutet, sätze ins frische weiß zu schreiben, das gelingt mir schwer, wenn ich in dieses, „mein“ armenien reise, das wohlorganisiert österreichische, die konzentration auf den ersten satz in der früh, all die kunstgriffe der abstraktion, all die einbildungen der bildung und die träume von der guten grammatik ver-

ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ` ԱՅՆ ԺԱՄԱՆԱԿ ԵՎ ՀԻՄԱ Ն վիր վում է հայ ազ գային բա նաս տեղծ Հով հան նես Թու մա նյա նին Ծննդավայրում թաղված է նրա սիրտը միայն

Օդակայան, Երևան, 1988 – օդակայան, Երևան, 2012: Յուրաքանչյուր ժամանում, նաև այս՝ 23–րդը, ժամանակի շրջապտույտ է: Ինչպես 25 տարի առաջ՝ երկրաշարժի օրերին, այնպես էլ այսօր՝ անհույս քաոս ու ինչ–որ բան անելու հույս: Ավելի հաճելի կլիներ, եթե հեռավորություն զգայի, բայց չկա նման բան. նույն անհուսության պահերն այն ժամանակ և այսօր և… հրաշալի մարդկանց կրկին հանդիպելու բարեբախտություն: Գրականություն ասվածը հեռավորություն է նշանակում. սպիտակ էջի թարմ օդ ու գրամեքենա, որն իր ուրույն լեզուն ունի և լավագույն յուղերի ու թանաքների բույրը: 2012–ին ես կրկին հայտնվեցի 1988–ի մեջ. ճամպրուկիս մեջ գրամեքենա՝ ինչպես այն ժամանակ…, հեռավորություն, ասել է թե՝ թարմ սպիտակ էջի վրա գրել նախադասություններ, ինչն ինձ դժվարությամբ է տրվում, երբ գալիս եմ «իմ» այս Հայաստանը…: Լավ կազմակերպված ամեն ավստրիականը՝ առավոտյան ժամերի կենտրոնացումն առաջին նախադասության վրա, վերացարկման բոլոր հնարքները, երևակայության հորինվածքները, լավ քերականության երազները, ամենն անհետանում է, երբ կրկին ընկերներիս հետ եմ և նրանց հետ մի-

271 Հ. Մաուրեր

Ես մեկն եմ առանց սրտի, Ես միայն սիրտ եմ, Իսկ ո՞ւր է ուղեղը. Ահա՛, կերե՛ք այն… ու կարդացե՛ք:

H. Maurer

272

schwinden, wenn all die freunde wieder da sind, mit ihnen die fragen, das konkrete, das unbedingte und unmittelbare, der alltag, der augenblicklich zu meinem alltag wird, der klang einer sprache, die ich lieben gelernt habe, sehr lange lieben gelernt habe, die gerüche – die grausamkeit der großstadt einerseits und die frische der berge und täler andererseits, die klänge von alten motoren und singenden kindern, von rasselnden radios und frischen vögeln in den Weingärten, von quietschenden bussen und lachenden Weinbauern, die stille verlassener kirchen einerseits und die laute hitze der diskussionen in den kaffeehäusern. deshalb kann ich nicht allein vor meinem weißen blatt papier geschichten über armenien schreiben, denn da sind die sorgen der freunde, da ist die not auf dem land, da ist die angst vor der zukunft, da ist die hoffnung auf ein „irgendetwas“, das nicht greifbar ist und wie ein heller schatten in дer luft schwebt, aber es gibt die sprаche, die mir nah und vertraut ist aber längst nicht nah und vertraut genug, da sind ein paar Wendungen im sprechen, die ich sonst nirgendwo in dieser feinheit gehört habe, da ist das alphabet, das sich so kunstvoll, tatsächlich tanzen lässt, jeder buchstabe eine figur, ein bewegung zwischen mann und frau und kind. all das, diese faszination und diese unsicherheit, diese nähe und distanz, dieser schwebezustand – einerseits flüchtling, andererseits teil der familie, all das hat sich nicht geändert, so stehe ich – mit meiner Schreibmaschine in der hand, im jahre 2012 auf dem flughafen in yerevan so wie im jahre 1988.

DIE SEELE DER SPRACHE – THE SOUL OF LANGAUGE

Jede Sprache hat ihre eigenen, sehr intimen Redensarten. Zarte Spuren, hin zum Charakter und zur Seele der Sprache. They are traces to the character, to the soul of a language. Hier einige Beispiele. Jeder auf der Straße, jeder Taxifahrer, jeder armenische Freund in Yerevan benutzt diese Redewendung ständig. Hören wir, spüren wir, schmecken wir die Seele der Sprache.

Klouche hartugel – den Kopf bügeln Vorzustellen wäre ein gut gebügelter Kopf, am besten der eigene. Gebügelt von einer allzu hohen und lauten Stimme mit Worten, die schwerer wiegen und fester sind als ein menschliches Hirn, zumindest das eigene.

Es ist der Metallgehalt der Stimme, aber dann auch noch die Hitze, die

ԼԵԶՎԻ ՀՈԳԻՆ – THE SOUL OF LANGUAGE Յուրաքանչյուր լեզու ունի յուրահատուկ, միայն իրեն բնորոշ դարձվածքներ: Նրբին հետքեր դեպի լեզվի բնավորությունն ու հոգին տանող. they are traces to the character, to the soul of a language: Ահա մի քանի օրինակներ, որ մշտապես օգտագործում է ամեն մարդ փողոցում, յուրաքանչյուր տաքսու վարորդ ու յուրաքանչյուր ընկեր–բարեկամ Երևանում: Եկե՛ք լսենք, զգանք, ճաշակենք լեզվի այդ հոգին: Գլուխ արդուկել Պատկերացնում ենք թերևս մի լավ արդուկած գլուխ, ամենից լավ է՝ սեփականը: Արդուկած ամենաբարձր ձայնով ասված բառերով, որոնք ավելի կոշտ ու ծանր են, քան մարդկային ուղեղը՝ առնվազն սեփականը: Դա ձայնում բովանդակված մետաղն է, բայց հետո նաև այրող տա-

273 Հ. Մաուրեր

ասին՝ իրենց խնդիրների՝ կոնկրետ, անվերապահ, ուղղակի, առօրյա, որ նույն պահին իմ առօրյան է դառնում: Լեզվի հնչյունները՝ անչափ սիրելի, որ երկար, շատ երկար եմ սիրել…. հոտերը՝ մեգապոլիսի գարշահոտություն՝ մի կողմից, մյուս կողմից՝ լեռների ու դաշտերի թարմություն. ձայները՝ հին շարժիչների և երգող երեխաների, աղմկոտ ռադիոների և խաղողի այգիներում վաղորդյան թռչունների, դղրդացող ավտոբուսների և ծիծաղող խաղողագործ շինականի, լքված եկեղեցիների լռություն և աղմկոտ տաք բանավեճեր սրճարաններում…: Հնարավոր չէ առանձնանալ, սպիտակ թղթի առջև նստել ու պատմություններ գրել Հայաստանի մասին, քանի որ աչքիս առաջ են ընկերներիս հոգսերը, գյուղի կարիքները, ապագայի հանդեպ տագնապը, հույսն «ինչ–որ բանի», ինչն անշոշափելի է ու լուսավոր ստվերի պես կախված է օդում, բայց կա լեզուն, որը մոտ է ինձ ու հարազատ, բայց և բավական ժամանակ է, ինչ զգում եմ, որ բավարար չափով մոտ ու հարազատ չէ. խոսքի մեջ կան դարձվածքներ, արտահայտություններ, որոնք եզակի են իրենց նրբությամբ, որոնց նմանը ես այլ որևէ տեղում չեմ լսել…: Կա այբուբենը, որն ամբող ջովին արվեստ է, պարի հրավեր, յուրաքանչյուր տառը՝ մի ֆիգուր, շուրջպար բռնած այր, կին, երեխա…: Այս ամենը, այս կախարդանքն ու անորոշությունը, այս մտերմությունն ու հեռավորությունը, այս երերուն վիճակը՝ մի կողմից օտար, մյուս կողմից՝ ընտանիքի անդամ, այս ամենը չի փոխվել, ու ես ահա կանգնած եմ՝ ձեռքիս իմ գրամեքենան, 2012–ին Երևանի օդակայանում, ճիշտ այնպես, ինչպես 1988–ին…:

H. Maurer

274

die Hitze meines Kopfes selbst im höchsten Fieber übersteigt. Ganz zu schweigen vom Dampf, der gekochten Luft, die um die Ohren bläst. Beim Hören dieser Stimme spüre ich, wie der Kopf tatsächlich langsam flacher wird, sich über den Tisch ausbreitet.

Das Gesicht verliert seine Formen, Konturen und Falten verschwinden im Dampf, die Augen werden groß und flach und dünn und glänzend wie zwei Frühstücksteller.

Der Tisch ist eine gute Unterlage, weich auf den Wangen, auf der Stirn, mit dem Geruch von Tee und Salz von gestern – und immer noch der Holzgeruch aus einem fernen Wald.

Die Stimme fährt heiß und hart durch die Haare und über die Ohren, der Tisch scheint immer flacher, immer friedlicher und stiller zu werden.

Schließlich ist der Kopf so dünn und durchsichtig wie ein Leintuch, gut über den Tisch gebreitet, von einem Ende zum anderen – gut und frisch und heiß gebügelt.

Dann ist es gut, wenn dieser Kopf, mit Haarmuster und Ohrenornament, mit weit auseinander geschwungenen Lippenkonturen, mit Augenbrauen, da – und dorthin gebügelt, mit einer Nase irgendwo, mit den Wangen hie und da (ganz gut rasiert, noch vor dem Bügeln) – für das Abendessen auf den Tisch gebreitet wird.

Tsavt danem – Ich nehm Dir Deinen Schmerz Wer wen sieht und mag, der sagt das, manchmal ziemlich oft, manchmal auch in jedem zweiten Satz. So sind die Worte schon so leicht, dass selbst ein Schmerz, der nicht da ist, gar nicht leichter sein könnte. Tsavt danem sagt man öfter, als es Schwalben in der Luft gibt – hoch über den Bäumen in einem Yerevaner Abendgarten, und das können doch sehr viele sein.

Andererseits beginnt man dann gern seine Schmerzen zu suchen.

Die flüchtigen, hinter dem Ohr, die hinterlistigen in der Magengegend, die noch jung und frisch sind wie die Schwalbenküken, doch einmal so schwarz und scharf werden können wie die Schwalbenfedern.

Dann fliegt auch, mitten im Reden, dieses „Tsavt danem“, wie ein Schwalbenschatten über die Haut, man spürt den Flügelschlag in den Ohren, wenn auch der, der das sagt, davon gar nichts merkt.

Denn es kommt ihm von Kindheit einfach so über die Lippen.

Es fliegt genauso leicht von der Zunge wie die Schwalben.

Ցավդ տանեմ Այս բառերն ասում են, երբ մեկին տեսնում ու հավանում են, ասում են բավական հաճախ, երբեմն ամեն երկրորդ նախադասության մեջ, այնպես որ բառերն այս ավելի թեթև են, քան անցած–գնացած ցավը կարող է լինել: «Ցավդ տանեմ» շատ ավելի շատ է ասվում, քան ծիծեռնակ կա օդում՝ ծառերն ի վեր թռչող, պատկեր, որ շատերը տեսած կլինեն գիշերային երևանյան այգիներում: Մյուս կողմից՝ հետո հաճույքով սկսում են սեփական ցավերը փորփրել՝ ականջի հետև գցած, խորամանկ, որովայնի շրջանում, ու թեև դրանք դեռ թերհաս են, թարմ, ինչպես ծիծեռնակի ճնճղուկները, բայց մի օր կարող են նույն ծիծեռնակի փետուրների նման սրվել, սևանալ: Հետո խոսքի մեջ ասված այդ «ցավդ տանեմ»–ը ծիծեռնակի ստվերի նման հայտնվում է մաշկիդ վրա, ականջներումդ զգում ես փետուրների հարվածը, բայց այդ բառերն ասողը դա բոլորովին չի նկատում, քանի որ մանկուց ի վեր դրանք նրա շուրթերին են՝ ծիծեռնակի պես լեզվից թռած թեթև բառեր: Եվ միայն երբ այդ իմիջիայլոց ասվածը հատուկ շեշտադրվում է

275 Հ. Մաուրեր

քություն է, բարձրակետի հասցված իմ տաքացած գլխի ջերմությունը: Էլ չեմ ասում գոլորշու մասին, եռացող օդի, որ շչում է ականջների շուրջ: Այդ ձայնը լսելիս զգում եմ, թե ինչպես է գլուխս աստիճանաբար իրապես տաքանում ու փռվում սեղանով մեկ: Դեմքը կորցնում է իր ձևերը, գոլորշու մեջ անհետանում են եզրագծերն ու ծալքերը, աչքերը մեծանում են, տափակում ու բարակում՝փայլելով նախաճաշի երկու ափսեների նման: Սեղանը լավ տակդիր է, փափուկ՝ այտերի, ճակատի համար, երեկվա թեյի ու աղի հոտով ու… դեռևս պահպանված հեռավոր անտառի փայտի բույրով: Ձայնը՝ տաք ու կոշտ, մտնում է մազերի մեջ, անցնում ականջների վրայով, սեղանը գնալով է՛լ ավելի է տաքանում, դառնում շատ ավելի խաղաղ ու լուռ: Ի վերջո այդ գլուխը բարակ ու թափանցիկ սավանի պես արդեն փռված է սեղանի վրա՝ լավ, թարմ ու տաք–տաք ծայրեծայր արդուկված: Հետո լավ է, եթե ամեն կողմից արդուկված այդ գլուխը՝ իր սանրվածքով, ականջների դրվագով, իրարից հեռացած ուռուցիկ շրթունքների եզրագծերով, հոնքերով, ինչ–որ տեղ նաև քիթը ներառյալ, աջ ու ձախ այտերով (մինչև արդուկվելը, իհարկե, մի լավ սափրված), ընթրիքի համար փռված սեղանի վրա լինի:

Nur dann, wenn das Nebenhergesagte betont wird, mit Nachdruck in der Stimme, vielleicht noch von einer Umarmung begleitet, dann wird aus der leichten Konversation bald eine schwere Operation, die sowohl schmerzhaft als auch heilsam sein kann, aber immer ernst bleibt. Manchmal fallen dann auch die Vögel vom Himmel und es wird still, oder aber, bei gelungener Operation, ist dann der Lärm so groß, dass dem Gelächter nicht mehr auszuweichen ist. Und das Lachen ist ein wohltuender Schmerz, wenn er einem irgendwann auch wieder genommen wird, wie im Flug.

Oudem kes – ich esse dich

H. Maurer

276

Brot allein ist oftmals nicht genug, vor allem zum Frühstück. Auch wenn das Brot nicht trocken ist. Vor allem Lawasch, das armenische Fladenbrot ist, warm von der frischen Holzkohle, hat noch ein wenig Waldfeuchtigkeit, zumindest im Geschmack. So sagt man zu denen, die man in der Früh sieht, beim ersten Wiedersehen nach der Nacht, mit einem Stück Paradeiser im Mund, einer Gurke zwischen den Fingern und dem Dampf des heißen Tees im Bart – oudem kes – ich esse dich, und zwar nicht nur dann, wenn die Schminke gut aufgetragen ist oder die kaukasischen Wilderlederhandschuhe verführerisch glänzen. Mit oudem kes ändern sich in jedem Fall die Geschmäcker des Tages. Es liegt nicht nur ein Haar auf der Zunge, gefärbt oder ungefärbt, sondern auch der Duft frischer Nieren oder auch das Aroma einer beinahe jungfräulichen Raucherlunge, in feine Scheiben geschnitten und auf Karabacher Mandarinen serviert.

Nicht nur das eigene Rasierwasser steigt in die Nase, sondern der Geruch eines fein gegrillten Lendenstückes, auf dem seltenen Aeroflot –Bordporzellan liebevoll serviert. Sowohl die Haarlocken, als auch die frischen Nieren, aber auch die Lungenfilet oder Lendenstück lassen sich unschwer in ein Fladenbrot rollen, als Jause für zwischendurch, um auch unter tags das „oudem kes“ nicht zu verlernen, so kommt zur Waldfeuchtigkeit der Lawasch ein wenig menschliche Hitze hinzu. Auch der Taxifahrer könnte etwas Ähnliches sagen, wenn das Trinkgeld gut ist oder die Zigarettenmarke die richtige, natürlich auch der Freund und Verleger, der allerdings, so wie viele andere ein umgänglicher Mensch (ob er nun David heißt oder Phokys oder Tantalos oder einfach Ashot), seit der Früh schon einige andere gegessen haben wird.

ձայնի մեջ՝ թերևս ուղեկցվելով նաև գրկախառնությամբ, թեթև զրույցը վերաճում է ծանր վիրահատության, որ կարող է ինչպես ցավոտ լինել, այնպես էլ բուժիչ՝ չկորցնելով երբեք իր լրջությունը: Երբեմն նաև թռչուններն են երկնքից վայր ընկնում, ու լռություն է տիրում, բայց հաջող վիրահատության դեպքում կարող է նաև այնպիսի մեծ աղմուկ բարձրանալ, որ ծիծաղդ չես կարողանա զսպել: Իսկ ծիծաղը բարեբեր ցավ է, ու երբ այն երբևէ որևէ մեկից վերցնում ես, կարծես թռիչքի մեջ ես հայտնվում: Ուտեմ քեզ

277 Հ. Մաուրեր

Հաճախ միայն հացը չի բավարարում հատկապես նախաճաշին: Եթե անգամ հացը չոր չէ: Հատկապես լավաշը՝ հայկական այդ բարակ հացաբլիթը՝ քարածուխի իր տաքությամբ, որն ունի նաև թեթևակի անտառային խոնավություն առնվազն համի մեջ: Այդպես դիմում են լույսը բացվելուն պես՝ գիշերվանից հետո առաջին իսկ հանդիպման պահին, բերանում՝ պոմիդորի մի կտոր, մատների արանքում՝ վարունգ, ու տաք թեյի գոլորշին՝ մորուքի շուրջ…, ուտեմ քեզ, և ուտում են քեզ ոչ միայն, երբ շրթներկը լավ է քսված, կամ էլ երբ գայթակղիչ կերպով փայլփլում են անմշակ կովկասյան կաշվե ձեռնոցները… Ինչևէ, «ուտեմ քեզ»–ը ամեն դեպքում փոխում է օրվա համն ու հոտը: Լեզվիդ վրա կա ոչ միայն մազ՝ ներկած կամ չներկած, այլև թարմ թոքի բույրը կամ էլ ղարաբաղ յան մանդարինների վրա մատուցած, բարակ շերտերով կտրատած կուսական թոքի բույրը…: Քթիդ մեջ է բարձրանում սեփական օծանելիքիդ հոտով սափրաջուրը, ինչպես նաև իր տեսակի մեջ եզակի, «Աերոֆլոտում» ճենապակու վրա սիրով մատուցված, թեթևակի տապակած ֆիլեի կտորների հոտը: Թարմ թոքը, տապակած ֆիլեն մազի խոպոպիկների հետ միասին հեշտությամբ փաթաթվում են հացաբլիթի մեջ՝ որպես նախաճաշիկ, որպեսզի օրվա ընթացքում հետ չվարժվես «ուտեմ քեզ»–ից: Այսպես լավաշի անտառային խոնավությունը համեմվում է փոքր–ինչ մարդկային ջերմությամբ: Նման բան քեզ կարող է ասել նաև տաքսու վարորդը, եթե թեյավճարը նրան բավարարի, կամ սիգարետը ճիշտ մարկայի լինի, բնական է նաև ընկերդ կամ հրատարակիչը, ով, ինչպես և շատ ուրիշները, պարզապես սիրալիր մարդ է (անունը՝ Դավիթ կամ Պողոս կամ Տանտաղոս կամ պարզապես Աշոտ), որն առավոտից արդեն մի քանիսին կերել–պրծել է:

Mernem kes – ich sterb für dich Geankit mernem – ich sterb für dein Leben

H. Maurer

278

Das klingt schöner als Applaus und ist auch nicht so flüchtig. Stille statt Lärm, fröhliches Verbluten statt Bravo im Gesicht. Verklärung im blassen Gesicht, zum letzten Mal glänzende Augen, schön kalt prickelnder Todesschweiß auf der Stirn.

Mernem kes wird aber immer öfter auch euphorisch artikuliert, als würde man sich in die Wurstmaschine so wie andere in den Swimmingpool springen, einer Badeente gleich, als läge man singend auf dem Rost zwischen Grillfleisch und saftig aufgeplatzten Tomaten, so als spränge man vom rostigen Balkon auf die gut befahrene und schön beleuchtete Yerevaner Kreuzung mit all den Autos, die nicht bremsen, nie und nimmer; so als schösse man sich in den Himmel, um von weit oben immer und ewig zu winken, so als zerplatzte man wie einer der Geburtstagsluftballone am Grab des Heiligen Mesrob.

Zum wem „mernem kes“ gesagt wird, und auch das geschieht nicht selten, der muss keine Beileid wünschen und ist irgendwelchen Hinterbliebenen nicht verpflichtet, auch sie wären imstande, von einem Moment auf den anderen dasselbe zu sagen.

Außerdem kann das angekündigte Sterben ziemlich lange dauern, man wird noch viele Wurst essen (vielleicht aus denen gemacht, die viel früher ihr „mernem kes“ auf den Lippen hatten) überdauert gemeinsam so manchen Grillabend, überlebt, mitten im Sterben, so manchen Sprung auf die Kreuzung und zählt sehr viele Raketen und Luftballons miteinander. ... tchan Ein Wort, das es nicht alleine gibt, und das doch überall und nirgends sozusagen in der Luft schwebt.

Es lebt nur wie ein Echo, oder eine Art Licht, oder wie frischer Wind, um ein anderes Wort herum. Aus dem vierschrötigen „eghbair“ (Bruder), der brüllend Würfel spielt, gern sein Waffe putzte, wenn er eine hätte, noch lieber sein Messer polierte, wenn er eines hätte, aus diesem „eghbair“, der ungern einen Satz zu Ende spricht und einen auch nicht an sehn will, wird mit „eghbair–tchan“ ein zartes seelenvolles Wesen, ein Engel der Zunei-

Մեռնեմ քեզ

… Ջան Մի բառ, որ առանձին գոյություն չունի, բայց և ամենուր է ու ոչ մի տեղ, այսպես ասած՝ թևածում է օդի մեջ: Այն ապրում է մեկ այլ բառով պարուրված՝ որպես արձագանք կամ յուրատեսակ լույս կամ թարմ քամի: «Ախպեր»–ը, որն իր քառակի դմփդմփոցով, փնչոց–մռնչոցով զառ է նետում ու թե զենք ունենար, հաճույքով կշողշողացներ այն, իսկ ավելի հաճույքով դանակ կփայլեցներ, թե ունենար այն, այդ նույն «ախպեր»–ը «ախպեր ջան»–ով դառնում է մի նուրբ, հոգեթով էակ, համակրանք շարժող հրեշտակ, հեռավոր ու … անչափ մտերիմ բարեկամ: Սարսափելի մորաքույրը, ով իր յոթնապատիկ կերակրացանկով

279 Հ. Մաուրեր

Սա ավելի լավ է հնչում, քան ծափահարությունը, անաղմուկ է և ոչ անցողիկ: Աղմուկի փոխարեն՝ լռություն, բրավոյի փոխարեն՝ արնաքամ խաղաղ դեմք: Գունատ դեմքի վրա՝ պայծառացում, աչքերին՝ վերջին փայլը, ճակատին՝ մահվան քրտինքի իսկական սառը կաթիլներ: «Մեռնեմ քեզ»–ը ասվում է շատ հաճախ մի տեսակ էյֆորիայի մեջ, ու կարծես մսաղացի մեջ գցվում են բառերը, ճիշտ այնպես, ինչպես ոմանք բադերի պես ջրավազան են նետվում, կարծես երգելով պառկում են երկաթե ձողերի վրա տապակվող մսի և պայթած հյութեղ պոմիդորների միջև, կարծես պատշգամբի ժանգոտ ճաղերի վրայով ցատկում ու փռվում են բանուկ ու լավ լուսավորված երևանյան խաչմերուկի վրա՝ երբեք և ոչ մի դեպքում չարգելակող մեքենաների կողքին, կարծես թռչում են երկինք, որպեսզի հեռու վերևներից մեկընդմիշտ հրաժեշտի նշան տան, կարծես պայթում են ճիշտ այնպես, ինչպես պայթեց Ծննդյան օրվա օդապարիկներից մեկը սբ Մեսրոպի շիրմաքարի մոտակայքում: Այն մարդը, ում ուղղվում է (ի դեպ՝ շատ հաճախ կրկնվող) այդ «մեռնեմ քեզ»–ը, ցավակցություն հայտնելու կարիք չունի, նա ոչ մի պարտավորություն չունի կենդանի մնացածներից որևէ մեկի հանդեպ, քանի որ վերջիններս յուրաքանչյուր պահ կարող են նույն բանն ասել ուրիշներին: Ի դեպ՝ այդ հայտարարված մահը կարող է բավական երկար տևել, դեռ շատ հաց ու պանիր պիտի ուտես (կամ թերևս կերած պիտի լինես մինչև այդ «մեռնեմ քեզ»–ը համտեսելը), շատ ու շատ երկարուձիգ ու տաք–տաք երեկոներ պիտի վերապրես, կիսով չափ մեռնես, ճիշտ այնպես, ինչպես խաչմերուկի վրա թռիչքի պահին հրթիռներ և օդապարիկներ հաշվելիս է լինում:

H. Maurer

280

gung, ein entfernter Verwandter, so nah. Aus der grausamen Tante, die den unschuldigen Gast mit einem siebengängigen Menue endgültig vernichten will, deren Wille so stark ist, dass auch der Vegetarier eine Portion Schweinsbraten in sich hinein zu würgen hat, jene Tante, die dem zartesten Mineralwassertrinker mit ihrem Maulbeerschnaps das lebenslängliche Fürchten (?) lehrt, aus dieser Tante wird durch „...tchan“ so etwas wie ein Schmetterling, der dem Gast die feinsten Küchendüfte zufächelt.

Sie löst mit einem einzigen Blick jedes Verdauungsproblem, alle Hirne werden wieder klar. Der Nichtschwimmer wird zum Olympioniken, der Analphabet zum Astronauten, der faule Sack zum tollen Hengst und vieles mehr.

Doch so grobschlächtig müssen die Verwandlungen gar nicht sein, die sich durch „...tchan“ herbeiführen lassen, man spürt es schon am eigenen Leib. Da wird die eigene Hand vom Händedruck des anderen nicht mehr erwürgt, da werden auch die Zigaretten echter, die man hie und da geschenkt bekommt.

Es lässt sich besser atmen, vor allem dann, wenn der Smog in Yerevan die Augen trübe macht. Dann lässt sich mit „...tchan“ auch das Unbelebte beleben: Der Kühlschrank beginnt zu schnurren, wenn man ihn mit einem „...tchan“ beehrt, der Herd errötet und die Tinte in der Feder wird menschenwarm.

DIE GESTALT DER SPRACHE – THE SHAPE OF LANGUAGE

Jede Sprache ist wie ein menschliches Wesen. Mit einer charakteristischen Art und Eigentümlichkeit, sich in den Straßen zu bewegen, im Bett, beim Tanzen oder im Wasser. Mit einer typischen Art, auf einem Pferd zu sitzen oder in einem alten „Wolga“ oder auch im Parlament. Schneller oder langsamer, voller Gedanken, inspiriert, traurig oder voller Energie, aber auch lachend über sich selbst. Jede Sprache streckt und dehnt sich in der Früh auf eine andere Art, benimmt sich unter der Dusche auf eigene Art und ist eigentümlich im Kämmen des Haars, im Rasieren des Bartes, oder – bei einer weiblichen Sprache – im Bemalen der Lippen. Manche Sprachen sind sehr aktiv, andere bevorzugen Essen und Trinken, wieder andere stehen wie betrunkene Soldaten in der Landschaft. Sprachen reden manchmal auch gerne, hie und da, in Kirchen, im Kino, andere wiederum ziehen e vor, zu schweigen, oder zu flüstern, von Mund zu Ohr. Sie schmecken so, wie sie klingen, sie klingen so, wie sie sich bewegen, sie bewegen sich so, wie sie denken, sie denken so, wie sie singen – unter der Dusche.

Jede Sprache schläft auch in der ihr eigenen Art, nackt oder im Pijama,

ԼԵԶՎԻ ԿԵՐՊԱՐԱՆՔԸ – THE SHAPE OF LANGUAGE Յուրաքանչյուր լեզու մարդ արարածի նման է՝ միայն իրեն հատուկ շարժուձևով փողոցում, անկողնում, պարելիս կամ ջրի մեջ, իր նստելու յուրահատուկ ձևով ՝ լինի դա ձի, մի հին «Վոլգա» կամ, թերևս, պառլամենտում համեմատաբար արագաշարժ կամ դանդաղաքայլ, խոհուն, ոգեշունչ, տխուր կամ եռանդով լի… կամ էլ ինքն իր վրա ծիծաղող: Յուրաքանչյուր լեզու իր ձևով է հորանջում, ձգվում ու վեր կենում առավոտյան, յուրահատուկ ձևով է պահում իրեն ցնցուղի տակ, սանրվելիս, սափրվելիս, իսկ կանանց լեզուների դեպքում՝ շրթներկ քսելիս: Կան ակտիվ լեզուներ, կան նաև այնպիսիք, որ նախընտրում են կերուխումը, կան նաև դաշտավայրում հարբած զինվորների նման կանգնած–մնացածները: Լեզուներ կան, որ երբեմն հաճույքով ճառում են այստեղ ու այնտեղ՝ եկեղեցիներում, կինոյում, և կրկին կան այնպիսիք, որ նախընտրում են լռել կամ ականջին շշնջալ: Լեզուները բուրում են այնպես, ինչպես շարժվում են, այնպես, ինչպես մտածում են ցնցուղի տակ: Յուրաքանչյուր լեզու նաև իր յուրահատուկ քնելու ձևն ունի՝ մերկ կամ գիշերանոցով, մեկ կամ երկու բարձով, ձեռքը ոտքերի

281 Հ. Մաուրեր

անմեղ հյուրին ուզում է վերջնականապես ոչնչացնել, և ում ցանկությունն այնքան զորեղ է, որ նույնիսկ երդվյալ բուսակերն իրեն մատուցած մի բաժին խոզի միսը խեղդվելով կուլ կտա, այն մորաքույրն, ով նրբագույն գարեջրի քիմք ունեցող մեկին իր թթի օղիով կվարժեցնի կենսատու ոգելից մրգերին, այդ նույն մորաքույրը մի «ջան»–ով վերածվում է թիթեռի, որն իր նրբագույն խոհանոցային անուշահոտերով զովացնում է հյուրին: Նա մի հայացքով լուծում է մարսողության բոլոր խնդիրները, ուղեղի բջիջները կրկին պայծառանում են: Լողալ չիմացողը դառնում է օլիմպիական չեմպիոն, անգրագետը՝ աստղագետ, ծույլ արարածը՝ խենթ ու խելառ քուռակ և այսպես շարունակ: Բայց այս փոխակերպումները բնավ չեն կատարվում այդքան հեշտ ու հանգիստ՝ մի հարվածով: Դու այդ «ջան»–ը զգում ես քո ամբողջ մարմնով, սեփական ձեռքդ այլևս չի ճնշվում մեկ ուրիշի ձեռքսեղմումից, այստեղից ու այնտեղից քեզ մեկնած սիգարետները այլևս ավելի շոշափելի են դառնում: Սկսում ես ավելի ազատ շնչել, հատկապես երբ երևանյան հեղձուկ օդից շնչահեղձ ես լինում: Անշունչ առարկաներն էլ են կենդանանում: Թե մի «ջան» պարգևես սառնարանին, այն կսկսի հաճելի զնգզնգալ, սալօջախը կկարմրի, իսկ գրչիդ թանաքը մարդկային ջերմությամբ կլցվի…

mit einem oder zwei Polstern, mit einer Hand zwischen den Beinen, auf dem Rücken liegend oder eingerollt wie ein kleines Kind, allein oder mit einer anderen Sprache zusammen, oder mit zweien, im Falle einer menage a trois. Dann hat jede Sprache auch verschiedene Träume, untertags und in der Nacht, zwischen Konsonanten und Vokalen. Die eigentümliche Gestalt, den Charakter der armenischen Sprache zu spüren, wahrzunehmen, und zu beschreiben, dazu sind wir da, das ist unsere Mission.

DIE STEINE, DAS OBST UND DIE SPRÄCHE

H. Maurer

282

Natur und grammatik. im armenischen bildet sich das eine im anderen ab. geographie und sprache gehen eine seltsame Symbiose ein. hier die landschaft mit steinen und felsen, eine architektur, in der kirchen konstruiert werden – seit jahrtausenden, in aller stille, mit stiller passion –wie berge, in die man hineingeht, um zu schweigen oder zu singen, ein kind taufen zu lassen, dort die spräche mit einer landschaft der konsonaten, die vielfältig ist wie die farben der steine, unterschiedlicher härte, verschiedenster farbe, hier die landschaft mir inseln blühender natur, gut umsorgt von den menschen sie – wie selbstverständlich – eine sprache sprechen, die kaum jemand beherscht, in der nur die heimisch sind, die lange schon ihre natur, ihre weinstöcke, ihre maulbeerbäume, im wahrsten sinn des Wortes umarmt haben, denn alles, was wächst und blüht und früchte bringt, das sind, für mich, den liebhaber, den geliebten der grammatik, den liebhaber derer, die armenisch sprachen, die vokale wer eine maulbeere ist, der isst einen vokal, wer auf der steinbank sitzt oder eine kirche, einen berg nicht nur sieht, sondern spürt, oder spürt einen konsonanten, in all seinen nuancen, mit al den feinheiten, die uns das armenische alphabet anbietet, das obst ist der klang, der stein ist die klarheit, die wir brauchen, um in aller not das gleichgewicht nicht zu verlieren, nur so lassen sich verse sprechen und lieder singen, die eine balance zwischen klarheit, hoffnung und verzweiflung bewahren, so wie wir, so wie ich, diese sprache im kopf und im herzen haben.

արանքում, մեջքի վրա պառկած կամ փոքր երեխայի պես կծիկի նման բարուրված, մենակ կամ մեկ ուրիշ լեզվի հետ միասին կամ երեքով՝ ménage a troi–ի դեպքում: Յուրաքանչյուր լեզու իր երազներն ունի նաև ցերեկվա ու գիշերվա, բաղաձայնների ու ձայնավորների միջև: Հայերենի այդ յուրահատուկ կերպարանքը զգալու, ընկալելու ու նկարագրելու համար ենք մենք այստեղ. դա է մեր առաքելությունը: ՔԱՐԵՐԸ, ՄԻՐԳՆ ՈՒ ԼԵԶՈՒՆ

Գերմաներենից թարգմանեց Ռ զան Մարգ նին

283 Հ. Մաուրեր

Բնություն ու քերականություն…, հայերենում մեկը մյուսի հայելումն է, աշխարհագրությունն ու լեզուն յուրօրինակ համակեցության մեջ են: Ահա լանդշաֆտը՝ քարոտ, ժայռապատ. յուրօրինակ ճարտարապետություն, որի ներսում եկեղեցիներ են հորինվում հազարամյակներ շարունակ, լիակատար լռության մեջ, լուռ կրքով՝ լեռների պես, ուր կարելի է մտնել լռելու կամ երգելու կամ էլ երեխա մկրտելու համար… Եվ ահա լեզուն՝ լանդշաֆտ բաղաձայնների, նույնքան բազմաշերտ, որքան քարերի գույնը՝ բազմատեսակ, ամենատարբեր կարծրության: Ծաղկազարդ բնության կղզ յակներ՝ մարդկանց կողմից լավ խնամված, և մարդկային խոսք ու լեզու, որը գրեթե հնարավոր չէ յուրացնել: Այն մոտ ու հարազատ է միայն նրանց, ովքեր վաղուց ի վեր գրկախառնվել են իրենց բնության, իրենց խաղողի վազերի, թթի ծառերի հետ, իսկ ինձ համար, որ սիրեցյալն եմ քերականության, սիրեցյալը բոլոր հայերեն խոսողների և այն ամենի, ինչն աճում է, ծաղկում ու պտղաբերում, ձայնավոր է: Ով թութ է ուտում, նա մի ձայնավոր է ուտում, իսկ ով նստած է քարե նստարանին, կամ ով եկեղեցին ու լեռը ոչ միայն դիտում է, այլև զգում, նա մի բաղաձայն է շոշափում՝ բոլոր երանգներով ու նրբություններով, որ մատուցում է մեզ հայերենի այբուբենը: Միրգը հնչյուն է, քարը՝ պարզություն, որի կարիքը մենք ունենք հոգսի ու կարիքի մեջ հավասարակշռությունը չկորցնելու համար: Միայն պարզության, հույսի ու հուսահատության միջև հավասարակշռությունը պահելով՝ կարելի է բանաստեղծություններով խոսել, երգեր երգել. դա մեզ է հարկավոր, նաև ինձ, որ կրում է այս լեզուն իր գլխում ու սրտում:

Lily Michaelides Լի լի Մի խաե լի դիս Cyprus

Կիպրոս

A poet from Cyprus. She has published four collections of poetry: “The Alchemy of Time” (2001), “Shapes and Roads in Relief…” (2003), “Remembrance of a Dawn” (2004 - bilingual edition), “Innuendos” (2007) and the prose: “The city needs no recommendation” (2011). Her poems have been published in newspapers and literary magazines in Cyprus and abroad. She is a co-founder of “Ideogramma” NGO which is realizing literary projects.

Կիպրոսցի բանաստեղծուհի: 4 ժողովածուների` «Ժամանակի ալքիմիա» (2001 թ.), «Ուրվագծերն ու ճանապարհները հանգստության մեջ…» (2003 թ.), «Ի հիշատակ արշալույսի» (2004 թ.,), «Զրպարտություններ» (2007 թ.), և արձակ` «Քաղաքը խորհուրդների կարիք չունի» (2011 թ.) գրքի հեղինակ է: Նրա բանաստեղծությունները հրատարակվել են կիպրական և արտասահմանյան գրական մամուլում: Գրական նախագծեր իրականացնող «Ideogramma» կազմակերպության համահիմնադիր է:

ARMENIA: EIGHT DAYS – EIGHT MOMENTS IN TIME LITERARY ARK FESTIVAL 2012 – YEREVAN

L. Michaelides

286

The Festival was the entire country – the barren stone mountains, the lush green forests, the villages, the valleys, the canyons – the people, their angst, their joy, their quests, the deposition of their fate.

The Festival was the panhuman logos. It was the link and the mutual need to survive in a spiritually free world. It was the ferment for creation, the coal to be kept in the embers and yield a new sparkle, a new flame of love for Armenia.

TO MY ARMENIAN COTRAVELLERS OF THE ARK

Conquerors invaded into our lands What our peoples have lived through, grew deep roots pushing hard against our memory You talk of your land, that was forced to shrink We talk of our land, that has been torn in two You build monuments, commemorate and remember “I won’t forget” is what we live by The flame will burn eternally on the hill of genocide Just like the unquenchable flame of return that we keep inside Fate has allotted us a path that rends the heart

ՀԱՅԱՍՏԱՆ. Թ ՕՐ, Թ ԱԿՆԹԱՐԹ ԺԱՄԱՆԱԿ Մ ԳՐԱԿԱՆ ՏԱՊԱՆ 2012 ՓԱՌԱՏՈՆ–ԵՐԵՎԱՆ

ՏԱՊԱՆԻ ԻՄ ՀԱՅ ՈՒՂԵԿԻՑՆԵՐԻՆ Նվաճողները ներխուժեցին մեր հողեր, Ինչերի միջով անցան մեր ժողովուրդները, խոր արմատներ ձգեցին՝ Ծանրորեն ճնշելով մեր հիշողության վրա. Դուք խոսում եք ձեր հողից, որն ստիպված նահանջել է, Մենք խոսում ենք մեր հողից, որը երկու մասի է բաժանվել, Դուք հուշարձաններ եք կառուցում, տարեդարձ եք նշում և հիշում եք՝ «Ես չեմ մոռանա»–ն այն է, ինչով մենք առաջնորդվում ենք. Հուրը հավերժ կվառվի ցեղասպանության բլրին Ճիշտ վերադարձի անշեջ կրակի պես, որը մեր ներսում ենք պահում, Ճակատագիրը մեզ ուղի է տվել, որը ծվատում է սիրտը.

287 Լ. Միխաելիդիս

Ողջ երկիրն էր փառատոն. անբերրի, քարե լեռները, փարթամ կանաչ անտառները, գյուղերը, հովիտները, կիրճերը, մարդիկ, նրանց տագնապը, նրանց ուրախությունը, նրանց փնտրտուքը, ճակատագրի նրանց վկայությունը: Փառատոնը համամարդկային խոսք էր: Հոգևոր առումով ազատ երկրում գոյատևելու կապն ու փոխադարձ կարիքն էր: Դա ստեղծման խմորիչն էր, անթեղ մոխրի մեջ պահվելիք և նոր կայծ տվող ածուխը, Հայաստանի հանդեպ սիրո նոր կրակը:

You always turn your gaze to the west to your own mountain, Ararat, a crown on the head of Yerevan We always turn our gaze to the north to our own mountain, Pentadaktylos, a crown on the head of Nicosia Where should I begin this journey? What is the road that leads to Yerevan, Dilijan, to the Goshavank Monastery, the Geghard Ayrivank, Gyumri, Vanadzor, to Lake Sevan? On what point exactly should I stand to get a clear view of Ararat?

My journey began long before my airplane landed in Yerevan.

I followed on the footsteps of Philip Marsden, searching for the route of the Armenians’ fate through centuries past.

It was late October when I arrived at Yerevan, and autumn was leaving brush strokes on the city hills, its broad avenues and parks. But in Dilijan, the colours, unruly, evaded autumn and went on to envelop the archipelago of the mountains.

L. Michaelides

288

Ι

It has not one, but many faces, perhaps under my nose, that are not even visible at first glance. It is not easy to describe Yerevan in just a few words. Any attempt to describe it, leads to sacrilege. I must be careful. This place, inhabited since ancient times, is sacred.

I cross the parks and the squares with the musical fountains. During the evenings, the shadows of the colorful projections through the jets in the swan lake, create pagan shapes on the walls of the building of Democracy Square. Almost all the facades of the new buildings have the colors of tofu, a pink porous volcanic rock, “marble from our mountains” the locals say. An ancient city, whose contemporary construction storm has swept its historic core. I walk along the wide avenues. Beside me, the breaths of hundreds of people. I will have to unfold the secrets of their language looking at the manuscripts of Madenataran, to sharpen my thinking in the sharp lyrics of Sevak Barouir “let there be light”, to sit in the twilight of the churches under their domes that are filled with music and requests, to turn my gaze to the west, waiting with dedication to see clearly the entire mountain, sit above the head of the city like a crown.

Դուք միշտ ձեր հայացքն ուղղում եք դեպի արևմուտք՝ Ձեր սեփական լեռանը՝ Արարատին՝ Երևանի գլխին դրված թագին, Մենք միշտ մեր հայացքն ուղղում ենք դեպի հյուսիս՝ Մեր սեփական լեռանը՝ Պենտադակտիլոսին՝ Նիկոսիայի գլխի թագին: Որտեղի՞ց սկսեմ այս ճամփորդությունը: Ո՞րն է այն ճանապարհը, որը տանում է դեպի Երևան, Դիլիջան, Գոշավանք, Գեղարդ՝ Այրիվանք, Գյումրի, Վանաձոր, Սևանա լիճ: Հատկապես ո՞ր կետում պիտի կանգնեմ, որպեսզի ավելի հստակ տեսնեմ Արարատը: Ճանապարհորդությունս սկսվեց իմ օդանավի՝ Երևանում վայրէջք կատարելուց դեռ շատ առաջ: Ես գնացի Ֆիլիպ Մարսդենի հետքերով՝ անցած դարերի միջով փնտրելով հայերի ճակատագրի ուղին: Ուշ հոկտեմբերն էր, երբ ժամանեցի Երևան, և աշունը վրձնահարվածներ էր թողնում քաղաքի բլուրների, դրա ընդարձակ պողոտաների և զբոսայգիների վրա: Սակայն Դիլիջանում գույներն անսանձ խույս են տվել աշնանից ու շարունակել են պարուրել լեռների կղզիախումբը:

Այն ոչ թե մեկ, այլ բազում դեմքեր ունի, գուցե՝ հենց քթիս տակ, որոնք առաջին հայացքից տեսանելի չեն: Հեշտ չէ Երևանը մի քանի բառով նկարագրել: Նկարագրելու ցանկացած փորձ հանգեցնում է սրբապղծության: Պետք է զգույշ լինեմ: Այս վայրը, որը բնակեցված է հին ժամանակներից, սուրբ է: Ես անցնում եմ զբոսայգիներով և երաժշտական շատրվաններով հրապարակներով: Երեկոյան Կարապի լճում գույնզգույն պրոյեկցիաների շիթերի ստվերներն Ազատության հրապարակի շենքի պատերին ստեղծում են հեթանոսական ուրվապատկերներ: Նոր շենքերի գրեթե բոլոր ճակատներն ունեն վարդագույն, ծակոտկեն, հրաբխային լեռնատեսակի՝ տուֆի գույները, կամ ինչպես տեղացիներն են ասում՝ «մեր լեռների մարմարի»: Հին քաղաք, որի ժամանակակից շինարարության փոթորիկը սրբել է պատմական էությունը: Քայլում եմ լայն պողոտաների երկայնքով: Կողքիս հարյուրավոր մարդկանց շունչն է: Ես պետք է բացահայտեմ նրանց լեզվի գաղտնիքները՝ նայելով Մատենադարանի ձեռագրերը, սրեմ իմ մտորումները Պարույր Սևակի «Եղիցի լույս» բանաստեղծությամբ, նստեմ եկեղեցիների մթնշաղում, նրանց գմբեթների ներքո, որոնք լի են երաժշտությամբ և խնդրանքներով, հայացքս շրջեմ դեպի արևմուտք՝ նվիրումով սպասելով, որ պարզորոշ տեսնեմ ողջ լեռը՝ թագի պես քաղաքի գլխին դրված:

289 Լ. Միխաելիդիս

I

Hrazdan divides Yerevan with a canyon. It used to be picturesque years ago but now buildings have sprouted on its banks. The sheds at bus stops have the shape of a fish. The sculptured statues have something despotic in their appearance.

That morning I met David and his group. They open up to me when I start talking to them, but I soon realize that the loss of their country was a loss of life. The stories from the mythology of the mountains and the fairy tales of Toumanian, unite their generations for years, helping them survive and walk into the future, because the language outlives them and they want to preserve it. That’s why they say the heart of Armenia beats in Mandenataran, because that’s where the Armenian language is preserved.

ΙΙ

L. Michaelides

290

I met him at Democracy Square. Fine rain drizzled since morning like dust. “I’ll be dressed in black” he told me on the phone. At the open–air café of the Marriott Hotel some guests were having breakfast.

I didn’t want to eat, I only wanted to walk, smell the city, feel its early pulses. Walking along Amiryan street we crossed to Mesrop Mashtots Avenue which leads uphill to the Madenataran, the ‘‘Depository of Manuscripts”. We climbed the steps. The huge wooden door opened and let us into the heart of Armenia. I embraced its beats, its pride but also its affliction. Every manuscript was open, akin to scented flower petals.

Their breaths rested on my breast. Their link to the generations that have passed through the centuries was tangible, just as their interaction with people today. More than 20.000 manuscripts of invaluable historical and spiritual value are kept here, dating from the 5th to the 18th century.

The oldest among them are crafted on stone, wood and animal skin; the more recent are elaborately adorned, bound with precious metals and stones. With slow steps I walked through the halls, leaning for hours over the exhibits.

Sarkis Hamalbashian wandered around glass showcases like a silhouette from the past who was there to enlighten: “These manuscripts are special to us, not only because they recount the global evolution of the human spirit, but also because they represent the specific symbols of our birth. Most

Հրազդանը Երևանը բաժանում է կիրճով: Տարիներ առաջ այն գեղատեսիլ էր, սակայն հիմա այնտեղ շենքեր են բուսնել: Կանգառների ծածկերը ձկան ձև ունեն: Քանդակված արձաններն ինչ–որ բռնակալական բան ունեն իրենց տեսքում: Այդ առավոտ ես հանդիպեցի Դավիթին ու իր խմբին: Նրանք ինձ հետ անկեղծանում են, երբ սկսում եմ խոսել հետները, սակայն շուտով գիտակցում եմ, որ նրանց երկրի կորուստը կյանքի կորուստ էր: Լեռների առասպելաբանությունն ու Թումանյանի հեքիաթները տարիներ շարունակ միավորում են նրանց սերունդները՝ օգնելով նրանց գոյատևել և քայլել դեպի ապագա, որովհետև լեզուն նրանցից երկար է ապրում, և նրանք ցանկանում են պահպանել այն: Ահա թե ինչու են ասում, որ Հայաստանի սիրտը Մատենադարանում է բաբախում, որովհետև հենց այդտեղ է ամփոփված հայոց լեզուն: II

291 Լ. Միխաելիդիս

Ես նրան հանդիպեցի Ազատության հրապարակում: Առավոտից փոշու պես բարակ անձրև էր մաղում: «Ես սև հագուստով կլինեմ»,— հեռախոսով ասաց նա: «Մարիոթ» հյուրանոցի բացօթյա սրճարանում որոշ հյուրեր նախաճաշում էին: Չցանկացա ուտել, պարզապես ցանկացա քայլել, զգալ քաղաքի բույրը, նրա վաղ զարկերակը: Քայլելով Ամիրյան փողոցով՝ մենք հատեցինք Մեսրոպ Մաշտոցի պողոտան, որը տանում է դեպի վեր՝ Մատենադարան՝ «Ձեռագրապահոցը»: Բարձրացանք աստիճաններով: Վիթխարի փայտե դուռը բացվեց ու մեզ ներս թողեց Հայաստանի սրտի մեջ: Ես գրկեցի բաբախյունները, հպարտությունը, բայց նաև տրտմությունը: Յուրաքանչյուր ձեռագիր բաց էր՝ հոտավետ ծաղկի թերթիկների նման: Դրանց շունչը մնաց կրծքիս վրա: Դրանց կապն այն սերունդների հետ, որոնք դարերի միջով էին անցել, շոշափելի էր, ճիշտ ինչպես նրանց փոխազդեցությունն այսօրվա մարդկանց հետ: Այստեղ պահվում են անգնահատելի պատմական և հոգևոր արժեքի ավելի քան 20 000 ձեռագրեր՝ թվագրված 5–րդից մինչև 18–րդ դար: Դրանցից ամենահները քարի, փայտի կամ կենդանու կաշվի վրա են գրված: Ավելի նորերը մանրակրկիտ զարդարված են՝ կապված թանկարժեք մետաղներով և քարերով: Դանդաղաքայլ ես անցա սրահներով՝ ժամեր շարունակ հակվելով ցուցանմուշների վրա: Սարգիս Համալբաշյանը շրջում էր ապակե ցուցափեղկերի շուրջ, ասես անցյալի ուրվապատկեր լիներ, ով եկել էր լուսավորելու. «Այս ձեռագրերն առանձնահատուկ են մեզ համար, ոչ միայն որովհետև շարադրում են մարդկային ոգու համընդհանուր էվոլյուցիան, այլ նաև որովհետև ներկայացնում են մեր ծննդյան ուրույն խորհրդանշանները: Դրանց մեծ

are written in our national alphabet, invented in the 5th century by monk Mesrop Mashtots…”Medieval manuscripts infiltrated my head, books of history, philosophy, medicine, literature, art, cosmography, maps and numerous mixed up dates as the taxi drove us to his studio. ΙΙΙ

L. Michaelides

292

The bus stopped at a flat place beside the draft hunts of the vendors. We climbed the hill. The Sevanavank monastery looked deserted and dozens of khatchkars were placed one next to the other, abandoned in God’s mercy. I sat on the stone border at the edge of the hill and I looked away. The Sevan lake spreads like an enormous rotunda with the hills surrounding it like cloisters and the sky as its dome. The air brought its breath on my face.

Everything was in the place destined for them. Streets squeezed amidst the trees, the quiet scenery at the end of autumn, the destiny of the people that live in this part of the lake. The morning whispered verses in the Armenian poplars, the plane trees, the green hills, playing among them, ending in the sharp domes of the monastery. There was something mystical in the hills that spread around the lake and faded in the mist of the horizon.

For Maxim Gorki “the lake was a part of the sky that was inserted between the mountains”. Its waters unmovable and transparent, had a washed out metallic blue color. The people that live here for years, have a special bond to the lake and the authentic objects around them. Once, their life was like a fish in land. Now they are free to breathe, free to fish the “fine ishkhan”, boosting their dignity.

I surrender to the aura of the place, I feel anxious, I want to learn, listening the people themselves and not the tourist and historic guides. The camera lens interrupts my contemplation… A picture taken from above, focuses on the depth of the frozen waters. “I want to dive into the waters, to feel the pebbles grind beneath my feet, to feel the bites of the fish, to moist my thought even for just a while”, I am thinking, but, “What is the use of experience, when the result is a nightmare?” ΙV

The house/museum which was not afforded time to live stands tall and silent, high up on a slope of Hrazdan. Inside it, the past cohabits

մասը գրված է մեր ազգային այբուբենով՝ հորինված 5–րդ դարում վանական Մեսրոպ Մաշտոցի կողմից…»: Երբ տաքսին մեզ տանում էր նրա ստուդիա՝ միջնադարյան ձեռագրերը ներխուժեցին միտքս. պատմության, փիլիսոփայության, բժշկության, գրականության, արվեստի, տիեզերագրության գրքեր, քարտեզներ և բազմաթիվ խառը տարեթվեր: III

IV Տուն–թանգարանը, որին ժամանակ չի տրվել ապրելու, կանգնած է բարձր և լուռ, վեր խոյացած Հրազդանի լանջին: Ներսում անցյալը գոյակցում է ներկայի հետ: Ներսը հակադրվում է դրսի միջավայրին,

293 Լ. Միխաելիդիս

Ավտոբուսը կանգնեց մի հարթ վայրում՝ առևտրականների սեղանիկների մոտ: Բարձրացանք բլուրը: Սևանավանքն ամայի տեսք ուներ. տասնյակ խաչքարեր դրված էին կողք կողքի՝ Աստծո գթասրտությանը թողնված: Նստեցի բլրի ծայրին՝ քարե եզրակին, և նայեցի հեռուն: Սևանա լիճը ձգվում է որպես մի հսկայական ռոտոնդա՝ այն շրջապատող կամարակապ բլուրներով և որպես գագաթ ծառայող երկնքով: Օդի շունչը խփեց դեմքիս: Ամեն բան իր համար նախատեսված վայրում էր: Փողոցները սեղմվել էին ծառերի, աշնան վերջի խաղաղ տեսարանի, լճի այս հատվածում ապրող մարդկանց ճակատագրի արանքում: Առավոտը բանաստեղծություններ էր շշնջում հայկական բարդիներին, սոսիներին, կանաչ բլուրներին՝ խաղալով դրանց միջև և ավարտվելով վանքի սուր գմբեթներին: Ինչ–որ առեղծվածային մի բան կար բլուրներում, որոնք տարածվում են լճի շուրջ և անհետանում հորիզոնի մառախուղում: Մաքսիմ Գորկու համար՝ «Սևանը կարծես կապույտ երկնքի մի կտոր լինի, որն իջել է երկրի վրա, լեռների միջև»: Դրա անշարժ և թափանցիկ ջրերը գունատ մետաղ յա կապույտ են: Մարդիկ, ովքեր տարիներ շարունակ ապրում են այստեղ, յուրահատուկ կապվածություն ունեն լճին ու դրա շրջակայքի իրերին: Ժամանակին նրանց կյանքը ցամաքի ձկան պես էր: Հիմա ազատ կարող են շնչել, ազատ որսալ «նրբահամ իշխանը»՝ բարձրացնելով իրենց արժանապատվությունը: Ես հանձնվում եմ այս վայրի մթնոլորտին: Հուզված եմ, ուզում եմ ավելին սովորել՝ լսելով հենց մարդկանց, այլ ոչ զբոսաշրջության կամ պատմության ուղեկցորդներին: Տեսախցիկի օբյեկտիվն ընդհատում է իմ դիտարկումը…Վերևից արված լուսանկարը կենտրոնանում է սառած ջրերի խորության վրա: «Ցանկանում եմ սուզվել ջրի մեջ՝ ոտքերիս տակ խճի փշրոցը, ձկների հպումները զգալու համար, մտորումներս թեկուզ մի պահով թրջելու համար»,– մտածում եմ ես, սակայն «Ո՞րն է փորձի օգուտը, եթե արդյունքը մղձավանջ է»:

with the present. The elegance of its interior contrasts the setting outside where the remnants of the oppressing past can be felt – yet not as a burden that breaks, but as an inspiration which empowers such creators as Sergei Parajanov had been.

At the entrance his breath welcomes us, profound and panting He wanted to rush to guide us amidst his restive dreams He undresses in front of our eyes Storms inside us We can feel him incising our chest Enslaving our soul Parajanov is unpredictable He fashions images, writes stories, movies with symbols Paintings with shoddy materials We are entangled in his nets Become part of his works The birds on his hat Minuscule particles of dust along his horizon…

L. Michaelides

294

On the round table, nuts, Armenian cognac and raki made from berries; and around it sat writers, directors, simple human solitudes, Lian, Rouxandra, David, Christina, Ani. Sergei Solovyov relates how he had spent twelve years filming Anna Karenina; Irakly Kvirikadze talks about his relation with Parajanov and the collage projects he presented to him three times: “I used to keep them in a showcase in my house which wasn’t closed and my children took them, dismantled them and started playing with them. Now we cry over their loss…”

A glass of raki to our health like Holy Communion and one in the memory of Sergei Parajanov; closing the vespers on that twenty sixth day of October in the year two thousand and twelve.

V

I chose to stand in front of it. I look at it straight in the eyes. It hangs on the wall all by itself, its only reward the wonder in the gazes of an unknown audience. I search for its secrets. The colour red has been spilled profusely smearing the landscape. The glasses were misty; so was the horizon. Yet I

որտեղ կարելի է զգալ ճնշող անցյալի մնացուկները, սակայն ոչ որպես բեռ, որը կոտրում է, այլ որպես ներշնչանք, որն օգնում է այնպիսի ստեղծագործողների, ինչպիսին Սերգեյ Փարաջանովն էր: Մուտքի մոտ նրա շունչն է մեզ ող ջունում խոր և հևացող. Նա ցանկացավ սլանալ՝ մեզ առաջնորդելով իր անհանգիստ երազների միջով, Նա մերկանում է մեր աչքի առջև, Փոթորկում է մեր մեջ. Կարող ենք զգալ, թե ինչպես է կտրում մեր կրծքավանդակը, Ստրկացնում մեր ոգին. Փարաջանովն անկանխատեսելի է, Նա ստեղծում է պատկերներ, գրում պատմություններ, ֆիլմեր՝ խորհրդանիշերով, Նկարներ՝ ցածրորակ նյութերով. Մենք խճճվում ենք նրա ցանցում, Դառնում ենք նրա գործերի մի մասը, Նրա գլխարկի վրայի թռչունները, Հորիզոնի երկայնքով ցրված փոշու մանր մասնիկները…:

V Նախընտրեցի կանգնել նկարի առջև: Նայում եմ ուղիղ աչքերին: Իր համար կախված է պատից. միակ փոխհատուցումն անհայտ հանդիսատեսի հայացքների զարմանքն է: Ես փնտրում եմ դրա գաղտնիքները: Կարմիր գույնն առատորեն թափվել է՝ կեղտոտելով լանդշաֆտը: Ապա-

295 Լ. Միխաելիդիս

Կլոր սեղանին ընկույզ է, հայկական կոնյակ և լիկյոր՝ պատրաստված հատապտուղներից. սեղանի շուրջ նստել են գրողներ, ռեժիսորներ, հասարակ մարդկային մենություններ, Լիանը, Ռուքսանդրան, Դավիթը, Քրիստինան, Անին: Սերգեյ Սոլով յովը պատմում է, թե ինչպես է տասներկու տարի անցկացրել «Աննա Կարենինան» նկարելով. Իրակլի Կվիրիկաձեն խոսում է իր և Փարաջանովի հարաբերությունների և կոլաժի այն նախագծերի մասին, որոնք երեք անգամ նրան է ներկայացրել. «Ես դրանք պահում էի իմ տանը՝ ցուցափեղկի հետևում, որը չէր փակվում. երեխաներս վերցրել են, քանդել են և սկսել են խաղալ դրանցով: Հիմա մենք սգում ենք դրանց կորուստը…»: Մեկ բաժակ լիկյորով մեր կենացը, ինչպես Սուրբ Հաղորդության ժամանակ, մեկն էլ՝ Սերգեյ Փարաջանովի հիշատակի համար. փակում ենք երկու հազար տասներկու թվականի հոկտեմբերի քսանվեցի երեկոյան ժամերգությունը:

could see through the open shutters, clothes hanging on a line like screens, dried leaves on the earth below and a nameless narrow street leading I don’t know where. The wind was silent. A misty story inside every human silhouette. Yet the concept of Mher Chatinian, the painter, was clear. What I can see is what was released by his brush in order to join my senses and my pen. The obedience of my words is simply the extension of his disobedient hands.

Painting at the Museum of Modern Art Vanadzor, October 2012

VI

L. Michaelides

296

Birds fly circularly around the height of the dome. Their fluttering accompanies the psalms of the aerial voice of Gohar, making the flames of the candles uneasy. We stand in the twilight. A hint of light falls through the tall plain windows. The thick walls have turned black from the flames of the candles and their smell is wet and intense, in contrast to the soft voice of Davit who explains to us the symbols of the monastery. “Geghard means the “lance” or the spear that charted the side of Christ when he was crucified. Ayrivank means “the monastery of the cave”. The Geghard Ayrivank is rooted among high rocky mountains in natural caves and claims “the true spear”…The monk St Gregory has carved the most ancient church of the monastery. He went inside the huge rock starting from the dome and he continued for years until he completed its inside, to open the entrance and get out….Two of the caves–churches were rebuilt in 1263, along with the tomb of the Proshian Princes family. Their coat of arms is carved on the hill: two chained lions and an eagle with half open wings, and in his nails there is a calf. The lions symbolize strength and the eagle symbolizes protection….” The curves of the Armenian handwriting unite us with the serenity of the monastery.

I stepped out on the stone–paved yard. The large rock that fell during a wedding ceremony is stuck on earth. I fondle the surface with my hands, to feel its power, the weight of its years, its recklessness to fall hopelessly among the people but also its thoughtfulness not to injure anyone. Next door, on the wall of the main church, the khatchkar, the ancient crossed rock; green vegetation emerging from its slits. This glorifying rock looks

կիներն աղոտ էին, հորիզոնը՝ նույնպես: Սակայն բաց փեղկերից դեռևս կարողանում էի տեսնել պարանին էկրանների պես կախված շորերը, ներքևում՝ հողին, չորացած տերևները, և անանուն, նեղ, չգիտեմ, թե ուր տանող փողոցը: Քամին լուռ էր: Մշուշապատ պատմություն յուրաքանչյուր մարդկային ուրվապատկերում: Մհեր Չատինյանի գաղափարը, սակայն, հստակ էր: Այն, ինչ տեսնում եմ, նրա վրձնի տակից դուրս եկածն է՝ իմ զգայարաններին ու գրչին միանալու նպատակով: Իմ բառերի հնազանդությունը պարզապես նրա անհնազանդ ձեռքերի տարածումն է: Ժամանակակից արվեստի թանգարանի նկար Վանաձոր, հոկտեմբեր, 2012

VI

297 Լ. Միխաելիդիս

Թռչունները շրջանաձև պտտվում են գմբեթի բարձունքին: Նրանց ճախրանքն ուղեկցում են Գոհարի եթերային ձայնի սաղմոսները՝ մոմերի կրակն անհանգիստ դարձնելով: Կանգնած ենք մթնշաղում: Լույսի մի ակնարկ է ընկնում բարձր, հարթ պատուհաններից: Հաստ պատերը սևացել են մոմերի կրակներից, դրանք խոնավ և ինտենսիվ բույր ունեն՝ ի տարբերություն Դավթի փափուկ ձայնի, ով մեզ բացատրում է վանքի խորհրդանիշերը: «Գեղարդ նշանակում է նիզակ կամ տեգ, որը խրվել է Քրիստոսի կողը, երբ նա խաչվել է: Այրիվանք նշանակում է «անձավի վանք»: Այրիվանքը արմատացած է բարձր, ժայռոտ լեռների միջև՝ բնական անձավների մեջ, և պահանջում է «իրական տեգը…»: Վանական սուրբ Գրիգորը փորել է վանքի ամենահին եկեղեցին: Նա մտել է վիթխարի ժայռի մեջ՝ սկսելով գագաթից, ու տարիների ընթացքում շարունակել է՝ ավարտին հասցնելով ներսը, որպեսզի մուտք բացի և դուրս գա…: Անձավ–եկեղեցիներից երկուսը վերակառուցվել են 1263–ին՝ Պռոշյան իշխանական տոհմի գերեզմանների հետ մեկտեղ: Նրանց զինանշանը փորագրված է բլրի վրա. երկու շղթայված առյուծ և կիսաբաց թևերով արծիվ՝ մագիլներում հորթ պահած: Առյուծները խորհրդանշում են ուժը, իսկ արծիվը՝ պաշտպանությունը…: Հայկական ձեռագրի կորությունները մեզ միավորում են վանքի խաղաղության հետ: Ես դուրս եկա քարերով սալարկված բակ: Մեծ ժայռակտորը, որն ընկել է հարսանեկան արարողության ընթացքում, խրվել է հողի մեջ: Ձեռքերով շոյում եմ մակերեսը՝ քարի ուժը, տարիների կշիռը, անհուսորեն մարդկանց մեջ ընկնելու անխոհեմությունը, նաև ոչ ոքի չվնասելու հոգատարությունը զգալու համար: Կողքին՝ հիմնական եկեղեցու պատին, խաչքար է՝ հին խաչաձև ժայռ. կանաչ բուսականությունը դուրս է եկել դրա ճեղքերից: Այս փառաբանող ժայռը հեռվից համա-

L. Michaelides

298

symmetrical from a distance, but when I approach it it’s not. The sense of proportion prevails to keep us on the way of the world, as the Medieval Armenians would say.

I found myself following the human stream into the sodden paths that lead to the caves. The requests were hung by the hundreds on the trees, giving the sense of a celebration. From up there the mountains seemed possessed by their own vitality. I elicit one last look, before the withdrawal of the light. The landscape is not at all coincidental. There is a contemplative silence among the hilltops, the steep ridges and the grassy plains. Only the wind swipes the high mountains and crosses freely through the buildings of the monastery, carrying with him the divine presence‌ I descended the stone stairs one by one, carrying with me all the things I have seen and heard. Heavy load. Difficult to classify among the living images imprinted upon my eyes during these last few days. The echo of the mountains covered my thoughts; even the call of the people behind the stalls, that are standing outside the monastery, spreading their goods.

Stacks of sweet sujukh, sour lavash, bread with khachapuri cheese, the plain puri, walnuts, dry berries, local drinks, all homemade.

The way back has a sense of an ending, just like the ending of the monks who carved the rocks. Above us a dark sky and down below the low lights of a neighboring village, like stains.

VII

An uncanny power ran through the forests of Dilijan and traveled with us on the way home to Yerevan. The colours that wrapped the mountains were fluid, reminiscent of waves on the move. The twilight still allowed me to observe the hills passing by the bus window. But bit by bit the landscape changes, trees become sparse and the slopes seem strewn with countless tombs; like ancient amphitheaters, with tiers and landings, corridors made from stone steps, elaborate railings, bushes, tombstones, free birds and wild flowers. Each tombstone is bound to bear carved names, dates, ages, wishes for souls to rest. But from a distance, these dag mountains seem anonymous and mute.

The cemeteries spread from the foot of the road to the high mountain peaks. Never before have I seen cemeteries on vertical hills and I am certain that climbing is not at all easy; not to mention preparing a tomb,

VII Խորհրդավոր ուժ անցավ Դիլիջանի անտառներով և մինչև Երևան ուղեկցեց մեզ: Լեռները պարուրած գույները հեղուկ էին, շարժվող ալիքներ էին հիշեցնում: Մթնշաղը դեռ ինձ թույլ էր տալիս դիտել ավտոբուսի պատուհանից անցնող բլուրները: Սակայն քիչ–քիչ տեղանքը փոխվում է, ծառերը նոսրանում են և լանջերին ասես անհամար շիրիմներ շաղ տված լինեն. հին ամֆիթատրոնների պես՝ թատերահարկերով և սանդղահարթակներով, քարե աստիճաններով սարքված միջանցքներով, խնամքով մշակված ճաղաշարքերով, թփերով, տապանաքարերով, ազատ թռչուններով և վայրի ծաղիկներով: Յուրաքանչյուր տապանաքար պարտավոր է ունենալ փորագրված անուններ, տարեթվեր, տարիքներ, հոգին խաղաղությամբ հանգչելու ցանկություններ: Սակայն հեռվից այս լեռներն անանուն և համր են թվում:

299 Լ. Միխաելիդիս

չափ տեսք ունի, սակայն երբ մոտենում եմ, այդպես չէ: Համամասնության զգացումը գերակշռում է՝ մեզ աշխարհի ճանապարհին պահելու համար, ինչպես կասեին միջնադարի հայերը: Ես հայտնվեցի մարդկանց հոսանքի մեջ, որը շարժվում էր անձավներ տանող խոնավ արահետներով: Ծառերին հարյուրներով կախված էին խնդրանքները, որոնք տոնակատարության զգացում էին հաղորդում: Վերևից լեռները թվում էին իրենց իսկ կենսունակությամբ համակված: Ես վերջին հայացքն եմ ձգում՝ մինչև լույսի նահանջը: Տեղանքը բացարձակապես պատահական չէ: Բլուրների գագաթների, զառիթափ լեռնաշղթաների և խոտածածկ հարթավայրերի միջև հայեցողական լռություն է տիրում: Միայն քամին է հարվածում բարձր լեռներին ու ազատորեն անցնում է վանքի շինությունների միջով՝ իր հետ տանելով աստվածային ներկայությունը… Մեկ առ մեկ իջա քարե աստիճաններով՝ ինձ հետ տանելով այն ամենն, ինչ տեսել ու լսել էի: Ծանր բեռ: Դժվար է դասակարգել այս վերջին մի քանի օրերի ընթացքում աչքերիս դրոշմված կենդանի պատկերները: Լեռների արձագանքը գրավեց մտքերս. նույնիսկ իրենց տաղավարների հետևում կանգնած մարդկանց, ովքեր վանքի տարածքից դուրս են կանգնած և փռել են իրենց ապրանքները: Քաղցր սուջուխի կույտեր, թթու լավաշ, պանրով հացեր, տափակ պուրի, ընկույզ, չոր հատապտուղներ, տեղական ըմպելիքներ՝ բոլորը տնական: Վերադարձն ավարտի զգացում է հաղորդում, ճիշտ ինչպես ժայռերը փորած վանականների ավարտը: Մեր վերևում խավար երկինքն է, իսկ ներքևում՝ հարևան գյուղի ցածր լույսերը՝ բծերի պես:

transposing the deceased, their kin following in procession to reach the right landing, crossing the tombs on their left or right until they reach the dug out where the burial will take place and there bid the last farewell to their loved one. The compact underlay of the mountains is covered by light earth that swaths souls in their thousands.

Numerous questions emerge. Whence do they begin and where do they end? Is there any predesigned plan or is one tomb dug out next to the other and when the mountain is filled across its entire width, stone steps lead to the section above?

But whether or not there is a specific design, all these tombs amidst the sea of mountains enclosed within a dramatic, terrifying past. Crossing through their wilderness, I had the feeling that the souls in this place, tormented though they may be, can rest in peace, far away from human passions and intrigues.

VIII

L. Michaelides

300

The final supper. Final but not the last. In an underground tavern with traditional music, singing and dancing. A surrealist admixture of races, chromosomes, vivid flushed faces perfectly complementing the light that descended from the ceiling. A feast of foods, drinks, laughs and languages.

Faces with rather dissimilar features, yet sharing logos, the appui of writing, of poetry, of quest... sharing the vibration pulses which connect the threads of thought. The drinks were flowing as did the disposition of our souls and bodies. After one week in ancient and modern edifices, forested canyons and villages, mountains embracing herds of cows, crossing through different eras across the country, this underground tavern in the centre of Yerevan is nothing less than an inebriating relaxing rite‌ Translated into English by Despina Pirketti.

Paragraphs I, III and VI were translated by Maria Charilaou.

VIII

301

Եզրափակիչ ընթրիքը: Եզրափակիչը, բայց ոչ վերջինը: Ստորգետնյա պանդոկում՝ ավանդական երաժշտությամբ, երգ ու պարով: Ռասաների, քրոմոսոմների, առաստաղից իջնող լույսը հիանալիորեն լրացնող վառ, շիկնած դեմքերի սյուրռեալիստական խառնուրդ: Ուտեստների, խմիչքների, ծիծաղի և լեզուների խնջույք: Միանգամայն տարբեր դիմագծերով դեմքեր, բայց և այնպես, խոսքը, գրության, պոեզիայի, փնտրտուքի նեցուկը կիսող… կիսելով թրթիռի տրոփյունները, որոնք միացնում են մտքի թելերը: Խմիչքը հոսում էր, ինչպես և մեր հոգիների և մարմինների տրամադրությունը: Մեկ շաբաթ անցկացնելով հին ու նոր շենքերում, անտառածածկ կիրճերում և գյուղերում, կովերի նախիրը գրկող լեռներում, երկրով մեկ անցնելով տարբեր ժամանակաշրջաններով՝ Երևանի կենտրոնի այս ստորգետնյա պանդոկը ավելին չէ, քան հարբեցնող, հանգստացնող ծես…

Լ. Միխաելիդիս

Գերեզմանոցները ձգվում են ճանապարհի ներքևից մինչև բարձր լեռների գագաթներ: Նախկինում երբեք չէի տեսել գերեզմաններ ուղղահայաց բլուրների վրա, և ես վստահ եմ, որ մագլցելը բոլորովին էլ հեշտ չէ. էլ չասած՝ շիրիմ պատրաստելը, հանգուցյալին տեղափոխելը, ազգականները, ովքեր գնում են թափորով՝ ճիշտ վայրին հասնելու նպատակով, անցնելով իրենց աջ ու ձախ կողմերի շիրիմները, մինչև հասնեն փոսին, որտեղ պետք է հուղարկավորությունը տեղի ունենա, ու այնտեղ վերջին հրաժեշտը տան իրենց սիրելիին: Լեռների կուռ հիմքը ծածկված է թեթև հողով, որը հազարներով փաթաթում է հոգիները: Բազմաթիվ հարցեր են ծագում: Որտեղի՞ց են դրանք սկսվում, որտե՞ղ են ավարտվում: Ինչ–որ մշակված ծրագիր կա՞, թե՞ մի շիրիմը փորված է մյուսի կողքին, ու երբ լեռն իր ողջ լայնքով լեփ–լեցուն է, քարե աստիճանները տանում են դեպի վերին հատված: Սակայն յուրահատուկ նախագիծ լինի, թե ոչ, բոլոր այս շիրիմները լեռների ծովի կենտրոնում են՝ ներփակված դրամատիկ, սարսափելի անցյալի մեջ: Անցնելով դրանց բազմության միջով՝ այնպիսի զգացում ապրեցի, ասես այս վայրի հոգիները, եթե տանջված էլ լինեն, կարող են հանգչել խաղաղությամբ, մարդկային կրքերից և խարդավանքներից հեռու:

Անգլերեն թարգման թյ նը՝ Դեսփինգ Պիրկետիի: I, III և VI հատվածները թարգմանել է Մարիա Չարիլա ն: Անգլերենից թարգմանեց Սիրան շ Եսայանը

Claudio Pozzani Կ լաու դի ո Պոց ցա նի Italy

Իտալիա

Italian poet, prosaist and visual artist. Participant of the most important literary festivals in Latin America and Asia, author of poetic performances. Since 1994 he cooperates with cultural CVT and is the director of several poetry festivals, including Genoa Poetry Festival and “Poésir” (Cultural Association in Paris). His Poems have been translated into more than 10 languages and appeared in the most important anthologies and magazines of international contemporary poetry. His latest work is an album of poetry and music titled «La Marcia dell’ombra», which has received great attention and a lot of positive feedbacks.

Իտալացի բանաստեղծ, արձակագիր և վիզուալ արվեստագետ է: Լատինական Ամերիկայի և Ասիայի գրական նշանակալի փառատոնների մասնակից, պոետիկ ներկայացումների բեմադրիչ: 1994 թ. համագործակցում է մշակութային CVT–ի հետ և բանաստեղծական մի քանի, այդ թվում` Ջենովայի պոեզիայի և փարիզ յան «Poésir» փառատոնների ղեկավարն է: Կլաուդիո Պոցցանիի բանաստեղծությունները թարգմանվել են ավելի քան 10 լեզուներով և հրատարակվել ժամանակակից գրականության միջազգային ամենահայտնի անթոլոգիաներում և ամսագրերում: Նրա վերջին աշխատանքը պոեզիայի և երաժշտության ձայնասկավառակն է` «La Marcia dell’ombra» խորագրով, որն արժանացել է մեծ ուշադրության ու դրական արձագանքների:

ARMENIA BLUES

C. Pozzani

304

Come i tuoi monaci che raschiavano la roccia per darsi rifugio come le tue pietre che custodiscono i segreti dell’alcova della luna e del sole come i tuoi monastery che sorreggono il cielo e discutono col vento come i tuoi lavash che avvolgono la tua storia come un mare sottile e caldo così, Armenia, vorrei che fosse il mondo attorno a me, questo mondo che mi vede ospite non invitato, questo mondo che non sa più godere, questo mondo che non sa respirare lo spazio né mangiare il tempo, questo mondo laido che scompare quando inizio a sognarti al di là del sonno al di là del suono al di là di ciò che sono.

ՀԱՅԱՍՏԱՆ ԲԼՅ Զ

Իտալերենից թարգմանեց Ս րեն Ենոքյանը

305 Կ. Պոցցանի

Ինչպես քո վանահայրերը, որ ժայռն էին քերում, որ թաքնվեն, ինչպես քո քարերը, որ պահակ էին կանգնել գաղտնիքներին խցերի, լուսնի և արևի, ինչպես քո վանքերը, որ երկինքն են պահում և բանավիճում քամու հետ, ինչպես քո լավաշները, որ կազմն են դարձել քո պատմության, ինչպես ծանծաղ ու տաքուկ մի ծով, այսպես, Հայաստա՛ն, կուզեի, որ աշխարհն իմ շուրջը լիներ, այս աշխարհը, որն ինձ ընդունում է որպես անկոչ մի հյուր, այս աշխարհը, որն այլևս ըմբոշխնել չգիտի, այս աշխարհը, որ տարածությունը շնչել չգիտի, ոչ էլ ճաշակել ժամանակը, այս աշխարհը տգեղ, որ անհետանում է, երբ սկսում եմ երազել քո մասին. երազից անդին, հնչյունից անդին, անդին այնտեղից, ուր ես եմ:

Igor Sid Ի գոր Սիդ Russia/ Ukraine Ռուսաստան/Ուկրաինա

Prosaist, poet, translator. Organizer of many international cultural, literary projects, among which are the “Crimea geopoetic club” in Moscow, Russia, “Bosporus Forum of Modern Culture” in Crimea, Ukraine (1996 and 2009), as well as the Festival of African Culture.

He is the editor–in–chief of an internet portal Africana.ru dedicated to African cultural programs. Igor Sid also works on video–poetry genre, is the initiator of the first Geopoetical Anthology (Russia, 2012), as well as the author of the first video anthology of Russian poetry. Igor is a member of Russian PEN Club.

Արձակագիր, բանաստեղծ, թարգմանիչ: Ռուսաստանում և Ուկրաինայում բազմաթիվ միջազգային մշակութային–գրական նախագծեր է իրականացրել, որոնց թվում են` Մոսկվայում` «Ղրիմի գեոպոետիկ ակումբը», Ղրիմում` «Ժամանակակից մշակույթի բոսֆորյան ֆորումը», առաջին և երկրորդ միջազգային գեոպոետիկ կոնֆերանսները (1996 թ. և 2009 թ.), աֆրիկյան մշակույթի փառատոնը: Իգոր Սիդը աֆրիկյան մշակութային ծրագրերի Africana.ru ինտերնետային պորտալի գլխավոր խմբագիրն է: Աշխատում է նաև վիդեոբանաստեղծության ժանրում: Գեոպոետիկ առաջին անթոլոգիայի (Մոսկվա, 2012 թ.) նախաձեռնողն է և ռուսական պոեզիայի առաջին վիդեոանթոլոգիաների հեղինակը: Ռուսական «PEN» ակումբի անդամ է:

ОСТРОВ АРМЕНИЯ Геопоэтика аскезы

Геопоэтика

I. Sid

308

Первое чувство при первом визите в Армению два года назад, на Форум переводчиков и издателей – болевой шок. Казалось бы – переизбыток солнца, загадочные, плавные фрактальные структуры холмов и горных цепей, галактические контуры Арарата, ангельски прекрасные женские лица и чертовски интеллектуальные мужские, разноцветье трав и древесных крон. Но на фоне этого – паническое тиканье в висках: Страна без моря!.. Первая мысль, схватившись за голову: «Боже! Как они с этим живут?..»

Травма Страдает ведь прежде всего экономика, страна почти обречена на бедность: нет морской торговли, нет морского транзита, нет морского туризма. Но последнее имеет и психологическое измерение: отсутствует душеспасительная морская эстетика и духоподъёмная морская экзотика... Нет коралловых рифов – кроме, быть может, неузнаваемых, миллионолетними тектоническими процессами вознесённых на плоскогорье, древнейших рифовых отложений. Нет пальм, поскольку климат континентальный, и они не выдерживают здешних зим. Нет флота, кроме разве что катеров на горном

ՀԱՅԱՍՏԱՆ ԿՂԶԻ Ասկետության գեոպոետիկան Գեոպոետիկա

Ցնցում Ախր ամենից առաջ տուժում է տնտեսությունը, երկիրը համարյա թե դատապարտված է աղքատության. ծովային առևտուր չկա, ծովային տարանցում չկա, ծովային զբոսաշրջություն չկա: Սակայն վերջինը նաև հոգեբանական չափում ունի. բացակայում են հոգեփրկիչ ծովային գեղագիտությունը և ոգևորող ծովային էկզոտիկան... Մարջանե խութեր չկան, բացի, թերևս, անճանաչելի, միլիոն տարեկան տեկտոնիկ գործընթացների շնորհիվ սարահարթ բարձրացած հնագույն խութային նստվածքներից: Չկան արմավենիներ, քանի որ կլիման մայրցամաքային է, և նրանք չեն դիմանում այստեղի ձմեռներին: Չկա նավատորմիղ, բացի, թերևս, նավակներից՝ լեռնային Սևա-

309 Ի. Սիդ

Երկու տարի առաջ թարգմանիչների և հրատարակիչների համաժողովին մասնակցելու համար Հայաստան կատարած առաջին այցիցս ստացած առաջին զգացումը ցավային շոկն էր: Թվում էր՝ արևի գերառատությունից է, սարերի ու լեռնաշղթաների առեղծվածային, կտրտված կառուցվածքից, Արարատի գալակտիկական ուրվագծերից, կանանց գեղեցիկ, հրեշտակակերպ ու տղամարդկանց սատանայական ինտելեկտի կնիքը կրող դեմքերից, երփներանգ խոտերից ու ծառերի սաղարթներից: Բայց դրա համապատկերին՝ քունքերիս խփող տագնապալի տկտկոցից: Երկիր՝ առանց ծովի... Գլուխս մտած առաջին միտքն էր. «Տե՛ր Աստված: Ո՞նց են նրանք ապրում...»:

озере Севан да водных велосипедов на лесном озере под Дилижаном. Это, конечно, сугубо личное. Старый моряк и, вроде бы, путешественник, в свои 47 умудрился впервые оказаться в государстве с исключительно сухопутными границами. И сразу впал в непривычную депрессию, помешавшую полноценному восприятию страны с первого захода. Травма, однако, больше говорит не о стране посещения, а о странностях посетившего. Если раньше никогда не бывал в чисто материковых государствах – значит, сам подбирал такие маршруты. Ни Монголии, ни Венгрии, ни Боливии, ни Мали... Значит, просто подсознательно боялся этой травмы. И что это за путешественник, который всегда выбирает самый комфортный и безболезненный путь?

Прожект

I. Sid

310

Для того и нужны путешествия, чтобы больше узнавать о себе самом... И всё же в этом ощущении было что–то объективное. Когда решился поделиться им – сейчас, во второй приезд – с местными, отзыв был сочувственный и меланхолический. Обаятельный молодой литератор Армен О. произнёс следующее: «Да, это проблема. Здесь многие так считают. Мы так и говорим: мы, армяне, потому и такие несчастные, что у нас нет моря!» Несчастных лиц в Армении за два путешествия встретить не удалось. Но писатели умеют – и учат уметь – читать между строк, им всегда хочется верить. Первая ответная эмоция: украсть для Армении море! Прорыть подземный ход хотя бы к Каспийскому, а ещё лучше к Чёрному или Средиземному. Пропустить, как было принято у фантастов (а ещё у брежневских прожектёров), нитку морепровода под поверхностью соседних стран. Перекачать сюда хотя бы пару заливов и лиманов. Превратить часть государственной границы в эффектное скальное побережье, в гроты, фьорды и пляжи. Или по–другому (если море не идёт к нам, то мы идём к нему!): поднять территорию на домкраты, как перемещают старинные здания и

նա լճում, ու մեկ էլ ջրային հեծանիվներից՝ Դիլիջանի մերձակա անտառային լճակում: Սա, իհարկե, խիստ անձնական է: Հին նավազն ու, այսպես ասած, ճանապարհորդն իր կյանքի 47 տարիների ընթացքում հաջողացրել է առաջին անգամ հայտնվել բացառապես ցամաքային սահմաններ ունեցող երկրում: Ու միանգամից ընկել է անսովոր ընկճախտի մեջ, ինչը խանգարում է առաջին հայացքից այդ երկիրը լիարժեք ընկալելուն: Այս ցնցումը, սակայն, ավելի շատ խոսում է ոչ թե այցելած երկրի, այլ այցելուի տարօրինակությունների մասին: Եթե նախկինում երբեք չես եղել միայն ցամաքային երկրներում, նշանակում է՝ ինքդ ես ընտրել նման երթուղիներ: Ո՛չ Մոնղոլիա, ո՛չ Հունգարիա, ո՛չ Բոլիվիա, ո՛չ Մալի… Նշանակում է՝ ենթագիտակցորեն վախեցել ես այդ ցնցումից: Եվ ի՞նչ ճանապարհորդ ես, եթե միշտ ընտրել ես ամենահարմարավետ ու ոչ ցավոտ ճանապարհները: Նախագիծ

311 Ի. Սիդ

Ճամփորդությունները հենց նրա համար էլ պետք են, որ ավելի լավ ճանաչես ինքդ քեզ… Այնուամենայնիվ, այդ զգացողության մեջ ինչ– որ առարկայական՝ օբյեկտիվ բան կար: Երբ համարձակվեցի տեղացիների հետ կիսել այդ զգացողությունը հիմա՝ երկրորդ այցելության ժամանակ, արձագանքը ցավակցական ու մելամաղձոտ էր: Համակրելի երիտասարդ գրող Արմեն Օ–ն ասաց հետևյալը. «Այո՛, խնդիր կա: Այստեղ շատերն են այդպես կարծում: Մենք այդպես էլ ասում ենք. մենք՝ հայերս, հենց դրա համար էլ այսքան դժբախտ ենք, որովհետև ծով չունենք»: Երկու ուղևորությունների ընթացքում դժբախտ դեմքեր Հայաստանում տեսնել չհաջողվեց: Բայց գրողները կարողանում են և սովորեցնում են կարողանալ կարդալ տողատակերը: Միշտ ուզում ես հավատալ նրանց: Առաջին պատասխան զգացումն էր՝ Հայաստանի համար ծով գողանալ: Ստորգետնյա անցք փորել թեկուզ դեպի Կասպից, բայց ավելի լավ է՝ Սև կամ Միջերկրական ծով: Հարևան երկրների տակով անցկացնել, ինչպես ֆանտաստ գրողներն էին սովորաբար անում (ու նաև բրեժնևյան նախագծողները), ծովային հաղորդալարերի գիծ: Այստեղ մղել թեկուզ մի երկու ծովածոց ու ծովախորշ: Պետական սահմանի մի մասը վերածել ժայռոտ ու տպավորիչ առափնյակի՝ առագաստանավերով ու լողափերով: Կամ՝ մի ուրիշ ձևով (եթե ծովը չի գալիս մեզ մոտ, մենք կգնանք նրա մոտ). ամբարձիչների վրա տարածք բարձել,

мосты, отвезти по передвижным рельсам на тёплое индоокеанское мелководье, на любимые банки Маскаренского плато. Был бы прекрасный, открытый всему миру остров Армения... Геопоэтика позволяет опровергать и отменять не только геополитику, но и саму Географию. Правда, при этом может сама превращаться во что–то другое, как в данном случае в талассопоэтику. Первая здравая кураторская мысль: вывозить, на какое–то время, хотя бы местных поэтов (у прозаиков и художников, теоретически, иногда бывают собственные деньги) на мировые побережья. Ещё не проект, но уже почти концепция. Сразу представил себе боевую спецгруппу армянских поэтов– аквалангистов, пробирающихся к Майами–бич из глубины, через заросли морских анемонов и морской капусты.

Аскеза

I. Sid

312

Но ведь никакой катастрофы, возразят мне, в отсутствии морских границ нет и быть не должно. Более того, материковость страны может быть преднамеренной, концептуальной, сохраняться и воспроизводиться в менталитете её жителей и выходцев из неё. Аборигены Скифии считали мореходов–эллинов сумасшедшими и смеялись над их любовью к Талассе. Почему страна, не имевшая моря, должна по ней тосковать?.. Сухопутная Бельгия в эпоху колониализма завоёвывала в Африке, согласно каким–то своим предпочтениям, не окраины материка, а именно сердцевину. Проекцией имперской Бельгии на Чёрном континенте стало – в метафизическом плане – Сердце Тьмы, а в физическом – большое Конго, явно по случайности сохранившее крошечный, тесный выход к Атлантике. Но у Армении–то, как раз, на самом деле прежде было море! И даже два, если не три – те самые Каспийское, Чёрное, Средиземное. Незадолго до Рождения Христова завоеватель Тигран Великий расширил страну, добыл для неё выходы к бассейну Мирового океана – на полтысячи с лишним лет. А после распада Великой Армении долго сохранялась, под именем Киликии, её средиземноморская часть. Отсюда эта память и эта тоска, эта фантомная боль.

ինչպես տեղափոխում են հինավուրց շենքերն ու կամուրջները, շարժական ռելսերով քշել դեպի Հնդկական օվկիանոսի ծանծաղուտները, դեպի Մասկարենսկու ստորջրյա սարահարթի սիրելի խրուտները: Կստացվեր գեղատեսիլ, ողջ աշխարհի առջև բաց Հայաստան կղզի… Գեոպոետիկան թույլ է տալիս ժխտել և մերժել ոչ միայն աշխարհաքաղաքականությունը, այլև հենց աշխարհագրությունը: Ճիշտ է, կարող է այդ ընթացքում վերածվել մի ինչ–որ ուրիշ բանի, ինչպես այս դեպքում՝ թալասապոետիկայի (ծովապոետիկայի): Առաջին բանական հովանավորչական միտքն էր՝ թեկուզ միայն տեղացի պոետներին որոշ ժամանակով դուրս բերել համաշխարհային առափնյակներ (արձակագիրներն ու նկարիչները, տեսականորեն, երբեմն սեփական միջոցներն են ունենում): Դեռ նախագիծ չէ, բայց արդեն համարյա կոնցեպցիա է: Միանգամից պատկերացրի հայ պոետ–ջրասուզորդների մարտական հատուկ խումբը, որը ծովի խորքերից, ծովային ծափկոտրուկների ու ծովակաղամբների միջով դուրս է գալիս Մայամի–բիչում: Ասկետություն 313 Ի. Սիդ

Բայց, ախր, ոչ մի աղետալի բան չկա ու չի կարող լինել ծովային սահման չունենալու մեջ՝ կառարկեն ինձ: Ավելին՝ երկրի ցամաքայնությունը կարող է միտումնավոր լինել, սկզբունքային՝ պահպանվել և բազմանալ նրա բնակիչների և այնտեղ ծնվածների մտածողության սահմաններում: Սկյութիայի բնիկները ծովագնաց–հելլեններին խելագարներ էին համարում և ծիծաղում էին Թալասի հանդեպ նրանց ունեցած սիրո վրա: Ինչո՞ւ պետք է ծով չունեցող երկիրը կարոտի ծովը: Ցամաքային Բելգիան գաղութարարության դարաշրջանում Աֆրիկայում նվաճումներ էր արել՝ իր ինչ–որ նախասիրություններից ելնելով, ոչ թե մայրցամաքի ծայրամասերը, այլ հենց միջուկը: Սև մայրցամաքում կայսերական Բելգիայի պրոյեկցիան մետաֆիզիկական պլանում Խավարի Սիրտն էր, իսկ ֆիզիկական առումով՝ մեծ Կոնգոն, որն ակներևորեն, զուտ պատահաբար է պահպանել աննշան ու նեղլիկ ելքը դեպի Ատլանտիկա: Բայց Հայաստանն, ախր, իսկապես էլ նախկինում ծով է ունեցել: Ու նույնիսկ երկուսը, եթե ոչ երեքը՝ հենց նույն Կասպիցը, Սևը, Միջերկրականը: Քրիստոսի ծննդից ոչ շատ առաջ աշխարհակալ Տիգրան Մեծն ընդարձակել է երկիրը, նրա համար նվաճել ելքեր դեպի Համաշխարհային օվկիանոս ավելի քան կես հազարամյակով: Իսկ Մեծ Հայքի բաժանումից հետո Կիլիկիա անվամբ պահպանվել է նրա

Мне кажется, что отсутствие реваншистских амбиций по возвращению своих давних приморских земель – разновидность аскезы, подлинного самоограничения. Полузаметное, равномерное страдание без моря, если таковое страдание действительно имеет место – формирует, воспитывает определённым образом национальный дух. Аскеза становится залогом внутренней силы. Армянин, оказавшись в диаспоре, демонстрирует зачастую если не повышенную энергию, то повышенную выживаемость и жизненную прочность. Я стал усматривать признаки этой плодотворной аскезы в разных особенностях мира маленькой армянской метрополии.

Храмы и алфавит

I. Sid

314

Второй мой визит в Армению был связан с проектом «Литературный Ковчег». Двадцать с лишним писателей из 17 стран Евразии путешествуют полмесяца по армянской части безбрежного Армянского нагорья, ежедневно посещая новые церкви, монастыри и музеи. Я сейчас не о том, что настоящий, идеальный фестиваль должен быть максимально приближён к экспедиции, и отпускать своих участников на родину полупарализованными от зашкаливающих восторгов и информационной перегрузки, выжатыми, как лимон. Я о том, что армянское христианство в своём классическом виде демонстрирует всё ту же аскезу. Эти полуторатысячелетние храмы, лишённые каких–либо украшений, с голыми каменными стенами и потолками, иногда просто вырубленные в цельной скале, олицетворяют собой беспримесную духовность, не замутнённую декоративными излишествами и роскошью. Если хотя бы метафорически верно старое детское сравнение храма со звездолётом или космопортом, то можно предположить, что золото и всё прочее утяжеляет корабль, мешает ему взлететь… А ещё – армянский алфавит. Четверть века назад, в первой своей научной командировке, я работал месяц на побережье Абхазии и в течение однодневной поездки в Тбилиси, за какими–то подписями и печатями, выучил грузинский алфавит. Разгадка молниеносности, возможно, в делах сердечных: про

միջերկրածով յան հատվածը: Այստեղից էլ՝ այդ հիշողությունն ու կարոտը, այդ երևակայական ցավը: Ինձ թվում է, որ իրենց վաղեմի ծովափնյա հողերը վերադարձնելու ռևանշիստական հավակնությունների բացակայությունը ասկետության, իսկական ինքնասահմանափակման տարատեսակ է: Կիսով չափ նկատելի, հանդարտ տառապանքն առանց ծովի, եթե այդպիսի տառապանք իրոք կա, որոշակիորեն ձևավորում է, դաստիարակում ազգային ոգին: Ասկետությունը դառնում է ներքին ուժի գրավականը: Հայը, ով հայտնվել է սփյուռքում, հաճախ դրսևորում է եթե ոչ անասելի եռանդ, ապա ընդգծված տոկունություն ու կենսունակություն: Ես սկսեցի աշխարհի զանազան յուրահատկություններում նշմարել փոքրիկ հայկական մետրոպոլիայի այդ արգասաբեր ասկետության տարրերը: Տաճարներ և այբուբեն

315 Ի. Սիդ

Իմ երկրորդ այցելությունը Հայաստան կապված էր «Գրական տապան» նախագծի հետ: Եվրասիայի 17 երկրներից ավելի քան 20 գրող կես ամիս ճամփորդում են Հայկական բարձրավանդակի հայկական հատվածի ափազուրկ մասում՝ ամեն օր այցելելով նոր եկեղեցիներ, վանքեր ու թանգարաններ: Ես հիմա նկատի չունեմ այն, որ իսկական, կատարյալ փառատոնը պետք է առավելագույնս մոտեցվի գիտարշավի և իր մասնակիցներին իրենց հայրենիքները հետ ուղարկի հորդացող հիացմունքից ու տեղեկատվական գերբեռնվածությունից կիսակաթվածահար, կիտրոնի պես քամած վիճակում: Ես նկատի ունեմ այն, որ հայկական քրիստոնեությունը իր դասական տեսքով ցուցադրում է հենց նույն ասկետությունը: Այդ մեկուկես հազարամյա տաճարները՝ որևէ պաճուճանքից զուրկ, քարե մերկ պատերով ու առաստաղներով, երբեմն ուղղակի ժայռի մեջ փորված, դեկորատիվ ավելորդություններից ու պերճանքից զերծ՝ անխառն ոգու մարմնացումն են: Եթե, թեկուզ այլաբանորեն, ճիշտ է տաճարի հին, մանկական համեմատությունը աստղագնացի կամ տիեզերակայանի հետ, ապա կարելի է ենթադրել, որ ոսկին ու մնացած բաները կծանրացնեն նավը, կխանգարեն նրա թռիչքը… Ու մեկ էլ՝ հայոց այբուբենը: Քառորդ դար առաջ՝ իմ առաջին գիտական գործուղման ժամանակ, ես մեկ ամիս աշխատեցի Աբխազիայի առափնյակում և ինչ–որ ստորագրությունների ու կնիքների համար մեկ օրով այցելելով Թբիլիսի՝ սովորեցի վրաց այբուբենը: Կայծակնային արագության գաղտնիքը, հնարավոր է, սիրային պատմու-

I. Sid

316

азбуку меня консультировала юная тбилисская певица Ната, которую необходимо было сразить своими якобы уникальными способностями. Подобных лингвистических блицкригов больше не повторялось, во всяком случае, алфавит армянский мне так до сих пор и не дался. Как заметил полвека назад Андрей Битов, эти буквы – словно каменные. Они так похожи на клинопись, – слегка сглаженную наклоном руки резчика в сторону первого в истории курсива. Но главное, что поразило меня сейчас (долго же до меня доходило!) – это армянского алфавита труднодоступность. Буквы, подаренные Месропом Маштоцем своему народу, гораздо сильнее похожи между собой, чем буквы других созданных им алфавитов, албанского и грузинского. Они рябят и сливаются в глазах непосвящённого, со всей очевидностью показывая, что смысл текста по–настоящему зашифрован. Различение литер требует дополнительных усилий. В других культурах, во всяком случае, в современных, ничего похожего нет. Я спрашивал армян об этом. Никто не согласился со мной. «Ничего страшного, – говорят. – Мы с детства это различаем и читаем…» Но законно предположить, что человек, в раннем возрасте преодолевший этот психологический барьер, а потом всю жизнь усиленно концентрирующий внимание для восприятия информации, получает некоторую дополнительную интеллектуальную закалку, приподнимающую его над теми, кому читать на своих языках легко и вольготно.

Вплотную к недосягаемому В Библии Армения возникает, в том числе, под именем страны Арарат. Первый покоритель библейской высоты капитан Ной – национальный герой армянской мифологии и, пожалуй даже, официальной истории. Гора Арарат изображена на государственном гербе Армении. Но для граждан Армении посещение даже подножья своей геральдической горы сильно затруднено. Гора Арарат уже достаточно давно расположена в другом государстве. У украинского писателя Юрия Андруховича есть эссе

Անհասանելին կիպ կպած Աստվածաշնչում Հայաստանը հանդես է գալիս նաև Արարատի երկիր անունով: Բիբլիական սարի առաջին նվաճողը՝ Նոյ նավապետը, հայկական առասպելաբանության ու, թերևս, նույնիսկ պաշտոնական պատմության ազգային հերոսներից է: Արարատ լեռը պատկերված է Հայաստանի պետական զինանշանին: Բայց Հայաստանի քաղաքացիների համար չափազանց դժվար է հասնել իրենց սրբազան լեռան նույնիսկ ստորոտին: Արարատ լեռն արդեն բավական վաղուց այլ պետության տարածքում է: Ուկրաինացի գրող Յու րի Ա նդ րու խո վի չը բո լորովին այլ բա ների մասին մի էսսե ու նի՝«Ան հա սա նե լի ին կիպ կպած» ո գե շունչ վեր-

317 Ի. Սիդ

թյունն էր. այբուբենի հարցով ինձ խորհուրդներ էր տալիս թբիլիսցի երիտասարդ երգչուհի Նատան, որին պետք էր ապշեցնել իմ իբր եզակի ընդունակություններով: Նման լեզվաբանական բլիցկրիգներ այլևս տեղի չունեցան, համենայն դեպս, հայոց այբուբենը մինչև հիմա էլ չեմ կարողացել յուրացնել: Ինչպես կես դար առաջ նկատել է Անդրեյ Բիտովը, այդ տառերը կարծես քարից լինեն: Նրանք այնքան նման են սեպագրերի՝ թեթևակի հղկված՝ փորագրողի ձեռքի թեքությամբ՝ դեպի պատմության առաջին շեղագիրը: Բայց գլխավորը, ինչ ինձ ցնցեց այս անգամ (համա թե դժվար տեղ հասավ), հայկական այբուբենի դժվարամատչելիությունն էր: Տառերը, որ Մեսրոպ Մաշտոցը նվիրել է իր ժողովրդին, շատ ավելի նման են իրար, քան նրա ստեղծած մյուս՝ աղվանական ու վրացական այբուբենների տառերը: Այդ տառերը շաղվում ու միախառնվում են անծանոթի աչքերում՝ ակներևաբար ցույց տալով, որ տեքստի իմաստն իսկապես գաղտնագրված է: Տառերի տարբերակումը լրացուցիչ ջանքեր է պահանջում: Այլ մշակույթներում, համենայն դեպս, ժամանակակից ոչ մի նման բան չկա: Ես հայերին հարցրել եմ այդ մասին: Ոչ ոք չի համաձայնել ինձ հետ. «Սարսափելի ոչինչ էլ չկա,— ասում են,— մենք մանկուց դրանք տարբերակում ենք ու կարդում…»: Սակայն օրինաչափ է ենթադրել, որ մարդը, ով վաղ հասակում հաղթահարում է այդ հոգեբանական պատնեշը, իսկ հետո էլ ողջ կյանքում ամբողջ թափով ուշադրությունը կենտրոնացնում տեղեկատվության ընկալման ուղղությամբ, ինչ– որ լրացուցիչ մտավոր տոկունություն է ձեռք բերում, ինչը նրան վեր է բարձրացնում նրանց համեմատ, ում համար իրենց մայրենի լեզվով կարդալը հեշտ ու հանգիստ բան է:

совсем о других вещах, с суггестивным заглавием «Вплотную к недосягаемому». Словосочетание, предельно точно выражающее взаимоотношение армян и армянской национальной горы. Существует догадка, что именно величественный, космический гигант Арарат впервые породил у людей образ и идею недосягаемого и непостижимого Бога. Однако поскольку Арарат состоит из двух раздельных вулканических пиков, основой он мог послужить скорее для дуалистических культов. Но актуальный спор о том, какая из вершин, более высокая и гладкая, или более низкая и острая, соответствуют мужскому, а какая женскому Богу, можно оставить теологам и культурологам. А вот в том, что Арарат стал для армян труднодостижимым, видится большой религиозный и философский смысл. Для жителей других стран это туристический и альпинистский объект, Гора Ноя, Гора Боли или просто Кривая Гора. Для жителей Армении это их главная и священная гора, которая им не принадлежит. Почти предельная, совершенная в своей многозначности аскеза.

I. Sid

318

նագրով: Բառակապակ ցու թյուն, ո րը մի ան գա մայն ճշգ րիտ է արտահայտում հայերի և հայ կական ազ գային լե ռան փոխ հա րա բերությունները: Ենթադրվում է, որ հենց վեհաշուք, տիեզերական հսկա Արարատն է առաջին անգամ մարդկանց մեջ ծնել անհասանելի ու անիմանալի Աստծո կերպարն ու գաղափարը: Սակայն քանի որ Արարատը երկու հրաբխային գագաթ ունի, այն կարող է հիմք դառնալ դուալիստական պաշտամունքների համար: Իսկ այն արդիական վեճը, թե գագաթներից որն է համապատասխանում տղամարդ Աստծուն՝ ավելի բարձրն ու հա՞րթը, թե՞ ավելի ցածրն ու սրագագաթը, և որը` Աստվածուհուն, կարելի է թողնել աստվածաբաններին ու մշակութաբաններին: Մինչդեռ այն, որ Արարատը հայերի համար դժվարամատչելի է դարձել, կրոնական և փիլիսոփայական մեծ իմաստ ունի: Այլ երկրների բնակիչների համար դա զբոսաշրջության ու լեռնագնացության օբյեկտ է՝ Նոյի Լեռ, Ցավի Սար կամ պարզապես՝ Ծուռ Սար: Հայաստանի բնակիչների համար այն գլխավոր ու սրբազան սարն է, որն իրենց չի պատկանում: Գրեթե ծայրահեղ, իր բազմիմաստությամբ կատարյալ ասկետություն: 319 Ի. Սիդ

Ռ սերենից թարգմանեց Սեդա Մեսրոպյանը

Mira Tuci Մի րա Տու ցի Albnania

Ալբանիա

Albanian writer, journalist and translator. She is the author of cultural articles and essays. Now she is working on “A Night Dream in a Gallery of Art” book. . Mira Tuci was the first to translate into Albanian the author from Nigeria Wole Soyinka, Nobel in literature.

She also translated poetry from the Italian poets Giovanni Miniello and Claudio Pozzani.

Ալբանացի գրող, լրագրող, թարգմանչուհի: Մշակութաբանական հոդվածների, էսսեների, ակնարկների հեղինակ է: Այժմ աշխատում է «Գիշերային երազ պատկերասրահում» գրքի վրա: Միրա Տուցին ալբաներեն է թարգմանել գրականության Նոբել յան մրցանակակիր նիգերացի Վոլե Սոյինկայի, իտալացի բանաստեղծներ Ջովաննի Մինիելլոյի և Կլաուդիո Պոցցանիի ստեղծագործությունները:

Mira – Poetry – Literary Ark 2012 – From Tirana to Yerevan

1. ARKA E NOES Arka e Noes s’u zbraz as kur ylberi shkëlqej mbi det ererat pushuan e deti ra në gjumë.

Ajo s’u zbraz, as kur pëllumbi i bardhe kaloi para saj e nëpër dyert e ngushta brofën të pasionuarit me i prekë gjitha ngjyrat e shkëlqimit përnjëherë.

Ajo lufton e dehun me stuhinë shiun e jetës që bie pa pushim e lan serish tonin Ararat...

M. Tuci

322

Qysh atëherë kur njerëzit e dehun i pushtoj dëshira me u kacavjerrë nëpër ngjyrat e ylberit, më beso, paqja s’u shtri mbi ne as kur pëllumbi u shfaq qiellit blu kur ty të kapi dëshira me u deh në buzët e afshme, me vdekë aty e me ruejtë çastin e dehjes për përjetësi.

Prapë ra nata, prapë ylberi u zhduk në orbitën e errësirës, si i panjohuri pas një kodre të madhe.

E terri pushtoj sytë e tanë, ashtu siç u pushtue Eva nga dëshira për mollën e ndaluar në Pemën e Dijes, o Zot, u humb shija për frytin e jetës qyshkurse arka lufton me stuhinë?

2. NGJYRAT E SHEGËS Mbuluar në tunikë të kuqe Që mbledh të pafundmet ngjyra të një shege Ulur mbi të lashtat rrënoja të gurta Ajo dëgjon Poetin Tek rrëfen mbi engjëj dhe shenjtër…

Միրա–Պոեզիա–Գրական տապան 2012–Տիրանայից Երևան

1. ՆՈՅԱՆ ՏԱՊԱՆ Նոյի Տապանը չդատարկվեց, երբ ծիածանը շողաց ծովի վրա, քամիները դադարեցին, ու ծովը գնաց քնելու: Տապանը չդատարկվեց նաև, երբ առաջին աղավնին անցավ առջևով, և փոքրիկ դռներից հորդ)մ է կիրքը՝ միանգամից դիպչելով փայլող գույներին: Այն հարբած կռվում է փոթորկի հետ, և կյանքի անձրևը, որը կրկին թափվ)մ է՝ լվանալով ﬔր Արարատը…

Նորից գիշեր եկավ, ծիածանն անհետացավ խավարի )ղեծր)մ, ինչպես օտարականը ﬔծ բլրի հետև)մ: Խավարը պատեց ﬔր աչքերը, ինչպես որ Եվային պատել էր Իմաստ)թյան Ծառից արգելված խնձորը քաղել) ցանկ)թյ)նը, օ՜հ, Աստված, ﬕ՞թե կյանքի պտղի համը կորսվեց այն պահից, ինչ Տապանը պայքար)մ էր փոթորկի դեմ:

2. ՆՌԱՆ ԳՈՒՅՆԵՐԸ Կարﬕր պարեգոտը հագին՝ Հավաք)մ է նռան անթիվ գ)յները, Նստած հին ավերակների վրա՝ Լս)մ է Բանաստեղծին Եվ հրեշտակների ) սրբերի մասին նրա խոստովան)թյ)նները…

323 Մ. Տուցի

Այն ժամանակից, երբ հարբած մարդկանց համակեց ծիածանի գ)յներով մագլցել) ցանկ)թյ)նը, հավատացեք ինձ, խաղաղ)թյ)նը չհամակեց ﬔզ. նույնիսկ երբ աղավնին հայտնվեց կապույտ երկնքում, երբ քեզ համակեց այրվող շ)րթերով հարբել) և այնտեղ ﬔռնել) ցանկ)թյ)նը՝ պարզապես այդ թանկարժեք ակնթարթը հավերժացնել) համար:

Hyjnitë kanë reshtur Kureshtarë për pëshpërimat e poetëve…

Befas poetët nuk kanë më fjalë Kukullat e Parajanov Janë ngjitur në skenë E luajnë teatrin E jetëve të konsumuara në kokrrizat e një shege….

Sy të akullt Me kapele të cuditshme Vizatojnë portretet e foshnjave Që u zhytën në detin e purpurtë.

C’mund ta trondisë Më tepër një Poet Se jehona shekullore e ulërimës Që vjen nga ky det?

M. Tuci

324

(kushtuar fëmijëve të Genocidit Armen)

3. MANASTIRI I GEGARDIT E bardhe ngrihesh Mbi shkemb Si relike e kohes pa kohe…

Kur Zotat vertiteshin ne lume.

Ata profetizuan diten Kur njeriu do lindte pa zemer E per dashurine nuk do kish strehe…

Nga shkembi i larte Permes rrjedhes se lumit, zotat u arratisen ne det, e lane pas vec shpresen se nje dite dielli do te kthehej ne ate kep…

23 Tetor 2012

Աստված կանգ առավ՝ Հետաքրքրված բանաստեղծի շշ)կներով, Գառն) անկյ)ններ)մ… Հանկարծ բանաստեղծներն ազատություն են տալիս բառերին, Փարաջանովի տիկնիկները Մագլցում են բեմ, Խաղում են կատակերգություն Նռան հատիկի մեջ սպառված կյանքի մասին… Սառն աչքեր Տարօրինակ գլխարկների վրա Նկար)մ է երեխայի դիմանկար, Ով սուզվում է մուգ կարմիր ծովը: Ի՞նչն է )նակ ավելի ցնցելու Բանաստեղծին, Քան այն ճիչի արձագանքները, Որոնք այդ ծովից են գալիս: (նվիրվում է Հայոց ցեղասպանությունից փրկված երեխաներին)

3. ԳԵՂԱՐԴԻ ՎԱՆՔ Խոյան)մ ես սպիտակ Ժայռին՝ Որպես ժամանակի մնացուկ առանց ժամանակի, երբ Աստվածները ձգվ)մ էին գետի ﬔջ: Նրանք գ)շակեցին օրը, երբ առանց սրտի մարդ կծնվի, Եվ սիրո համար ապաստան չի լինի… Աﬔնաբարձր ժայռից Հոսող գետի ﬕջով: Աստվածները փախան ծով՝ Հետև)մ թողնելով լոկ հ)յսը… մի օր Արևը կվերադառնա այդ ժայռի վրա:

Մ. Տուցի

325

4. GURI LOTUES Jam një gur E jeta plluskon rreth meje…

Fytyra pa dritë Dhe maska që mbartin iluzionin e lumturisë.

Mbetem gur i palëvizshëm Spektator i një komedi e Që luhet në amshim Skenë ku aktorët shkelin Bëhet shpirt im.

M. Tuci

326

Thuhet që gurët Nuk kanë gojë as veshë, Sa të marrë…

Edhe një nuancë a kokrrizë e tij Mund t’ua cojë zemrën peshë…

E ju mbeteni Aktorë pa zë Jeni vec një maskë Që veten gënjen Dhe lumturinë përndjek…

4. ԼԱՑՈՂ ՔԱՐ Ես քար եմ. Կյանքը լողում է շ)րջս… Դեմքեր առանց լույսերի Եվ դիմակներ, որոնք երջանկության պատրանք են կրում: Ես դեռևս անշարժ քար եմ մնում, Հանդիսատես մի կատակերգության, Որը խաղում են հավերժ: Հոգիս դարձել է Բեմ, որտեղ դերասաններն են քայլ)մ:

Անգլերենից թարգմանեց Սիրան շ Եսայանը

327 Մ. Տուցի

Աս)մ են՝ քարերը Ո՛չ ականջ )նեն, ո՛չ բերան… Ինչպիսի՜ Խենթ)թյ)ն… Ն)յնիսկ ﬕ նրբերանգ կամ դրա հատիկը Կարող է մեծացնել ձեր սրտերը… Եվ դուք մնում եք Համր դերասաններ, Պարզապես դիմակ, ով մոլոր)թյան ﬔջ է գց)մ իրեն երջանկ)թյ)ն փնտրելիս:

Volodymyr Yeshkilev Վոլոդիմիր Եշկիլև Ukraine

Ուկրաինա

Ukranian prosaist, poet, essayist. Author of many novels: “The Expert,” “The Emperor of the Flood,” “Escape of the Master Pinzely,” etc, his story collection – “The Byzantine Picture” and one poetry collection “Irreproachable you.” Yeshkilev’s novels and essays have been translated into Russian, Polish, German and Serbo–Croatian languages. He is the prize winner of the International Literary Portal.

Ուկրաինացի արձակագիր, բանաստեղծ, էսսեիստ: Հեղինակ է մի շարք վեպերի՝ «Գիտակը», «Ջրհեղեղի կայսրը», «Վարպետ Պինզելի փախուստը», «Աստվածուհին և խորհրդականը» և այլն, պատմվածքների ժողովածուների` «Բյուզանդական պատկերը» և «Անթերի դու»–ն, և մեկ բանաստեղծական ժողովածուի: Վոլոդիմիր Եշկիլևի վեպերն ու էսսեները թարգմանվել են ռուսերեն, լեհերեն, գերմաներեն և սերբախորվաթերեն: 2010 թ. գրական միջագային պորտալի մրցանակակիր է:

АРМЯНСКОЕ ВРЕМЯ

V . Ye s h k i l e v

330

В сдержанных формах армянских храмов благодать пребывает рядом с незримыми энергиями памяти. Кажется, древнейший монотеизм Древнего Востока отверг здесь византийскую пышность и остался при своей изначальной строгости. Пышность приличествует триумфам. А древняя печаль просит ясного графического пространства, тихо отстранённого от цветистости и кустистости коринфских капителей. Церковь Святого Саркиса в Ереване не просто стоит. Она господствует. Даже теперь, теснимая суетными, многооконными прямоугольниками жилых строений, она господствует над пространством, над ложем Раздана меж «Киликией» и возвышением Эриванской крепости, над проспектом Маштоца и над мостом Ахтанак. Её могучие арочные ниши, подобно облачённым в броню плечам, зримо раздвигают городской ландшафт. И не только ландшафт. Она господствует вне времени. В неё входишь, как во врата иного мира. Во врата особой вселенной, где история воина–христианина, жившего в четвёртом веке и восставшего против безбожного императора, всего лишь одна из многих печальных и строгих историй. И, возможно, не самая древняя. Я вхожу под своды храма с настроением туриста, но они, эти потемневшие от дымов и молений своды, быстро стирают суетные мысли. Под громадами потемневшего камня накопилось слишком много скорбной памяти. И туристы здесь не очень то и уместны. Здесь надо быть или сопричастным сокровищу памяти или же

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿ

331 Վ. Եշկիլև

Հայկական տաճարների զուսպ ձևերում երանության կողքին հիշողության անտեսանելի լիցքեր կան: Թվում է՝ Հին Արևելքի հնագույն միաստվածությունն այստեղ մերժել է բյուզանդական ճոխությունն ու հավատարիմ մնացել իր նախնական խստակեցությանը: Ճոխությունը վայել է հաղթանակներին: Իսկ հինավուրց թախիծը պարզ գրաֆիկական տարածք է պահանջում, որը մեղմորեն հեռանում–մեկուսանում է կորնթոսյան խոյակների փարթամությունից ու թփակալությունից: Սուրբ Սարգսի եկեղեցին Երևանում կանգնած չէ սոսկ: Այն հառնում է: Նույնիսկ հիմա, ծվարած եռուզեռով լի, բազմապատուհան ուղղանկյուն բնակելի կառույցների մեջ՝ նա տիրում է տարածքին, Հրազդանի ձորակին՝ «Կիլիկիայի» և Էրիվանյան ամրոցի միջև, Մաշտոցի պողոտային և Հաղթանակի կամրջին: Նրա հզոր, կամարակապ որմնախորշերը զրահապատ ուսերի նման տեսանելիորեն տեղաշարժում են քաղաքի լանդշաֆտը: Նա տիրում է ժամանակից դուրս: Այնտեղ մտնում ես, կարծես այլ աշխարհի դարպասներից ես ներս անցնում: Մի յուրահատուկ աշխարհի դարպասներից, որտեղ չորրորդ դարում ապրած և անաստված կայսեր դեմ ապստամբած ռազմիկ քրիստոնյայի պատմությունն ընդամենը մեկն է բազում տխուր ու խստաբարո պատմություններից: Եվ հնարավոր է՝ ոչ ամենահինը: Ես տաճարի կամարների տակ եմ մտնում զբոսաշրջիկի տրամադրությամբ, բայց դրանք՝ ծխից ու աղոթքներից սևացած այդ կամարները, արագ ջնջում են ճղճիմ մտքերը: Սևացած քարի հսկայական զանգվածի տակ չափազանց շատ թախծալի հիշողություններ են կիտվել: Եվ զբոսաշրջիկներն այստեղ այնքան էլ տեղին չեն: Այստեղ պետք է լինել կա՛մ հիշողության գանձի մի մասնիկը, կա՛մ էլ շուտափույթ դուրս գալ

V . Ye s h k i l e v

332

быстрее выйти на паперть и разглядывать (фотографировать, рисовать, вдыхать глазами) сиреневую громаду Арарата. Я остаюсь под обтесанными глыбами базальта и туфа. Я окунаю воображение в медленный поток иного времени. Метавремени. Один из древних поэтов назвал этот поток «золотым хронодромом». Мне не нравится прилагательное «золотой». В первом касании это слово отсвечивает тупиковым блеском монет, колец, кулонов и только во втором начинает сиять глубинами старой смальты. В моих ощущениях иное время сопрягается с потемневшим лампадным серебром или чёрной сталью горных клинков. Хотя, возможно, для этого храма «золото» означает тот таинственный и священный «истинный абрикосовый» цвет, который упоминается в древнейших армянских сказаниях. Цвет, выбранный Арзухатун для алтарного занавеса монастыря Гошаванк. Прямого потомка этого легендарного цвета мы теперь видим на государственном флаге республики. Астрофизики говорят, что невидимая глазам и приборам «тёмная материя» преобладает в нашей вселенной. Что её в четыре раза больше, чем известной нам «светлой» материи. Что–то подсказывает мне: так и со временем. Тёмного (в смысле неощутимости и непознаности, а не в смысле цвета) метавремени во вселенной больше, намного больше, чем привычной необратимой последовательности событий, именуемой «линейным» или обыденным временем. И его, это тёмное (и «вечно возвращающееся», как определил Ницше) время, можно почувствовать. Сложно, но можно. Мне хочется верить, что в тот октябрьский вечер в церкви Святого Саркиса для меня открыли портал в метавремя. Потому что я ощутил запредельное. И оно останется со мной и во мне до конца дней моих. Мне открылось, что тёмная форма времени может быть очень разной. Может быть украинской, русской, китайской, индийской, египетской. Она способна принимать в себя знаки, звуки и цвета племён и народов. В церкви Святого Саркиса течёт армянское время. Скорость его течения определилась много тысячелетий назад, в те века, когда на месте теперешнего Хор Вирапа стояло

333 Վ. Եշկիլև

գավիթ ու դիտել (լուսանկարել, նկարել, աչքերով կուլ տալ) Արարատի մանուշակագույն զանգվածը: Ես մնում եմ բազալտի ու տուֆի հղկված բեկորների ներքո: Ես երևակայությունս սուզում եմ այլ ժամանակի հանդարտ հոսքի մեջ: Մետաժամանակի: Հին պոետներից մեկը այդ հոսքն անվանել է «ոսկե ժամակայան»: Ինձ դուր չի գալիս «ոսկե» ածականը: Առաջին իսկ շփումից այդ բառը փայլում է դրամների, մատանիների, վզնոցների բութ փայլով, և միայն երկրորդից հետո է սկսում շողալ հին սմալտայի խորիմաստությամբ: Իմ պատկերացումներում այլ ժամանակը զուգորդվում է լամպերի մգացած արծաթի կամ լեռնագագաթների սև պողպատի հետ: Թեև, հնարավոր է, այս տաճարի համար «ոսկին» նշանակում է այն առեղծվածային ու սրբազան «իսկական ծիրանագույնը», որը հիշատակվում է հնագույն հայկական հեքիաթներում: Արզուխաթունի ընտրած գույնը Գոշավանքի խորանի վարագույրի համար: Այդ առասպելական գույնի անմիջական ժառանգին մենք հիմա տեսնում ենք հանրապետության պետական դրոշի վրա: Աստղաֆիզիկոսներն ասում են, որ աչքի և սարքերի համար անտեսանելի «սև նյութը» գերակշռում է մեր տիեզերքում: Որ այն քառակի ավելի է մեզ հայտնի «բաց գույնի» նյութից: Ինչ–որ բան ինձ հուշում է՝ այդպես է նաև ժամանակի դեպքում: Սև մետաժամանակը (անշոշափելիության և անճանաչելիության իմաստով, այլ ոչ թե գույնի) մեր տիեզերքում ավելի շատ է, շատ ավելի շատ, քան սովորական՝ իրադարձությունների հերթագայության անշրջելիությունը, որ անվանում են «գծային» կամ առօրեական ժամանակ: Եվ այն՝ այդ սև (ու «միշտ վերադարձող», ինչպես Նիցշեն է բնութագրել) ժամանակը կարելի է զգալ: Բարդ է, բայց հնարավոր է: Ուզում եմ հավատալ, որ այն հոկտեմբերյան երեկոն Սուրբ Սարգսի եկեղեցում իմ առջև բացեց մետաժամանակի դարպասները: Որովհետև ես զգացի անդրսահմանայինը: Եվ այն կմնա ինձ հետ և իմ մեջ մինչև կյանքիս վերջը: Ես բացահայտեցի, որ ժամանակի գորշ ձևը կարող է շատ բազմազան լինել: Այն կարող է լինել ուկրաինական, ռուսական, չինական, հնդկական, եգիպտական: Այն ունակ է իր մեջ ընդունելու ցեղերի ու ժողովուրդների նշանները, հնչյուններն ու գույները: Սուրբ Սարգսի եկեղեցում հայկական ժամանակն է հոսում: Նրա ընթացքի արագությունը սահմանվել է շատ հազարամյակներ առաջ՝ այն դարերում, երբ այժմյան Խոր Վիրապի տեղում Անահիտ աստվածուհու սրբատեղին էր, իսկ նրա շուրջ աղմկում էին մայրաքաղաք Արտաշատի փողոցներն ու հրապարակները:

V . Ye s h k i l e v

334

святилище богини Анаит, а вокруг него шумели улицы и площади стольного Арташата. В разные эпохи армянское время пытались ускорить или замедлить. Его поток направляли в русла имперских времён, ставили на его пути плотины истреблений, окружали горячими кольцами войн. Древних богов заменили Христос и апостолы, древних царей – политики эпохи глобализации. Но армянское время продолжало размерено и неуклонно течь в грядущее. Оно вбирало в себя подвиги армянских просветителей и героев, труды армянских поэтов и строителей, песни и любовь, слова и образы. Оно хранит память о Ноевом ковчеге и Тигране Великом, о Месропе Маштоце и Торосе Рослине, об Ованесе Туманяне и Католикосе Вазгене Первом. Ключ к тайне армянского времени спрятан в глубинах истории. Отблески ключа видятся мне в именах и названиях. Звартноц – Храм Бдящих Сил. Это предельно армянский образ. Бдящие Силы живут в потоках армянского времени. Забытые и проклятые языческие боги не оставили свой народ и стерегут благодатную долину с трёх вершин Священного треугольника – с Арагаца, Аждаака и Арарата. В пещерах Гарни и в недрах Гегамского хребта всё ещё живы недремлющие древнейшие духи – свидетели рождения армянского времени, свидетели его источника и его тайны. За горами живут иные народы. Их время течёт иначе. Чьё то быстрее, чьё то замерло и заснуло. Всегда найдутся люди, которые скажут, что чужое время интереснее, что в чужом времени удобнее жить. Мир теперь разомкнут, открыт и принуждён экономикой к общению. Потоки времён смешиваются, мутнеют, становятся горячее. Возникают часовые водовороты, в которых тонут смыслы и захлёбывается память. Таков дух эпохи. «И это пройдёт», – говорила древняя мудрость Востока. Главное, что бы основное русло армянского времени оставалось чистым и с правильно укреплёнными берегами. Чтобы новые смыслы новых эпох приходили к вечным водам с добрыми намерениями. Не следует бояться нового. Не надо опасаться, что влюблённые армянские девушки и юноши забудут Святого Саркиса ради

335 Վ. Եշկիլև

Տարբեր դարաշրջաններում հայկական ժամանակի հոսքը փորձել են արագացնել կամ դանդաղեցնել: Նրա ընթացքն ուղղել են դեպի կայսերական ժամանակների հուն, նրա ճանապարհին կործանումների պատնեշներ են կառուցել, շրջապատել են պատերազմների թեժ օղակներով: Հին աստվածներին փոխարինել են Քրիստոսն ու առաքյալները, հին արքաներին՝ գլոբալիզացիայի դարաշրջանի քաղաքական գործիչները: Բայց հայկական ժամանակը շարունակել է հանդարտ և անշեղ հոսել դեպի ապագան: Այն իր մեջ է կուտակել հայ լուսավորիչների ու հերոսների սխրանքները, հայ բանաստեղծների ու շինարարների գործերը, երգերն ու սերը, բառերն ու կերպարները: Նա հիշողություններ է պահպանում Նոյան տապանի ու Տիգրան Մեծի, Մեսրոպ Մաշտոցի ու Թորոս Ռոսլինի, Հովհաննես Թումանյանի և Վազգեն Առաջին Կաթողիկոսի մասին: Հայկական ժամանակի գաղտնիքի բանալին պահված է պատմության խորքերում: Այդ բանալու ցոլանքները ես տեսնում եմ անունների ու անվանումների մեջ: Զվարթնոց՝ Արթուն Ուժերի Տաճար: Սա ծայրաստիճան հայկական կերպար է: Արթուն Ուժերն ապրում են հայկական ժամանակի հոսանքներում: Մոռացված և անիծված հեթանոսական աստվածները չեն լքել իրենց ժողովրդին և հսկում են բարեբեր դաշտավայրը Սրբազան եռանկյունու երեք գագաթներից՝ Արագածի, Աժդահակի և Արարատի: Գառնու քարանձավներում և Գեղամա լեռնաշղթայում դեռ ապրում են չննջող հինավուրց ոգիները՝ հայկական ժամանակի ծննդյան վկաները, նրա սկզբնաղբյուրի ու նրա գաղտնիքի վկաները: Սարերից այն կողմ ուրիշ ժողովուրդներ են ապրում: Նրանց ժամանակն այլ կերպ է հոսում: Մեկինը՝ ավելի արագ, մեկինը՝ նվաղած ու քուն մտած: Միշտ էլ կգտնվեն մարդիկ, ովքեր կասեն, թե ուրիշի ժամանակն ավելի հետաքրքիր է, թե ուրիշի ժամանակում ավելի հարմար է ապրել: Աշխարհն այժմ բաց է, և տնտեսությունը ստիպում է հաղորդակցվել: Ժամանակի հոսքերը խառնվում են, պղտորվում, դառնում ավելի տաք: Ժամային ջրապտույտներ են գոյանում, որոնց մեջ են սուզվում իմաստները, և շնչահեղձ է լինում հիշողությունը: Այդպիսին է դարի ոգին: «Դա էլ կանցնի», –ասում է արևել յան հին իմաստնությունը: Կարևորն այն է, որ հայկական ժամանակի հիմնական հունը մնա մաքուր և միշտ ամուր ափեր ունենա: Որպեսզի նոր դարաշրջանների նոր իմաստները հավերժական ջրերին խառնվեն բարի մտադրություններով: Պետք չէ վախենալ նոր բանից: Պետք չէ զգուշանալ, թե սիրահարված հայ աղ ջիկներն ու պատանիները կմոռանան Սուրբ Սարգսին հանուն Սուրբ Վալենտինի: Հայկական անծայրածիր ժամանակում տեղ կգտնվի բոլոր սրբերի և բոլոր բարի ուժերի համար: Եվ պետք չէ

V . Ye s h k i l e v

336

Святого Валентина. В необъятном армянском времени найдётся место для всех святых и всех добрых сил. И не надо ускорять возвращение древних богов. Они вернуться в своё время и это время тоже будет армянским. Кто возвестит их возвращение? Может быть литература? Может быть поэзия? Романтическая традиция Абендланда (Закатной земли, Европы) утверждает, что поэзия – акушерка нации. Что именно поэты в каждую из эпох вновь и вновь находят опорное настроение (Grundstimmung) для расчистки русла национального времени. Для возрождения этноса из небытия, пробуждения его от вековой спячки. Когда среди шума городов смолкают древние «песни народной колыбели», опорное настроение поэтов таинственным образом подключается к метавремени (и к пребывающей в нём охранительной Силе) и выравнивает судьбу народа. Для этого обращаются к тому, что мистики называют Присутствием. Как писал Гёльдерлин: «Мы, друг мой, прийти опоздали. Как и когда то проходит / В иных мирах иная эра Богов / Вместилище нежное наше их времени вместить не способно / Только в священный особенный миг Бога примет в себя человек». Тайна эманации Присутствия, как говорят философы, усложнена именно нашим теперешним обыденным временем – несовершенным временем искалеченных смыслов, когда Боги– демиурги былых времён фатально отчуждены от нас. Говорят, что ныне люди уже не способны услышать зов Богов, не способны помочь огненноглазому Ваагну–драконоборцу отгонять от благодатной долины и покоя армянского времени хтонических змеев. Только настоящие поэты способны преодолеть стены отчуждения и вступить в битву на стороне богов. Поэты способны черпать из древнейших потоков и возрождать родовые смыслы на новых витках исторической спирали, в новых, неожиданных и непредсказуемых формах. Они не хранители реки национального времени, они, скорее, водоносы на её берегах. Из пепла поэзии возрождается феникс этноса. Это, пожалуй, единственная нелитературная проблема в истории, решаемая

337 Վ. Եշկիլև

արագացնել հին աստվածների վերադարձը: Նրանք կվերադառնան իրենց ժամանակին, և այդ ժամանակը նույնպես հայկական կլինի: Ո՞վ կավետի նրանց վերադարձը: Գուցե գրականությո՞ւնը: Գուցե պոեզիա՞ն: Աբենդլանդի (Արևմուտքի, Եվրոպայի) ռոմանտիկ ավանդությունը պնդում է, թե պոեզիան ազգի մանկաբարձն է: Թե հենց պոետներն են յուրաքանչյուր դարաշրջանում նորից ու նորից գտնում տրամադրության հենասյուները (Grundstimmung)՝ ազգային ժամանակի հունը մաքրելու համար: Էթնոսին չգոյությունից վերածնելու, դարավոր քնից արթնացնելու համար: Երբ քաղաքների աղմուկի մեջ խլանում են «ժողովրդական օրորոցայինի» հին երգերը, պոետների նեցուկային տրամադրությունը հանելուկային ձևով միանում է մետաժամանակին (և այնտեղ գտնվող պաշտպանական Ուժին) և շտկում է ժողովրդի ճակատագիրը: Դրա համար էլ դիմում են նրան, ինչին միստիկներն անվանում են Ներկայություն: Ինչպես գրել է Հյոլդերլինը. «Մեր գալը, բարեկա՛մս, ուշացել է: Ինչպես և երբ է այն անցնում/ Տարբեր աշխարհներում Աստվածների տարբեր դարաշրջաններ են/ Նրանց ժամանակի քնքուշ անոթի մեջ մենք չենք տեղավորվի/ Միայն յուրահատուկ սրբազան մի պահի մարդը կարող է ընդունել Աստծուն»: Ներկայության ճառագման գաղտնիքը, ինչպես ասում են փիլիսոփաները, բարդանում է հենց մեր այժմյան առօրեական ժամանակով, բացառիկ իմաստների անկատար ժամանակով, երբ սպիտակ ժամանակների արարիչ Աստվածները ճակատագրորեն օտարված են մեզնից: Ասում են, թե հիմա մարդիկ արդեն ընդունակ չեն լսելու Աստվածների կանչը, ընդունակ չեն օգնելու հրաչյա Վահագն վիշապաքաղին՝ հայկական ժամանակի բարեբեր հարթավայրից ու անդորրից քշելու խթոնյան վիշապներին: Միայն իսկական պոետները կարող են հաղթահարել օտարացման պատերը և մարտի բռնվել աստվածների կողմում: Պոետներն ընդունակ են հինավուրց հոսքերից քաղելու և պատմական պարույրի նոր ոլորքների վրա վերածնելու տոհմական իմաստները նոր, անսպասելի ու անկանխատեսելի ձևերով: Նրանք ազգային ժամանակի գետի պահապանները չեն, նրանք, ավելի շուտ, ջրկիրներ են նրա ափին: Պոեզիայի մոխրից հառնում է էթնոսի փյունիկը: Դա, թերևս, պատմության միակ ոչ գրական խնդիրն է: Երբ փյունիկը վերածնվում է, նրան չեն ճանաչում նրանք, ովքեր սովոր են ավանդությանը վերաբերվել ինչպես հարմարավետ բազմոցի: Նրանք հին պահարաններից հանում են դեղնած ու բորբոսակալած փորագրան-

V . Ye s h k i l e v

338

инструментами литературы. Когда феникс возрождается, его не узнают те, кто привык ощущать традицию, как к удобный диван. Они достают из старых шкафов пожелтевшие и заплесневелые гравюры и сравнивают возрождённого феникса с его древними изображениями. «Это не он! Это не он!» – кричат люди диванной традиции. – «Это не наше!» Они не понимают, что живая традиция – битва, а не блуждания вдоль сонных витрин музеев. Иногда в этой битве не звенит сталь, а шуршат страницы и щёлкают клавиши компьютеров. Но смерть в этой битве не менее жестока, чем под вражеским клинком. Так – не мечом, а стилосом – боролись средневековые переписчики книг. В страшном 1348 году, среди нашествий, чумы и голода, писец Отминского монастыря Нерсес не отрывался от книжных трудов. Не о себе думал он, а о незаконченной книге. Боль его рвения дошла до нас. На полях своего творения Нерсес написал: «Узрев вокруг себя бесчисленные мёртвые тела, превращался я в затравленного зверя, едва преодолевая страх перед смертью – вдруг не успею завершить книгу». Любое время безжалостно к нам, смертным. Раннехристианские мудрецы, глубже всех понявшие это свойство времени, глубоко вчитались в строки пятой главы Послания апостола Павла к Солунянам: «А про время и сроки нет нужды вам писать, братья. Сами ведь знаете, что день Господний придёт, как тать ночной». Тут тайна тёмного времени выступает во вселенской, холодной, отчуждённой от наших желаний и молений ипостаси. Встреча с ней – столкновение человеческого с нечеловеческим – всегда была, есть и будет роковой, ужасающей и внезапной. И тут национальное время ничем не поможет тому, кто окажется перед лицом Времени Предвечного. Он, как и все смертные от начала времён, взойдёт на ледяной мост судьбы и канет в смерть, как и все до него и после него. И ни скалы Анаит близ Еризы, ни священные камни Звартноца не заплачут о нём.

Ռ սերենից թարգմանեց Սեդա Մեսրոպյանը

339 Վ. Եշկիլև

կարները և վերածնված փյունիկը համեմատում նրա հին պատկերների հետ: «Սա ի՛նքը չէ: Սա ի՛նքը չէ»,— բացականչում են բազմոցային ավանդույթի մարդիկ:— «Սա մե՛րը չէ»: Նրանք չեն հասկանում, որ կենդանի ավանդույթը ճակատամարտ է, այլ ոչ թե դեգերում թանգարանների քնած ցուցափեղկերի երկայնքով: Երբեմն այդ ճակատամարտում պողպատը չի զրնգում, այլ էջերն են շշնջում, և համակարգիչների ստեղնաշարն է կտկտում: Սակայն մահն այդ ճակատամարտում պակաս դաժան չէ, քան թշնամու շեղբից: Այդպես՝ ոչ թե սրով, այլ ստիլոսով են մարտնչել միջնադարյան գրիչները: Սոսկալի 1348 թ.՝ արշավանքների, ժանտախտի ու սովի մեջ, Տևրիկյան վանքի գրիչ Ներսեսը չէր դադարեցնում իր գործը: Իր մասին չէր մտածում նա, այլ անավարտ գրքի մասին: Նրա ջանքերի ցավը հասել է մեզ: Իր ստեղծագործության լուսանցքներում նա գրել է. «Շուրջս անթիվ–անհամար մահացած մարմիններին ի տես՝ վերածվել եմ ես հալածյալ գազանի, որ հազիվ է հաղթահարում մահվան սարսափը՝ հանկարծ ու չկարողանամ ավարտել գիրքը»: Ցանկացած ժամանակ անողոք է մեր՝ մահկանացուներիս հանդեպ: Վաղքրիստոնեական իմաստունները, որոնք ամենայն խորությամբ էին հասկանում ժամանակի այդ յուրահատկությունը, խորությամբ յուրացրել էին Պողոս առաքյալի «Թուղթ առ Թեսաղոնիկեցիս»–ի հինգերորդ գլխի տողերը. «Բայց այն ժամերի եւ ժամանակների համար, եղբարք, պէտք չունինք գրել ձեզ: Որովհետեւ դուք ինքներդ հաստատ գիտէք, թէ Տիրոջ օրը ինչպէս գիշերուայ գող՝ այնպէս կհասնէ»: Այստեղ մութ ժամանակի գաղտնիքն է ի հայտ գալիս տիեզերքում՝ սառը, մեր ցանկություններից ու երրորդության աղերսներից օտարացած: Նրա հետ հանդիպումը՝ մարդկայինի ու անմարդկայինի բախումը, միշտ եղել է, կա և կլինի ճակատագրական, սոսկալի և անակնկալ: Եվ այդտեղ ազգային ժամանակը ոչնչով չի օգնի նրան, ով կհայտնվի մշտնջենական Ժամանակի առջև: Նա, ինչպես և բոլոր մահկանացուները՝ ժամանակների սկզբից ի վեր, կբարձրանա ճակատագրի սառցե կամրջի վրա և կսուզվի մահվան մեջ, ինչպես և բոլորը՝ իրենից առաջ ու հետո: Եվ ո՛չ Անահիտի ժայռերը Երիզայի մոտ, ո՛չ Զվարթնոցի սրբազան քարերը չեն սգա նրա համար:

Filip Van Zandycke Ֆիլիպ Վան Զանդայկ Belgium

Բելգիա

Belgian poet, journalist, curator–artist. In his works Filip always aims at creating unique art works combining them with images and phrases. Since 2006 he is the artistic director of social–cultural organization HoedGekruid vzw. In cooperation with Erasmus theatrical organization Filip initiated and presented a play entitled “A Window upon the World.” He is the author of diverse slogagas1 and dichthahas2 which he disseminated in Belgium.

Բելգիացի գրող, լրագրող, համադրող արվեստագետ: Աշխատել և աշխատում է խոսքի ու պատկերների համադրությամբ արվեստի յուրահատուկ գործերի ստեղծման ուղղությամբ: 2006 թ. սկսած՝ HoedGekruid vzw հասարակական, մշակութային կազմակերպության գեղարվեստական ղեկավարն է: Erasmus թատերական կազմակերպության հետ նախաձեռնել և բեմադրել է «Աշխարհին նայող պատուհան» ներկայացումը: Հեղինակ է տարբեր slogaga1– ների և dichthaha2–ների, որոնք տարածել է Բրյուսելում: 1

“Slogaga” word is a copyrighted neologism. It consists of words slogan and gaga (joyful, crazy, in love). The author wrote down slogagas on papers and fixed them to the shop windows of libraries, restaurants and other places.

2 A copyrighted neologism. It consists of ditch (close as well as deditch, which means poem) and haha (smile,laughter). Author has also organized a Poetry Festival entitled “Dichthaha.”

1

«Slogaga» բառը հեղինակային նորաբան)թյ)ն է: Կազմված է slogan (կարգախոս) և gaga ()րախ, խենթ, նաև սիրահարված) բառերից: Հեղինակը գրել էր slogaga-ներ թղթերի վրա և փակցրել գրադարանների, ռեստորանների և այլ վայրերի ց)ցափեղկերին: 2 Հեղինակային նորաբան)թյ)ն: Կազմված է dicht (մոտ, ինչպես նաև dedicht` բանաստեղծ)թյ)ն) և haha (ժպիտ, ծիծաղի ձայն): Հեղինակը կազմակերպել էր նաև «Dichthaha» խորագրով բանաստեղծական փառատոն:

Very short story written on October 20th, 2012, in Dilijan (Armenia) Story for the children at the ‘thematic chain’ workshop in Hovh. Tumanyan’s House–Museum on October 21st, 2012.

by Filip Van Zandycke (living and working in Brussels, Belgium) Dedicated to the children of Tumanyan’s village.

F . Va n Z a n d y c k e

342

THE CHILDREN’S BOO–MAN This is how this story begins.

A long long time ago, there were no children in this world. Long before parents existed, long before the wind would blow, long long time before the so–called “NO CHILDREN YEAR”, a scarry boo–man lived on earth.

All over the world, this frightening boo–man would go and catch the children. At the beginning, no one noticed.

Very strange indeed, that not even the teachers noticed that the children were missing.

In the end, there was not a single child, yes, whether you believe it or not, there was not one single child left. Not in Belgium, not in Baghdad, not in Belarus, not in Belfast, not in Bethlehem, not in Beijing, not in Berlin, not in Bogota, not in Bolivia, not in Bologna, nowhere on this planet was there a child to be found.

The boo–man looked very ugly with his big big belly, his 39 eyes

Շատ կարճ պատմություն` գրված 2012 թ. հոկտեմբերի 20–ին Դիլիջանում: Պատմությունը 2012 թ. հոկտեմբերի 21–ին ընթերցվել է Դսեղի Հովհ. Թումանյանի տուն–թանգարանում «Թեմատիկ շղթա» սեմինարի մասնակից երեխաների համար: Նվիրվում է Թումանյանի գյուղի երեխաներին

Ահա թե ինչպես է սկսում այս պատմությունը. «ժուկով–ժամանակով այս աշխարհում երեխաներ չկային: Ծնողների գոյությունից շատ առաջ, քամու շնչից շատ առաջ, «ԱՌԱՆՑ ԵՐԵԽԱՆԵՐԻ ՏԱՐՎԱՆԻՑ» շա՜տ–շատ առաջ Երկրի վրա ապրում էր սարսափազդու բոբոն: Սարսափելի բոբոն ման էր գալիս աշխարհով մեկ ու բռնում էր երեխաներին: Սկզբում ոչ ոք չէր նկատում: Իրականում շատ տարօրինակ է, որ նույնիսկ ուսուցիչները չէին նկատում, որ երեխաները բացակայում են: Վերջում նույնիսկ մեկ երեխա չմնաց. այո՛, ուզում եք հավատացեք, ուզում եք ոչ, անգամ մեկ երեխա չէր մնացել: Ո՛չ Բելգիայում, ո՛չ Բաղդադում, ո՛չ Բելառուսում, ո՛չ Բելֆաստում, ո՛չ Բեթղեհեմում, ո՛չ Պեկինում1, ո՛չ Բեռլինում, ո՛չ Բոգոտայում, ո՛չ Բոլիվիայում, ո՛չ Բոլոնիայում. այս մոլորակում ոչ մի տեղ գեթ մի երեխա հնարավոր չէր գտնել: Բոբոն շատ տգեղ էր՝ հսկայական փորով, 39 աչքերով ու 26 1

Բնագր)մ Պեկինը հիշվ)մ է անվան անգլերեն տարբերակով՝ Beijing, որով ստեղծվում է համահնչունություն մյուս քաղաքների և երկրների անունների հետ:

Ֆ. Վան Զանդայկ

343

ԵՐԵԽԱՆԵՐԻ ԲՈԲՈՆ

F . Va n Z a n d y c k e

344

and his 26 ears. Even though him having so many eyes, he wasn’t seeing anything. Yes, the boo–man was completely blind. How he was ever able to look for children, no one knows. Even though the boo–man having 26 ears, he was completely deaf. How he was ever able to hear the children, no one knows. His nose? His noose looked like a curley chimney. Smoke would come out of it when he burnt his hair. Yes, sometimes he would set fire to the hair sticking out of his nose. But still, he was not able to breath.

As a matter of fact, this frightening boo–man looked like a creepy big brown beast. And as we all know, a beast can not talk. So, all you would here the boo–man say was: BBBBBBBBB. Whenever the children were playing at the playground, or running around in the streets, or enjoying themselves on the beach, the boo–man would catch them and take them away. When the world’s children were sleeping in their bed: the boo–man would be there, and without waking them up, let them disappear. Where too? How? Nobody knows.

So, on the whole planet earth, there was not one child left. On the whole planet? No, there was one little country where the boo–man never went to. In this little country the children always remained, kept on living a children’s life, existing and playing happily, eating yammie yoghurt, ... and so much more.

The name of this country you are asking me? HAYASTAN it is called.

Every morning, for breakfast, the boo–man ate 39 beefburgers and would drink 26 cups of beetlenut–tea.

Every day at lunchtime he would eat 39 plates of Belgian Beef stew and would drink 26 bowls of beetle–soup.

For dinner he always took 39 Beluga caviar with beans dishes and 26 mugs of Bengali tiger–coffee.

In between all those meals, he would very often consume some bees.

And in he evening before he would go to sleep, a lot of bubbling burps could be heard.

Of course, as you all know, this is not true story. Do not believe anything of it. It’s just a fairy tale, another imaginary story.

Why? Because the boo–man does not exist at all. He has never ever lived and will never ever exist. So there’s nothing to be afraid of.

The only thing that you will remember from now on, or at least something that all of you will never forget, is that in my alphabet there is a letter called B.

345 Ֆ. Վան Զանդայկ

ականջներով: Թեև այդքան շատ աչքեր ուներ` ոչինչ չէր տեսնում: Այո՛, բոբոն միանգամայն կույր էր: Թե ինչպես էր կարողանում երեխաներին փնտրել, ոչ ոքի հայտնի չէ: Չնայած բոբոն 26 ականջ ուներ, նա կատարյալ խուլ էր: Թե ինչպես էր կարողանում երեխաներին լսել, ոչ ոքի հայտնի չէ: Քի՞թը: Նրա քիթը կեռ ծխնելույզի էր նման: Երբ այրում էր քթի մազերը, ծուխ էր դուրս գալիս: Այո՛, երբեմն այրում էր քթից դուրս ցցված մազերը: Բայց միևնույնն է, չէր կարողանում շնչել: Փաստորեն, այս սարսափազդու բոբոն նման էր մեծ, շագանակագույն գազանի: Եվ ինչպես բոլորիս է հայտնի, գազանը չի կարող խոսել: Այնպես որ կարելի էր լսել, թե նա ինչպես է ասում՝ ԲԸԲԸԲԸԲԸԲԸԲԸԲԸԲԸԲԸ: Երբ երեխաները խաղահրապարակում խաղում էին կամ վազվզում էին փողոցներում կամ էլ զվարճանում էին լողափին, բոբոն նրանց բռնում էր ու տանում: Երբ աշխարհի երեխաները քնած էին իրենց անկողիններում, բոբոն հայտնվում էր նրանց կողքին ու առանց արթնացնելու անհետացնում նրանց: Ո՞ւր: Ինչպե՞ս: Ոչ ոքի հայտնի չէր: Այսպես ամբողջ Երկիր մոլորակի վրա գեթ մի երեխա չէր մնացել: Ամբողջ մոլորակի՞: Ո՛չ, մի փոքրիկ երկիր կար, որտեղ բոբոն երբեք չէր եղել: Այս փոքրիկ երկրում երեխաները միշտ ծնվել են, շարունակել են երեխաների կյանքով ապրել, խաղալ` ուրախ, զվարթ, ուտել համեղ յոգուրտներ… ու շատ այլ նման բաներ: Հարցնում եք այդ երկրի անու՞նը: Կոչվում է ՀԱՅԱՍՏԱՆ: Ամեն առավոտ նախաճաշին բոբոն ուտում էր բիֆշտեքսով 39 բլիթ, խմում էր 26 գավաթ բզեզաթեյ, ամեն օր լանչին ուտում էր 39 ափսե բելգիական շոգեխաշած տավարի միս, 26 ափսե բզեզապուր: Ճաշին միշտ ուտում էր 39 թառափների խավիար լոբու կերակուրների հետ ու խմում էր բենգալ յան վագրի 26 գավաթ սուրճ: Այս բոլոր ուտեստների արանքում հաճախ մի քանի մեղու էր ճաշակում: Իսկ երեկոյան` քնելուց առաջ, լսվում էին պղպջակավոր բխկբխկոցների ձայներ: Իհարկե, ինչպես բոլորիդ էլ հայտնի է, սա իրական պատմություն չէ: Այս պատմության ոչ մի բառին մի՛ հավատացեք: Սա պարզապես հեքիաթ է, հորինվածք: Ինչու՞: Որովհետև բոբոն բնավ էլ գոյություն չունի: Նա երբևէ չի ապրել ու երբեք, երբեք գոյություն չի ունենա: Այնպես որ վախենալու բան չկա: Միակ բանը, որ այսուհետ կհիշեք կամ առնվազն մի բան, որ բոլորդ երբեք չեք մոռանա այն է, որ իմ այբուբենում Բ տառը կա: Այս շատ գեղեցիկ տառն իմ այբուբենի հենց սկզբում է՝ երկրորդ պատվավոր դիրքում: Ուրեմն այս պահից մի՛ մտահոգվեք և ուրա՛խ կա-

This very beautiful letter is right at the beginning of my alphabet. It is the second letter of the alphabet.

So, from now, don’t worry, be happy. Because all that children should really do is tо laugh a lot. Be joyfull and play until the cows come home.

Have fun as much as flying pigs do. Because, yes, that is true: pigs can fly!

But that is another cup of tea, a different tale. It is the story of the letter P and not B. To tell you this story, I shall come back in the “YEAR OF THE FLYING PIGS”. All you have to do in the meantime, is look at the moon. And I am very confident that, one day you will see a flying pig passing at moonlight.

Yes, I am really sure that you will, and that you all will find it very beautiful.

A short story by Filip Van Zandycke, written in October–November 2012, upon demand and suggestion by Ruxandra Cesereanu, during the Literary Ark festival 2012 in Armenia

F . Va n Z a n d y c k e

346

“ THE WAYWARD WOE* –MAN / THE WAYWARD WOO** –MAN’’ (A worldwide–woman–story as an alternation for and an unconventional reference to “the children’s boo–man story.

A nonsensical unintelligible adult’s tale, owlishly written by a rising symbol of wisdom. ) There was an old man with a beard, Who said, “It is just as I feared – Two owls and a hen, Four larks and a wren, Have all built their nests in my beard! “ (from Edward Lear’s ‘Book of Nonsense’)

We had a whale of a time. We held our voice on a wheedling tone.

We silently waited for whatever would happen. We wondered who would walk away and who would stay. What was it we wanted from this wacky wayward woe–man? We had no idea whether the wind of her weird mind

ցեք: Որովհետև այն ամենն, ինչ երեխաներն իսկապես պիտի անեն, շատ ծիծաղելն է: Դե ուրեմն ուրա՛խ եղեք ու խաղացե՛ք, մինչև կովերը վերադառնան տուն: Այնքան զվարճացեք, որքան թռչող խոզերն են զվարճանում: Որովհետև, այո՛, դա ճշմարիտ է, խոզերը կարող են թռչել: Բայց սա մեկ այլ գավաթ թեյ է, այլ պատմություն: Սա Խ տառի պատմությունն է, այլ ոչ Բ–ինը: Այդ պատմությունն անելու համար ես պետք է վերադառնամ, երբ «ԹՌՉՈՂ ԽՈԶԵՐԻ ՏԱՐԻ» լինի: Իսկ դուք մինչ այդ պետք է լուսնին նայեք: Ու ես միանգամայն վստահ եմ, որ մի օր լուսնի լույսի ներքո թռչող խոզ կտեսնեք: Այո´, ես իսկապես վստահ եմ, որ դուք այդ տեսարանը շատ գեղեցիկ կհամարեք:

Կարճ պատմություն՝ գրված 2012 թ. հոկտեմբեր–նոյեմբեր ամիսներին՝ Ռուքսանդրա Չեսերանուի խնդրանքով և առաջարկությամբ, 2012 թ. Հայաստանում կայացած «Գրական տապան» փառատոնի ընթացքում:

Կանանց համաշխարհային պատմություն՝ որպես «երեխաների բոբոյի պատմության» շարունակություն և անսովոր հղում: Մեծահասակների անիմաստ, անընթեռնելի պատմություն՝ գրված բվային կերպով, իմաստության հառնող խորհրդանիշի կողմից: Կար ճերմակամորուս մի ծերունի, Ով ասաց. «Վախս, ահա, ի կատար. Երկու բու և մեն մի հավ, Չորս արտույտ, ցախասարեկ, Բույն շինեցին մորուքիս վրա»: (Էդվարդ Լիրի «Անհեթեթության Գրքից») 2

Քմահաճ, ինքնահաճ, կամակոր, իրասածի- wayward (անգլ.): Անգլերեն բառը կարևոր է woe-ի և woo-ի հետ համահնչյ ն թյ ն ստեղծել համար (ծան. խմբ.): 3 Woe-վիշտ, դժբախտ թյ ն, woes- դժբախտ թյ ններ, փորձանքներ, խնդիրներ, woe betide- վա´յ քեզ/ձեզ, woe is me!-վա՜յ ինձ, woe begone- դժբախտ, մտահոգ, ընկճված (ծան. հեղ. և թարգմ.): 4 Woo-to woo-ձգտել ձեռք բերել, ձգտել (հարստ թյան, փառքի և այլն), to woo- սիրատածել, հետամտել, ձգտել ﬔկի սերը շահել , ﬔկի ձեռքը խնդրել (ծան. հեղ. և թարգմ.):

347 Ֆ. Վան Զանդայկ

«ՔՄԱՀԱՃ2 WOE3 –MAN /ՔՄԱՀԱՃ WOO4–MAN»

F . Va n Z a n d y c k e

348

would lead us astray. What was it we wanted from this woo–man? Not to be withdrawn from her? Her whispering words of wisdom to us? Her womanhood, her wildness? Her to become our whimsical wife?

We had a whale of a time. Losing it.

We: the wailing wannabe wankers within this story?

This is a story of the ‘non–booing’, men trying to get grip on the woo– man, literally wanting to waltz off with her. No one warned us though, of her being a warrior and a wastrel.

This is who we are: Oscar is a wild wimp. He thinks of a woman as of no importance. Oscar considers it important being earnest. He is not such a great fan of her. He has no plans for toasting his whisky upon a shotgun wedding. He does not want to touch her. Only observing her sharply and thereafter approaching her with witty lines: “Life is good, life is earnest, if it gets too cold, turn up the furnace”.

Billy is wilder than Oscar. Highly versatile and always creating suspense. Sometimes he would like her to be hot. Occasionally, he wilfully wiles away the time, giving her the willies.

Will, son of Frank, is full of witty humour. Frank, as a father, wants to go to the zoo with her and his son. Edmund, Will’s son, a youngster, literally criticizes the woe–men. Simultaneously, he studies her movements and tries to get her symbolized within his writing; One day he wants to take her to the castle of his friend Axel.

Leonard is a virgin, always behaves like a whining wolf, fierce and on the hunt. In a very modern way he develops his streaming consciousness, withholding his thoughts for her. He dreams of going on a voyage, to the lighthouse. His mind drowns him into a ceremony that Oscar doesn’t fancy: a marriage а la mode, living a well–painted immortal life with her. He’s a womaniser using wishy–washy colours creating his daily wonderland.

Winnie is a wino: drinking, peeing and pooing. But as wise as a rising owl at present. Wee–wee!

Ludwig, the witty philosopher, works on theory about the language of the woo–man. He pictures her as an unconventional babe in the wood, a woeman who is in a difficult situation but does not have the experience to deal with it. Quite often he changes his idea about her: thinking that walking her out is a daily routine. He’s opposed to Leonard’s wonderland.

Ludwig’s pantomime is to invent his own play, to compose his own music,

5

Woman-գրավիչ և հրապ)րիչ, գեղեցիկ և շփոթեցնող, հմայիչ և հոգատար, ցանկալի և նրբագեղ, պերճաշ)ք և հավերժական, պտղաբեր և պայքարով ձեռք բերված, նազանի և թովիչ, հերոս և հիպնոսող, մտերﬕկ և մտացածին, թանկարժեք և կենս)րախ, խիստ և բարի, տարփանք և կյանք, խորհրդավոր և կախարդական, ﬔրկ և մոտիկ, անհաղթահարելի և ակնառ), դ)րեկան և հանդարտ, հարմար և երեր)ն, վանող և հանգստացնող, զգայաց)նց և հ)սալի, եզակի և համընդհան)ր, թրթռ)ն և հոժարակամ, համաշխարհային և իմաստ)ն, XL և X քրոմոսոմ, երիտասարդ և հաﬔղ, խենթ… հատկապես Հայաստան)մ (ծան. հեղ.):

349 Ֆ. Վան Զանդայկ

Հիանալի ժամանակ անցկացրինք: Մեր ձայնը շողոքորթ հնչերանգով պահեցինք: Լուռ սպասեցինք, թե ինչ կպատահի: Հետաքրքիր էր՝ ո՞վ կհեռանա և ո՞վ կմնա: Ի՞նչ էինք ուզում այս տարօրինակ, քմահաճ woe*–կնոջից: Գաղափար չունեի՞նք արդյոք, որ նրա տարօրինակ մտքի քամին մեզ կմոլորեցնի: Ի՞նչ էինք ուզում այս կամակոր կնոջից5: Որ պահի մեզ, չհեռանա՞նք: Մեզ շշուկով ասված իմաստության նրա խոսքե՞րը: Նրա կանացիությու՞նը, նրա վայրիությու՞նը: Նրա՞ն, որ դառնա մեր արտառոց կի՞նը: Հիանալի ժամանակ անցկացրինք: Կորցնելով այն: Մենք. այս պատմության շրջանակներում կա՞ն սրիկաների ոռնացող երկրպագուներ: Սա «ծաղրի ոչ արժանի» պատմություն է տղամարդկանց, ովքեր փորձում են ճանկել կամակոր կնոջը, վալս պարել նրա հետ: Եվ ոչ ոք մեզ չէր զգուշացրել, որ նա ռազմիկ է և վատնող: Ահա թե մենք ով ենք. Օսկարը վայրի փալաս է: Նա կնոջ մասին մտածում է որպես մի անկարևոր բանի: Օսկարը կարևոր է համարում լրջությունը: Նա կանանց այնքան էլ մեծ երկրպագու չէ: Նա մտադիր չէ հարկադրված ամուսնության ժամանակ իր վիսկիով կենաց ասելու: Նա չի ուզում դիպչել կնոջը: Միայն շեշտակի նայել նրան, իսկ հետո մոտենալ սրամիտ խոսքերով. «Կյանքը լավն է, կյանքն անկեղծ է, թե ցրտի` օջախը մեծ է»: Բիլին Օսկարից ավելի վայրի է: Շատ բազմակողմանի է և միշտ լարվածություն է ստեղծում: Երբեմն ցանկանում է, որ կինը կրակոտ լինի: Երբեմն նա միտումնավոր լավ ժամանակ է անցկացնում՝ նրան նյարդային ցնցումներ պատճառելով: Ուիլը՝ Ֆրենկի որդին, սրամիտ հումորիստ է: Ֆրենկը՝ որպես հայր, ցանկանում է կնոջ ու որդու հետ գնալ գազանանոց: Էդմունդը՝ Ուիլի որդին՝ փոքրիկը, ուղղակի քննադատում woe–կնոջից: Միաժամանակ նա ուսումնասիրում է վերջինիս շարժումներն ու փորձում է նրան անմահացնել իր գրառման միջոցով. մի օր ուզում է նրան տանել իր ընկեր Աքսելի դղ յակը:

F . Va n Z a n d y c k e

350

to design his own dancing and get her into his clowning. Resting himself on the fairytale of the owl who can’t say boo to a goose: oehoe!

William is worth his words. In his natural world he creates a prelude.

An introduction to her being a universal spirit, reshaping her into a work of art. He is a fine romanticist living around the lake of immortality. Hitherto, day by day, he goes out picking Daffodils, and flowers them into a poem.

His way to fillip her memory. He worships her and feeds her worms. The World Health organization does not know of that fact.

Noah, the world wide web–star, speaks to her in a flood of different languages. He goes sailing on his sentences, as if his tongue reaches from Wyoming to Washington and furthermore to Wall Street. It’s his Walhalla, the way of keeping his head above the water. Upon his wreck he writes a new story for her, thus breaking the fluid and giving birth to new meanings.

‘Wunderkindern’ do that.

She, the wonky wayward woo–man.

As wicked as she was, she never cared. She was not able to express her feelings to any of them. Only putting her thoughts and feelings into watchwords, letters, symbols, using not one syllable.

She was an adult though, a very feminine grown–up, human among us.

And as the rumour went, a woman of easy virtue. Call her a wordy rapping hooded eyed one, a woman of the world, a lady with a yes for this and a no for that, oui oui – si si, that was who she was, non non, not the other woman.

Although we waved to her, as one does for instance to a waiter when ordering a Waldorf salad and wodka, she didn’t worry about us. We were too weak for her.

And above all, she found her wardrobe to be more important than us.

Whatever we were wearing, we were not suitable.

Once, before we got acquainted, she was bitten by a weasel, a wolverine as a matter of fact. Because of this gnaw, her arms were embraced by scars. She covered her body with a well–worn old coat.

Only the knuckles of her fingers could be seen, when she was scratching her elbow. Way to comfort her wounds. Her waist was wasted too. To deal with her own unspeakable habits, she would sometimes whack her legs. Wham, another sudden whippy blow on her bottom. Whoosh, a whip on her hip. Whoopee, ..... she never stopped, until asking herself loud en clear: whodunnit?

351 Ֆ. Վան Զանդայկ

Լեոնարդը կույս է, իրեն միշտ պահում է ոռնացող գայլի պես՝ կատաղի և որսի ելած: Նա երազում է ճամփորդել դեպի փարոսը: Նա մտովի խորասուզվում է մի արարողության մեջ, որն Օսկարը չի պատկերացնում. մոդայիկ ամուսնություն, լավ քողարկված, հավերժ կյանք նրա հետ միասին: Նա կնամոլ է, օգտագործում է դալուկ գույներ իր ամենօրյա հրաշքների աշխարհն ստեղծելիս: Ուինին հարբեցող է. խմում է, միզում է ու կեղտոտում: Այժմ, սակայն, նույնքան իմաստուն է, որքան մեծացող բուն: Չիշիկ: Լյուդ վիգը՝ սրամիտ փի լի սո փան, աշ խատում է կա մա կոր կնոջ լեզվի տեսության վրա: Նրան պատկե րում է անտա ռում՝ որպես արտասովոր սիրունիկ, woo–կին, ով դժ վարին կա ցու թյան մեջ է, սակայն դրանից գլուխ հանե լու փորձ չու նի: Նա բա վա կան հա ճախ է փոխում իր վերաբեր մուն քը կնոջ նկատմամբ. մտա ծում է, որ նրա հետ զբոսնելն ամենօ րյա գործ է: Նա ը նդ դի մա նում է Լեոնարդի հրաշքների աշխար հին: Լյուդ վի գի մն ջախաղը սեփա կան ներկայա ցումը հորինելու, սե փական ե րաժշ տու թյունն ստեղծե լու, սեփական պարը մշակելու ու նրան իր մի մո սու թյան մեջ ներգ րա վելու համար է: Մնում է բվի հե քի ա թում, ո րը մի բառ ան գամ չի կա րող ասել սագին. ուա՜: Ուիլիամն արժանի է իր խոսքերին: Իր բնական աշխարհում նա նախերգանք է ստեղծում: Նրան ներկայանալը կարծես համընդհանուր ոգի է ստեղծում, որը նրան վերափոխում է արվեստի գործի: Նա կարգին ռոմանտիկ է, ով ապրում է անմահության լճի մոտակայքում: Ցայսօր նա ամեն օր գնում է բաց դեղնագույն նարգիզներ քաղելու և դրանցով զարդարում է բանաստեղծությունը: Դա նրա հիշողությունը խթանելու իր միջոցն է: Ուիլ յամը երկրպագում է նրան և սնում է նրա որդերին: Համաշխարհային առող ջապահական կազմակերպությանն այդ փաստն անհայտ է: Նոյը՝ համաշխարհային համացանցի աստղը, նրա հետ խոսում է տարբեր լեզուների ջրհեղեղում: Նա շարունակում է նավարկել իր նախադասություններով, ասես լեզուն հասնում է Վայոմինգից Վաշինգտոն ու անդին՝ մինչև Ուոլ Սթրիթ: Դա նրա Վալհալլան է, գլուխը ջրից վեր պահելու իր ձևը: Իր նավաբեկության ժամանակ նրա համար նոր պատմություն է գրում: Այսպիսով ճեղքելով հեղուկն ու նոր իմաստներ ծնունդ տալով: «Հրաշամանուկներն» են այդպես անում: Նա՝ թույլ, քմահաճ, կամակոր woo–կինը:

F . Va n Z a n d y c k e

352

Afterwards licking her own wounds and singing the soul of her own body language. Alive and kicking, polishing her virtues, harmonizing the blues of her warm welcoming heart. She was fed with us. Perhaps even with herself, with her well–rounded, well–built corpse. She was, indeed, well–aware of her own weight.

Our departure would not be a great loss to her. Our heaviness weighted too light. We the wrong side of her scale. She tiptoed around us, hiding her ankles in white Wellington boots. She got us black as a moon without light, a black starless night. We disbelieved that pigs might fly. We gave each other a pick–a–back ride away from her.

One day, she decided to have a Warsaw Pact with all men around her.

Nothing less and nothing more. Now she would make a westward journey.

Perhaps she would finally fill us up with enthusiasm. Perhaps, one day, she would end up at the Winward Island in the Caribbean Sea, or perhaps waggle to Wagga Wagga in new South Wales, Australia. In the end she most probably would end up in Wetteren or Wichelen, two of those small conservative towns in East–Flanders, Belgium.

But on the go, she always declared: “for men/ may come/ and woo–man/ may go As Dracula shall some/ as Ruxandra also.

The woo–man, she remained a lioness. A queen of the universe. A global wizard, beating and defeating them all.

As she had conquered them all, once upon a time down in Waterloo.

Notes and explaining the stories title (added by the author) wayward: ~ not easily controlled or guided; childishly headstrong or capricious; childishly selfwilled or perverse, freakish woe*–man: ~ a woe: great sorrow or distress, affliction, bitter grief ~ woes: things that cause sorrow or distress ~ woe betide: there will be trouble for somebody ~ woe is me!: how unhappy I am, alas! ~ woe begone: looking unhappy

353 Ֆ. Վան Զանդայկ

Չար լինելով՝ նա միշտ անհոգ է եղել: Նա ի վիճակի չի եղել իր զգացմունքների մասին պատմելու որևէ մեկին: Միայն իր մտքերն ու զգացմունքները դրել է գաղտնաբառերի, տառերի, խորհրդանշանների մեջ՝ առանց գեթ մեկ վանկ օգտագործելու: Այնուամենայնիվ, նա հասուն էր, շատ կանացի մեծահասակ, մարդ՝ մեր մեջ: Եվ ինչպես տարածված ասեկոսեն էր վկայում` թեթևաբարո կին: Կոչեք նրան շատախոս, թխկթխկան, կիսախուփ աչքերով, աշխարհի կին, սրան՝ այո, նրան՝ ոչ ասող կին, oui oui – si si, ահա թե նա ով էր, non non, ոչ թե այն մյուս կինը: Չնայած մենք նրան ձեռքով արեցինք, ինչպես, օրինակ, երբ մարդ մատուցողին է անում «Վալդորֆ» աղցան և օղի պատվիրելիս, սակայն նա մեզ բանի տեղ չդրեց: Մենք նրա համար շատ թույլ էինք: Բացի այդ, նա իր զգեստապահարանը մեզնից կարևոր համարեց: Ինչ էլ հագնեինք, մենք չէինք պատշաճի: Մի անգամ՝ մեր ծանոթությունից առաջ, նրան աքիս էր կծել, իրականում՝ կուղխ: Այդ կծոցի պատճառով նրա ձեռքերը պատված էին սպիներով: Նա իր մարմինը ծածկել էր մաշված, հին բաճկոնով: Միայն նրա մատներն էին երևում, երբ քորում էր արմունկը` ցավերը փարատելու համար: Նրա մարմինն էլ էր հյուծվել: Վատ սովորոթյունների դեմ պայքարելու համար նա երբեմն ուժեղ հարվածում էր իր ոտքերին: Դը՛մփ, մեկ այլ անսպասելի ճկուն օդ հետույքից: Սուլոց, ու հարված ազդրին: Այոոո՜…նա կանգ չառավ, մինչև որ ինքն իրեն բարձրաձայն ու հստակ չհարցրեց` ո՞վ արեց դա: Հետո լիզեց սեփական վերքերն ու երգեց իր սեփական մարմնի ոգու երգը: Ողջ–առողջ, փայլեցնելով իր առաքինությունները, ներդաշնակելով իր ջերմ, բարեհաճ սրտի տրտմությունը: Նա մեզնից զզվել էր: Հավանաբար նույնիսկ ինքն իրենից, իր կլորիկ, բարեձև մարմնից: Իրականում նա լավ գիտեր իր քաշը: Մեր մեկնու մը նրա համար մեծ կո րուստ չէր լինի: Մեր քա շը չափազանց թեթև էր: Մենք նրա կշեռ քի հա կա ռակ նժա րին էինք: Նա ոտքերի ծայրերով պտտվում էր մեր շուր ջը՝ կոճե րը թաքց նելով սպիտակ, ռետինե ճտքա կո շիկ նե րում: Նա մեզ սևաց րեց, ի նչ պես լուսինն առանց լույ սի սև անաստղ գի շե րում: Մենք չհա վա տացինք, որ խոզերը կարող են թռ չել: Մենք, մի մյանց ու սերին ցատկելով, հեռացանք նրա նից: Մի օր նա որոշեց Վար շա վայի պայ մանա գիր կնքել իր շրջապատի բոլոր տղամարդ կանց հետ: Ոչ ա վել, ոչ պա կաս: Այն ժամ նա

woo**–man: ~ to woo: try to obtain the support of (sb) – try to achieve or obtain, to pursue, seek to win (fame or fortune) ~ to woo: (dated) try to persuade (a woman) to marry one; to court a woman: (note by the author) ~ attractive and appealing, beautiful and bewildering, charming and caring, desirable and delicate, elegant and eternal, fertile and fought for, graceful and glamorous, hero and hypnotising, intimate and imaginary, jewel and jolly, keen and kind, lust and life, mystifying and magical, naked and near, overwhelming and outstanding, pleasing and peaceful, qualified and quivering, repellent and restful, surplus and sensational, tactful and trusted, unique and universal, vibrating and voluntary, worldwide and wise, XL and X chromosome, young and yammie, zen and zany, ............ especially. in Armenia!

F . Va n Z a n d y c k e

354

սկսեց արևմտամետ ճամ փոր դու թյուն անել: Գու ցե վերջա պես մեզ էլ խանդավառու թյամբ հա մա կի: Գու ցե մի օր հայտնվի Կա րիբյան ծովի Վինվարդ կղզում կամ գու ցե օ րոր վի Ա վստ րա լի ա յում, Հարավային Ո ւելսի Վագա Վագայում: Ի վեր ջո, ա մենայն հա վա նականու թյամբ, կհայտն վի Վե տեր նում կամ Վիչլենում, Բել գիա յում՝ արևել յան Ֆլանդրիայի այդ եր կու փոքրիկ պահպա նողա կան քաղաք ներում: Սակայն շատ զբաղված լինելով՝ նա միշտ հայտարարել է. «տղամարդիկ/կարող են գալ/քմահաճ կանայք`/գնալ, Ինչպես Դրակուլան կանի /և Ռուքսանդրան՝ նույնպես»: Քմահաճ լինելով ՝ նա էգ առյուծ մնաց: Տիեզերքի թագուհին: Համընդհանուր հրաշագործ՝ բոլորին ծեծող և հաղթող: Ինչպես որ բոլորին պարտության մատնեց, մեկ անգամ՝ Վաթեռլոոյում: Անգլերենից թարգմանեց Սիրան շ Եսայանը

Ֆ. Վան Զանդայկ

355

C O N T E N T

Introduction Diary

8 12

Grigory Arosev, Russia Yerevan, I Love You

44

Maira Asare, Latvia Foto uz Erevānas Fona

70

Vasil Bagiu, Romania Un Vis Secret

82

Johan de Boose, Belgium Laat Mij je Pijn Dragen

88

Vladas Braziunas, Lithuania Armėnija: Biografemos

108

Ruxandra Cesereaunu, Romania Taxiul Armenian

128

Victoriya Chembarceva, Moldova Письма с ковчега

138

Krassimir Damianov, Bulgaria Why the Sauerkraut Barrel Should Be Drained

190

Kristin Dimitrova, Bulgaria Armenia, An Eight–Day Glimpse Of What I Thought I Knew

198

Serge van Duijnhoven, Holland Zelfportret Zonder Ik

230

Copycat

232

Met Behoud Van Huis

232

Բ Ո Վ Ա Ն Դ Ա Կ Ո Ւ Թ Յ Ո ՒՆ

Մուտք Օրագիր

9 13

Գրիգորի Արոսև, Ռուսաստան Yerevan, I Love You

45

Մաի րա Ա սա րե, Լատվիա Լ սանկար Երևանի ֆոնին

71

Վա սի լե Բա գի ու, Ռումինիա Գաղտնի ﬕ երազ

83

Յո հան դը Բոու զե, Բելգիա Ցավդ տանեմ

89

Վ լա դաս Բրա զի ու նաս, Լիտվա Հայաստան՝ բիոգրաֆեմներ

109

Ռուք սանդ րա Չե սե րի ա նու, Ռումինիա Հայկական տաքսին

129

Վիկ տո րի ա Չեմ բար ցևա, Մոլդովա Նամակներ տապանից

139

Կ րա սի միր Դա մի ա նով, Բուլղարիա Թե ինչու պետք է չորացվեր թթու կաղամբի տակառը

191

Ք րիս տին Դի միտ րո վա, Բուլղարիա Հայաստան. Ութնօրյա հայացք թվացյալ ծանոթ բաներին

199

Սերժ վան Դայնհովեն, Հոլանդիա Ինքնադիմանկար առանց ես–ի

231

Ընդօրինակող

233

Տունը պահպանվում է

233

Oktoberinsomnia

234

Verbeten De Credo’s

236

Zweer Af De Prietpraat

238

Geert van Istendael, Holland Vijf Haikoes

242

Kinga Kali, Hungary Felfalni Arméniát

246

Herbert Maurer, Austria History – Damals Und Da

270

Lily Michaelides, Cyprus Armenia: Eight Days – Eight Moments In Time

286

Claudio Pozzani, Italy Armenia blues

304

Igor Sid, Russia/ Ukraine Остров Армения

308

Mira Tuci, Albnania Arka E Noes

322

Ngjyrat E Shegës

322

Manastiri I Gegardit

324

Guri Lotues

326

Volodymyr Yeshkilev, Ukraine Армянское время

330

Filip Van Zandycke, Belgium The children’s boo–man

342

“ The wayward woe* –man / the wayward woo** –man’’

346

Հոկտեմբերյան անքնություն

235

Զսպվել են կարգախոսները

237

Ուրացի´ր ճռճռան ֆրազները

239

Խե երտ վան Իս տեն դել, Հոլանդիա Հինգ հայկ ներ

243

Կին գա Կա լի, Հունգարիա Կլանել Հայաստանը

247

Հեր բերտ Մաու րեր, Ավստրիա Պատմություն` այն ժամանակ և հիմա

271

Լի լի Մի խաե լի դիս, Կիպրոս Հայաստան. թ օր, թ ակնթարթ ժամանակ մ

287

Կ լաու դի ո Պոց ցա նի, Իտալիա Հայաստան բլ յ զ

305

Ի գոր Սիդ, Ռուսաստան/Ուկրաինա Հայաստան կղզի

309

Մի րա Տու ցի, Ալբանիա Նոյան տապան

323

Նռան գույները

323

Գեղարդի վանք

325

Լացող քար

327

Վոլոդիմիր Եշկիլև, Ուկրաինա Հայկական ժամանակ

331

Ֆիլիպ Վան Զանդայկ, Բելգիա Երեխաների բոբոն

343

«Քմահաճ woe –man / քմահաճ woo–man»

347

ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ

Գ Ր Ա Կ Ա Ն Ո Ւ Թ Յ Ո ՒՆ Է

AR M EN IA

Project leader Hasmik Poghosyan Consultant

HOS TS

ՀՅՈՒՐԸՆԿԱԼՈՒՄ

LI TE RATU RE

Նախագծի ղեկավար` Հասﬕկ Պողոսյան Խորհրդատ `

David Muradyan Project coordinators

Դավիթ Մ րադյան Նախագծի համակարգողներ`

Nerses Ter–Vardanyan

Ներսես Տեր–Վարդանյան

David Matevossian

Դավիթ Մաթևոսյան

Editor

Խմբագիր`

Hayk Hambardzumyan Cover by

Հայկ Համբարձ մյան Շապիկը`

Ara Baghdasaryan

Արա Բաղդասարյանի

Տպագր)թյ)նը՝ օֆսեթ: Չափսը՝ 70x100 1/16: Թ)ղթը՝ օֆսեթ: Ծավալը՝ 22,5 տպ. մամուլ: Տպաքանակը՝ 1000:

Տպագրվել է «Զանգակ–97» ՍՊԸ–ի տպարան)մ