Revista Haemus Nr. 45-50 - online version - Part II

1 |Revista H a em u s

Nr.

45-50

/

2014

HAEMUS Revistë evropiane * Revistă europeană

Themeluar në Bukuresht më 1998 / Fondată la Bucureşti în 1998 nga / de Kopi Kyçyku & Ardian Kyçyku *** Drejtues dhe botues / Directori şi editori Kopi KYÇYKU & Ardian KYÇYKU ISSN: 1454-1203 ISSN electronic: 2069 – 153X Nr. 45-50 / 2013-2014 E-mail: asociation.haemus@gmail.com www.revistahaemus.blogspot.com www.librarium-haemus.blogspot.com © KOPI KYÇYKU & ARDIAN KYÇYKU Përgjegjësia e përmbajtjes së shkrimeve u takon autorëve.

Responsabilitatea pentru conţinutul materialelor revine autorilor.

Këta numura të Revistës janë përgatitur për botim nga Kopi Kyçyku dhe Ardian Kyçyku / Aceste numere ale Revistei au fost pregătite pentru tipar de către Kopi Kyçyku şi Ardian Kyçyku

* Ballina është punuar nga Kűdesign sipas një fotografie të bërë nga / Coperta a fost realizată de Kűdesign, după o fotografie semnată: IULIA ENKELANA©

2 |Revista H a em u s

Nr.

45-50

/

2014

Përmbajtje/Cuprins/Content Fjalori / Dicţionarul „H A E M U S” GRIGOR SINAITI: Tre llojet e të shkruarit _______________________________________ 9 GRIGORIE SINAITUL: Cele trei feluri ale scrisului _______________________________ 9 PERLA JERONIM DE RADA: Dimineaţă în cătun (Mëngjesi në katund) _______________ 10 MITRUSH KUTELI: Rugăciune (Lutje) __________________________________________ 11 FAN STILIAN NOLI: Moise la munte (Moisiu në mal) __________________________ 11 BEQIR MUSLIU: Cronica Ioaninei (1350-1400), II Kronika e Janinës (13501400), II _______________________________________________________________________ 12 BARDHYL LONDO: Disidenții (Disidentët) _____________________________________ 13 VIRION GRAÇI: Fenascon (Fenaskon) _________________________________________ 14 PAUL VINICIUS: s'kam më sahat, as zemër (nu mai am nici ceas, nici inimă)14 PËRSIATJE/CUGETARE Dorëshkrimet, Europa dhe pyetje të tjera _________________________________ 16 CLIO AZIS GJERGJI: Legjitimiteti i Revolucionit Demokratik Shqiptar të Qershorit 1924 ____________________________________________________________ 27 AZIS GJERGJI: The Legitimacy of Albanian Democratic Revolution June 1924 _____________________________________________________________________ 40 PARNASSÓS ARIAN LEKA: Carte de mare (Libër deti) _____________________________________ 53 ESSE ANTON ÇEFA: Prolog për poezinë lirike _______________________________________ 59 ARDIAN VEHBIU: Rreth diskursit mbizotërues në ligjërimin e sotëm publik në Shqipëri _______________________________________________________________________ 76 LUPA E HULUMTUESIT / LUPA CERCETĂTORULUI SILVANA LEKA: Deti: mes dualizmit demonizim / adhurim në mendësinë dhe letrat shqipe __________________________________________________________________ 82 DUMITRU GABURA: Concepte de psihologie transpersonală și integrativă în procesul de creație a poetului Victor Teleucă _____________________________ 118 BLERINA GOCE: Mungesa e erotikës në letërsinë e shkruar shqiptare _____ 130

3 |Revista H a em u s

Nr.

45-50

/

2014

MIJËVJETSHI I URTISË / MILENIUL ÎNŢELEPCIUNII FILOCALIA: Fjala e zbrazët – Heshtja / Vorba deșartă – Tăcerea _________ 158 THESARE/COMORI SHABAN SINANI: Ius statuendi në shekujt e humanizmit: Statutet e Ulqinit166 EDELAJDA CENAJ-ÇEPA: “Kopështi Letrar” botuar prej Lef Nosit ___________ 174 MEDALION PÄR LAGERKVIST: Të përndershmet eshtra _________________________________ 179 ARDIAN VEHBIU: Ecce Homo _________________________________________________ 181 Ars longa, vita brevis _______________________________________________________ 182 Fierea (Vreri) _______________________________________________________________ 184 ALARMI / ALARMA HAEMUS VINTILĂ HORIA: Mbi shpërbërjen dhe rrezikun (Despre degradare și risc)187 PORTRET JERONIM DE RADA sau Înmulţirea unei zile _________________________________ 193 EUROIDĖ KOPI KYÇYKU: Pjetri i Dytë i Mijëvjetshit të Tretë __________________________ 201 (I N) H U M A N U S JOLANDA LILA: Moskomunikimi i poezisë së Martin Camajt me horizontin pritës ________________________________________________________________________ 209 VAL POPA: Zura vend ngadalë në rrënjë____________________________________ 213 LOTË & BUZËQESHJE/LACRIMI & ZÂMBETE IOLANDA MALAMEN: Të jesh shkrimtar në Rumani _________________________ 219 KRITIKË/CRITICĂ ALISA VELAJ: Metamorfozat e pafundme të qënësisë ______________________ 221 JORINA KRYEZIU: Aspekte të romanit policor te “Pasardhësi” i Kadaresë _ 234 MARISA KËRBIZI: Çështje të së vërtetës në romanin ”Autoportret me teleskop” të Besnik Mustafajt _________________________________________________________ 249 ERMELINDA KASHAHU: Vargjet e poetit Sali Bytyçi, zëri i shoqërisë që jeton tek unë ______________________________________________________________________ 258 MIQ/PRIETENI “Gjuha është një urë e padukshme dhe e mrekullueshme...”

Bisedë me botuesen FERIDE E. BERISHA____________________________________ 262 4 |Revista H a em u s

Nr.

45-50

/

2014

ARIF MOLLIQI: Motivi i Adamit për rebelim ________________________________ 269 ARIF MOLLIQI: Am intrat în greva foamei (Kam hyrë në grevë urie) _____ 273 SHQIPTAR OSEKU: Precum șarpele sub piatră (Si gjarpëri nën gur) _______ 279 IMAGO MUNDI KOPI KYÇYKU: Gjeopolitika dhe përparimi i kufirit kominternist __________ 283 TRADITA/TRADIŢII ROVENA VATA: Doke shqiptare në zonën e Dukagjinit, të mbledhura nga Lef Nosi në periudhën 1930 ______________________________________________ 287 SENAD NEZIRI: Patronimi, ose Vllazëria Torbani ___________________________ 296 IN MEMORIAM KOÇO MIHO: Kristo Sotiri, arhitectul pogradețar care a lucrat la construirea Cazinoului din Constanța __________________________________________________ 303 ESSE NON VIDARE IULIA ENKELANA: Teatrul invizibil __________________________________________ 306 IN ATRAMENTUM VERITAS...

PIETRO QUARONI: Regele Zog I al Albaniei în memoriile unui diplomat italian (Mbreti Zogu I i Shqipërisë në kujtimet e një diplomati italian) _________ 310 PROSA HIQMET MEÇAJ: Zhurma prapa derës _______________________________________ SADEGH HEDAYAT: Perçja ____________________________________________________ ARBEN DEDJA: Parașută (Parashutë) _______________________________________ KORNELIU D. ZEANA: Manuel ________________________________________________

312 314 319 321

DËSHMI/MĂRTURII ARIAN LEKA: Në kërkim të këmishës së humbur… _________________________ 329 AB HONORES Idetë e Besim Sahatçiut për regjinë _______________________________________ 337 DIXIT MIHAI EMINESCU: Drita nuk ndizet veçse për ata që shohin... / Lumina nu se aprinde decât pentru cei care văd... _______________________________________ 343 LASGUSH PORADECI: Artisti ri-krijues / Artistul re-creator_________________ 344 PETRE ȚUŢEA: Shkalla e vlerave njerëzore / Scara valorilor umane ______ 345 5 |Revista H a em u s

Nr.

45-50

/

2014

ION D. SÎRBU: Izma / Isme ___________________________________________________ 345 MARIAN POPA: Fjala ‘e vërtetë’ / Cuvântul ‚adevăr’ ________________________ 346 INGMAR BERGMAN: Filmi si ëndërr / Filmul ca un vis ______________________ 347 FEDERICO FELLINI: Lejomëni të gaboj / Permiteți-mi să greșesc __________ 348 VASILE ANDRU: Jetë dhe shenjë / Viață și semn ____________________________ 349 KJELL ESPMARK: Thjeshtësi fisnike dhe madhështi e qetë / Simplitate nobilă şi măreţie calmă ____________________________________________________________ 350 ALEXANDER ZINOVIEV: Teatri dhe tregjet / Teatrul și târgurile____________ 350 ZONA DANJA SINANAJ: Gjysmë viti pa njohje ndërkombëtare _____________________ 352 ARMELA XHAHO: Albania gender inequality in workplace: expectations of feminity and domesticy ____________________________________________________ 364 OAZI I PËRKTHYESIT / OAZA TRADUCĂTORULUI DINO BUXATI: Kënga e luftës ________________________________________________ 370 HANS FALLADA: Raporti i detajuar lidhur me lumturinë e të qenit morfinist374 ESTETICA ERMIR NIKA: Modernizmi si dukuri historike, kulturore dhe letrare ____ 389 ALMA DEMA: Kamy, përballë Sabatos në steriotipin i huaj ________________ 397 RISVAN TËRSHALLA: Humanizmi dhe autoritarizmi në këndvështrimin etik të Erich Fromm-it._____________________________________________________________ 407 FITIM ÇAUSHI: Bukuria e një ligjërimi artistik ______________________________ 414 TË FTUAR/INVITAȚI Muri i Katërt… - Bisedë me artistët Albert Dedja & Dardana Bërdyna __ 421 LIRIDONA ZEQIRI: ... ku fati merr emër ______________________________________ 436 ARJAN TH. KALLÇO: Lumturia e pajetuar e Lidias __________________________ 439 SAJMIRA HALILI : Parashutist, N’zallishte, Filiz n’pritje ____________________ 445 SHPENDI TOPOLLAJ: Actualitatea doctoratului lui Lasgush Poradeci despre opera poetică a lui Mihai Eminesku (Aktualiteti i doktoraturës së Lasgushit për Emineskun) _____________________________________________________________ 446 SHAZIM MEHMETI: Errësira qumështore ____________________________________ 451 SCOLA ERMIRA YMERAJ: Arsimi – çelës për një të ardhme më të mirë _____________ 455 DIANA DJALOSHI: Emërtimet togfjalëshore në leksikun e gjuhës standard shqipe të kohës sonë ________________________________________________________ 465

6 |Revista H a em u s

Nr.

45-50

/

2014

SCRIPTA MANENT Primirea monografiei „Viaţa lui Mihai Eminescu” în lumea albanofonă 475 URA LIDHËSE/PUNŢI DE LEGĂTURĂ Kinemaja – diçka përtej shqetësimit Bisedë me kineastin ARTAN MINAROLLI ____________________________________ 477 ARDIAN VEHBIU: Fail better _________________________________________________ 486 SCENA IULIA ENKELANA: A fost ca o piesă __________________________________________ 490 ERALD BAKALLI: Konvencioni dhe ndjeshmëria skenike ___________________ 515 QYTETE/ORAŞE STOKHOLMI __________________________________________________________________ 521 DUO Poezia – kjo materie e prekshme, që shpirti i poetit e kthen në materie hyjnore – Bisedë e poetëve ANTON ÇEFA dhe FERIK FERRA ________________ 523 DY FJALË ÇAJNË DHENË / O TĂIETURĂ CA-N PIATRĂ TEOKLIT DIONISIATI: Dialogë në Malin e Shenjtë Athos ____________________ 538 DE VIRIS ILLUSTRIBUS MIRCEA ELIADE despre MIHAI EMINESCU _____________________________________ 541 MIRÇEA ELIADE për MIHAI EMINESKUN _______________________________________ 542 JANI BASHO: (“Sa kam shpirt, kam shpresë…” - një vepër artistike e arrirë për një personalitet të shquar) ____________________________________________ 544 BIBLIOTHAECAHAEMUS ARDIAN VEHBIU: Pluhuri më i shtrenjtë se libri _____________________________ 550 PENA QË S’U THYEN / CONDEIE CARE NU S-AU FRÂNT JAMARBËR MARKO: Astăzi e sâmbătă _______________________________________ 553 A R T E ______________________________________________________________________ 556 ENTON PANARITI: 'Nuk ka rëndësi çfarë është, ose ishte, por çfarë e bëj unë të jetë' – Robert Raucshenberg _______________________________________________ 556 MERITA TOÇILA: Lidhjet e Artit me veshjen________________________________561 DULCIS IN FUNDO Rregullore botimi në REVISTËN HAEMUS ___________________________________ 565 7 |Revista H a em u s

Nr.

45-50

/

2014

Regulament de publicare în REVISTA HAEMUS_____________________________ 567 Regulations of publishing HAEMUS REVIEW _______________________________ 569 MASTER‘S PAUL CELAN: Ishin netë / Erau nopți _______________________________________ 571 MIRCEA IVĂNESCU: poezia është tjetërgjë? / poezia e altceva? ____________ 572 PAUL VINICIUS: temjan dhe kanellë / tamâie și scorțișoara _______________ 573

8 |Revista H a em u s

Nr.

45-50

/

2014

IMAGO MUNDI KOPI KYÇYKU Gjeopolitika dhe përparimi i kufirit kominternist Internacionalja e Tretë Komuniste (Komintern – shkurtimi i emrit të saj në gjuhën ruse) u themelua në mars 1919 duke u vetëshpallur vazhduesja dhe maja ideologjike e dy paraardhëseve të saj.

Internacionalja e Parë (1864-1876), e krijuar nga Marksi dhe Engelsi, kishte si platformë bashkimin dhe organizimin e proletariatit të të gjithë botës në “luftën kundër kapitalizmit”. Internacionalja e Dytë u themelua më 1889, por u braktis më 1914, duke u damkosur si tradhtare, për shkak se hodhi poshtë vijën marksiste dhe u “infektua” nga e ashtuquajtura “ rrymë revizioniste”, reformiste, borgjeze, pra u cilësua e papranueshme.

Por dështimi më i bujshëm erdhi njëherazi me zbatimin e tezës klasike marksiste sipas së cilës “punëtorët nuk kanë atdhe”. Në luftën e pashmangshme, punëtorët e organizuar e të udhëhequr nga krerët e internacionalizmit proletar, duhej që, në përputhje me parimet marksiste, të vëllazëroheshin, pavarësisht nga atdheu të cilit i përkisnin. Dështimi i drejtuesve dhe i organizatave socialiste ishte i plotë ngaqë punëtorët ishin për “mbrojtjen e atdheut” me luftë, duke dëshmuar që parrulla “Proletarë të të gjithë vendeve, bashkohuni!” nuk kishte forcë bindëse. Për më tepër, krejt konteksti i përftuar nga lufta botërore shkaktoi tronditje të mëdha në radhët e së majtës marksiste europiane, duke bërë pluhur e hi unitetin iluzor të Paraluftës. Në shkurt 1919, në Bernë të Zvicrës pati orvatje për ringjizjen e Internacionales së Dytë, socialiste, në një konferencë, në të cilën morën pjesë 106 delegatë, të ardhur nga 26 vende. Përfundimet nuk ishin ato që priteshin.

Pra, Internacionalja e Tretë Komuniste nxori krye në atmosferën e turbullt të një Europe të sapodalë nga një luftë shkatërrimtare, duke pasur synim kryesor restaurimin e marksizmit të shfronëzuar nga “diversantët” e Internacionales së mëparshme. Veprimet e Internacionales së Tretë, në pjesën më të madhe do të përkonin me ato të Partisë Komuniste të Bashkimit Sovjetik, e cila do t’i jepte edhe numrin më të madh të kuadrove drejtuese. Idetë themelore ishin ato të Leninit e të bashkëpunëtorëve të tij, ndërsa mbështetja financiare dhe material do të vinte nga Rusia sovjetike, por edhe nga SHBA dhe Europa Perëndimore.

283 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Më 24 janar 1919, të dërguarit e 8 partive dhe organizatave me ngjyrë marksiste, nga Rusia sovjetike, Polonia, Hungaria, Austria, Letonia, Finlanda, Federata Socialiste Ballkanike dhe SHBA, u takuan në Moskë, ku hodhën themelet e një kongresi të ardhshëm botëror. Aty ishin ftuar 39 parti apo grupime të së majtës që do të rindërtonin një organizatë të re ndërkombëtare.

Kongresi i krijimit të Internacionales Komuniste u zhvillua në Moskë më 2-6 mars 1919, nën mbikëqyrjen e rreptë të Leninit. Gjatë punimeve u përcaktuan linjat kryesore të “përparimit” të ideologjisë komuniste dhe bazat e mbështetjes logjistike të mësymjes së ardhshme. Në seancën përuruese, Federata Socialiste Ballkanike u përfaqësua prej delegatësh të ardhur nga Rumania, Bullgaria, Jugosllavia dhe Greqia.

“Përfaqësuesi” i Rumanisë ishte Kristian Rakovski, me prejardhje bullgare, i cili deri më 1917 pat marrë pjesë në lëvizjen punëtore të Rumanisë. Ky ishte shembulli tipik i “qytetarit universal”, a-nacional. Ai mbante në atë kohë edhe funksionin e kryetarit të Komisarëve të Popullit të Ukrainës, pra të kryeministrit të atij vendi, dhe njëherazi të anëtarit të Komitetit Ekzekutiv (Byrosë Politike) të Partisë Socialiste të Rumanisë e të kryesisë së Federatës Socialiste Ballkanike (Sipas Marin C. Stanesku, Moska, Kominterni, Degëzimi komunist ballkanik dhe Rumania, 1919-1944. Bukuresht, 1994, f. 13).

Në përfundim të punimeve, ndër të tjera u theksua se: “Konferenca komuniste ndërkombëtare vendosi të krijohet Internacionalja e Tretë e cila të quhet Internacionalja Komuniste”. Në Komitetin Ekzekutiv të saj u zgjodhën pesë anëtarë: V. I. Lenin, K. Rakovski, G. Zinovjev, L. Trocki dhe F. Platten.

Kongresi i Dytë i Internacionales Komuniste (Moskë, 19 korrik-7 gusht 1920) shënoi një etapë të re në planet ekspansioniste sovjetike. Ky u mblodh pas një dështimi në Budapest, në vitin 1919, dhe parashikonte riorganizimin e forumit të lëvizjes komuniste botërore. Ndër dokumentet kryesore, që u miratuan aty, ishin statuti dhe kushtet e pranimit në Komintern. Këtyre iu bashkëngjitën edhe direktivat e reja që Lenini ua drejtonte 42 seksioneve të Kominternit, të përfaqësuara në Moskë: demaskimi i imperializmit në vendin përkatës, respektimi i disiplinës së hekurt në organizatë, fuqizimi i centralizmit dhe i koherencës së Internacionales së Tretë etj. Eksportimi i revolucionit përbënte për të një kërkesë “jetike”, çka u eksperimentua pa sukses përmes lëvizjes revolucionare në Gjermani, në mars 1921. Është pikërisht koha e organizimit, e ristrukturimit dhe e ekspansionit të Internacionales Komuniste. Në verën e vitit 1921, V. I. Lenini deklaronte: “Ne kemi një ushtri komuniste në mbarë botën. Ajo ende nuk është e stërvitur dhe e organizuar mirë. Lënia në harresë ose mospranimi i kësaj të vërtete, do t’i sillnin dëmin më të madh kauzës 284 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

sonë Është e nevojshme që, në mënyrë konkrete, duke luftuar me kujdesin dhe forcën më të madhe, duke studiuar përvojën e lëvizjes sonë, ta manovrojmë siç na leverdis këtë ushtri, ta organizojmë siç duhet, ta vëmë në provë përmes manovrash të ndryshme, në luftra të ndryshme, në operacione mësymëse dhe mbrojtëse. Pa këtë shkollë afatgjatë dhe të rreptë, fitorja është e pamundur” (V. I. Lenin, Vepra të plota, vëll. 45, I, f. 316).

Duhet thënë se grushti i shtetit i vitit 1917 në Rusi, që u pagëzua si Revolucioni Socialist i Tetorit, i cili për afro tetë dekada ndryshoi nga themelet rendin social-politik të atij vendi, dhe krijimi i Internacionales Komuniste, u realizuan në bazë të një skenari të përgatitur nga forca të errta, qëllimet e të cilave ishin destabilizimi i botës së Pasluftës dhe nxjerrja në plan të parë të politikës botërore të disa koncepteve të reja të mbrapshta dhe të disa personaliteteve të reja, të rritura e të mbështetura, drejtpërdrejt apo tërthorazi, nga forcat e lartpërmendura.

Plani strategjik leninist për të përligjur një ecuri të tillë agresive kishte në themel bindjen që revolucioni sovjetik nuk mund të rezistonte pa një revolucion në shkallë botërore. Qendra e këtij revolucioni botëror do të ishte Europa. Kështu shpjegohet që hapi i parë (i dështuar), siç e thamë më lart, u hodh në Gjermani.

Tre kongreset e tjerë të Kominternit u mbajtën më 22 qershor-12 korrik 1921 (Kongresi III); më 5 nëntor-5 dhjetor 1922, në Sant Petërburg dhe në Moskë (Kongresi IV) dhe Kongresi V, sërish në Moskë (17 qershor-8 korrik 1924). Kongresi V pati si temë Çështjen nacionale në Europën Qendrore dhe në Ballkan. Tubimi i fundit i përmasave të mëdha i Internacionales Komuniste ishte Kongresi VII i saj, që u zhvillua në Moskë në periudhën 25 korrik-20 gusht 1935. Delegati bullgar u shpreh atëhere: “Ballkani është sot një nga vatrat e luftërave imperialiste. Rumania, Jugosllavia dhe Greqia janë të interesuara tani të ruajnë pushtimet që bënë gjatë luftës imperialiste të 1914-ës” dhe u bëri thirrje komunistëve të ishin vigjilentë “veçanërisht ndaj intrigave hitleriane në Rumani, e cila ka me BRSS-në një kufi me gjatësi 742 kilometra”. Kjo ishte një thirrje e tërthortë e Kominternit, e nxitur nga sovjetikët, për t’u futur në Rumani. Ky rrezik kësaj nuk i vinte vetëm nga Moska, sepse Internacionalja Komuniste kishte degë dhe mbështetje logjistike në shtetet fqinje me Rumaninë. Qendrat më të fuqishme të trysnisë gjendeshin në Bullgari, Hungari dhe Ukrainë. Edhe Franca përbënte rrezik.

Internacionalja e Tretë e zhvilloi veprimtarinë e vet pa ndërprerje deri më 15 maj 1943, kur kryesia e Komitetit Ekzekutiv të Internacionales Komuniste vendosi shpërndarjen e saj. Më 21 maj 1943 J. V. Stalini i deklaroi një korrespondenti të Agjencisë Rojter në Moskë se vetëshkrirja e Kominternit u krye “për të demaskuar hitlerizmin që 285 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

thotë se BRSS ndërhyn në punët e brendshme të shteteve të tjera”, për të forcuar bindjen e opinionit publik botëror që “partitë komuniste nuk veprojnë sipas urdhërash nga jashtë dhe për të lehtësuar luftën e atdhetarëve të vendeve të ndryshëm, pavarësisht nga orientimet politike të tyre, për të lehtësuar ngjizjen e aleancës demokratike të popujve, që do të shërbejë për fuqizimin e frontit të përbashkët të aleatëve” (Sipas Marin. C. Stanesku, Moska, Kominterni…, v. Cit., f. 56).

Shpjegimi i mësipërm ka nënshtresë të qartë politike. Ajo ka lidhje me kërkesën e Stalinit që Perëndimi të hapte frontin e dytë kundër Gjermanisë. Shtetet perëndimore e kushtëzuan këtë me likuidimin e Kominternit. Deklarata e Stalinit ishte formale, sepse Kominterni vazhdoi të ekzistonte, pa harruar realizimin e pikësynimeve ekspansioniste. Kjo dukej sheshit, gjë që e shtyu kryetarin e nderit të Partisë Komuniste të SHBA, Uilliam Z. Foster, të shprehej më 1955: “Lindja e Internacionales së Tretë nuk mund të fiksohet thjesht më 1915, ashtu sikundër nuk mund të thuhet se internacionalizmi proletar, mbi të cilin ngrihej ajo, pushoi së ekzistuari në muajin qershor 1943.

Megjithse nga pikëpamja organizative Internacionalja Komuniste u shkri, fryma luftarake e saj vazhdon të ekzistojë, krahas numurit të madh të partive komuniste dhe të kuadrove marksiste që ka edukuar.

Internacionalja e Tretë ka shpërthyer një forcë revolucionare gjigante, e cila nuk do ta pushojë luftën derisa të asgjësohet sistemi kapitalist dhe të vendoset socializmi në tërë botën” (Cituar sipas Ilie Badesku, Dan Dungaçiu, Sociologjia…, v. Cit., f. 275).

Një nga shkaqet e Luftës së Ftohtë e ka burimin pikërisht në ringjalljen e Kominternit, me ndihmën e KGB-së dhe të organizatave të së majtës së skajshme që u shtuan si kërpudhat pas shiut në krejt Perëndimin pas Luftës së Dytë Botërore. Pas 1989-ës, sistemi i sajuar në laboratorët e Moskës dhe të Internacionales së Tretë u përmbys. Por në Europën Lindore tentakulat e Kominternit nuk u zhdukën, një pjesë e të cilave janë aktive edhe sot e kësaj dite, duke e zëvendësuar “internacionalizmi proletar” me “internacionalizmin botëror”; “proletarin pa atdhe” me “qytetarin pa kufij” të fundshekullit XX. Ndërkaq, historia e plotë dhe e paanshme e internacionaleve gjithfarësh, përfshi të asaj komuniste, nuk është shkruar ende. Arsyeja: të dhënat mungojnë ose fshihen kushedi ku.

286 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

TRADITA/TRADIŢII ROVENA VATA Doke shqiptare në zonën e Dukagjinit të mbledhura nga Lef Nosi në periudhën 1930 Në këtë përvjetor të madh kremtimesh për 100 vjetorin e pavarësisë së Shqipërisë, megjithë dendurinë e veprimtarive kushtuar episodeve të veçanta historike dhe figurave qëndrore, veprimtarë të themelimit të shtetit tonë, figura e Lef Nosit është gjithësesi e dallueshme, e veçantë, nga ana tjetër, duke dashur ta zbulojmë në tërësinë e tij personalitetin e këtij firmëtari të pavarësisë kemi mjaft prova e dëshmi për ndihmesën e tij të gjithanëshme atdhetare dhe intelektuale.

Ndër ndihmesat më të shquara të Lef Nosit do të numëronim pa nguruar edhe mbledhjen prej tij të pasurive kulturore të popullit tonë në fushën e folklorit, në gjurimimin dhe mbledhjen e provave origjinale etno zakonore dhe antropologjike.

Në situatat e trubullta prej nga vinte, ku gjendej dhe ku do të ballafaqohej shteti tepër i brishtë shqiptar, ky lloj përkushtimi, pa dukje të bujshme mund të dukej si jashtë kohe për bashkëkohësit e Lef Nosit, por, në fakt është ndër punët më të çmura: me vizion prej rilindësi dhe iluministi, njëkohësisht, me vetëdije atdhetare dhe shtetformuese në të njëjtën kohë, Lef Nosi, bëhet ndër pionierët e ndërtimit të Shqipërisë kulturore, kërkues dhe promovues i jashtëzakonshëm i vlerave më të mira të krijuara ndër shekuj; paralelisht, mbledhja, dokumentimi dhe promovimi i këtyre vlerave autentike aq të lidhura organikisht me identitetin shqiptar, me origjinalitet dhe freski të pakundërshtueshme burimore, ndihmon më shpejt dhe më me jetëgjatësi në forcimin e vetëdijes shqiptare.

Kërkimet e shumta, provat etno - kulturore të ruajtuara e të përzgjedhura me kujdes nga Lef Nosi si dhe dëshmitë e tjera të mbledhura drejtëpërsëdrejti në popull, në zona nga më të panjohurat, nga më të izoluarat e Shqipërsië, në fushat e sipërpërmendura bëhen dhe më të çmueshme sot pasi janë ndër të parat të kryer për shqiptarët nga vetë shqiptarët.

Brenda dosjeve të Lef Nosit nga kërkimet arkivore që kemi bërë në IAKSA rezultojnë të ruajtur dokumente dhe letërkëmbime, të cilat 287 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

janë vlerë për traditën etno - zakonore, për antropologjinë, për historinë, për gjeografinë, për demografinë e viseve shqiptare.

Nuk është e rastit që ai mbledh nga të gjitha fushat e jetës, aq më tepër që ishte i vetëdijshëm që atë çfarë sillte.

Në organet publicistike të kohës vazhdimisht theksohet fakti që Lefi ka qenë një mbledhes i folklorit.

Si objekt studimi në këtë trajtesë jemi përqendruar në trajtimin dhe mënyrën sesi janë zbatuar disa nga doket më kryesore që lidhen me jetën e secilit prej nesh, por të fokusuar në zonën e Dukagjinit të mbledhura nga Lef Nosi në vitin 1930 dhe sesi na reflektojnë sot.

Materiali që është marrë në studim është sjellë nga dosja nr. 20, fletore 106/III, nga fl. 1-8 me titull: “Zakonet e Malësisë së Veriut (Dukagjin) (Lindja, kumarija, fejesa, martesa, vdekja etj), Veri, 1930-1934”, fjalët më të përdorura gjatë përshkrimit të këtyre dokeve janë fjalët ose togfjalëshat si: lajmi me pushkë, lindja e një djali, zoti i shtëpisë, katund e bajrak, kumaria, pagëzimi në kishë, ndrykulla, të faluara, detryim i nusës për të falur, të marrurit e flokëve femijës, siç asht zakon në këtë zonë, sofër, ibrik raki, vllaznia, bijat e martueme e të pa martueme, pazari i vajzës së fejueme, grue e kthyeme, qitet zani.

“Kultura e një populli ngërthen krejt shfaqjet e të sjellit social të një komuniteti, reagimet e individit nën ndikimin e grupit në të cilin jeton, si dhe produktin e veprimtarive njerëzore të determinuar nga këto shprehi” shprehet - Franz Boas259.

Zona e Dukagjinit shfaqet si një rezervat tipik i së drejtës zakonore përmes një mendësie arkaike, zonë që pati shërbyer si një arsenal mitesh, ritesh tek epokat e lashta.

Lef Nosi në mbledhjet e tij për doket shqiptare në këtë zonë, ku veçori e saj është fakti që ajo ishte e izoluar nga pushteti i kohës dhe vetëqeverisej sipas traditës së zonës dhe sipas kodeve kanunore, ai mblodhi në Dukagjin, ku ishte dhe Donat Kurti prova të gjalla, autentike etno - zakonore e kulturore me vlera të pazëvendësueshme.

Sipas studimeve antropologjike, strukturat dhe poetikat që lidhen me magjinë, mitet, ritet, doket, ceremonitë, besimet dhe sistemet simbolike, kanë lidhje logjike mes veti, pasi të gjitha bëjnë pjesë në kulturën popullore.

Fakti i ruajtjes dhe i mbledhjes së këtyre zakoneve ka të bëjë me vlerat e tyre si dukuri estetike si dhe me rolin që luajnë ato si përbërës të

259 John Monaghan & Peter Just, “Social & Cultural Anthropology, A very short introduction”, Oxford University Press, 2000, p. 45.

288 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4

strukturës sociale dhe pjesës së trashëgimisë shpirtërore të secilit prej nesh.

Tradita është tërësi vlerash, ajo është çmuar gjithmonë, te çdo popull, si thesari më i shtrenjtë shpirtëror.

Tre momente më kryesore në jetë si lindja, martesa dhe vdekja, Lefi i ka sjellë të përmbledhur në një dosje të vetme. Kjo zonë normat dhe të gjitha zhvillimet e jetës së saj i ka në bazë të Kanunit të Lekë Dukagjinit.

Këto rite shumë të vjetra që janë pagane dhe parapagane.

Zakonet e lindjes: Fisi duhet të sigurojë vazhdueshmërinë nëpërmjet djemve, mbasi vajzat sipas këtyre zakoneve, janë për derën e botës.

Lindja (Lefi ndalet në këto pika për të përshkruar lindjen): 1. Kur lind djalë në një shtëpi të Veriut në Dukagjin atë natë ose të nesërmen në mëngjes jepej lajmi me pushkë; 2. E treta ditë pas lindjes së djalit bëhet shyqyri me ngrënje e pirje; 3. Pagëzimi (ligjërimi) i fëmijës në kishë; 4. Marrja e flokëve sipas gjinisë; 5. Nësë fëmija është femër asaj i merren flokët në mbremjë e nëse fëmija është mashkull atij i merren flokët në mëngjes; 6. Ruatja e flokëve në një shami nga kumbara dhe falja e e disa të hollave fëmijës.

Ja si e përshkruan zakonet e lindjes në Dukagjin Lef Nosi: “Kur lindte djalë në një shtëpi atë ditë apo të nesërmen në mëngjes jepej lajmi me pushkë. I zoti i shtëpisë edhe shokët e tij të afërm shtinin nga disa herë, dhe atëherë pyete katundi apo bajraku, se çka asht, e këta kallzojshin që i ka lind djalë filanit, e kështu i tërë bajraku shtinte me pushkë, të tretën ditë bahet shyqyri me të ngrame e të pime e thirret i tërë katundi pa përjashtim, e bajraku vetem ata që i kishte miq e sebet. Gratë shkoshin me peshqeshe, një bukë, një pjesë djadhi e pak tlyn, burrat nuk çojshin kurgja as nuk falnin të holla”260.

Ajo çka bie në sy në këto zakone është ruajtja nga syri i keq. Kur lind vajzë, urimi bëhet gjithmonë, edhe me djalë.

Shqetësimi kryesor i çifteve të reja dhe e mbarë familjes ka qenë tradicionalisht gjinia e fëmijes që do të lindte, sepse bënte lidhjen e vazhdimësisë së jetës, të familjes dhe të farefisit, sidomos lindja e djalit, si trashëgues i lisit të gjakut.

260 Lef Nosi, “Zakonet e Malësisë së Veriut (Dukagjin, lindja, kumarija, fejesa, martesa, vdekja, Veri 1930-1934”, A1, Dosje 20, fletore 106/III. fl. 3-4.

289 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4

Pasja e fëmijës për çdo familjes shqiptare dhe Dukagjinase ishte t’u tymojë oxhaku, dallimi që ve re Lefi është dallimi që ka kur lind një djalë dhe një vajzë.

Kur lindte djalë në familjen e çdo dukagjinasi, ardhja e tij në jetë pritej më pushkë, ku ishte një sinjal që të marrin vesh i gjithë katundi dhe bajraku që ajo shpi u shtua me djalë.

Fejesa Fejesat kryheshin edhe me ndryshime moshash të papërshtatura: ai ende fëmijë, kurse ajo e rritur, ajo e vajzë e re, kurse ai shumë plak. E përhapur ka qenë edhe fejesa në djep. Formë tjetër e fejesës është edhe ajo e blerjes: dhëndri e blinte nusen dhe shkusin261.

7. Fejesa që në djep; 8. Dhënia e kaparit; 9. Caktimi i datës së fejesës; 10. Dhënia e lajmit nga ana e vajzës dhe ana e djalit; 11. Caktimi i çmimit (sasia e të hollave); 12. Dhënia e kaparit nga ana e djalit familjës së vajzës; 13. Kthimi i nusës vëllait ose kushërit më të afërt; 14. Kthimi i gruas së vëllait kur ajo mbet e ve pa të drejtë kunore; 15. Fejesa sipas Kanunit të Lekë Dukagjinit; 16. Nuse pa shkuesi s’bahet-neni 40, f. 13 Kanuni i Lekë Dukagjinit; 17. Po t’i referohemi Kanunit në nenin 41 thuhet për Përcaktimin e shejit: 18. Sheji përbahet prej nji unaze të remët a t’argjandt.

Fejesa që përshkruan Lef Nosi: “Shumë herë ka ndodh që djali dhe vajza të fejoheshin pa bërë as dy vjet. Jepet kapari, caktohet dita me shkue me e fejue vajzën ku bëhej edhe një gosti e vogël, ana e djalit behëshin 5-6 veta deri në 10 veta, e kështu edhe zoti i shtëpisë së djalit thirrte shokët më të afërmtë, mbasi pishin e hanin darkë, i caktoheshin pazarin (sasinë e të hollave), e çikës e miku paguente një pjesë të të hollave në dorë. Ka ndodh që djali i fejuar vdes e atëherë i ati ose të afërmit e tij nuk e fejonin diku tjeter, por ia jepnin vëllait më të vogël ose të kushuririt të të e të fejuarit të tij, e kështu shpesh herë që dhendërri ishte 15 vjeç e nusja 25 vjeç ose ma shumë, kështu ndodh edhe për gra që mbesin të veja-kur ti vdesë burri, e atëherë gruas nuk i napin tjetër burrë, por i gjejnë një burrë të

261 Gjergj Zheji, “Folklori shqiptar”, SHBLU, Tiranë, 2004, f. 70.

290 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0

/

2014

shtepisë osë kushëririn më të afërt, nganjehërë edhe pa të drejtë kunore, ose e merre vellai kunatën dhe i mbante bashkë me gruan e vetë”.262 Edith Durham tek libri i saj “Brenga e Ballkanit”263 shprehet se sa herë që kam pyetur në Malësi përse ishte bërë diçka më thoshin: “Sepse kështu ka urdhëruar Leka”. Sipas Kanunit të Lekë Dukagjinit normat kulturore të cilat zbatoheshin kryesisht në Shqipërinë Veriore, ndalohej fejesa e martesa nëse djali e vajza ishin gjak e gjini deri në katërqind breza.

Më së miri këtë fenomen po e japim të ilustruar sipas neneve që Kanuni zbatonte në lidhje më fejesat dhe martesat e cila bëhej sipas një rregullore që nuk duhet të shkelej nga askush dhe nuk të pyeste njeri për ndjenjat që dy të rinj mund të kishin mes njëri-tjetrit: Fejesa sipas Kanunit: Përcaktimi i shkuesit: “Shkues thirret njaj, i cili rreket m’u ba fjalë mirë a te prindja e djalit a te prindja e vjazës, qi të marrin a të napin vajzën per at djalë”264.

Tageri e perlimi i Shkuesit: 1. Shkuesi asht ndermjetsi te dhandrri e te nusja (te djali e te vajza), të mos të luejn fjalet as njana as tjetra lagje.

2. Shkuesi ka tager ( të drejtë) mbi 50 grosh të shkuesis, per kpucë, të preme prej kanuje.

3. Kpucët e shkuesit e kan vaden në ditë që të mirret nusja265.

Tagri i djalit: Djali ka tagër me mendue per martesë të vet po s’pat prind.

Djali sa të ketë prind s’ka tager: 1. Me mendue per martesë të vet; 2. Me shenjue shkuesin 3. M’u perzie në fejesë të vet; 4. As në shej, as në petka, as në këpucë, e as në të prem fejet266.

Tagri i vajzës: Vajza, edhe në mos pastë prind, ajo s’ka tagër me mendue për martesë të vet, tagri në dorë të vëllezërve a të kushërinjve.

Vajza s’ka tager (të drejtë) 1. Me zgjedh fatin e vet; do shkojë per atë, per të cilin t’a fejojn; 2. M’u perzie në shkusi as në fejesë, 262 Lef Nosi, “Zakonet e Malësisë së Veriut (Dukagjin, lindja, kumarija, fejesa, martesa, vdekja, Veri 1930-1934”, A1, Dosje 20, fletore 106/III. fl. 5.

263 Edith Durham, “Brenga e Ballkanit”, Naum Veqilharxhi, Tiranë, 1998.

264 Shtjefen Gjeçovi, “Kanuni i Lekë Dukagjinit”, GEER, Tiranë, 2001, f. 12.

265 Po aty, f. 12.

266 Po aty, f. 13.

291 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4

3. As në këpucë as në petka267.

Martesa Martesa është njëri ndër aktet më të rëndësishme në jetën e njeriut, që jetën e bën më tërheqëse, më interesante, më domethënëse, më funksionalizuese si në aspektin e botës materiale ashtu edhe në botën shpirtërore të gjithë secilit.

Gjithë spektakli i dasmës përshkruhet nga një fluiditet i çuditshëm, që është krejt i huaj me zymtësinë e kanunit, me dallaveret, mblesëritë, fyerjet, robërinë dhe egërsinë që shoqëronte në shumë raste martesën e një vajze268.

- Caktimi i ditës së dasmës; - Emërtimi i krushqëve-dasmorë dhe dasmaresha; - Thirrja e të afërmëve në dasmë; - Përcjellja e nusës; - Zakoni i nxjerrjës pushkë nga dasmorët në castin kur ata marrin nusën nga shpia e prindërve; - Zakoni i nxjerjës pushkë edhe para shtëpisë së dhëndërit në momentin kur nusja hyn në shtëpi; - Zakoni i të pirtit raki në dasma; - Zakoni i të falurit të holla nusës; - Zakoni që dy veta që mbahejnë të hollat që i falin nusës, ata pastaj thonë më të madhe se kaq të holla fali filani, aq filani etj.

- Të falat e nusës njerëzve të burrit.

Martesa e përshkruar nga L. Nosi: “Ditën e caktume dërgohen ku asht afër vetëm dy gra dhe kur asht larg edhe një burrë me vete, këta thirren dasmore e dasmaresha, të gjinija e nuses do të çojnë një berrë të mirë, 6 okë raki dhe 2-3 okë djadhë, këto hanen për drekë pasi gjinija e nuesës therret kushëritë dhe shokët për të përcjellë nusen. Këta vijnë tuba tuba dhe para shtëpisë qesin pushkë, të nesmen bashkohen të gjithë e mbasi të kishin pirë kafën e menjgesit pinë edhe nga 2-3 gota raki, e atëherë i falin të holla nuses. Është zakon që dikush të mbledhë të hollat e nuses dhe të shikojë se sa falin secili prej te pranishmeve, në këtë rast edhe nusja fl shputë dhe çoprate kushurinjve dhe kusherinjave të burrit, dhe nese ka kushuri edhe nga ana e vet i fal

267 Shtjefen Gjeçovi, “Kanuni i Lekë Dukagjinit”, GEER, Tiranë, 2001, f. 13.

268 Ismail Kadare, “Autobiografia e popullit në vargje”, Naim Frashëri, Tiranë, 1980, f. 78.

292 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4

edhe atyre, mbas kësaj shtrohen sofrat pihet rakija e kanë drekë e mbas drake shperndahen meqe merr fund dasma”269.

Ritet e dasmës janë të lidhura me një mënyrë të sjelluri ritual e cila e ka origjinën në praktika të lashta të sferës së besimeve popullore.

Ritet e dasmës i referohen një kohe të stërlashtë në të cilën jeta shpirtërore dhe ajo materiale nuk ndaheshin në mënyrë të prerë.

Nëpërmjet riteve paraqiteshin marrëdhëniet sociale e farefisnore duke lidhur fenomenet natyore me ngjarjet e jetës së përditshme270.

Në dasmën dhe vdekjen ne veri të shqipëri shumë rite dhe raportet e tyre me njerezit janë në në përputhje me të drejtën zakonore shqiptare dhe me kodet e saj.

Ceremonia e dasmës, që ka një skemë të përbashkët në të gjithë shqiptarët, përbëhëj nga disa faza.

Secili rit i dasmës shoqërohet, në mënyrë të vecantë, me krijimtari gojore poetike, e cila në masë të ndjeshme duke filluar nga: zgjedhja e vajzës, zenia e nusës, ose shenja, fejesa apo dërgimi i parave, marrja e masës së rrobave, caktimi i marrjës së nusës, dërgimi i rrobave, përgatitja për dasmë, nata e kulacit, ardhja dhe pritja e mysafirëve, dasmorët për të marrë nusën, ardhja e nusës në shtëpinë e dhëndrit.

Martesat lejoheshin vetëm me anë shkuesish, për të cilin kishte rregulla të caktuara. Edhe fejesat kanë rregullat e veta.

Vdekja Vdekja si proces i mbylljës së ciklit të jetës i cili shkakton dhembje e pikëllim për familjen e të vdekurit dhe më gjerë. Morti si proces natyror, i pashmangshëm, në një mënyrë është një përbyllje e rrugëtimit jetësor të njeriut.

Ceremonialin mortor e shoqërojnë një mori zakonesh të ndryshme që njihen dhe janë të njohura për këtë zonë veriore si: përhapja e lajmit për të vdekurin, ruajtja e kufomës, hapja e varrit, pjesëmarrja në varrim, vajtimi-pikëllimi, larja e kufomës, varrimi, pas varrimi dhe ngushëllimi si akte të fundit për të vdekurit.

I vdekuri është zakon që i vdekuri të vajtohet me zë, me një lloj të kënduari të përvajshëm. Në këtë zonë vajtimi bëhet me gjama.

269 Lef Nosi, “Zakonet e Malësisë së Veriut (Dukagjin, lindja, kumarija, fejesa, martesa, vdekja, Veri 1930-1934”, A1, Dosje 20, fletore 106/III. fl. 5-6.

270 Albana Velianj, “Rite e simbole ne ceremonialin e dasmës tradicionale”, Instituti i Antropologjisë Kulturore dhe Studimit të Artit, dega Etnologji-Folklor, punim doktorate, ruhet në Arkivin e këtij Instituti, fl. 20.

293 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4

Për gjamat e veriut në kanun thuhet: Kanu asht me ba gjamë mbë të dekunin tri herësh, tuj përsëritur fjalën “I mjeri un!”, nandë herësh.

19. Qitet zani për çdo vdekje; 20. Në vdekje nuk pihet raki; 21. Në vend të verës kos; 22. Të afërmit nisin gjamën; 23. Të afërmit i drejtohen të vdekurit me terma si: vlla i jem, krahu i jem, kurse më të largërit i drejtohen me terma si miku i jem; 24. Gratë i rrinë rreth e përqark të vdekurit, zakoni është që i vdekuri të vishet më së miri; 25. Xhahadan të kuq dhe tesha të reja; 26. Permendja e të vdekurve të tjerë.

Vdekja e përshkruar nga Lefi: “Kur vdes ose vritet njeri qitet zani, si mbas rastësisë, jo vetëm Bajrakut të vet, por edhe Bajrakëve të tjerë, katundi dhe bajraku i vet mblidhen për drekë, e mbasi të hanë drekë e qesin të dekunin te vorret. Në vdekje nuk ka raki, vetëm bukë e djadhe e mish, e në vend të venes përdoret kosi, të vorret fillojnë e vinë të largëtit, kurse të afërmit të vorret nisin gjamën, katundi i bajraku i vet në gjamë i thonë të vdekunit, vllau jem, krahi jem, e të tjerët i thonë miku jem, gratë që vinë të vorret rrinë rreth të vdekunit që është i veshin sipmas merit. Me xhamadan të kuq dhe me të gjithë tesha e reja, disa gra që din me vajtue, kjajnë të vdekunin me fjalë, me nji melodi të përmallueshme, tuj ia njeh të gjitha të mirat e tij në jetë, trimëninë, burrërinë, fisnikërinë dhe parinë e tij, e atëherë përmendeshin edhe ndonjë tjetër të vdekun që ka vdek në atë kohë, ose edhe ma pare”271.

Gjama e burrave, vajtimi i grave me zë të lartë, në grup, duke rrahur gjoksin, duke gërritur fytyrë e duar, duke shkulur flokët, duke grisur rrobat e tjerë, kanë qenë karakteristikë e popujve të lashtë dhe e atyre akzotikë e në popullin tonë janë ruajtuar të stërgjyshërve, praktikuar më tepër në Alpet e Shqipërisë, po dhe në tërë malësisë shqiptare të Veriut272.

Në Mirditë, në Dukagjin në Pukë e në ndonjë vend tjetër, deri nga mesi i shek XX është ruajtur praktika, për burra të përmendur, t’i venë në karrige, vesh e ngjesh rëndë, armatosur, me takëme personale si ato të

271 Lef Nosi, “Zakonet e Malësisë së Veriut (Dukagjin, lindja, kumarija, fejesa, martesa, vdekja, Veri 1930-1934”, A1, Dosje 20, fletore 106/III. fl. 6-7.

272 Mark Tirta, “Panteoni e simbole-doke e kode”, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Instituti i Kulturës Popullore, Tiranë 2007, f. 145.

294 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4

duhanit, sahati në varg, ndonjë vegël pune që e ka pasur për qejf gjatë jetës e ashtu e vajtonin me orë të tëra273.

Duke përfunduar mund të themi përsëri se Lef Nosi, pa humbur nga vëmendja çështjet e ngutshme që shtronte realiteti ditor në Shqipërinë e porsakrijuar si shtet, ka ditur të mendojë dhe të punojë edhe si rilindës, duke lartësuar me vlerat e gjetura krenarinë e lëkundur të bashkëkohësve, ka ditur të punojë dhe si iluminist duke e parë trashëgiminë me sy objektiv, kritik, pa bërë retushime e përzgjedhje tendencioze, subjektive; duke qenë ndër firmëtarët e aktit të Pavarësisë Lef Nosi, edhe sipas materialeve që sollën më sipër prej arkivës së tij është njëkohësisht edhe ndër kontribuesit e parë të mëdhej të shkencave albanologjike dhe vetëm kjo pjesë e veprimtarisë së tij do të kish mjaftuar që ai të kish pasur me kohë vendin e vet të merituar në panteonin e kujtesës tonë kombëtare.

REFERENCA: DURHAM, Edith: “Brenga e Ballkanit”, Naum Veqilharxhi, Tiranë, 1998.

GJEÇOVI, Shtjefen: “Kanuni i Lekë Dukagjinit”, GEER, Tiranë, 2001.

KADARE, Ismail: “Autobiografia e popullit në vargje”, Onufri, Tiranë, 2002.

MONAGHAN, John & JUST, Peter: “Social & Cultural Anthropology, A very short introduction”, Oxford University Press, 2000.

NOSI, Lef: “Zakonet e Malësisë së Veriut (Dukagjin) (Lindja, kumarija, fejesa, martesa, vdekja etj) Veri, 1930-1934”, ruhet në Arkivin e Antropologjisë Kulturore dhe Studimit të Artit (është në dorëshrkim).

TIRTA, Mark: “Panteoni e simbolika: Doke e kode në etnokulturën shqiptare”, ASHSH, Tiranë, 2007.

VELIANJ, Albana: “Rite e simbole ne ceremonialin e dasmës tradicionale”, Instituti i Antropologjisë Kulturore dhe Studimit të Artit, dega Etnologji-Folklor, punim doktorate, ruhet në Arkivin e këtij Instituti.

ZHEJI, Gjergj: “Folklori shqiptar”, SHBLSH, Tiranë, 2004.

273 Po aty, f. 146.

295 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

SENAD NEZIRI Patronimi, ose Vllazëria Torbani Abstrakt Për shqyrtim e kemi marrë patronimin ose vëllazërinë Torban-i e popullatës shqiptare të fisit Gashi, e cila me këtë patronim (vëllazëri) jeton sot e dy shekuj, ndoshta e më shumë, në katundin e Lubizhdës së Prizrenit dhe mburet duke e ruajtur etnitetin shqiptar brenda një shoqërie multietnike. Qëllimi ynë i vetëm ishte që ta argumentojmë kuptimin e fjalës torban si kuptim i kundërt i fjalës torbesh, fjalë e cila në këtë zonë e simbolizon një komunitet joshqiptar, ndërsa ajo e para komunitetin shqiptar.

Fjalë kyçe: etnia, partonimia, autoktonia, shqipja, etimologjia.

HYRJE Edhe pse kuptimi i fjalës Torban-i, deri sot, është shpjeguar vetëm duke u bazuar dhe aluduar në prejardhjen e fisit Gashi, të cilën fjalë e kanë shpjeguar individualisht disa individë të fisit duke e afruar dhe sjellur nga katundi Vorban nga Shqipëria (Qendrore ose Jugore), emër i cili pas një kohe është ndryshuar nga administrata e kohës në Torban, pra Vorështë kthyer në Tor-, ndërsa pjesa tjetër e fjalës ka mbetur e pandryshuar. Poashtu edhe ardhjen e fisit e shpjeguan po nga ky katund. Disa individë pastaj na japin edhe një shpjegim tjetër duke e sjellur kuptimin e fjalës Torban nga fjala sllave Vrba (dru-shelg). Këtë e shpjegojnë me praninë e këtij lloji të drurit në katund si dhe pranë shtëpive të torbanëve dhe nga fjala Vrba është fituar patronimi Vrban e pastaj Torban. Kjo gjë nuk na e mbush shumë mendjen, sepse kjo mund të ishte edhe një shpjegim duke u bazuar në propagandën serbe të serbizimit, se fisi Gashi është i këtij katundi, por pasi janë turqizuar, nga serbë, përsëri e kanë mbajtur patronimin e tyre sllav sipas këtij druri.

Pastaj qarkullojnë edhe mendimet e fjalëve se fjala torban vjen nga fjala sllave torba, gjë e cila nuk na bind përsëri, sepse po të ishte ndikuar nga kjo fjalë më parë do ta kishin marrë për bazë fjalën turke çanta, sepse emërtimi torban mbahet qysh prej kohës së Turqisë (nga viti 1804, sipas fjalëve274), sesa nga fjala sllave torba ose tašna duke pasur para Për këtë vit të evidentuar i kemi përdorur fjalët që na i ka dëftuar Xhevat Jashari, pasi e ka pasur në dorë dhe e ka lexuar një fletore të kishës ortodokse të katundit Lubizhdë, ku në evidentimet e saj, që i ka bërë prifti ortodoks shkruan: Први потурчени грађанин у 296 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 274

sysh se fjala turke çanta është e pranishme edhe në sllavishtet. Pastaj na vjen edhe shpjegimi i fjalës Torban nga fjala torbesh. Edhe emri torbesh ka disa alternativa të prejardhjes së tij, si: dort-besh në turqisht d.m.th. tre-katër, pra turqit muslimanizuan tre-katër njerëz në ditë.

Kurse të tjerët, goranët, në vete mbanin thasë, torbe-torbesh (shih Voci, 2002; Ahmedi, 1996; Dokle, 2002). Kjo do të ishte e pranueshme duke pasur parasysh asimilimin në fe, por kjo fjalë përdoret për goranët dhe boshnjakët e sotëm, të cilët deklarohen se nuk janë shqiptarë edhe pse gjyshërit e stërgjyshërit e tyre e kanë ditur shqipen dhe kanë bartur të gjithë plisat e bardhë, si simbol të shqiptarizmit.

Pra, këtë trajtë të fjalës nuk mund ta pranojmë për fisin Gashi të torbanëve, sepse ata janë rritur dhe e kanë përcjellur brez pas brezi frymën e të parëve të tyre, iliro-shqiptarëve, prandaj për këtë arsye nuk është i pranueshëm kuptimi i fjalës torbesh.

DISA SQARIME MORFOLOGJIKE DHE ETIMOLOGJIKE Në vijim do t’i japim edhe disa shpjegime duke u bazuar në tiparet karakteristike të shqipës së vjetër (morfologjinë) e fjalës. Duke e shikuar fjalën torban në shikim të parë, përveç shpjegimeve të lartëcekura, këtë fjalë mund ta analizojmë edhe në mënyra të tjera, duke e sjellur fjalën e formuar nga dy fjalë, pra si një kompozitë dhe atë nga fjala e parë tor dhe nga trajtat e mundshme të kësaj fjale, pastaj nga fjala e dytë ban (b+an) ose an (emër) dhe si an (prapashtesë) dhe nga trajtat e mundshme të këtyre fjalëve.

Duke u bazuar në fjalë të cekura po i marrim në shqyrtim trajtat e mundshme nga fjala tor, si: t(ë)- si parashtesë, ku Gazulli (1941: 26) i evidenton fjalë me këtë parashtesë, si: tfundue, tfillue, tndŷ, tfurk, poashtu edhe Çabej – Xhuvani (1987: 182) e shpjegojnë si parashtesë e paravendosur para emrave, mbiemrave, foljeve e ndajfoljeve, por me funksion të paqartë, si te fjalët: tambël, tbanë, tlana, tholloj (...) etj.

Përveç si parashtesë janë evidentuar edhe fjalë të kuptimta, si: trobe që emërtohet një shpend që jeton bri ujërash, s’mund të losë vendit me sá nji trobe! (Gazulli, 1941: 431). Pra kjo fjalë mund të merret si një metatezë e bashkëtingëllores r dhe zanores o nga fjala torbe; trodë që e ka kuptimin për gruan kokëtrashë, pagdhendur, edhe kjo si një metatezë e bashkëtingëllores r dhe zanores o në fjalën tordë e pastaj torbë (FFShP, 1982: 289); torbë në fjalor të gjuhës shqipe shpjegohet, deng fijesh pambuku me peshë nëntë kilogramë (FGjSSh, 1981: 2008); turrë ku Çabej (1986: 198) e shpjegon si fjalë e vjetër e Veriut të село Љубижди је Ариф Торбанин 1804 године (Qytetari i parë që është myslimanizuar në katundin e Lubizhdës është Arif Torbani më 1804, edhe pse kronologjikisht familja Torbani daton më herët në këtë katund, prej vitit 1790 – plot. S.N.).

297 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4

Shqipërisë për pirg, kullë, dhe thore (po aty, 231) emërtimi i kreshtave të bjeshkëve.

Në vazhdim do t’i marrim në shqyrtim trajtat e mundshme nga fjala e dytë ban (b+an) ose an (emër) dhe si an (prapashtesë) dhe nga trajtat e mundshme të këtyre fjalëve. Si parashtesë e mundshme e fjalës së dytë që është e pranishme në fjalët shqipe është parashtesa b- ku Gazulli (1941: 17-18) e evidenton te fjalët bryeshëm, breshën, brumbullak, bryth, brydhët, fjalë të cilat evidentohen (disa) edhe prej Çabej – Xhuvanit (1987: 152), të cilët i evidentojnë edhe më shumë, bikër, bythë, bushtër, bëdoroj etj.; dhe në vazhdim disa fjalë me kuptime, si: ban/g fjalë që shpjegohet (FFShP, 1982: 29) si: kapuç, plisi i dorës së parë, më i miri i përdorur në Gjakovë, pastaj një trajtë e mundshme nga kjo fjalë ajo van/g (FFShP, 1982: 299) e shpjeguar si dredhë lukure që futet nëpër vrimat e opingës e përdorur në Podrime (Anadrini); ban/i nga skr. ban që do të thotë i pasur ose pasanik ose edhe sundimtar (Ndreca, 1986: 76); ban si banesë (Çabej, 1986b: 53); pastaj edhe fjalën vorbar-i (FGjSSh, 1981:2180), e cila mund të jetë një alternativë ose analogji e fjalëve të lartëcekura me shpjegim poçar, vegshar. Pastaj na paraqitet edhe një mundësi në fjalën e dytë me bazën e rrënjës an, si: an-i e shpjeguar nga Gazulli (1941: 47) si ênë-a, pastaj nga Çabej (1986a: 34-35) si enë, por edhe si anë, krah, faqe, vend etj. Dhe në fund nëse e marrim për ta analizuar prapashtesën –an (prapashtesë e cila dëshmon një vjetërsi në krahasim me fjalën torbesh e cila është krijuar pasi kanë filluar turqit t’i asimilojnë popujt e varfër) ajo na paraqitet te shumë fjalë me bazë nga fjalët e vjetra (ilire) të shqipes, si te emrat e përveçëm Bardhan, Bardhjan, Galan etj. Por, edhe te emrat e përgjithshëm bardhanë (emër lope me qime të bardha), shumanë (emër lope që qet shumë tëmbël) etj., por është bazë e formimit të emrave të shtazëve (Doçi, 2006: 121). Pastaj dalin edhe fjalë të evidentuar nga studiues të shumtë që shpjegohen me përdorim të dendur të prapashtesës –an. Gazulli (1941: 28) i evidenton këto fjalë: thiman, shkretan, mbrapshtan, shëplakan, kafkan, shamban, sharan, zeshkan, roshan. Çabej –Xhuvani (1987: 201-203) theksojnë se kjo prapashtesë u ngjitet emrave e mbiemrave duke treguar një cilësi të fjalës rrënjë ose duke i dhënë kësaj një kuptim pejorativ. Dhe duke u bazuar në këtë shpjegim na i japin edhe disa shembuj ku përdoret kjo prapashtesë, si: bacan, breshkan, dardhan, kuqan, bardhoshan, lopan, dekan (me dekë), dibran, dushkan, shkodran etj. Mahir Domi prapashtesën –an e shpjegon si prapashtesë shumë e vjetër që përdoret tek emrat e vjetër ilirë dhe kur e saktëson atë e përdor Çabejn “Se në gjuhën shqipe ka vijuar prapashtesa ilire tregon më së miri emri i fisit ilir Albanoi, që rishfaqet pas nëntë shekujsh në mesjetë si emër etnik e u bë në atë periudhë emri kombëtar i popullit tonë, duke marrë forma të ndryshme ai jeton sot në 298 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

emrin Arbën/Arbër, e në disa toponime...” (Domi, 1972: 126). Pastaj nëse kthehemi përsëri te Xhuvani – Çabej (1987: 222) na paralajmërojnë se “te kjo prapashtesë e shqipes gjan të jenë bashkuar disa prapashtesa, një formant –an i vendit me formante të hyra së jashtmi (sllave e latinoromane)”. Dhe mbi gjitha këto funksionet e prapashtesës –an na bindin edhe studimet akademike (GGjSh 1, 2002: 134-135), ku e gjejmë këtë shpjegim: me prapashtesat –an (...) formohen emra vetash që tregojnë banorin e një vendi ose prejardhjen e tij nga një vendi, si: dibran, korean, kuksian, matjan etj., rast në emërtimin e fisit Gashi të kabilës së torbanëve, sipas emrit etnik të shqiptarëve, Arbën – Arbër, pra Arban e pastaj Torban. Nga kjo shihet se është i madh produktiviteti i kësaj prapashtese te shqiptarët, si dhe fakti i lashtësisë së saj në gjuhën shqipe, rast të cilin e përmend Çabej (sip. Domit, 1972), dhe me të drejtë Doçi (2006: 121) e pranon mundësinë dhe dyshimin se antroponimi Albanoi (Arbën/Arbër) gjallëronte me prapashtesën –an njëjtë si antroponimi Galan. Pra, fakti i cili dëshmohet në emërtimin e fisit Gashi të kabiles së torbanëve, patronimi Torban, në Lubizhdë të Prizrenit.

Siç shihet hulumtimet tona, për patronimin Torban, janë bazuar kryesisht në një kompozitë e formuar nga dy fjalë të kuptueshme tor+ban ose edhe nga tor+b+an, ku nuk kemi mundur të marrim një përfundim të saktë për kuptimin dhe prejardhjen e kësaj fjale edhe pse jemi munduar t’i japim shumë shembuj me bazë të hulumtimeve shkencore. Në të gjithë këta shembuj, përveç me shpjegimin dhe shembujt e shpjegimit të prapashtesës që përdoret në fjalët shqipe, –an, nuk kemi arritur t’i afrohemi kuptimit të vërtetë. Por, asgjë nuk ngel e pazbuluar, ashtu që edhe ky patronim (vëllazëri), i cili po të analizohet pak, në formën e emërtimeve të shqiptarëve ndër shekuj nga sllavë kjo fjalë qartë na del e ardhur nga fjala e emërtimit të shqiptarëve sipas emrit etnik të tyre arban (arbën-arbër), por që administrata e kohës ka ndikuar në ndryshimin e formës së fjalës edhe pse ekzistojnë shumë shembuj të shndërrimit të zanoreve e konsonanteve brenda një fjale me bazë nga shqipja, që gjatë kohës e ka marrë një formë tjetër. Pastaj nëse e marrim edhe emërtimin e shqiptarëve me trajtat e vjetra, si: Rabanë (<Arbënë) dhe Arëbanas që janë përdorur nga fqinjët tanë veriorë, sllavët, të paktën qysh nga sh. 12 për vise të Shqipërisë Veriore, çka dëshmon se këto vise edhe nga sllavët (por edha nga të tjerët) aso kohe konsideroheshin si pjesë të dheut të Arbënit, por edhe viset e Shqipërisë së Sotme në kohë të mesme sllavët i kanë quajtur me emrin Rabënë, përkatësisht Arëbanasë dhe gjuhën shqipe me mbiemrin rabënëski (ky mbiemër del edhe në mbishkrimin sllav të Karl Topisë në vitin 1381: gospodin rabënëski). Pra, shtrirja e emrit Arbën dhe e mbiemrit dhe emrit i arbënesh, e arbëneshe në veri të trevave të 299 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Shqipërisë së Mesme është kryer mjaft herët, qysh para sh. 12. Për këtë dëshmon sidomos dokumenti i Stefan Nemanjës, zhupanit të madh të Sërbisë më 1198: ,,Dhe shtiva në dorë nga krahina bregdetare tokën e Zetës me qytetet dhe nga Arëbanasë [=Arbënia] Pilotën [=Pultin]” (Demiraj, 1988: 222). Pohimin e këtyre trajtave e dëshmojnë edhe studiues të tjerë si Jireçeku (1916: 66), Georgievi (1964: 13), Mirçevi (1949: 138) etj., ku përkufizojnë se trevat e Shqipërisë së sotme në kohë të mesme sllavët i kanë quajtur me emrin Raban, përkatësisht Arëbanasë dhe gjuhën shqipe me mbiemrin rabënëski. Trajta Raban shpjegohet si e gjuhës popullore, ku rrokja nistore Ar- e Arbënë është shndërruar në Ra- në bazë të dukurisë së metatezës së bashkëtingëlloreve të lëngëta (likuide) në sllavishten e Ballkanit dhe në sllavishten perëndimore në përgjithësi. Dhe siç dijmë, duke u bazuar në periudhat e dokumentuara, shqiptarët më parë e kanë emërtuar veten arbëneshë/arbëreshë, ndërsa gjatë shekujve të fundit shqiptarë. Kurse nga të huajt gjatë periudhës së dokumentuar shqiptarët janë emërtuar në disa trajta, por të gjitha të bazuara në trajtën arbën/arbër, emër më i hershëm i shqiptarëve, si: nga latinët me trajtën arbanenses apo albanenses, nga grekët arvanitis, nga sllavët arban apo Raban dhe rabënëski (shih më lart), nga turqit arnaut apo arnavut, nga anglezët Albanian, nga francezët albanais. Duke u bazuar në këto emërtime nga të huaj, Demiraj (1999: 175) thotë se të gjitha këto emërtime nga të huaj për etnikun e shqiptarëve nëpër periudhat e dokumentuara e kanë burimin tek emërtimi më i hershëm i vetë vendbanimit të shqiptarëve Arban/Alban, që në gjuhët e huaja janë përshtatur vetëm me prapashtesat karakteristike nga secila gjuhë.

Një çështje tjetër që mund të na japë bindje më shumë se torbanët janë pasardhësit e arbanasve dhe të arbanishtes/shqipes është fakti i përdorimit të theksit në të folurit e gjuhës sllave me bazë nga shqipja.

Këtë tipar jo që e saktësojmë ne, por ky fakt është i pranuar edhe nga studiues të njohur të sllavistikës, Pavlloviçi, Stevanoviçi, Bajraktareviçi (sip. Blaku, 2010: 114-115), ku e evidentojnë bartjen e theksit në rrokjen e parafundit te fjalët e tipit Austrijánci, brataníca, DjakóvkaDjakóvci, Prizrénci, katalíci, proces i ndikuar nga shqipja, pra duke përdorur një theks të ndryshëm nga të tjerët që e përdorin gjuhën sllave në këto anë Austríjanci, bratánica, Djákovka- Djákovci, Prízrenci, katálici ose katólici.

PËRFUNDIME Nga këtë mund të vijmë në përfundim edhe për autoktoninë e torbanëve dhe njëkohësisht edhe për etnitetin e tyre në këtë katund qysh nga kohët më të hershme, duke pasur parasush se besimet fetare 300 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

te kombi shqiptar kanë qenë të pranishme, si: besimi ortodoks, latin dhe ai islam. Pra, nëse i marrim për bazë edhe këto emërtime, pas një analize të shkurtër përsëri patronimin Torabn mund ta lidhim me trajtën e kësaj fjale, arban/alban, por edhe nëse e marrim morfologjinë e fjalës torban, nga gjitha këto sa u tha më lart, tash do të mundemi ta shpjegojmë këtë fjalë dhe të japim këtë shpjegim se te fjala torban parashtesa t- edhe pse Çabej – Xhuvani (1987: 182) e japin si e paqartë në paravënien e fjalëve, në këtë rast mund të dëshmojmë se kjo parashtesë nga rrethana të paqarta (sigurisht nga administrata e dhunshme e kohës) i ka paraprirë trajtës së fjalës arban ose rabënë, t+(a)r(a)ban(ë). Por, të cekim se trajta e fjalës rabënë nuk është asgjë tjetër veçse metatezë e fjalës arban dhe nga t+raban pastaj t+arban nga fjala arban është fituar patronimi Torban, ndërsa shndërrimi i -a- në -onë gjuhën shqipe është shpjeguar nga Jokli (1967: 104), dukuria e shqipes e cila është përkrahur edhe nga Henrik Bariq (1948: 162), por i cili thotë se është vërtetuar në kohën ilire, e nga të tjerë. Ndërsa shpjegimin për prapashtesën –an e kemi diskutuar më lart, vetëm se duhet të cekim se gjithë karakteristikat e kësaj prapashtesë e përdorur në fjalët me prejardhje nga shqipja e lashtë i plotëson edhe të patronimi Torban. Besoj se këta shembuj dhe shpjegime të bazuara në shkencën gjuhësore kuptimin e fjalës (etnonimit) torban do ta dallojnë nga fjala (etnonimi) torbesh dhe do të shërbejnë si argumente të mjaftueshme, që fjala torban është e ardhur drejtpërdrejt nga fjala shqipe arban e fjala torbesh (sipas minoriteteve dhe politikës së boshnjakizmit) është një krijim, i cili nuk bazohet në gjuhën shqipe, por (ndoshta) në atë turke, ose diçka tjetër.

Sa për fund, duke u bazuar në këto hulumtime të bëra, besoj se kemi arritur të japim një argument ku patronimin Torban mund ta lidhim dhe ta sjellim nga fjala arban, duke u bazuar në të gjitha degët e studimit, si ato etimologjike, semantike, leksikore, morfologjike etj.

Summary Patronymic, or Brotherhood Torbani We have taken to review Torban – Albanian patronymic or brotherhood population of the tribe Gashi, which with this patronymic (brotherhood) has lived for two centuries even more, in the village of Lubizhda in Prizren and is proud maintaining Albanian ethnicity within a multiethnic society. Our only purpose was to argue the meaning of the word “torban” which has the opposite meaning of the word “torbesh”.

The word “torban” symbolizes an Albanian community whereas the word “torbesh” in this area symbolizes a non-Albanian community.

301 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

LITERATURA AHMEDI, Abib (1996). Theranda-Prizreni ndër shekuj, Prizren.

BARIĆ, Henrik (1948). Ilirske jezičke studije, Rad, JAZU, knj. 271, Zagreb.

BLAKU, Prof. dr. Murat (2010). Ndikimi i shqipes mbi të folmet serbe të Kosovës, Instituti Albanologjik, Prishtinë. ÇABEJ, Eqrem (1986a). Studime etimologjike në fushë të shqipes A-O, në Studime gjuhësore, I, Rilindja, Prishtinë. ÇABEJ, Eqrem (1986b). Studime etimologjike në fushë të shqipes P-Zh, në Studime gjuhësore, II, Rilindja, Prishtinë. ÇABEJ, Eqrem – XHUVANI, Aleksandër (1987a). Parashtesat e gjuhës shqipe, në Studime gjuhësore, III, Prishtinë. ÇABEJ, Eqrem – XHUVANI, Aleksandër (1987b). Prapashtesat e gjuhës shqipe, në Studime gjuhësore, III, Prishtinë.

DEMIRAJ, Shaban (1988). Gjuha shqipe dhe historia e saj, Rilindja, Prishtinë.

DEMIRAJ, Shaban (1999). Prejardhja e shqiptarëve nën dritën e dëshmive të Gjuhës Shqipe, AShSh, “Shkenca”, Tiranë.

DOÇI, Rexhep (2006). Onomastikë ilire-shqiptare në Ballkan, IAP, Prishtinë.

DOKLE, Nazif (2002). Për Gorën dhe goranët, Prizren.

DOMI, Mahir, (1972). Në “Boletinin shkencor”, 1, Shkodër.

FFShP (1982). Fjalor fjalësh e shprehjesh popullore, IAP, Prishtinë FGjSSh (1981). Fjalor i gjuhës së sotme shqipe, A-M dhe N-Zh, Rilindja, Prishtinë.

GAZULLI, D. Nikollë (1941). Fjalorth i ri (fjalë të rralla të përdorura në Veri të Shqipnis), Visaret e Kombit, Vëllimi i XI, Shtypshkronja ,,Gurakuqi”, Tiranë. [1968. Rilindja, Prishtinë.]

GEORGIEV, Vladimir (1964). Vokalnata sistema v razvoja na slavjanskite ezici, Sofija.

GGjSh (2002). Gramatika e gjuhës shqipe, 1, (Morfologjia), AShSh, IGjL, Tiranë. http://www.nash-shishtavec.com/Historia.html.

JIREČEK, Konstandin (1916). Die Lage und Vergangenheit der Stadt Durazzo in Albanien, në Illyrisch-albanische Forschungen, I,München und Leipzig.

JOKL, Norbert (1967). Marrëdhëniet e afrisë të shqipes me gjuhët e tjera indoevropiane, në Studime filologjike, 3, Tiranë.

MIRČEV, Kiril (1949). Istorija na bălgarskija ezik, Sofija.

NDRECA, Mikel (1986). Fjalor fjalësh e shprehjesh të huaja, Rilindja, Prishtinë.

VOCI, Hysni (2002). Fjalor turqisht-shqip, Infobotues, Tiranë.

302 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

IN MEMORIAM KOÇO MIHO Kristo Sotiri, arhitectul pogradețar care a lucrat la construirea Cazinoului din Constanța În lumea intelectuală albaneză continuă „înviera” personalităţilor din toate domeniile. Oameni devotaţi, care, după studii în străinătate, s-au întors în patrie pentru a contribui câtuşi de puţin la întărirea statului albanez modern, marginalizaţi pe nedrept de regimul lui Hodgea, sunt readuşi în Memorie de către discipoli ai lor sau de confraţi care au avut norocul să-i cunoască personal. Monografia dedicată inginerului şi arhitectului Kristo Sotiri, scrisă de arhitectul Koço Miho şi apărută în anul 2004 la Tirana, constutuie o surpriză plăcută mai ales pentru albanezii din România. Un scurt profil biografic al pogradecarului ce a proiectat atâtea clădiri frumoase care se găsesc şi astăzi la Constanţa şi în alte oraşe româneşti, ne va inspira poate să căutăm cu o mai mare inspiraţie alte urme strălucite ale înaintaşilor ce au trăit pe aceste meleaguri.

Din Albania în România, pe urmă în Italia, din nou în România şi, în sfârşit, în Patrie Kristo Sotiri s-a născut în oraşul Pogradec la 27 martie 1870, într-o familie formată de şase persoane: tatăl, Vangjel Sotiri, băştinaş, mama: Sofia Ballabani, originară din satul Tushemisht, şi patru copii. Tatăl viitorului mare arhitect avea în oraş un mic negoţ. Soţia sa, ca toate femeile din acea vreme, era casnică. Familia Sotiri îşi încheia zilele cu mari greutăţi.

Pogradec, colţul unei rari frumuseţi – aproape o operă a peisajului albanez – fusese o aşezare cunoscută în antichitate. În anii 70 ai secolului al XIX-lea, în schimb, devenise o micuţă localitate de câteva sute de case ridicate pe malul apusean al Lacului Ohrida, pe un tărâm care, în acele condiţii, producea mai mult lacrimi decât pâine – fenomen ce asemuia Pogradecul cu celelalte oraşe ale ţării.

303 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Datorită acestor condiţii, pogradecarul Vangjel Sotiri, ca mulţi alţi conaţionali înainte şi după el, într-o zi obişnuită a anului 1875, a fost obligat să-şi lase familia în oraş şi să se îndrepte spre dureroasele căi ale exilului.

Pentru locuitorii acestei zone, ţările cele mai râvnite erau România – care, deşi încă aflată sub autoritatea otomană, se bucura de o largă autonomie, transformată în independenţă odată cu Congresul de la Berlin – şi ceva mai puţin Bulgaria.

După o călătorie chinuitoare, înveşnicită deja în cântecele folclorice dedicate pribegiei, Vangjel Sotiri a ajuns şi s-a stabilit la Bucureşti unde exilanţii albanezi, de mult, organizaseră un important centru cultural şi patriotic. Iniţial, Vangjel s-a ocupat aici de tot ce-a putut, dar se pare că nu i-a mers grozav şi a trebuit să se mute la micul oraş Tulcea, în care, după alte străduinţe şi greutăţi, a reuşit să ridice o fabrică de prelucrare a materialelor lemnoase şi chiar să-şi vândă din produsele ei. Astfel a putut ca, după cinci ani de muncă asiduă, cu economiile făcute, să-şi ia la Tulcea şi pe ceilalţi membri ai familiei.

Viitorul arhitect Kristo Sotiri şi-a făcut şcoala primară la Tulcea, iar liceul la Galaţi. La vârstă de 23 de ani s-a hotărât să urmeze studiile superioare, iar ţara ce-l atrăgea cel mai mult era Italia – pământ ales de către majoritatea pictorilor şi arhitecţilor vremii, un fel de Meca a acestora. El se înscrie la Universitatea din Padova, înfiinţată în anul de graţie 1322, frecventat de marii reprezentanţi ai Renaşterii: Dante, Petrarca şi Torquato Tasso, şi unde predase cândva chiar Galileo Galileu. Kristo Sotiri a absolvit la Padova facultatea de inginerie civilă.

Era anul 1898.

Să facem aici o scurtă paranteză: oraşul Veneţia se află la doar 60 de kilometri de Padova. Kristo Sotiri făcea deseori vizite la Veneţia, vrăjit de capodoperele artistice şi monumentale ce se găsesc acolo. Urmând, se pare, o chemare înnăscută, s-a stabilit la Veneţia şi a absolvit o a doua facultate: Academia Regală de Arte Frumoase.

Această academie era foarte apreciată nu doat în penisnula Apenină.

Avea o moştenire culturală şi artistică de nepreţuit. Aici funcţionase Şcoala Veneţiană de Pictură, tot aici se perfecţionaseră marii arhitecţi Sansovino, Palladio, Scamozzi, Longena etc.

După şase ani de studii strălucite, Kristo Sotiri a primit şi diploma de arhitect. Încă din perioada studenţiei la Veneţia, Kristo Sotiri se îndrăgosteşte şi pe urmă se însoară cu tânăra contesă Bianca Maria Querini, urmaşă a uneia dintre cele mai vechi familii aristocrate veneţiene, iar această căsătorie îi va înlesni pogradecarului intrarea la cele mai înalte cercuri 304 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

ale societăţii. Evenimentul n-a trecut fără să fie oglindit de presa vremii din Italia, dar şi din diaspora albaneză. Chiar celebra revistă „Albania” a lui Faik Konitza, îi va transmite felicitări şi „Casă de piatră!” tânărului cuplu, în numărul 5 din noiembrie 1903. În anul 1909, din motive ce ne scapă, arhitectul Sotiri se întoarce în România şi mai exact – conform spuselor apropiaţilor săi – lângă Curtea Reginei Elisabeta. Îl regăsim la Constanţa, numit preşedinte al unui birou de proiectare”.

La Constanţa, arhitect Sotiri va proiecta şi va realiza numeroase clădiri, dar şi două monumente: „Avântul Ţării” (vezi revista „Arta şi Frumosul”, Bucureşti, 27 aprilie 1916), şi un monument dedicat lui Ion Benescu. De asemenea, el va colabora şi la construirea cunoscutului Cazinou al Constanţei.

305 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

ESSE NON VIDARE IULIA ENKELANA Teatrul invizibil În jocurile din timpul copilăriei, puneam piese în scenă, fără să ne dăm seama. Ne schimbam numele și ne descriam ținutele, devenind personaje (deși cu greu acceptam roluri de personaje negative). Aflam acțiunea pe parcurs, totul fiind spontan, improvizat. Transformam locul în care ne aflam (în parc, acasă etc.) în propria noastră scenă, folosindune de obiecte la îndemână. Imaginația noastră transforma locul în care puneam în scenă în decorul ideal și ne făcea rost și de costumația perfectă. Astfel, parcul, de exemplu, putea fi și un palat elegant, sau o grădină superbă, dar și pădure întunecată, sau o închisoare rece. La fel și cu costumele: o simplă eșarfă de orice culoare, așezată pe cap, te putea transforma în mireasă, iar mai multe eșarfe și șaluri te făceau cerșetor bătrân. Nu țineam cont de niciun aspect real; dacă acțiunea avea loc dimineața, nu conta că în realitate era noapte, iar dacă textul spunea că trebuie să fim spioni, detectivi, prințese sau monștrii, că trebuie să avem o anume vârstă ori înfățișare, că trebuie să devenim brusc bătrâni sau bebeluși, nu conta că aspectele cu care acestea se puteau realiza ne lipseau.

Eram un teatru liber, fără scenă și fără spectatori; un teatru singuratic și plăcut. Jucam pentru noi înșine, pentru propria noastră satisfacție; eram un teatru diferit, aparte și puțin egoist sau paralel. Nu ne deranjau și nici descurajau lispa aplauzelor și a râsetelor. Cum publicul nu exista (de fapt, noi eram propriul pubic – pe lângă celelalte, jucam și „rolul” de public), puteam spune că eram fericiți, dacă noi eram fericiți de felul cum decurgeau lucrurile în piesă. Mergeam după instinct și, cel mai des, eram mulțumiți de rezultat (deși niciodată piesele noastre nu aveau final; dacă ne plăceau, continuam, vrând să dureze până la nesfârșit, trăind într-un Imperiu al Imaginației; dacă nu, abandonam și jucam altceva. Oricum, dacă ar fi avut final, cu siguranță că ar fi fost unul fericit). Nu urmam reguli stricte și ne era foarte bine așa. Nu aveam nevoie de școli care să ne învețe ce și cum să facem. Nu ne interesau manuale și metodele groase. Nu eram deloc teoretici, ci chiar foarte instinctivi (poate prea instinctivi uneori).

306 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Puteam spune că eram un teatru independent. Nu aveam nevoie nici de spații în care să jucăm. Orice loc în care ne aflam putea deveni o scenă; orice casă, orice cămăruță, orice colț de stradă sau de natură. Eram un teatru liber, care se putea desfășura oriunde și oricum, fără să se țină cont de circumstanțe; un teatru nepretențios. Eram un teatru care nu cerea bani și care supraviețuia oricum, căci, mai mult sau mai puțin, funcționa într-o altă dimensiune. Iar acel teatru nu a mai supraviețuit în varianta inițială odată cu creșterea celor care îl păstrau viu...

Noi nu ne gândeam că, de fapt, facem un alt fel de teatru; toată acea punere în scenă era ceva firesc pentru noi. Când ne jucam, ne coordonam unii pe alții și eram, în aceeași măsură, și regizori, și actori, și dramaturgi. Uneori intram prea adânc în rol, și cineva trebuia să ne aducă aminte că „Ne jucăm” sau „Ne prefacem”. Alteori ne certam pe textul invizibil pe care îl urmam, sau pe lucruri legate de regie, interpretare etc. Eram un altfel de teatru, dar nu un teatru ușor. Jucam fără public, dar asta nu însemna că neglijam piesa sau că nu voiam ca aceasta să iasă cât mai bine cu putință. Conflictul nu putea fi evitat și aveam păreri diferite, așa că deseori dura foarte mult până să ajungem la un „numitor comun”.

Textele erau modeste și deseori depășeau logica realității, dar noi le luam foarte în serios. Regia și interpretarea erau la fel. Ne plăceau cel mai mult dramele, iar câteodată piesele noastre, din drame, ajungeau să bată puțin spre telenovele... „- Acum eu întrebam: Vreți să fac tumba pe pământ, sau în aer? Și tu ziceai: Oau!.

- Ba nu ziceam Oau!.

- Bine, nu ziceai.

- Să zicem că la început nu ne suportam, dar apoi deveneam cele mai bune prietene.

- De acord.

(Uneori șopteam replicile, intrând cât mai adânc în pielea personajelor, lăsându-ne captivați de acțiune.)

- Trebuie să prindem răufăcătorul.

- Uite-l, e în laborator.

- Să mergem pe sub scări, nu o să ne vadă.

- Și apoi îl prindem și-l ducem la închisoare.

- Acum venea prințul.

- Dar nu e niciun băiat aici.

307 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

- Atunci era invizibil. Ne prefacem! Și, când venea, îi ziceai: Nu știam că vei veni. Iar apoi el scotea un inel și te cerea de soție.

- În genunchi.

- Da, da.

- Ce romantic!

- Iar tu, tu nu auzeai discuția asta.

- De ce nu o auzeam?

- Pentru că te duseseși să iei tortul pentru nuntă. (Și mergeam să pregătim un tort din nisip, cu pietre pe post de bomboane și cu plante sau buruieni pe post de aranjamente.)

- Locul acesta e imens.

- Știu. N-am mai văzut niciodată un palat atât de frumos!

(Ne aflam într-o cameră care se zbătuse și cu greu reușise să iasă din termenul de „cămară”.)

- Pe mine mă chema Crina.

- Nu Crina! Nu-mi place. Îmi amintește de ceva care te înțeapă.

- Și nici nu ți se potrivește.

- Atunci ce nume să-mi pun?

- Ce zici de Carina?

- E mai bun?

- Sună mai bine.

- Dar mi se potrivește?

- Brr! E atât de frig! (Erau 40 de grade afară.)

- Hai să ne bronzăm!

(Ne aruncam în zăpadă.)

- Eu eram închisă în palat.

- Iar eu fusesem luat prizonier.

- Iar eu evadam și ne salvam.

- Și eu evadam și ne salvam.

- Și apoi ne luptam cu răii.

- Și câștigam.

- Da, normal.”

Teatrul e o prelucrare serioasă a jocurilor din copilărie. Poate că unul dintre motivele pentru care ne place această artă este legătura indirectă pe care ne-o creează cu trecutul, cu copilăria, făcându-ne să retrăim o 308 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

perioadă simplă, curată și plină de fantezie. O perioadă în care făceam parte dintr-un teatru invizibil și cu multă imaginație. Înainte eram regizori, actori și dramaturgi fără să realizăm, iar acum suntem copii fără să realizăm, în suflet. Teatrul poate fi o formă a copilăriei, sau o prelungire a ei, un mijloc prin care ne întoarcem în timp. Teatrul poate menține copilăria pe perioada întregii vieți. Darul regiei e cumva și darul copilăriei. Într-un fel, regia te ajută să (re)dobândești copilăria.

Copilăria poate fi teatrul vieții, iar teatrul poate fi copilăria vieții.

31 iulie 2014, 23:32, București

309 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

IN ATRAMENTUM VERITAS...

275

PIETRO QUARONI Regele Zog I al Albaniei în memoriile unui diplomat italian (Mbreti Zogu I i Shqipërisë në kujtimet e një diplomati italian)

Astfel, de pildă, într-o zi, când noi îi reproşam că ne ocoleşte de luni de zile şi nu ne dădea ce-i ceream, ştiind că la un moment dat avea să răspundă pozitiv cerinţelor noastre, Zog ne-a răspuns foarte calm: - Acultaţi, când eu vă voi da ce-mi cereţi, acest lucru nu va fi ultimul: voi îm veţi cere altele şi altele. Atunci… de ce naiba să ne grăbim?!

Zog muncea ca un condamnat la muncă silnică. El nu ieşea din biroul său decât pe la zece seara, şi intra la birou la opt dimineaţa. Controla toate amănuntele vieţii, iar, pentru metodele pe care le folosea, treaba aceasta nu cerea puţin timp. Nu pleca niciodată de la reşedinţă, nici măcar însoţit de vreo escortă. Se temea de vreun atentat, mărturisind foarte sincer: - Sunt gata să mor ca un luptător, dar n-am nici o dorinţă să fiu ucis de vreun glonţ, în vreun colţ de stradă, ca un câine.

Nu-şi schimba locuinţa, decât pentru intervale lungi de timp, ca să meargă la Durrës, pe malul mării, dar nu înainte de a lua un nemaiauzit lux de măsuri de protecţie. Îmi aduc aminte de o seară la Durrës. Mă dusesem să-l întâlnesc pentru nişte treburi. După încheierea discuţiilor oficiale, m-a invitat la un ceai la terasa micuţei vile ce se ridica pe malul mării. Cu un bun umor, destins, îmi vorbea despre viaţa sa trecută, despre ideile, dorinţa de citit, de a studia… iar eu m-am grăbit să-i pun o întrebare ce mă chinuia de mult: - Maiestate, la ce vă foloseşte să fiţi rege? Lucraţi ca un deţinut de dimineaţa până seara: niciodată nu vă luaţi o zi de odihnă. De ce nu alegeţi un preşedinte de Consiliu, capabil să rezolve treburile de zi cu zi? Se poate. Astfel, veţi avea timp să călătoriţi, să studiaţi… Oare, este posibil ca un om atât de tânăr ca dumneavoastră să n-aibă o dorinţă de a se bucura de viaţă?

275

Në bojë shkrimi është e vërteta / În cerneală e adevărul (parafrazë / perifrază) 310 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4

Zog a stat îngândurat. Se uita absent deasupra capului meu, în direcţia mării, pe urmă, ca şi cum ar ieşi dintr-o adâncă meditaţie, mi-a răspuns încet: - Fără-ndoială, aveţi dreptate. Dar ştiţi dumneavoastră ce este experienţa puterii, ce înseamnă că conduci?

Avea în el un amestec de calităţi pozitive şi negative, plin de farmec în esenţă. Comportamentul său mă înnebunea, mă irita, mă ducea la pragul disperării, dar asta nu mă împiedica să-mi fie mai mult decât simpatic. Într-un fel, eram legat de el. O fiinţă complicată şi nestatornică, dar consecventă cu ea însăşi, înzestrată cert cu onestitate.

Au spus unii că albanezii uneori mint şi înşală. Experienţa mea nu afirmă aşa ceva. Sunt un popor mic, sărac, cu un trecut chinuitor, un popor care, pentru a supravieţui, a fost obligat să folosească şi armele celor slabi, să se umilească, să se prefacă, să se ascundă. De aici decurg anumite aspecte ale albanezului. Totuşi, albanezii au dat mereu probe de fidelitate, de o dragoste ce poate ajunge până la sacrificiu.

Bineînţeles, este o fidelitate puţin primitivă, sprijinită îndeosebi pe prietenii personale şi recunoştinţă: ca şi faţă de reprezentanţii tuturor popoarele vechi, pe albanezi trebuie să ştii să-i câştigi, să ai grijă ca nu cumva îi răneşti, şi rămâi în fidelitatea lor mai mult imaginând, presimţind ce gândesc şi ce vor face, decât cunoscându-i îndeaproape.

Dar ei ştiu să fie mai fideli decât mulţi alţii.

Desigur, nu era uşor să stai de vorbă cu Zog.

311 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

PROSA HIQMET MEÇAJ Zhurma prapa derës Në fillim zhurmën prapa derës e dëgjoi Nameti. Sapo e kishin gjetur shtëpinë e re që u duhej: dy dhoma të vogla, një korridor, që e nxinte edhe bibliotekën, ku vunë tavolinën e vogël sa për t’u ulur.

I kishin rregulluar të gjitha plaçkat, kompjuterin, lavatriçen, sobën e madhe me korent. Lëviznin pak ngushtë, por s’ka gjë. Ballkoni ua qetësonte disi shpirtin, me kopshtin e madh plot me portokalle të egra, ullinj, kaçube të lulëzuara e zogj.

Sapo ishin shtritur për të fjetur kur filloi zhurma. Iu duk si pëshpërimë e ngjirur. Fqinjët, tha me vete. Është banesë e madhe me shumë sipëri, patjetër dikush do të pëshpërisë.

Mirëpo e veçanta e kësaj pëshpërime ishte se shuhej kur ngrihej në këmbë, kur shkonte pikërisht atje ku i dukej se e kishte fillimin. U trembkan fqinjët kur dëgjojnë hapat, mendoi, nuk pëshpëritin më.

I dyti e dëgjoi zhurmën djali.

-Mos fol me vete,- i tha.- Nuk je plakur aq sa të flasësh me vete.

-Janë fqinjët,- u përgjigj Nameti.

Djali u ngrit, kontrolloi gjithçka, zhurma heshti, por sapo u shtri, ajo nisi nga e para, e ngjirur, gërryese.

-Po tani, nuk po flet me vete?- tha djali.

Nameti patjetër që do të nxehej.

-Kurse mua më ngjan pak me zërin tënd,- i tha me inat.

Të dy mbajtën vesh. Pëshpërima e ngjirur vazhdonte. Dukej se vinte nga dera. Djali erdhi e u shtri në dhomën e Nametit.

-Ke të drejtë,- i tha,- duhet të jenë fqinjët.

-Çfarë thonë?

-Nuk kuptoj asnjë fjalë,- u përgjigj djali.

-Te kjo banesë fliten njëqind gjuhë,- tha Nameti.- Nuk i mësojmë dot të gjitha, kështu që nuk i kuptojmë dot se ç’thonë.

Djali heshti. Heshti edhe Nameti.

-Nuk fle dot,- tha djali tepër i nervozuar.- Më duket se mërmërit dera.

Vërtetë, zhurma vinte andej.

-Do të jetë ndonjë insekt drungrënës,- tha Nameti.

-Ai po flet, nuk po ha,- tha djali,- dëgjoje.

312 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Vërtetë ishin fjalë, por të një gjuhe pa kuptim. Një farë kuptimi duhej ta kishin, mirëpo për ta qe lodhje e madhe ta zbërthenin.

-T’u mbush mendja që nuk është insekt?- tha djali pas këtij zbulimi.

Nameti u ngrit në majë të këmbëve. Pëshpërima e ngjirur pushoi. Hapi me kujdes derën, vështroi në korridorin e shumëbanesës, shkoi deri te shkallët. Asgjë, asgjë e dyshimtë, as pëshpërimë e as zhurmë. Hyri brenda dhe, sapo u shtri, te dera filluan përsëri fjalët e ngjirura pa kuptim.

-Lere derën hapur,- tha djali.- Pa fjetur nuk shkoj dot nesër në punë.

Nameti u ngrit, hapi derën dhe u shtri përsëri. Zhurma rifilloi.

-Nuk është gjë me rëndësi,- tha Nameti,- fli.

Djali u ngrit dhe gjithë nervozizëm e shkuli derën nga vendi. Mirëpo edhe e shkulur dera filloi të fliste me atë gjuhën e saj të pakuptimtë, sapo djali u shtri. U ngrit përsëri gjithë inat, e ngriti derën në krahë dhe e nxorri jashtë pallatit, në rrugë. U kthye triumfator.

-Të shikojmë tani,- tha,- do flasë prapë?

Mirëpo ajo foli prapë, njësoj si më parë kur ishte e pashkulur.

-Po tani, mos do shkulësh pervazin?- pyeti Nameti gjithë inat.

-Nuk fliste dera,- tha djali.- Kot ia hodhëm fajin derës.

Mirëpo zhurma e mërmërimës vinte pikërisht andej, nga boshllëku ku duhej të ishte dera, veç tani qe më e shkoqur, megjithëse më e pakuptimtë.

-Do mësohemi,- tha Nameti.

-Do mësohemi,- tha edhe djali që tani, i lodhur, kishte mbyllur sytë.

Edhe Nameti e ndjente veten të lodhur. Po e zinte gjumi, ndërsa hapësira e derës së shkulur vazhdonte të fliste e të fliste. Po i tregonte një përrallë, që ai tashmë filloi ta kuptonte. Përralla i tregonte për një derë të largët në ngjyrë të bardhë, që atij iu duk si e shtëpisë së tij. Dera i lutej të shkonte ta merrte e ta vendoste në vendin e asaj që sapo shkuli i biri. Natën tjetër dëgjoi tjetër përrallë. Kështu çdo natë. Derën e shkulur, që hodhi djali në rrugë, e kishin marrë, përrallat i tregonte hapësira.

313 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

SADEGH HEDAYAT Perçja

(Tregim)

Përktheu: VIKTOR BAKILLARI Sadek IDAJETI, (Sadegh Hedayat) shkrimtar i madh iranian, lindi në vitin 1903 në kryeqytetin e Iranit, Teheran, dhe vdiq më 1951 në Paris / Francë. Është nismëtari i letërsisë moderne perse. I vetmi shkrimtar modern iranian që ka fituar famën më të madhe jashtë kufijve të vendit të tij. Idajeti lëvroi shumë bukur gjininë e prozës së shkurtër (tregimit). Ai është konsideruar nga kritika si shkrimtari më i madh i Iranit modern. Për nga fuqia e stilit është quajtur Franc Kafka i Orientit. Vepra e tij përshkohet krye-fund nga ankthi. Ajo karakterizohet nga një pesimizëm i thellë, pesimizëm ky, që e çoi në vetëvrasje.

Haxhi Murati, kërceu përpjetë si kaproll nga platforma e dyqanit dhe doli në shëtitoren e pazarit. Shkundi kindat e tunikës ngjyrë hiri, rregulloi rripin e argjendtë, shkoi dorën në mjekrën e ngjyer me këna dhe thirri Hasanin, çirakun e tij, për ta ndihmuar të mbyllte dyqanin.

Ndërkohë, nxori nga xhepi katër monedha dhe ia zgjati, - i cili e falënderoi, pastaj u largua me hapa të mëdha duke fishkëllyer dhe humbi në turmë. Haxhiu hodhi supeve pallton ngjyrë kafe që e mbante në dorë, dhe pasi pa rreth e rrotull filloi të ecte serbes. Këpucët e reja ia bënin krak-krak. Shumica e dyqaneve e përshëndesnin teksa kalonte dhe i thoshin nga një fjalë të ëmbël.

- Njatjeta Haxhi... Si je Haxhi? Ke humbur fare Haxhi!...

Këto fjalë zëzëllonin butë në veshët e tij sidomos titulli “haxhi” ndaj të cilit ishte veçanërisht i ndjeshëm. I mikluar tinëzisht, ai u përgjigjej përshëndetjeve me një buzëqeshje begenisëse.

Ai e dinte mirë që emri “haxhi”, me të cilin e nderonin, ishte i padrejtë, sepse nuk kishte shkuar asnjëherë për pelegrinazh në Mekë. Thjesht, pas vdekjes së të atit, atëherë ende fëmijë, e ëma, sipas amanetit të të ndjerit, kishte shitur shtëpinë, e kishte bërë mallin para dhe kishte shkuar me kuç e me maç në Qerbela. Pas një a dy vjetësh ata i harxhuan të gjitha dhe mbetën me gisht në gojë. Haxhiu, vetëm dhe me shumë mund, kishte shkuar në Hamadan, ku rronte i ungji. S’kaloi shumë kohë dhe, ky i fundit, ndërroi jetë duke e lënë si trashëgimtar të vetëm. Dhe meqë xhaxhanë e njihnin në pazar me emrin “Haxhi”, djaloshi kishte trashëguar, njëherësh, krahas dyqanit edhe titullin. Ai nuk kishte asnjë 314 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

të afërm në qytet. Dy-tri herë ishte përpjekur të merrte vesh për fatin e s’ëmës dhe së motrës të mbetur në Qerbela, por më kot; madje s’kishte mundur të gjente asnjë gjurmë të tyre.

Haxhiu ishte martuar para dy vjetësh, por nuk para shkonte mirë me të shoqen. Qysh para ca kohësh kishin filluar gërr-mërret mes tyre. Asgjë nuk e inatoste më shumë Haxhinë sesa kunjat dhe sarkazma që i hidhte e shoqja. Për t’ia mbyllur gojën, ai e rrihte dhe e zhdëpte paq.

Nganjëherë pendohej që e kishte kopanisur dhe me të shpejtë e përqafonte duke pritur me padurim që të pajtohej. Ideja që s’kishte akoma fëmijë ia shtonte më tepër zemërimin. Kush e di sesa herë miq të tij e këshillonin të merrte një grua të dytë, por kjo zgjidhje nuk e joshte.

Ai nuk ishte aq leshko sa të mos kuptonte që një grua e dytë s’do të bënte gjë tjetër veçse do t’i shkaktonte më tepër kokëçarje. Këshilla të atilla i hynin nga një vesh dhe i dilnin nga tjetri. Për më tepër, gruan e kishte ende të re dhe shumë të bukur. Me kalimin e kohës, ata ia kishin mësuar huqet njëri-tjetrit, dhe, si të thuash, nuk rronin më keq se të tjerët. Vetë Haxhiu nuk ishte plak dhe mund të shpresonte akoma që qielli ta bekonte bashkimin e tyre. Kështu, ai nuk donte ta lëshonte gruan. Por, ama nuk mund të hiqte dot dorë së e rrahuri. Dhe ajo, nga ana e saj, sa vinte e bëhej më e padurueshme. Kështu, dje mbrëmë, ajo u tregua vërtet grindavece, dhe plasi një sherr që lëre mos e pyet; si kurrë ndonjëherë më parë.

Duke çupitur fara bostani dhe duke mbllaçitur lëvoren e tyre nëpër dhëmbë, Haxhiu kaloi portën e pazarit. Mbushi mushkëritë me ajrin e freskët pranveror dhe tha me vete se do t’i duhej të kthehej në shtëpi, ku do të fillonte sërish sherri dhe e gjitha kjo do të çonte si gjithnjë në kacafytje. Pastaj, do të vinte darka, gjatë së cilës ata do ta shikonin njëritjetrin gjithë hakërrim, më pas çasti për të fjetur... Ishte e enjte, mbrëmje. E dinte se për darkë do hanin sabzi polo276. Ai bluante këto mendime duke kullotur sytë sa andej-këndej. Iu kujtuan fjalët e së shoqes: - Ik ore, palo haxhi! I bukur haxhi, besa, me një nënë e me një motër që bredhin rrugëve të Qerbelasë! O Zot; rri e rri dhe mendoj për kambistin Mashad Hysenin që më kërkoi dorën. Kush e di se sa e sa herë pyes veten pse nuk pranova, përse zgjodha këtë copë mishi me dy sy, këtë haxhi të rastit...

Ai kafshoi buzët. I dukej sikur po ta takonte të shoqen, do t’ia nxirrte zorrët me gjithë zemër aty për aty.

276

Pilaf me zarzavate të freskëta 315 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Kishte arritur në shëtitoren e Bregut – të – Ujit. U hodhi një vështrim shelgjeve gjithë jeshillëk anës kanalit dhe i shkrepi në kokë se do të ishte diçka shumë e bukur që të nesërmen, pra, të premten, të shkonte për piknik, gjithë ditën e ditës, në luginën e Murat Beut, me disa shokë që i kripej muhabeti. Të paktën kështu do të shmangte një ditë në shtëpi aspak të këndshme si për veten ashtu dhe për të shoqen.

Kur arriti te bërryli i rrugës që të shpinte në shtëpi, pa befas një siluetë që iu duk e njohur; atë të së shoqes, e cila po e parakalonte pa u druajtur fare prej tij. Po, ajo ishte, tamam ajo! Jo se Haxhiu ishte më i zoti se të tjerët për të njohur bashkëshorten e tij të mbuluar, por ajo perçe me dantellë të bardhë anash ishte shenjë që e dallonte ndër një mijë të tjera. S’e luante as topi, ishte ajo, as që kishte fare dyshim. Po si ndodhej jashtë në atë orë pa lejen e tij? Ajo nuk kishte ardhur në dyqan dhe do ta kishte bërë proçkën. Ku dreqin mund të kishte qenë? Haxhiu shpejtoi hapin për ta arritur. Po, ishte vërtet e shoqja dhe s’po shkonte drejt shtëpisë. Papritur, i hipi një zemërim i paparë sa në çast do të kishte dashur ta mbyste. E thirri në emër: - Sharbanu!

Gruaja u kthye dhe, e tmerruar, nxitoi hapin. Haxhiut i hipën xhindet. Jo vetëm që kishte dalë pa lejen e tij, por nuk begeniste as të përgjigjej kur e thërrisnin. Ky ishte kulmi. I thirri dhe një herë tjetër: - Hë, moj ti! Ty po të flas! Ku ishe në këtë orë? Prit të të them dy fjalë!

Gruaja ndaloi dhe filloi të bërtiste: - Jo, po, ç’dreqin do ky rrugaç? Me kë përzjehet kështu ai? Pa shih, pa shih se ç’mënyra përdorka për t’u rënë më qafë grave të botës në rrugë.

Mor ti, mbaj gojën, dëgjove! Ku kujton se je, ë? Hë se ta rregulloj unë!

Ndihmë! Ndihmë! Kapeni të marrin! Kapeni pijanecin! Do thërras policin… Zoti polic! Zoti polic!…

Kur ç’të shikoje; dyert e shtëpive filluan të hapeshin njëra pas tjetrës.

Njerëzit filluan të grumbulloheshin dhe, pas pak, rreth tyre u bë një turmë e madhe që sa vinte e shtohej. Haxhiu, u bë flakë i kuq, në ballë dhe në qafë i kishin kërcyer damarët përpjetë. Ai që njihej nga gjithë pazari, ishte atje, në mes të grumbullit të njerëzve, me atë grua fytyrëmbuluar, e cila thërriste policin me sa zë kishte. U tërbua nga inati, dhe, duke u zmbrapsur një hap, i futi me sa fuqi që kishte një shpullë mu në fytyrë megjithëse të mbuluar me perçe.

Mos u mundo ta ndryshosh zërin, ta njoha menjëherë. Ja, nesër, qysh nesër, do të të lëshoj. Kini parë kështu; ja kjo zonjë bredh rrugëve pa e çarë kokën fare nga unë! Kjo zonjë kërkon të më poshtërojë! Mund t’i thosha këto dhe shumë gjëra të tjera, po të doja, para të gjithëve.

Cipëplasur! Ja tek jeni dëshmitarë ju të tjerët, që nesër unë do t’i këllas 316 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

murdallëkun kësaj femre, do ta përzë. Kisha kohë që dyshoja, po duroja, e mbaja veten. Po tani kaq e pat; u mbush kupa. Të gjithë sa jeni, ja ku po jua them, kjo grua që më çnderoi, nesër… do jeni dëshmitarë…

Po gruaja, e kthyer nga turma, bërtiste nga ana e saj: Shikoni ç’frikacakë! Hë, ç’më rrini ashtu si tuhafë? Ju e lini këtë maskara t’u bjerë më qafë grave të botës në mes të rrugës? Po të ishte këtu Mashad Hyseni, do t’jua tregonte ai! Ah! Sikur dhe një ditë jetë të më mbetej, do të merrja hak, dhe hakmarrja do të ishte e tillë që as qentë nuk do ta kishin hak. Po ç’është kështu? Si s’doli një burrë t’ia ndreqë samarin këtij horri? Po ç’i duket vetja atij? Ah! Po ç’t’i bësh, ja ku po ta them, ai do të ta nxinte jetën… Zoti polic!…

Në fund ndërhynë disa burra dhe e hoqën Haxhiun mënjanë. Kur ç’të shikoje, në atë kohë ia behu një polic: njerëzit u hapën për t’i bërë vend.

Haxhiu, gruaja me perçe të zbukuruar me dantellë të bardhë dhe dy-tre dëshmitarë morën rrugën për në komisariat. Duke ecur, secili jepte variantin e tij të sherrit, ndërsa sehirxhinj të tjerë i bashkoheshin grupit të vogël, kureshtarë për të marrë vesh fundin e meselesë. Haxhiut i rridhnin djersët çurg nga sikleti që e shikonte veten në krah të policit.

Tashmë, nisi ta brente dyshimi. Duke parë më me vëmendje, ai vuri re se tokëzat e këpucëve dhe çorapet nuk ishin ato të gruas së tij. Të dhënat që kjo grua i jepte policit dukeshin me vend: ishte e shoqja e Mashad Hysen – kambistit, të cilin ai e njihte mirë. Ai po e kuptonte pak me vonesë davanë që kishte bërë. Ç’do të bëhej më tej?

Ata mbërritën në komisariat. Ndërkohë që të tjerët qëndruan jashtë, polici futi Haxhiun dhe gruan në një sallë, ku ishin ulur pas një tryeze dy oficerë. Polici nderoi gati-tu, raportoi ngjarjen pastaj, zuri vend në fund të sallës. Njëri nga oficerët iu drejtua Haxhiut: Emrin?

Haxhi Murat, zotëri, në shërbimin tuaj. Në pazar s’ka njeri të mos më njohë.

Profesioni?

Tregtar orizi. Kam një dyqan në pazar. Në qoftë se keni nevojë për gjësend, keni besim tek unë.

A është e vërtetë që ju nuk keni treguar respekt për këtë zonjë dhe se e keni qëlluar mu në mes të rrugës?

Po ajo m’u duk si ime shoqe. Çfarë ju bënte të besonit.

Dantella e perçes: ajo është e bardhë. Çudi sesi s’ia ia njihni zërin bashkëshortes suaj!

Haxhiu lëshoi një psherëtimë: 317 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Duket qartë që nuk e njihni, këtë nepërkë! Ajo imton të gjithë zërat e kafshëve. Kur kthehet nga banja merr nëpër gojë gratë që ka takuar dhe i përqesh me radhë. Kujtova se po ndryshonte zërin për të ma hedhur.

Sa turp! bërtiti gruaja. Ju jeni vetë dëshmitar, zoti polic, ai më ra me shpullë në sy të botës, përpara qindra njerëzve, dhe tani, siç e shikoni, hiqet i pafajshëm! Epo kjo s’ka anë e qoshe ku të rrijë! Zotëria kujton se gjithçka lejohet! Ah, sikur ta merrte vesh Mashad Hyseni, ju betohem se nuk do të ndodhte kështu! Mos e pyet, sesa shtrenjtë kishte për ta paguar. T’i biesh më qafë një gruaje!

Zoti oficer!…

Mirë, në rregull zonjë, mbaruam me ju, mund të largoheni. Tani do merremi me zotërinë.

E ngatërrova, ju betohem, tha prapë Haxhiu, është thjesht një gabim i vogël. Besoj se ju nuk do të më trajtoni si vagabond. Unë jam i njohur, ju e dini. Kam emër të mirë.

Oficeri shkarraviti ca fjalë në një letër dhe ia zgjati policit. Pastaj e morën Haxhiun dhe e çuan në një zyrë tjetër për të paguar gjobën. Me dorën që i dridhej, ai numëroi paratë dhe i la mbi tavolinë. Pastaj e nxorën jashtë, para derës së komisariatit. Sehirxhinjtë çuçurisnin mes tyre. I hoqën pallton Haxhiut dhe pranë tij u afrua një burrë me kamxhik në dorë. Haxhiu, nga turpi, uli kokën. Ai hëngri, pa lëvizur fare, pesëdhjetë kamxhikë të mirë. Kur mbaroi fshikulli i fundit, nxori nga xhepi një shami të madhe mëndafshi dhe fshiu ballin. Pas pak i kthyen pallton, të cilën e hodhi shkujdesshëm krahëve, duke tërhequr zvarrë një cep të saj. Pastaj, kokulur, mori udhën për në shtëpi, duke u munduar të ecte me kujdes për të mbytur zhurmën e shuajve.

Dy ditë më pas, ndau gruan.

318 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

ARBEN DEDJA Născut la Tirana în anul 1964, absolvent al Facultății de Medicină a Universității din Tirana, secția chirurgie (1988), din anul 1999 trăiește la Padova, Italia, unde lucrează ca cercetător la Universitatea din Padova., în domeniul transplanturilor și celulelor stem. În afara articolelor științifice, Arben Dedja are o amplă activitate literară. Este autorul volumelor ”Spelunca tristeților tale” (Shpella e trishtimeve të tua, 1994), I thopërkuom (2003) și ”Menținerea măștilor” (La manutenzione delle maschere), Italia,, 2010). A publicat și cinci volume poetice ales, traduse în albaneză, din creația poeților Umberto Saba, Sylvia Plath, Miroslav Holub, Guido Cavalcanti și William Blake. Primul său volum de povestiri, ”Amputări extinse” ( Amputime të zgjatura), a apărut la Tirana în anul 2011. În anul 2004, Arben Dedja a fost laureatul ad-aequo al "Premiului Internațional de Poezie și traducere, Fondazione Cassa di Risparmio di Ascoli Piceno" cu volumul de poeme alese semnate Attilio Bertolucci. În cadrul Târgului de Carte de la Tirana (2014), Arben dedja a câştigat premiul „Cel mai bun autor al anului”.

Parașută

(Parashutë) Odată cu întărirea relaţiilor cu China, calitatea focurilor de artificii a crescut mult. Acum ele pocneau nu doar de Sărbătorile lui Noiembrie, ci şi de 1 Mai. O companie de soldaţi ai gărzii trăgeau cu foc încrucişat de la terasele Ministerului Apărării şi a Minsterului de Interne. Efectul scenografic era foarte izbutit. Astfel, la cerescul spectacol de 1 Mai, a apărut cel mai mare foc de artificii, cel de încheiere: imens, strălucitor, pogorându-se grav peste oraş, împreună cu o paraşută gigantică.

Paraşuta era albă şi mătăsoasă. Firele paraşutei erau groase, tot de mătase. De pe vremea ajutoarelor anglo-americare ale celui de-Al Doilea Război Mondial nu fuseseră văzute asemenea paraşute. Se spunea că unul dintre şmecherii din cartier izbutise să prindă paraşuta şi să facă dintr-o bucăţică a ei un maiou. Cealaltă variantă era că nu făcuse un maiou, ci o pereche de chiloţei pentru amantă. Dar nimeni, cum se întâmpla în astfel de cazuri, nu văzuse maioul şi nici chiloţeii (cu excepţia, probabil, a amantei). Noi aproape îl mâncam din ochi pe şmecherul din cartier. Era grăsun şi nebărbierit. Apoi, la Serbările lui Noiembrie, prinderea paraşutei eşuase. Vânturile o goniseră înspre dealurile din jurul lacului. O grupă de tineri alergase în acea direcţie (unii chiar pe biciclete), fără a reuşi însă s-o găsească. Poate căzuse în lac. Lumina redusă a toamne târzii întrerupsese brutal căutările. Acum, 319 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

după şase luni de letargie, oamenii abia aşteptau să-şi încerce din nou norocul, de 1 Mai. Când s-a auzit scârţâitul uscat al primelor focuri de artificii, lumea, cu mic – cu mare, năvăli peste bulevarduri. Trandafirul vânturilor acelei zile a făcut ca toţi cei aflaţi la Bulevardul Martirii Neamului să vină în bulevardul nostru, care se numea Stalin. Autobuzele liniei au fost blocate în periferie, ambulanţele – la spital. Taxiurile au rămas toate în piaţa de lângă Banca de Stat. Cei mai puternici taximetrişti au început să claxoneze, imitând cu sunetele claxoanelor lozinca “Partid – Enver / Suntem veşnic pregătiţi!” (“Parti – Enver! Jemi gati kurdoher’!” – alb. orig.). Dar cei proaspăt veniţi nu găseau spaţiu liber ca să pătrundă, într-atât de dense erau rândurile noastre, ale lui Stalin. Noi copiii am fost primii care am obosit să tot ţinem capetele în sus, dar merita, nu atât datorită spectacolului pe care-l urmăream în acele clipe, încât de dragul a ceea ce avea să urmeze. Deja cu toţii aşteptam focul cel mare, final, care, când a apărut într-un sfârşit, a scos un răcnet sobru din gâtul turmei. Strălucea, căci amurgul zilelor lungite ale lui mai nu se lăsase întru totul şi o lună plină lumina pretutindeni. Era o paraşută mondială.

Când a ajuns la înălţimea blocurilor, vântul s-a potolit şi paraşuta a început să coboare în diagonală, de parcă ar trece turma în revistă.

Atunci năvala a devenit mai puternică. Femeile din cartier, cu o lucire misterioasă în priviri, urmăreau scena din balcoane. Bătrânii, bărbaţii, s-au dat instinctiv în spate. Ceilalţi erau acolo, întru totul prinşi în joc.

Mulţii dintre ei erau pe jumătate goi. Noi micuţii nu ne-am fi mirat peste măsură dacă îi vedeam cum prind paraşuta şi încep să se îmbrace în ea.

Cineva se suise pe umerii unui prieten care se apropia de paraşută parcă beat. Căzuseră poate de acord să împartă bucata de mătase în două, dacă le ieşea treaba: cu siguranţă ar ieşi, dacă nu pentru altceva, cel puţin pentru două perechi de chiloţei, completate cu ceva dantelă.

Doar că ceea ce câştigau la înălţime, şi-o pierdeau la viteză. Când paraşuta a ajuns la nivelul etajului doi, cineva a încercat s-o prindă cu o trestie lungă care avea pe vârf un cârligel. S-au auzit înjurături, ameninţări. Spre norocul persoanei respective, încercarea n-a avut succes. După câteva secunde s-a văzut clar că, din tot tineretul de pe bulevard, doar o sută de inşi aveau să dispute paraşuta, împărţiţi în două tabere, în norocoşi şi puternici. Ceilalţi se aflau prea departe de locul unde era prevăzut să cadă paraşuta. O putoare eroică şi senzuală de transpiraţie a umplut în acea clipă bulevardul. Undeva în mijlocul turmei a strălucit tăişul unui cuţit.

[Din volumul “Istorii (e)scatologice” / marrë nga vëllimi: “Histori (e)skatologjike”] 320 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

KORNELIU D. ZEANA* Manuel

(fragment) Shqipëroi: KOPI KYÇYKU Manueli nuk e pat njohur të atin. Ndarja e prindërve të tij pat ndodhur, me sa duket, para se të lindej ose fare pak kohë para se ai të vinte në jetë. Nuk dinte asgjë për t’anë, nuk i patën rrëfyer asgjë, kjo çështje ishte si diçka e paprekshme dhe puna arriti deri aty sa ta shpërfillte krejt. Po të kish qenë vajzë, ndoshta gjërat do të rridhnin ndryshe, ngaqë vajzat janë më të lidhura me prindërit. Me sa dukej, i ati, që e kish emrin Sterjo, me zanafillë arumun, qe arrestuar në vitet e turbullt të Pasluftës dhe pat vdekur në një burg të dënuarish politikë, pastaj, mbase, e ëma ishte detyruar ta ndante, ta mohonte, të shkëpuste çdo lidhje me të, ashtu siç bënin të gjithë, që t’u shpëtonin përndjekjeve, madje përpiqeshin ta harronin, përfshi edhe krushqit, që nuk e kishin gjak. Gjithsesi, kjo ishte një temë e mbyllur. Manueli nuk kishte vëllezër e motra, madje as kushërinj. E ëma, inxhiniere për ndërtim urash, me arritje profesionale të pakundërshtueshme, e dhënë me mish e me shpirt, e gllabëruar, mund të thoshim, nga profesioni i saj, ua pat besuar fëmijën çerdheve të ndryshme e, më pas, kopshteve, më shumë të sajuara se sa të mirëorganizuara në kantieret e mëdhenj të hidrocentraleve në ndërtim e sipër. Ishte e bindur se regjimi i ri, komunizmi, që po përvijohej, do t’u sillte njerëzve të gjitha të mirat e mundshme, çka përbënte një arësye më shumë që t’i përkushtohej e tëra ndërtimit të hidrocentraleve, që do të siguronin energjinë aq të nevojshme. Në mbrëmje verifikonte planshetat, vizatimi teknik e pat bërë për vete gjithmonë se planet paraqitnin të vërtetën; kridhej në shifra, ribënte përllogaritjet, gjithçka me një farë tendosjeje, dy rrudha pingule i ishin shfaqur para kohe mes vetullave, çlodhja vinte përherë e vonuar. E dinte mirë çfarë do të bënte të nesërmen, diga e lartonte siluetën e harkuar, plot hijeshi, një vepër e vërtetë inxhinierike me të cilën ndjehej tejet e lidhur dhe, sigurisht, krenare. Teoria a më saktë propaganda këmbëngulëse që partia e bënte me të gjitha mjetet e në të gjitha drejtimet, i ishte ngulur në tru dhe e kish lënë veten të përpunohej në atë frymë. Për funksionet me përgjegjësi të lartë, në udhëheqje të kantiereve, qenia anëtar partie ishte kërkesë e detyrueshme. Regina nuk mungonte në mbledhjet e partisë por as 321 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

donte funksione politike, ëndrra e saj ishte të ndërtonte, të realizonte gjëra konkrete për të cilat më pas të ndjehej krenare, ishte inxhiniere e aftë, drejtuese kërkuese me autoritet dhe mjaft e ftohtë në „marrëdhënie pune”, shpesh herë edhe e papajtueshme me ata, të cilët ashpërsia e jetës së kantierit, largësia nga familja apo nga viset e lëna pas, të joshur nga rrogat mbi mesataren, plus shpërblimet, e linin veten të shtyheshin ngadalë ose me mjaft siguri në udhën e pirjes së alkoolit, e dehjeve. Të nesërmen zgjoheshin me dhembje koke dhe shkonin në punë pa dëshirë. Heraherës kalonin edhe nga kabineti mjekësor, ku, si shpërblim për ndonjë dhuratë nën dorë, fitonin raport mjekësor vetëm për periudha të shkurtra sepse as mjeku nuk mund të rrezikonte shumë, ngaqë i bëheshin kontrolle.

Shoqja inxhiniere nuk pat marrë asnjëherë pushime të tilla, madje e digjte një pjesë të lejës që i takonte. Në kantiere punohej me ritëm të sforcuar. Jo rrallë, për të zëvendësuar mosrealizimet e planit punohej edhe të dielën, të vetmen ditë pushimi javor, ndërsa për Pashkë apo Krishtlindje në atë sistem ateist as që mund të bëhej fjalë. Njerëzit punonin rëndshëm, ndërsa rezultatet nuk para shiheshin. Manueli e bëri zakon të luante fillikat, e tërhiqnin jashtë mase librat që i parapëlqente ndaj lodrave, nënën nuk mund ta shqetësonte përveçse vonë, kur afrohej ora e gjumit. Regina, shoqja inxhinere, e mbante pastër fëmijën, por nuk i dilte koha të luante me të. I lexonte ndonjëherë rrëfenja të shkurtra, por nuk dinte t’i këndonte ninulla.

Rrëfenjat lexoheshin nga librat dhe fëmijës kjo i ra shpejt në sy. Kur e çonte për të fjetur, nëna merrte një libër në dorë dhe vogëlushit i ndritte fytyra ngaqë e dinte se do t’i lexonte diçka dhe kjo i sillte gëzimin më të madh. E shpunë në shkollë para kohe sepse zuri t’i njohë gërmat e të lidhë fjalë duke i rrokëzuar. Fare shpejt Manueli ia doli mbanë t’i befasonte mësueset me lehtësinë me të cilën përparonte.

Aritmetika për të ishte si ndonjë lodër. Në shkollë nuk zuri shumë miq, ishte fëmijë i tërhequr, i mbyllur në vetvete, sidomos qyshse pat filluar të lexonte gjithnjë e më shumë, thjesht po i „shqyente” bibliotekat, të cilat zunë t’i dukeshin të vobegta. Natyrisht, në izolimin e tij ndikoi edhe fakti që Regina, shoqja inxhiniere, transferohej dendur me punë nga një kantier në tjetrin dhe djali detyrohej të ndrronte shkollën, pra edhe shokët. Bashkëmoshatarët kishin lodrat e tyre për të cilat Manueli nuk para çante kokë. Lexonte përherë e më shumë, zgjidhte ushtrime të ndërlikuar algjebre apo trigonometrie dhe mësuesit në përfundim të shkollës së mesme e këqyrnin si një gjenì të ardhshëm të matematikës.

Si rrjedhojë, me këmbënguljen e të gjithëve, u regjistrua në Fakultetin e Matematikës. Kur po vazhdonte vitin e tretë, u pa qartë nga kushdo se 322 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

do ta mbanin në Institutin e Kërkimeve Matematikore, aq më tepër që veprimtaria në katedër nuk e tërhiqte aspak, nuk kishte prirje për mësimdhënie, nuk i pëlqenin diskutimet, e joshnin abstragimet e matematikës së mirëfilltë. Regina mburrej me të, etapa e kantiereve të mëdhenj kishte marrë fund, tani punonte në Drejtorinë Qendrore të Ndërtimeve Hidroteknike, një ministri e vërtetë, nuk u rimartua, në fakt zor se mund të bënte për vete ndonjë burrë se i kish kaluar koha dhe ishte mësuar me atë gjendje. Ishte ngritur në përgjegjësi, transferuar për nevoja pune dhe i ishte dhënë banesë në qëndër të qytetit, gjë që nuk e gëzonte cilido.

Tani bënte çmos, megjithse tepër vonë, të afrohej sa të mundte më shumë me të birin aq të talentuar. Por befas instinkti amtar, edhe pse i paushqyer për një kohë të gjatë, dha alarmin. U ndje e përfshirë nga një shqetësim i çuditshëm kur Manueli lëvizi papritmas duke marrë me qira një dhomë në skaj të qytetit. Ai e vuri në dijeni për këtë me disa rreshta të shkruara shkeleshko në një copë letër që ia vari afër hyrjes, atje ku binte në sy, te fjongoja e kapelës. Atë ditë, Regina kish dalë pa kapelë, çka i ndodhte rrallëherë. Djali nuk i la as adresë. E ëma priti një javë duke menduar se bëhej fjalë për ndonjë aventurë të mundshme rinore, pastaj vajti drejt e në fakultet. Aty mësoi se i biri nuk ishte paraqitur në dy provime dhe e kish humbur „bursën e merituar”, por askush nuk qe në gjendje t’i thoshte më shumë se kaq.

U kthye në shtëpi zemërvrarë. Të kishte rënë në dashuri? Por ai nuk i kishte zënë në gojë asnjëherë ndonjë vajzë. As miq të ngushtë nuk kishte. Mendjen e Reginës po e dyndnin edhe shkaqe të tjera shqetësuese. U kujtua që Manueli ishte bërë i çuditshëm, nuk lejonte më që askush të futej në dhomën e vet, madje as për pastrim, kishte vënë një bravë të re, të fortë dhe çelësin e saj e mbante vazhdimisht me vete.

Pastaj ajo ngjarja me Pusin, një mackë aq e dashur. I kishte hipur në gjunjë kur Manueli ishte kredhur thellë në leximin e një libri dhe po nënvizonte disa fragmente me laps duke i shoqëruar me shënime anash. Djaloshi ishte nxehur jashtë mase, e kish kapur me mllef për zverku dhe e kish flakur nga dritarja. Mirë që macet dinë gjithmonë si të bien dhe lartësia nuk ishte tepër e madhe. E gjora shpëtoi nga vdekja, por lëngoi ca kohë. Regina solli në kujtesë me saktësi të gjitha imtësitë e asaj skene. Bëri drejt dritares si për ta rindërtuar ndodhinë dhe, duke e hedhur vështrimin poshtë, që nga kati i tretë, në kërkim të përcaktimit të vendit ku pat rënë macja e shkretë, e mbërtheu në çast një drithmë: Manueli ndodhej atje, mbi bar, veshur me një triko të kuqe dhe tuta. U panë pak kohë sy më sy, me të njëjtën habi. Regina i bëri shënjë me njërën dorë, pastaj me të dyja, e hapi fort gojën, por emrin ia shqiptoi 323 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

pothuajse me pëshpërimë, i ngjallnin tmerr çjerrjet e fqinjeve kur i thërrisnin fëmijët të vinin nga loja, i bëri shënjë sërish të ngjitej shpejt lart, dhe Manueli e kuptoi. Ajo fshiu sytë dhe e priti te pragu. Desh ta përqafonte, por ai bëri një hap prapa. E kapi për supesh dhe e shkundi lehtë: ç’po ndodh kështu me ty, mor djalë? U përpoq të shakatonte: u kujtove që paske rënë në dashuri? Do të të përgatis diçka për të ngrënë.

Atë që të pëlqen më shumë. Kthimi i djalit plangprishës përbënte një moment që duhej pavdekësuar. Ja, kam blerë një aparat fotografik. Të fjalës së fundit. Të pëlqen? Ka edhe blic! Ia tregoi. Manueli brofi nga divani ku sapo ishte ulur dhe ia shkuli aparatin nga dora. Jo, mos ma vidh fytyrën! Mos ma vidh! Pas një çasti aparati u përplas me tërë fuqinë në mur. U bë thërrime dhe disa copëza u përhapën nëpër dhomë.

Pasuan çaste të gjata heshtjeje. Secili dëgjonte frymëmarrjen e vet. Si vetëtimë nëpër mendjen e nënës kaloi pamja e një ngjarjeje të pak kohe më parë, një ngjarje që e pat tmerruar dhe që bënte çmos ta harronte: po gatiteshin të dilnin sëbashku nga shtëpia, ajo për në vendin e punës, ai për në fakultet. Të mos vonohemi, i pat thënë e ëma, duke parë sahatin, nxito! Sa herë dilte nga shtëpia e ngjatjetonte atë sahat të vlefshëm, orë e vlefshme xhepi, Longines prej ari. E kishte kujtim nga i ati, që ia pat dhuruar vetëm dy ditë para se të vdiste. E nuhati se fundi po i afrohej, por përpiqej të mos e jepte veten: vere në vesh, i mërmëriti, sikur të desh t’i kumtonte një të fshehtë. E dëgjon? „Si nuk e dëgjokam, baba? Tik-tak, tik-tak”. „Tani vere veshin në gjoksin tim. Ma dëgjon zemrën? Rreh për ty. Tik-taku i sahatit do të të sjellë ndërmend zemrën e tyt eti. Të buzëqeshësh sa herë ta afrosh tek veshi, atëhere kur të kesh nevojë për të marrë guxim”.

Të mos vonohemi, koha kalon, ia përsëriti edhe një herë Regina, që e kishte në gjak përpikmërinë. Djaloshi u kthye vrullshëm dhe e vështroi drejt e në sy. Një vështrim i habitshëm, gati-gati armiqësor. Koha? Epo kupto që e kam gjetur zgjidhjen, i foli atëhere Manueli, me forcë, teksa po bënte drejt sahatit që varej në zinxhirin që mbahej në gozhdë në mur, jo larg derës, mbi një send që kish, gjithashtu, një histori më vete, pò trashëgim i familjes, i ati i pat rrëfyer Reginës për prejardhjen e tyre austriake, stërgjyshi, një farë Ernest Himmler, kish pasur zanafillë aristokrate. As për këtë aspekt nuk mund t’u flitej fëmijëve në një regjim komunist tepër të ashpër, ku prejardhja ishte tejet e rëndësishme, ata me një „dosje” të caktuar, bie fjala, nuk mund të pranoheshin në fakultet ose po të zbuloheshin si „bij të armiqve të popullit”, përjashtoheshin nga fakulteti menjëherë. Do ta vrasim kohën, u shpreh ahere Manueli dhe, me të mbërritur në hollin e shtruar me pllaka, ngriti dorën në të cilën mbante orën përmbi kokë, përsëriti: 324 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

„koha u dashka vrarë, në thelbin dhe shprehjen që e përkufizon”. S’kaloi veçse një çast dhe e lëshoi të binte mbi pllaka atë send delikat, e shkeli me thundrën e këpucëve me qafë dhe e thërrmoi krejt. Mori fund, shpëtuam nga koha, shtoi Manueli para se të zbriste me ngut shkallët.

Reginë, përse duhet t’u mbajmë mëri? Çdo brez me vlerat e veta.

Fundja, sa afër kam qenë unë me Manuelin? Nëse do ta përmblidhja jetën time në një fjalë të vetme, cila do të ishte ajo? Hidrocentrale, asgjë tjetër, nuk mbetet asnjë dyshim. Koha kalonte, ndërsa Regina u orvat të mos e kujtonte më atë ngjarje, e cila tani i erdhi fuqishëm në mendje.

Sidoqoftë, djali u rikthye në shtëpi, paçka se sillej disi çuditshëm.

Ndoshta pat pësuar diçka. Ndërkaq Manueli rimori vendin mbi divan njëlloj sikur të mos kishte ndodhur asgjë. Më the se do të më sillje diçka të miiiiirë, tha ai duke i rënduar zërit në fjalën e fundit. Të pres? Regina, me lëvizje sa më të natyrshme, nxori nga bufeja një tavë me byrek me djathë. Është shumë i freskët, sapo e kam bërë. Manueli ndjehej i lodhur nga qëndrimi jashtë. E ëma ia gatiti shtratin dhe e priti të çlodhej aty.

Fare shpejt u bind se ra në gjumë të thellë. Dyshime të zymta iu ngulën në mendje. Iu kujtua Mugurel Traistaru, një psikiatër i mirënjohur, i cili bënte çmos që të miqësoheshin. E kishte shmangur deri në ato çaste, megjithse as ai e as ajo nuk ishin të lidhur me ndokënd tjetër. E shoqja e këtij psikiatri të shquar kish vdekur para tre vjetësh. Nuk patën fëmijë dhe Mugurelin po e mbytte vetmia. Ç’fat, psikiatri banonte fare afër saj.

Regina e mori në telefon, po, ishte fjala për diçka urgjente, duhet të bisedojmë pikërisht tani. Pas vetëm disa minutash, Regina ia rreshtoi me hollësi të gjitha ngjarjet dhe bëmat e çuditshme të të birit. Si mendoni? Besoj se duhet ta shoh, madje menjëherë, mund të jetë diçka serioze, nuk është mirë ta zvarritim. Po ju shoqëroj qysh tani. Çdo ngadalësim mund të ketë rrjedhoja të rënda, të paparashikueshme, në disa raste katastrofike. Kam parasysh veprime të pamenduara. Kur mbërritën në shtëpi, Manueli vazhdonte të flinte. Regina vuri re çtendosjen e tipareve të fytyrës dhe frymëmarrjen e thellë, të rregullt dhe shqetësimet prej nëne u zbutën. „Mungesë e madhe gjumi, kjo duhet të jetë”. Mjeku tundi kokën siç ndodh kur ke një dyshim të zbehtë. „Po ju bëj një kafe”. Manueli u zgjua, tani dukej i çlodhur, pasi i prezantoi, Regina hyri në guzhinë që t’u përgatiste diçka për të ngrënë, pastaj kërkoi ndjesë se i duhej të shkonte tek një fqinje se i ishte mbaruar sheqeri. U vonua shumë, fqinja „e mbajti gjatë me muhabet”, i kërkoi një morì këshillash. U dha kafe me aromë dhe disa ëmbëlsira të gatuara në shtëpi. “Po ju përcjell deri poshtë, zoti Traistaru, se gjithsesi më duhet të shkoj tek dyqani në cep që të ble sheqer e ca vogëlsira të tjera. Ti, Manuel, çlodhu derisa të kthehem”. U përpoq të buzëqeshte.

325 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Dera u mbyll pas tyre. Anës e anës dhe larg e larg, Reginës iu tha vendimi të cilit i ndruhej: Manueli duhet shtruar menjëherë në spital.

Sipas të gjitha gjasave, ka skizofreni. Mund të bëhet i rrezikshëm për vete dhe për të tjerët. Do t’i rregulloj të gjitha në klinikë.

Regina pati frikë se mos Manueli nuk do të pranonte të shtrohej. E hodhi fjalën në lodhjen e tij, ndoshta në ndonjë dobësi kalimtare, por rimarrja e vetes nuk vjen vetvetiu, do të gjejmë një vend të qetë dhe ndoshta as që do të jetë nevoja të shtrohet në spital. Manueli pranoi pa një pa dy, më mirë të themi e priti me shpërfillje propozimin për të shkuar të nesërmen në klinikë. Po sillej sikur të qenkej fjala për ndonjë person tjetër ndaj të cilit mbante qëndrim asnjanës.

Klinika e psihiatrisë ndodhej në një kodër, me qëllim që nga dritaret e kateve të sipërme, sidomos nga i dyti, që ishte më i larti, të mund të admiroje pamjen e qytetit, me kishat, universitetin, pallatin e kulturës, stacionin e trenit dhe shumë ngrehina të tjera më shumë a më pak të rëndësishme.

Por dritaret ishin me hekura. Pavioni qëndror dhe dy më të vegjlit, anësorët, ishin të qarkuar nga një park i gjerë, rruginat e tij gjarpëronin nën drurët që dukeshin shekullorë, aty-këtu shquheshin stola, madje edhe lule, ndërsa paksa më tutje një qoshk, ngrehinë veçorizuese për kopshtet otomane. Qoshk, siç thuhet në gjuhën turke. Mund të shiheshin edhe mbetjet e një pellgu. Ndoshta këtu pat qenë rezidenca e një beu të madh, e një zyrtari të lartë, mendonte Regina, duke kërkuar në facadë dhe në anët e hyrjes gjurmët e mundshme të një steme.

Bejlerët e hershëm, kurrgjë s’ka mbetur prej tyre, mbase kanë përfunduar në Kanal (Kanal, me këtë term nënkuptoheshin punët e rënda, të cilave u nënshtroheshin të dënuarit politikë, antikomunistë), ose nuk i dihet në ç’burgje.

Po i prisnin. Mjeku, majft i ri në moshë, e ftoi Manuelin të ulej. Regina kërkoi lejë dhe u largua. Kishte nevojë për ajër. Bëri disa hapa, pastaj zuri vend në stol, nën një bli. Ia behën ca harabelë që po kërcenin kubthi aty afër në kërkim të ndonjë thërrmije. Ndjente një zbrazësi në shpirt, një boshllëk të madh, parandjente vetminë që e priste. Jeta e saj, ç’ ndodhi me të? Po Manueli, se vetëm atë kish! E dinte se për skizofreninë s’ka ilaç. Nuk shërohet kurrë dhe të sëmurët mund të bëhen të rrezikshëm. Skena e thyerjes së aparatit fotografik i erdhi sërish në mendje, pastaj shkatërrimi i sahatit që e donte aq shumë. Nuk kam për të shpëtuar nga këto kujtime, me siguri nuk do të shpëtoj. Por ndoshta nuk bëhet fjalë veçse për një turbullim kalimtar, për pasojën e një mbilodhjeje, mbase Manueli nuk është i çmendur dhe mund të kthehet në gjendje normale. Iu tha goja. Nuk mundte të përcillej. Sikur 326 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

nuk po shihte mirë. E shtrëngoi shallin rreth qafës, u ngrit dhe filloi të çapitej, kuturu, lart e poshtë, pa hedhur sytë a më saktë pa shikuar asgjë. Mendoi se ishte koha të kthehej tek të dy.

Megjithse i ri, doktori kishte takt. E dhembshuri. Manueli i foli për pasionin e tij të ri dhe të papërmbajtshëm, për të cilin ishte gati të hiqte dorë nga gjithçka: po shkruante një poemë të madhërishme, një poemë të pafundme, poemën e madhe të jetës mbi Tokë, për njeriun, kurorëzimin e krijimit, një poemë që do të zbulonte të fshehtat e së ardhmes së njerëzimit. Teksa fliste për këtë poemë, sytë e tij morën një shkëlqim të pazakontë, yjor, krejt pamja e tij tregonte ekzaltim, fjalët i shqiptonte të rrokëzuara, me shpejtësi, dhe duart zunë t’i dridheshin.

Doktori u frikësua se mos po ndodhte ndonjë krizë shpërthyese. U përpoq ta qetësonte. „Është një projekt vërtet madhështor, do t’ju krijojmë të gjitha mundësitë që ta realizoni. Sigurisht që do të keni nevojë për shumë qetësi, asgjë nuk duhet t’jua turbullojë frymëzimin.

Mamaja juaj do t’ju sjellë dy fletoret të cilat tashmë i keni shkruar. Tani ju ftoj të pimë sëbashku një çaj”. Shtypi dy herë sustën e një zileje. U shfaq një infermiere që solli një tavë me dy filxhanë çaji: njëri i bardhë, që e vuri para doktorit, dhe tjetri i kaltër, për Manuelin. „Keni dhe sheqer, po qe se nuk është i ëmbël sa duhet”. Mjeku thithi një gllënkë dhe e mbajti pak kohë lëngun në gojë, si për t’ia çmuar aromën ose për t’ia verifikuar shijën. „Është në rregull”. Manueli kishte etje. E piu. Çaji kishte një shijë të veçantë dhe Manueli u thartua në fytyrë. „Shtoni pak sheqer, është një lloj i rrallë çaji indian” i tha doktori dhe pacienti pranoi të shtonte sheqer. Tani çaji iu duk i mirë dhe e piu krejt. Gjendja e tejngacmuar iu zhduk shkallë-shkallë. Ndjehej i lodhur. „Do t’ju çojnë në dhomën tuaj që të pushoni”. Shtypi sërish sustën e ziles, vetëm një herë. Dera u hap prapë. „Shkoni bashkë me zonjën Joana”. Infermierja i bëri shënjë me dorë dhe Manueli e ndoqi pas me butësi, sikur të mos ishte aty. * Profesor doktori në kardiologji, Korneliu Zeana, u lind më 11 aprilie 1939, në qytetin rumun Rëmniku-Vëlçea. U detyrua të ishte punëtor i thjeshtë në Hekurudhë, fill pasi e përjashtuan nga shkolla për shkak të arrestimit të të atit, mjek e profesor në Universitetin e Kluzh - Napokës.

Në këtë qytet, pas shumë pengesash e peripecish të natyrës politike, edhe Korneliu Zeana vazhdoi dhe përfundoi me Diplomë të Merituar Fakultetin e Mjekësisë, më 1961. Rezultatet e shkëlqyera në mësime i dhanë të drejtën të zgjidhte vendin e punës. Mjeku i ri kërkoi diçka që hynte në kategorinë e punëve “tepër të vështira”. Themeloi ambulance dhe sgtëpinë e lindjes në komunën Mujereaska të rrethit Vëlçea dhe pasë pesë vjetësh ushtrimi të profesionit në fshat, u caktua preparatory në Fakultetin e Mjekësisë “Karol Davila” në Bukuresht. Në periudhën 1967 327 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

1989 ishte docent pranë katedrës së Mjekësisë së Brendshme dhe të Kardiologjisë. Si rrjedhojë e disa falsifikimeve të rëndomta, të kryera nga drejtuesit e institucionit, megjithse kishte pikë disa herë më shumë se kundërkandidatja, e humbi konkursin për vendin e profesorit universitar në favor të një ish-sekretare të organizatës së Partisë Komuniste.

Si doktor në mjekësi dhe kryemjek në kardiologji fitoi përvojë të pasur në veprimtarinë klinike specifike për spitalet e urgjencës.

Korneliu Zeana është anëtar i Komitetit Drejtues të Shoqatës së Mjekëve Shkrimtarë dhe Publicistë Rumunë (SMSPR), degë e Bashkimit Botëror të Shkrimtarëve Mjekë (UMEM).

Ka botuar poezi, ese dhe proza të shkurtra në organet “Dacia Literara”, “Literatorul”, “Romania Libera”, “Adevarul”, “Contemporanul” etj, është përfshirë si autor në antologji epigramesh dhe në Fonotekën e Artë të Radiopërhapjes Rumune. Është drejtor themelues i revistës “Cugetarea europeana” (Mendimi evropian), që merret kryesisht me filozofinë politike të bashkimit evropian; president themelues i Seksionit Rumun të Lëvizjes Evropiane dhe i Shoqatës Evropiane të Kuadrove Mësimdhënëse, seksioni Rumania.

Këto shoqata, me seli qëndrore në Bruksel dhe të përfaqësuara në Parlamentin Evropian, promovojnë frymën evropiane në Rumani, por edhe iamzhin e saj në Kontinentin Plak.

Në lëmin e shkencës ka dy patenta për shpikje, dy shpikje të papatentuara, por të zbatuara, ka shkruar dhjetë traktate të specialitetit, mbi pesëqind punime të kumtuara dhe të botuara në vend dhe jashtë tij, është anëtar i komitetit të redaksisë së revistës londineze “Magnesium Research”, e vetmja që trajton rolin e magnezit në biologji. Është anëtar nderi i Kryqit të Kuq të Rumanisë dhe i Radiopërhapjes. Është autor i romanit “Tre shekuj pas Mileskut” (2002) dhe “Shëndet e sjellje” (1998), që është vlerësuar me Çmimin e Fondit Letrar.

328 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

DËSHMI/MĂRTURII ARIAN LEKA Në kërkim të këmishës së humbur…

1: Kur qershori të gjen në Sarajevë (siç ndodhi me mua, bujtësin e shtëpisë së shkrimtarëve në vitin 2011) është mirë të mbrohesh.

Qershori në Sarajevë është si Prilli për britanikët: – muaj i vrazhdë, përzien kujtesën me dëshirën, trazon rrënjët e plogëta, rrit zambakë mbi dheun e të vdekurit.

Kryej punë shpejt! Rrëmbe diçka si kujtim dhe ik! Këmishë. Ose fanellë.

Jo gëzhoja të shndërruara në stilolaps. As punime prej bakri të rrahur, që mjeshtrat zejtarë i shesin te Baščaršija. Fanellë ose këmishë. Kaq. Tregëtohen aty, në nyjen që lidh Xhaminë e Pashait me rrugën Fehradia, që më pas shkon drejt lumit Miljacka dhe Latinski Most. Aty ku më 28 Qershor… As këtë mos e kujto. Merr thjesht një fanellë. Ose këmishë. Jo T-shirt. Rrëmbeje pa u përqendruar se ç‘shkruhet mbi të dhe ik. Kalo mes murit të këmishave, por lexo sa më pak. Të gjesh një fanellë apo një këmishë të pastër në Sarajevë, nuk është punë, është luftë kujtesash.

“Boli me kurac!” “Jebi se – Jebiga!” Këmisha ndotet nga fjalët po aq sa nga spërkatja me gjak. “I left my heart in Bosnia” (Ik! Ti nuk je Bono Vox, as Bred Pitt. Dhe dashurinë e jetës nuk e ke lënë në Sarajevë? Ik!). “Ćevapi is my drug” (Mos e merr as këtë! Droga shqiptare nuk quhet ćevapi, por cannabis stiva - e shëndetshme, e gjelbër dhe e cilësisë së parë.) “Yugo-car was made in Bosnia”. (Edhe ne prodhuam në Tiranë traktorin e parë). “Who is the Boss? – Tito Josip Broz”. (Kënga e jugut shqiptar, ‘Jasaman moj lule e verdhë’, thoshte se ne të parë kishim Enverë dhe të dytë Mehmet Shehnë. Ec më tej! Ik! Ndoshta këmisha jote nuk është shkruar ende. Ose më mirë mos bli për kujtim një këmishë!)

“Rakija correctin people”. (Këtu biem të gjithë në një mendje). “Do not make war – Make burek”. (Mos bëj luftë – bëj byrek!). Haha! Mos u tundo. Mos bli këmishë! As fanellë!

“Moti i ngrohtë dhe i bukur, bija ime e dashur. Gjendja e ime dhe e mamit është e mirë…” Këto fjali nuk gjenden mbi bluzat që u shiten turistëve.

Eshtë telegram. Arkiduka i Ausrisë ia nisi së bijës pak para se Gavrilo Princip ta qëllonte. Ai qe aq pranë me Franz Ferdinandin sa mund ta qëllonte me shuplakë, për shembull, jo me plumb pistoletë. Nëse do i 329 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

kishte dhënë ca pëllëmbë apo një pështymë trashëgimtarit të fronit, historia rridhte ndryshe. Gavrilo Princip mund të zgjidhte: kthim në shtëpi apo të ndalej në kafene, ku do krekosej si hero para e policia ta arrestonte jo si vrasës, por si prishës i qetësisë publike. Pa plumbat që përgjakën këmishën e arkidukës nuk do të fillonte Lufta e Madhe. Franc Ferdinandi do të kthehej në pallat bashkë me princeshën Sofi. Në Shkodër apo në Durrësin tim nuk do të kishin mbërritur austriakët. Dhe kushedi sa ngjarje të tjera do ishin shmangur sikur atentatorit Gavrilo Princip t’i kishte shkuar plani i vrasjes si gjithë të tjerëve - për dreq.

Ndaj mos merr nga Sarajeva si kujtim gëzhoja që shiten si stilolapsë. As këmishë. As T-shirt. As fanellë të përskuqur nga sloganet për paqën dhe qejfin që bëhet në Sarajevë. Historitë që lexojmë kopsiten nga mjeshtrat e rishkrimit të. Si këmishët pakashumë.

2: Kisha bredhur nëpër Sarajevë në kërkim të një souvenir-i, pa e ditur se tre vite më pas, pikërisht në përvjetorin e 100 të Luftës së Madhe, qyteti i Graz-it do të më ftonte të shkruaja një tekst me titullin “Këmisha” – “Das Hemd”. Graz. Arkiduka Franz Ferdinand kishte lindur aty. Edhe këmishën e parë aty ia kenë veshur. Të pastër. Akull. Me aromë fëmije. Sarajevë. Qyteti ku i zhveshën nga trupi i akullt këmishën e fundit me kundërmim baruti të djegur. Po pse isha i ndjeshëm ndaj fanellave dhe këmishëve? Përse shkronjat dhe kopsat më kujtonin gjakun? Haha. Hahaha. Këmishën time të parë nuk ma kanë veshur. E kisha në trup. Ma dhuruan? Haha. E grabita? Kujt? Lëndojmë vetëm njerëzit e dashur. Kështu duhet të jetë përderisa e kam bërë edhe unë.

E zhvata, thënë ndryshe. E rrëmbeva, teksa nëna përpëlitej për të më nxjerrë në jetë. Haha! Nxjerrë në jetë! A nuk tingëllon si ‘nxjerrë në treg’? Hahaha! Nga sfera e barkut ajo më hodhi drejt një bote të re.

Mundus Novus. Ashtu isha dhe unë. Njeri i ri. Fringo. Hahaha! Krejt. Me kaq kuptohet. Jam një prej atyre që lindin me placentë. Kam lindur ‘me këmishë’, pra. Pesëdhjetë e dy vjet pas fillimit të Luftës së Madhe, që nisi me vrasjen e arkidukës nga Gavril Principi në Sarajevë.

E besonin të gjithë njerëzit e mi. Këmisha e përgjakur me të cilin isha mbështjellë të mbronte nga çdo e keqe, nga çdo rrezik. Thuhej madje se ne, ‘të lindurit me këmishë’, qenkëshim njerëz me Fat. Hahaha! Nuk mendonin ashtu mamitë. Aspak. Isha midis. Fatum..! Nafakë…! Franz Ferdinandi nuk kishte lindur si unë, me këmishë. Këmisha që kishte veshur mund ta kishte mbajtur ngrohtë, por nuk i kishte shpëtuar dot jetën. Haha. As fatsjellësja, magjikja ime, placenta, nuk ishte e tillë. Ishte cipë. Një fëlliqësi e trashë që, pasi m’i kishte dhënë të gjitha, meritonte të flakej. Siç u flak. Pavarësisht se ai që ma kishte veshur në trup atë 330 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

këmishë nuk ishte krejt pa rëndësi. Qe Zoti. Dora vetë. Ky, me sa duket, qenkësh rregulli i jetës ku po hyja. Askush nuk dhuron. Madje edhe atë që ta bënin dhuratë, dikush ta rrëmben. Haha! Edhe placentën e përgjakur. Thuajse gjithmonë.

Duke ma zhveshur këmishën nga trupi, mamitë qenë rebeluar ndaj punës cliché të Perëndisë. Lafshë penisësh? Cipa virgjëria? Këmishë?

Vazhdon të endë placenta? Nëse ishin të shenjta përse na e zhvishnin nga trupi me të ardhur në këtë jetë? Mos vallë Zoti më kishte bërë me shenjë, për të treguar se isha i zgjedhur? Kryeengjëll? Gavril. Gabriel!

Haha! Hahaha!

Mamitë që ma hoqën nga trupi më deshën më shumë se Zoti. Më bënë njëlloj si të tjerët. Uniforma pëlqehej. Pëlqehet në fakt, siç uniformiteti pëlqehet gjithmonë.

Para se të më lëshonte në krahët e nënës, njëra prej mamive, më dha një urim. Absurd, si atentati në Sarajevë. ‘U bëftë mbret dhe mbretëroftë!’

Mbret!? Haha! Hahaha! Arkiduka nuk mbretëroi dot. Unë nuk kisha mbretëri. Linda vonë. Shqipëria ishte shpallur Republikë. Popullore.

Njerëzit nuk visheshim si dikur. Visheshin me ideale. Të pastra. Akull.

Të kulluara. Feks. Dritë. Njëlloj visheshim edhe ne, fëmijët e atij vendi.

Përfshi këtu edhe mua: njeriun e ri. Të lindurin me këmishë…

3: Placenta nuk ishte e vetmja këmishë që kam ndeshur në jetë. Në një qoshk të korridorit, mbështetur si me shpatulla pas muri, më priste orendia më e madhe e shtëpisë. Ngjante sikur kishte ngecur aty, poshtë reve, diku mes themeleve dhe trarëve. Ishte dollap, ndonse dukej si anije - një nga ato binátë që sot nuk prodhohen më.

Dollapi dukej sikur kishte lidhje jo me njerëzit. As me orenditë e tjera të shtëpisë. Dollapi i madh shkonte me pemët dhe drurët frutorë të kopshtit në shtëpinë e gjyshit, ku kalova thauajse vetëm dhe në heshtje fëmijërinë. Ishte si një forcë natyre. Nuk mund të fshihej. Qe i huaj mes nesh. Kornizat e lara me ar, gdhendjet, shkëlqimi i mekur i pasqyrave dhe sidomos rimesoja prej arre e bënte të ndjeshme modestinë e orendive të tjera që, mbështetur pas mureve lyer me gëlqere të bardhë, dukeshin të lodhura, dembele.

Ishte blerë në Shkodër. Lirë. Në një dyqan të posaçëm ku shiteshin orenditë e atyre që ikën nga Shqipëria bashkë me pushtuesit kolaboracionistët. Gjyshi e donte dollapin veçmas orendive të tjera.

Ndoshta ngaqë ishte si fëmijë i birësuar. Ndoshta ky qe shkaku që e mori me vete kudo ku u transferua në mbrojtje të kufive të Shqipërisë.

Nuk e kuptuam. Kurrë. Dolapi ishte hallka që e mbante lidhur gjyshin me familjen e tij? E dinin të gjithë. E kishte braktisur origjinën e vet 331 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

zengjine kur doli në mal, partizan dhe kur më pas u bë dhe komunist?

Pikërisht ai dollap, dashuria dhe enigma e gjyshit, do bëhej vendi i pëlqyer i lojës sa isha fëmijë.

Tjetër ishte errësira brenda dollapit. Tjetër ishte errësia kur mbyllja sytë. Aty mësova se profesionet ishin rroba. Profesionet ishin veshje, pantalona, xhaketa. Profesionet ishin këmishë, kryesisht.

Me të veshur një një xhaketë me spaleta dhe yje, me t’u futur brenda një këmishe të kaltër dhe me të hyrër brenda pantallonave kominoshe, ndihesha tjetër njeri. Brenda atij dollapi jam bërë kapedan që çan dete, kam qenë mësues me shkumës të bardhë dhe vizore, kam qenë oficer kufiri që ndiqte armiqtë e Shqipërisë, si gjyshi. Kam qenë mekanik, peshkatar me beretën vënë shterembër mbi sy. Isha mjek. Kam qenë çelësabërës, kuzhinjer, pilot, polic, postjer që sjell lajme, fillërojtës, trenist dhe shinandërrues me fener në dorë. Dollapi kishte jetë. Ishte botë ku nuk hynte dielli.

Me kohë, pa e kuptuar as vetë, dollapi mori trajtat e një vendstrehimi.

Nuk e dija se zona brenda dollapit ishte forma më naive e vetëmbrojtjes së privates nga kolektivizimi, nga uniformiteti i mendimeve dhe i gjykimit. Mbetej e pakuptueshme, gjithësesi. Pse ai vend, që për mua ishte teatër dhe kinema, për të tjerët s’qe tjetër përveçse një dollap?

Nuk kishte prehje brenda tij. Aty ishte kloni. Checkpoint Charlie. Muri i Berlinit ishte brenda në dollap. Aty, në barkun e tij, ndarë në dy zona, takohej Lindja me Perëndimin. Rrobat me aroma burri dhe pune rrinin në njërin krah. Në krahun tjetër rrinin kostumet me vijë dhe këmishat me jaka të ngrira. Modelet e këmishëve të thjeshta të punës i kundërviheshin sqimës së leshit të endur hollë dhe butësisë së mëndafshit. Në një anë rrinin veshjet tona. Në anën tjetër ishin rrobat armike. Me to ishin veshur ata që lanë Shqipërinë bashkë me pushtuesit në vjeshtë të vitit 1944. Megjithatë nuk i flakëm. Arsyeja nuk u shqiptua, ndonse mund të merrej me mend. ‘Ishin aty qëkurse dollapi u ble në dyqanin e të shpronësuarve. T’i flakja..?. Të zotët mund të ktheheshin’, tha një herë im gjysh, kur mbartej drejt kufijve jugorë. Ku gjendeshin zotët e atyre teshave? Me se merreshin? Do të ktheheshin t’ia merrnin gjyshit dollapin? Do i kërkonin llogari për rrobat dhe teshat? Ç’beteja sajonin kostumet e tyre me kopsa prej tunxhi dhe me yje në spaleta aty brenda në dollap? Po pantallonat e grave, me zinxhir përpara ç’ëndrra shihnin? Çfarë fshihnin nën tegelët e ngushtë të gjoksit këmishët e vajzave?

Sa herë futesha në atë krah të dollapit profesionet ndryshonin krejt.

Kisha kaluar në mënyrë të paligjshme kufirin. Ato rroba më sillnin ndërmend profesione që familja s’i pëlqente dhe që shteti nuk i kishte 332 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

me sy të mirë. Avokat? Tregtar? Ushtarak me grada? Hoxhë, prift dhe dervish me mjekërr? Nga ky shkak veshjet e krahut tjetër filluan të më dukeshin si kurthe prej lecke. Ishin pjesë e një bote të rrezikshme. “Po i preke bëhesh borgjez, armik, jo partizan me yll në ballë, si yt gjysh!”, më kërcënonin prindërit duke më nxjerrë jashtë nga ajo errësi.

Makthi i vdekjes nga prekja e robave të borgjezëve dhe armiqve do kishte zgjatur, nëse gjyshi që vdiq panteist (me besimin se rrënjët ndihmojnë farën po aq sa lulja ndihmon diellin) nuk do të na thoshte një ditë se secili prej nesh është prerë për një zanat. Zanatet priten për ne, siç për secilin trup në qiell pritet veshja, që na shkon përshtat. Ndodh përherë. Edhepse robaqepësit nuk ia shohim gjilpërën, penjtë dhe duart.’

3: Nga një bote e atillë nuk largohesh vetë. Të heqin. Të nxjerrin jashtë.

Njëlloj siç më kishin nxjerrë nga këmisha me të cilën kisha lindur. Kaq. I kisha mbushur gjashtë vjeç, kur prindërit vendosën që edukimin tim të mëtejshëm ta merrinin në dorë mësues të tjerë. Jo gjyshërit. Të rinj. Nga natyra, ku kalova fëmijërinë, duhet hyja sërish në placentë. Duhet të kthehesha në qytet. Të ribirësohesha nga prindërit. Të bëhesha qytetar.

I mirë. ‘Trim, besnik i Partisë dhe i mençur, si xhaxhi Enver’.

Largimi im nga shtëpia gjyshërve iu duk i pa drejtë. Jo si grabitje, kuptohet. Por kthimi im te prindërit u kujtoi gjyshërve shpronësimet. U kujtoi reformën agrare të vitit 1946, që u kishte marrë tokat dhe bagëtitë, duke i bërë të varfër, por jo qyqarë, siç u ndjenë pas ikjes sime - ‘manarit të shtëpisë, rritur lirshëm mes pemëve, në kopësht me pemë e me drurë’.

Kopështi plotësonte gjithësa i mungonte shtëpisë. Natyra nuk ishte si ne. Natyra çmendej. Thuajse përditë. Lëvoret, sythet, rrënjët, bulat, lulet, rrënjët dhe gjethet, çarteshin sa herë që ndjenin afsh rrezesh dhe afrimin e lagështirës së shiut. Farat kur thithnin diell, plasat kur mblidhnin dyll, lëngjet kur rridhnin fshehtë, frutat kur ndryshonin ngjyrë, çmendeshin fare pas dritës së hënës dhe pas reve. Pemët, drurët, farat, bimët dalldisnin edhe për ne, njerëzit e shtëpisë. Ato çmendeshin për ne që nuk mund të çmendeshim.

E merrja me mend. Nëse një ditë do dëgjonim krisje të frikshme, nëse ndonjëherë shtëpia do të çahej më dysh, nga themeli në çati, kjo nuk do të ndodhte nga tërmeti, as nga ndonjë mallkim apo mëri e fshehtë fqinjësh. Plasja do të vinte nga rregulli, nga normaliteti dhe nga zelli për të qenë njerëz të kujdesshëm dhe veçanërisht të mirë. Ndaj kopshti, sidomos në pranverë, nuk ishte gjë tjetër përveçse vendi ku humbisja, ku i fshihesha prej jetës pa gabime dhe rregullit.

333 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Nuk kam qenë përjashtim. Moshatarët të mi kishin kopësht, gjithashtu.

Veçse në kopshtin e tyre, pemët dhe bimët nuk mbilleshin, nuk mbinin në tokë, as nuk çmendeshin. Kurrë. Pemët dhe lutet e kopshtit tjetët pikturoheshin mbi mur.

Gjithë sa mësova nga kopshti im qe përvojë për jetën. Qumështori djeg buzët. Lulekuqja të vë në gjumë. Prej gjineshtrës nxirren aroma. Rigoni, rozmarina, dhjozma bën gjellën e mirë. Aty, në kopësht, mësova të dalloj sojin trandafilave për t’u mbajtur në dorë nga llojet e trandafilave që petalet u bëhen shurup. Zambaku i gjarprit dhe lulegomari rritshin kot. Prej mëllagave dhe kamomilit, po t’i shisje, nxirrje lekë xhepi për shkollë. Qepa ishte si bombë me gaz lotsjellës dhe kuti e ndihmës së shpejtë për bërrylat dhe gjunjët e grirë nga loja në fushë.

Kishte edhe një dallim. Moshatarët e mi visheshin me përparse të bardha. Unë jo. Haha! Kisha lindur, apo jo me këmishë…?! Ju kujtohen gjë ky fakt? Kishin ardhur vitet ’70. Gjyshen e qortonin gjithmonë e më shumë se betohej në Zot, se thoshte inshallah dhe mërmëriste vend e pa vend fjalë orientale, kur fare mirë mund t’i thoshte penxheres dritare dhe apo kur në vend të evlat dhe axhami mund të përdorte kalama ose bir.

Nuk kishte kthim. Nuk mund të mbrohesha nga bota duke u kthyerr në dollap. As në kopësht nuk mund të rrija. Duhet të hysh në jetë, më thanë.

Ashtu u bë. Po përgatitesha për shkollën. Duhet t’u ktheja krahët të gjithave. Dollapit. Këmishëve. Profesioneve. Diku në fund të kopshtit lashë dhe Karkanxhollin - moshatarin tim. Sa herë që donte të bëhej i padukshëm, kur luftonte apo kur kryente mrekulli, Karkanxholli vishte në trup një këmishë prej metali. Megjithëse nuk munda dot kurrë, e kam ëndërruar fatin e tij.

Ditën që u ndamë, im gjysh më dhuroi një top prej lëkure ‘me karardare, me pipth e me llápa’. Nuk e fryu me pompë. I dha fort bulçive derisa e mbushi kamardaren me frymën e tij. E ruajta aq kohë sa mund të ruhet një top mbi dollap. Kur shfryhej e nxirrja në diell. Ndonjëherë e fusja pipthin në gojë dhe, me sebepin se po e fryja, merrja pak ajër nga topi ku gjyshi kishte mbledhur frymën e tij. Mbante erë pleqëri. Deri ditën kur ndërruam shtëpinë topi ishte aty, mbi dollap. Pastaj humbi. Siç ndodh me paraardhësit.

Por, si të ishin penduar pvr këmishën që ma kishin zhvatur pa të drejtë, sapo u bëra 10 vjeç, mësuesit dhe prindërit më dhuruan një të re.Kishin organizuar një ceremoni në varrezën e dëshmorëve të Luftës. Aty më veshën në trup një këmishë të pastër, të bardhë, të hekurosur. Nuk zhgënjeva njeri. E thashë qartë. Siç e kërkonte rasti. Pa asnjë gabim.

“Betohem përpara flamurit dhe shokëve të mi pionierë, se do punoj, mësoj 334 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

dhe do të jem bir i denjë i mësimeve të Partisë dhe xhaxhit Enver. Do jem gati të derdh edhe pikën e fundit të gjakut për të mbrojtur atdheun socialist”. Kështu kishin bërë të gjithë. Mbi këmishë shalli i kuq.

Ngjasoja jo si flamuri, kuqezi. Me këmishë e me shall isha kuq e bardhë.

A ishte kjo shenja se brezi im, ndryshe nga brezi i gjyshërve tanë, do të derdhte më shumë djersë sesa gjak, se do të bënte më shumë kompromise se kundërshtim?

4: Në ëndrra më fanepsen këmishë. Këmishë fluturuese. Këmishë profesionesh. Këmisha force pvr të çmendur. Placenta të shqyera e të përgjakura si këmisha – das hemd i arkidukës së vrarë në Sarajevë. Të gjitha ato hapin mëngët sikur kërkonin të më rrëmbenin për të më çuar diku. Të jenë këmishët që jam përpjekur t’i shmang në jetë? Përse kërkonin të më rrëmbenin? Përse donin të më ngjiteshin në trup?

Jetët ngjajnë. Siç pleqëria i ngjan fëmijërisë. Siç puthja e fundit do i ngjajë puthjes së parë, jeta e sotme ngjason me jetën që lëmë pas shpine. Bota bashkohet. Prapë. Si në kohën e kolektivizimit, që shpronësoi nga ndjenja e vetjakes dhe intimes tim gjysh. Rikthim në Pangea. Europë. Globalizëm i pandjeshmërisë... Cila mund të jetë këmisha, placenta që mund të mbrojë vetjaken, intimen? Dollapi?

Kopshti i fëmijërisë? Karkanxhollit? Hapja apo mbyllja ndaj shoqërisë?

Hahaha. Sërish nomadë. Emigrim. Ekzil. Të trokasësh nga jashtë portës.

Të kërkosh strehim në shtëpinë e vjetër. Ante portas. Në Termopile sërish.

Nga im gjysh, partizani i Brigadës së VIII Sulmuese, te Herakliu mitologjik kalohet si të kapërcesh një vah. Luftëtarë që të dy, po nuk vdiqën në luftë, siç e kërkon epika. Vdiqën gjakshprishur, helmuar. Po. Nga një këmishë. Për hir të dashurisë fatale, prej Erosit politik, Erosit veshur me këmishë dhe kollare. Kishin lindur heronj në fund të epokës heroike, siç unë kisha lindur me këmishë në kohë ateistësh filistinë.

Ndaj çdo mëngjes kam nevojë për një mbidozë pozitivizmi. Lajm optimist nuk ka. Mrekullinë që nuk arrin ta bëjë fjala, nuk e bën dot as veprimi. Haha! Nga uratat që të tjerët më dhanë u përmbush vetëm një.

Të bëj atë që mundem. Apo atë që më lejohet të bëj. Këshilla e shekullit për jetëgjatësi? Bëhu i durueshëm, i padukshëm. Merru me gjëra që nuk bëjnë zhurmë dhe që s’para bien në sy.

Nga të gjitha këmishët që m’u shfaqën përballë zgjodha. Më në fund.

Megjithëse nuk ngjan me këmishët e përmendura këtu, ajo këmishë mbetet strehë, vendtrehim, prapëseprapë. E duhura? Zhgënjim i ri?

Ofron aq sa mund të ofrojë një këmishë kur është prej letre, të cilën edhe mund të ta grisin me shpërfillje ndër sy.

335 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Jeta i ngjan kalimit përmes një labirinti ngjarjesh, që marrin kuptim vetëm nëse shjegohen me përmbushjen e një qëllimi. Dikush vazhdon t’i besojë shqisës estetike të Proust-it dhe vihet në kërkim të kohës së humbur. Një tjetër gjen rrugë më të ashpër. Atë që zgjodhi Adam Michnik-u, kur u vu të gjente arsyet përse e humbim sensin, domethënet, kuptimin, kur kemi më shumë liri, më shumë insticucione udhëzuese dhe pse përfundojmë, siç dihet, në disidentë të konvertuar, deri në pendim.

Ndërkaq, rregulli ‘Askush nuk dhuron asgjë!’ kishte ndryshuar. ‘Kush lind me këmishë, jo me pará, as me placentë, por me shtatë palë lëkurë ka për ta paguar atë që i është dhënë vetëm atij, ndërsa të tjerëve u është mohuar.’

336 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

AB HONORES KOPI KYÇYKU Idetë e Besim Sahatçiut për regjinë Ideali i Besimit ishin një teatër e një film, që i përshkonte si fill i kuq arti i mirëfilltë, i këqyrur nga një kënd modern, përparimtar. Me fjalë të tjera, një teatër e një film që nuk synojnë t’i japin shikuesit thjesht zbavitje dhe as utilitarizëm vulgar.

Koncepti modern i Besimit parakupton faktin që arti i spektaklit skenik apo të ekranizuar është një art kompleks, sinkretik. Në realizimin e tij japin ndihmesë, drejtpërdrejt ose tërthorazi, shumë elemente heterogjene: pjesa apo skenari, figura, dekori, interpretimi, muzika, koreografia. Nga ana tjetër, cilësia e spektaklit, e shfaqjes, nuk varet nga cilësia e një elementi të vetëm, por e të gjithëve, nga harmonizimi i tyre.

Dhe, për të gjitha këto përgjegjësinë e mban regjisori. Besimi, me bonsensin që e shquante, ishte i bindur se tekstit, po qe se do të ishte vërtet dramatik, jo thjesht letërsi, sa për t’u lexuar, i përkiste vendi kryesor në spektakël, ngaqë përmbante në vetvete manifestimet dhe zhvillimet e mundshme të elementeve të tjerë.

Në këtë kuadër, Besimi, duke pranuar lirinë e regjisorit për të bërë ndërhyrjet “kirurgjike” të domosdoshme, pra shkurtimet e një teksti të zgjatur e proliks, për ta bërë më shprehës, më lakonik e më elegant, ishte kundër çnatyrimit të thelbit të tekstit. Duke bërë fjalë për stilin, Besimi këmbëngulte mbi domosdoshmërinë e një distancimi që duhet të adoptojë arti i spektaklit. Me këtë kishte parasysh mbërritjen në atë realizim, që, duke u nisur nga realiteti, do të dukej si diçka e re, me të gjithë elementet përkatës, të njohur, falë shtimit të atij ritmi të brendshëm, atij thelbëzimi dhe filtrimi të natyrës, nga ana e një artisti të vërtetë, e një regjisori me shpirt krijues.

Besimi orientohej shumë mirë edhe në dramaturgjinë botërore. Por admirimi për Shekspirin, Gogolin, Molierin, Goldonin, Shilerin etj, nuk e pengonte që të mos pranonte en bloc krejt krijimtarinë e tyre. Kështu, bie fjala, ai nuk ishte i një mendjeje me ata që synonin të vinin në skenë edhe ndonjë vepër pa vlera të epërme, paçka se ajo mbante firmën e një krijuesi me famë. Ca më lehtë e kishte në këtë aspekt me autorët vendës, kur krijimet e tyre për skenën apo ekranin nuk kishin konflikt të natyrshëm e të besueshëm, kur rolet nuk ndaheshin si duhet, kur 337 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

skenografia apo dekori nuk u shkonin për shtat materialeve të shkruara.

Besimi, në shkrimet e veta për teatrin dhe kinematografinë, iu drejtohej jo vetëm specialistëve, eruditëve, por edhe njerëzve të thjeshtë, dashamirësve dhe “konsumatorëve” të artit skenik e të ekranizuar, që mbushnin sallat e teatrove apo të kinemave.

Po t’i mblidhnim të gjitha materialet e Besimit me këtë temë, të botuara ose jo, do të përftonim një kompendium me vlerën e një guide, e një udhërrëfyesi, e një manuali të nevojshëm për edukimin e shijeve artistike.

Besimi nuk shpërfilli, përkundrazi: i pati “libër jastëku” dokumentet e dorës së parë, sidomos vëllimet e panumurta të krijuesve dhe të kritikëve të artit, që i shohim edhe sot në bibliotekën e shtëpisë së vet në Prishtinë. Krahas kësaj bibliografie të pasur, të shkruar në gjuhë, që jemi mësuar t’i quajmë të mëdha e të vogla, - rusisht, frëngjisht, anglisht, gjermanisht, italisht, serbokroatisht, maqedonisht, shqip etj, dobi pati edhe nga “arkivat e gjalla” të teatrit e të filmotekës, të cilat i ndenjën vazhdimisht të hapura. Për të paraqitur një pjesë të mirë të ecurisë së artit skenik e të ekranizuar shqiptar në Kosovë, Besimi nuk zbatoi mënyrën e shtjellimit të thatë, pseudoshkencor, por atë të rrëfimit në stil e në gjuhë të zgjedhur e të kuptueshme për të gjithë. Pa ua humbur profesionalizmin e thellësinë e mendimeve, kjo i bën shkrimet e tij tepër tërheqës nga lexuesit. Tezat e Besimit, me karakter të përgjithshëm e përgjithësues, “ndërpriten” nga ilustrime tërheqëse, nga portrete ekspresive aktorësh, nga vlerësime sintetike të skenave të dramave apo të filmave, çka mënjanon monotoninë. Bien në sy zbërthimi i mjaft skenave dhe episodeve të fuqishme, ku Besimi dëshmon për shkathtësi krejt të pazakontë në “përmbysjen” e situatave në kuptimin e trajtimit krejt ndryshe të konflikteve, të autenticitetit të personazheve, të kalimeve të protagonistëve nga një gjendje shpirtërore në një tjetër, duke përdorur jo rrallë, me sens mase, plasticitetin e së folmes arkaike. Këtu mund të përmendim mendimet kritike që Besimi ka dhënë për arketipat në krijime, si filmi “117” etj.

Besimi njihte përsëthelli të gjitha rrymat e prirjet që kishin dyndur ekranin e madh për tetë dhjetëvjetsha rresht, anembanë botës, duke ushtruar ndikim të madh shoqëror, ideologjik e politik më shumë se çdo art tjetër. Ai i referohej thënies së Leninit se “filmi është arti më i nevojshëm i socializmit”. Fuqinë komunikuese e depërtuese të filmit e pat vënë në dukje, nga këndvështrimi i interesave naziste, edhe Gëringu, i cili dha urdhër të bëhej një montim tendencioz i materialit të xhiruar për filmin “Koracata Potjomkin” të Ejzenshtejnit. Më tej, Besimi 338 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

ndalej në kinematografinë e Hollivudit, e cila “amerikanëve u dha dorë të lansonin gati në gjithë botën mënyrën e jetesës amerikane”. Këtë kinematografi e konkurroi me sukses një media tjetër edhe më masive televizioni. Në Evropë ishte shfaqur ndërkohë një valë e re e filmit, me në krye Zhak Lyk Godarin, Lui Malin, Shabrolin etj, që kish pika të shumta kontakti me mediat filmo-televizive dhe që “kanonizohej” në thënien e Godarit: “Fimat artistikë më të mirë janë ata që kalojnë në filma dokumentarë, dhe anasjelltas”. Kësisoj bëhej i mundur gërshetimi i filmit - realitet me filmin - iluzion.

Në një bisedë me Rrahim Sadikun, që u botua në faqet e gazetës “Bota e re”, Besimi do të shfaqte, si gjithmonë, mendime plot brumë dhe me interes të gjerë. “Të jesh regjisor filmi e teatri e të punosh në xhirimin e emisioneve televizive, është njësoj sikur të jesh shkrimtar dramash e romanesh a të shkruash artikuj gazetareskë për gazetën në të cilën punon... regjisori (gjegjësisht) shkrimtari ka lirinë krijuese dhe gjen mundësinë që edhe në emisione, artikuj, të futë idenë e tij. Mirpo këto emisione (artikuj) qëndrojnë jashtë sferës ekskluzivisht artistike, që është puna e njëmendtë e regjisorit apo shkrimtarit. Së këndejmi lindin kërkesat, që në mjedise të zhvilluara televizive edhe realizohen, që regjisori i vokacionit artistik të merret vetëm me xhirimin e filmave dhe dramave televizive. Nuk do koment që një gjë e tillë shkon në të mirë të të gjithëve”. Në vazhdim, Besimi theksonte se për regjisorin të gjithë përbërësit, - skenar, aktor, kamerë etj, - kanë peshën dhe autonominë e tyre për krijimin dhe realizimin në skenë e në ekran të veprës përkatëse. Duke qenë se regjisori është boshti kryesor, i cili, para së gjithash duhet t’i njohë përsëthelli, por edhe t’i harmonizojë të gjithë përbërësit, vepra në fjalë, në fund të fundit, është vepër regjisoriale.

Sipas mendimit të Besimit, koncepti estetik mund të evoluojë gjatë xhirimit apo regjistrimit, por jo me sajesa të improvizuara. Duke folur për profesionin plot peripeci e “të mallkuar” (me humor) të regjisorit, Besimi ve në dukje se, do s’do, ky është i detyruar të hyjë në lidhje me të gjitha profilet dhe t’i “zhbirojë”, jo vetëm nga ana profesionale, por edhe si njerëz, si karaktere, me të mirat e të metat e tyre. Në asnjë fushë tjetër, vëren Besimi, “njeriu nuk mund të provokohet aq sa kur merret me regji filmi apo teatri. Kudo has trauma, mëdyshje, thyerje morali, smirë, shantazhe, skandale, afera...”.

Duke u ndalur me përparësi tek filmi, Besimi vinte në dukje se ky “sjell famën e përjetshme dhe pothuajse çdokush e lakmon. E kjo shpesh mbetet vetëm një lloj aventure me njerëzit. Mirpo të rrallë janë ata që, duke punuar, i janë kushtuar plotësisht, të thuash fanatikisht, një profesioni ‘të mallkuar’, i cili i ka shumë të mundimshme rrugët, 339 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

përmes të cilave arrihet suksesi”. Cilat janë këto rrugë? Dhe përgjigjja e Besimit vjen në çast: “Rruga e përvehtësimit të të gjitha arteve të tjera e sidomos e letërsisë. Gavella e quante veten përfaqësues të letërsisë dhe të arteve. Njëkohësisht, profesioni i regjisorit nënkupton përvehtësimin e një kulture sa më të gjerë nga fusha të ndryshme. Vetëm me një pajisje të fortë mund të startohet. Adhuroj (kushtimisht e them), pos Gavellës e Stupicës, edhe Bergmanin, Felinin, Pavlloviqin, Babajën etj. Tek e fundit, më bëhet se vetëm njeriu i mirë dhe i aftë mund të jetë artist i mirë dhe i aftë”.

Pyetjes se me çka dallohet jeta e regjisorit nga ajo e të tjerëve, Besimi i përgjigjet: “Nuk do të duhej të dallohej me asgjë. Mirpo kjo varet nga vendi dhe koha në të cilën punon një regjisor. Tek ne regjia është profesion i ri dhe, vetëkuptohet se kërkesat e saj edhe në jetën e regjisorëve përcillen me përjetime e pësime që shpeshherë janë të ashpra”.

Besimi shprehej shpesh se kurrgjë nuk i pëlqente më shumë se sa një film i mirë. Me „film të mirë” nuk kishte parasysh një radhitje të rëndomtë skenash pa nënshtresë psikologjike, vetëm si diçka zbavitëse, argëtuese. Në kontratën e lidhur ndërmjet autorit të skenarit dhe entit kinematografik përkatës, përfshihet një pikë që i lejon regjisorit të bëjë çdo ndryshim, të cilin ai e sheh të arsyeshëm. Por kjo, sipas mendimit të Besimit, nuk duhej ta shtynte regjisorin t’i jepte krahë fantazisë pa fre, „të fluturonte me presh”, sepse, gjithnjë sipas tij, „asgjë nuk e nervozon më shumë autorin e skenarit se sa kur e sheh të shfytyruar, të gjymtuar” atë që ka hedhur në letër me mund e përkushtim.

Duke bërë fjalë për vështirësitë e ekranizimit të një filmi, Besimi vinte në dukje se kur krijuesi letrar shkruan një novelë, krijon karaktere, atëhere edhe ndodhitë rrjedhin prej tyre dhe janë në varësi të tyre.

Ndërsa filmi është e anasjellta e kësaj ecurie, pra: „sajon një sërë ndodhish, ngjarjesh, të cilave personazhet duhet t’u përshtaten”.

Sa për skenaristin, Besimi shprehej me bindje se ky duhet të mbajë fort parasysh para së gjithash se kur shkruan për filmin, nuk duhet ta mërzitësh publikun. Aksioni lipset të jetë i ngjizur mirë, në mënyrë që të mos zbehet për asnjë çast. Në një novelë a roman mund të të lejohet të paraqitësh disa pasazhe mediokër, madje edhe pa kurrfarë vlere, ama aksioni në ekran duhet të jetë parreshtur interesant.

Besimi kishte një këndvështrim tejet origjinal në lidhje me happy-endin. Për korrjen e suksesit praninë e happy-end-it ai nuk e quante diçka „absolutisht të nevojshme”. Si argument në këtë aspekt sillte filmimin e një numuri të madh rrëfimesh të famshme, „fundi tragjik i të cilave nuk ka ndikuar aspak për keq mbi vlerat e tyre”.

340 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Në plan të parë Besimi nxirrte filmat e xhiruar sipas romanesh të mirënjohur ose tepër të shitshëm në librari, që, zakonisht, merren me jetëshkrimin e ndonjë personaliteti të shquar apo heroi popullor. Në kategorinë e dytë vendoste prodhime më pak „të bujshme”, por që kërkojnë angazhimin e të paktën dy-tre vedetave.

Sikurse kanë dëshmuar në raste të ndryshme mjaft kolegë, miq apo bashkëpunëtorë të afërt të Besimit, si: Rexhep Qosja, Ibrahim Rugova, Esat Mekuli, Gazmend Zajmi,Vehap Shita, Ismail Kadare, Rifat Kukaj, Rexho Mulliqi, Akil Koci, Avni Spahiu, Naum Prifti, Hazir Myftari, Eqrem Basha, Arbër Xhaferi, Istref Begolli, Faruk Begolli, Ragip Loxha, Nyredin Loxha, Fehmi Agani, Enver Petrovci, Smalj Smaka e shumë te tjerë, ai, tek vihej në kërkim të rezultateve sa më të kënaqshme, i jepte rëndësi vendimmarrjes së shpejtë e të drejtë, por edhe aftësisë për ta ndryshuar mendimin, në momentin e duhur, në pajtim me rrethanat përkatëse. Besimi theksonte se regjisori duhet të jetë i vëmendshëm ndaj ndryshimeve e luhatjeve të modës; mundësisht t’i mësojë këto para se publiku ta ketë nuhatur një gjë të tillë. Kjo binte menjëherë në sy kur, bie fjala, një tip i caktuar filmi, i prodhuar me seri nuk honepsej më nga spektatorët e moshave dhe niveleve të ndryshme. Në këtë kuadër Besimi përmendte faktin se një film që do të ishte dashur të fillonte të xhirohej pas dy ditësh, të themi, mund të shtyhej për shkak të sëmurjes së një aktori kryesor apo të vetë regjisorit, sidhe nga konstatimi, qoftë edhe në momentet e fundit, që skenari çalon e, si i tillë, nuk është më i përshtatshëm. „Pra, regjisori asnjëherë nuk duhet të bjerë pre e rastësive” vinte në dukje Besimi. Dhe vërtet: regjisori i filmit është jo vetëm përgjegjësi, por edhe krijuesi kryesor i tij. Cilësia e regjisorit në rolin e udhëheqësit të krejt procesit krijues i mundëson atij të ngarkojë bashkëpunëtorët me detyra specifike: operatorët, skenografët, kompozitorët, aktorët, ekipin teknik etj. Regjisori bashkërendon veprimtarinë e të gjithë të mësipërmve për të përmbushur pikësynimin artistik qysh në fazën e konceptimit të veprës që do të ekranizohet apo inskenohet. Këto janë arësyet që regjisori është i pranishëm në të gjitha momentet e rëndësishme të përgatitjes së filmit, në hartimin e platformës regjisoriale, në përcaktimin e roleve, në miratimin e skicave të dekoreve e të kostumeve, në udhëzimin e aktorëve para e gjatë filmimit, në drejtimin e krejt procesit të filmimit, në kryerjen e montazhit të filmit, në përcaktimin e kolonës zanore dhe në përcaktimin e formës përfundimtare të filmit.

Në rastin e filmit, regjisori është personi që siguron unitetin konceptual të realizimit të veprës kinematografike. Theksojmë se, në fund të fundit, ky unitet konceptual artistic, do s’do, ndikohet nga pikëpamjet 341 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

ideologjike të vetë regjisorit, por edhe të sistemit politik-shoqëror në të cilin jeton.

Besimi kishte një mendim të qartë e të diferencuar për specifikat e regjisë. Ai ishte i vetëdijshëm se çdo regjisor administron veprimtarinë “prodhuese” të krijimit të filmit, të programeve radiotelevizive dhe teatrore, qofshin këto skenike apo radiofonike dhe televizive. Mbi këtë bazë, regjisorët klasifikohen në regjisorë filmash, të televizionit, të radios e të teatrit. Të tjerë akoma janë të specializuar për spektakle muzikore, për dublim zëri etj. Veprimtaria e regjisorit mbështetet në skenarë të përgatitur qysh më parë sipas veprash letrare apo sipas subjektesh të tjerë, në të cilat merr pjesë jo rrallë edhe regjisori, i cili, fill paskëtaj, i përshtat për film apo për pjesë teatrore. Me fjalë të tjera, regjisori i filmit drejton filmimet. Regjisori i teatrit udhëheq provat dhe shfaqjet e pjesëve teatrore. Regjisori i televizionit apo i radios bashkërendon filmimet dhe transmetimin e programeve të një stacioni televiziv apo radiofonik në pajtim me specifikën përkatëse, bashkërendon përfshirjen në program të reklamave tregtare, që transmetohen në intervalet midis programeve të mirëfilltë dhe bën ndryshimet e nevojshme në to. Regjisori i dublimit bashkërendon dublimin e filmave të huaj, të serialeve televizivë, të programeve dokumentare dhe të programeve të tjerë, duke vënë në punë aktorë vendës; përzgjedh muzikën dhe efektet zanore, sidhe bashkërendon të gjithë përbërësit e dublimit. Disa nga veprimtaritë e xhirimit të filmit, të provave të teatrit apo të emisioneve radiotelevizive mund të kryhen edhe nga zëvendësi i regjisorit.

Përderisa regjisori është numuri 1 i realizimit të spektaklit në ekran apo në skenë, “është e natyrshme që kritikat për dobësinë e saj e për lojën e pakënaqshme të aktorëve, të bien mbi të” shprehej Besimi.

Gjithnjë sipas tij, regjisori duhet të bëjë çmos që, në ndarjen e roleve të pleksë tek çdo aktor temperamentin me pamjen fizike, me inteligjencën skenike të tij, çka duhet të shkrihet sa më mirë me të tërën, duke krijuar një trupë homogjene.

Shkëputur nga monografia e Kopi Kyçykut: “Një jetë për ekranin dhe skenën (Besim Sahatçiu)”, Prishtinë, 2013

342 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

DIXIT MIHAI EMINESCU Drita nuk ndizet veçse për ata që shohin... / Lumina nu se aprinde decât pentru cei care văd...

Ai vend që, përmes veprimtarisë së institucioneve të tij, inkurajon padijën, mungesën e vendimmarrjes, të karakterit, madje i dekoron, dëshmon se është në shpërbërje të plotë.

E keqja kryesore që kërcënon vitalitetin e popullit tonë ëstë demagogjia.

Ligjet e një populli, të drejtat e tij, nuk rrjedhin veçse nga ai vetë.

Natyra e popullit, instinktet dhe prirjet e trashëguara, gjenia e tij, që shpesh, e panjohur, ndjek një ide teksa tjerr në veglën e kohës – këto duhet të jenë vendimtare në jetën e një shteti, jo majmunllëku ndaj ligjeve dhe zakoneve të huaja.

Zakonet pa ligje mund të bëjnë gjithçka; ligji pa zakonet – gati asgjë.

Atdhedashuria nuk është vetëm dashuri ndaj tokës që të ka lindur, por sidomos ndaj së shkuarës, pa të cilën nuk ekziston dashuri ndaj atdheut.

E fshehta e jetëgjatësisë së një shteti është ruajtja e hierarkisë së meritave.

Bashkëkohësit janë historianët më të këqinj.

Barazia nuk ekziston përveçse në matematikë.

Puna e një njeriu mund të paguhet. Karakteri, kultura e tij – kurrë.

I varfër është ai që ndihet i varfër dhe të cilit i duhet medoemos më tepër nga sa ka.

343 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Shkolla ka për të qënë shkollë kur njeriu të jetë njeri dhe shteti – shtet.

Edukimi është kultura e karakterit; kultura është edukimi i mendjes.

E vetmja pasojë e mbushjes së kujtesës me gjëra që s’mund t’i tretë është neveria e nxënësit ndaj librit. Këtu kanë sosur gati të gjitha shkollat tona. Sheh të rinj që kanë mësuar latinisht, greqisht, histori botërore, logjikë dhe psikologji, shkenca natyrore, gjeografi, drejtësi administrative, ekonomi politike, kanë marrë maturën... e megjithatë nuk dinë të shkruajnë një fjali të saktë, kurse një ditë pas mbarimit të shkollës kanë harruar gjithçka...

Drita nuk ndizet veçse për ata që shohin, jo për të verbërit.

Nuk jemi ne sundimtarët e gjuhës, po është gjuha sundimtarja jonë.

Të detyrosh një popull të mësojë një gjuhë tjetër nënkupton ta budallallepsësh, ta bësh intelektualisht të mangët, por edhe ekonomikisht e politikisht.

Fatkeqësia është mësuesi më i mirë; ka metodën e vet, po kurrë nuk gabon.

Ngadhnjimtari i përkohshëm nuk është gjithmonë edhe i mbrami.

LASGUSH PORADECI

Artisti ri-krijues / Artistul re-creator “… artistul adevărat nu întreabă DE UNDE scoate materia brută a creaţilor sale; el întreabă: a realizat din acea materie brută o operă ORIGINALĂ, NOUĂ, PUTERNICĂ, PLINĂ DE EXPRESIVITATE PERSONALĂ? Imitaţie – revelează erudiţii!; O NOUĂ CREAŢIE – REVELEAZĂ poetul! O nouă creaţie din vechea materie… Niciuna dintre toate operele artistice mondiale nu este originală; trupul lor este străin; numai SUFLETUL lor nu poate fi disputat de nimeni. Nici de om, nici de divinitate. Omul este MAI PUŢIN decât divinitatea, divinitatea este MAI MULT decât omul, dar sufletul leagă omul cu divinitatea palpitând maiestuos între ei. Iată! Acesta este SUFLETUL adevăratelor opere de 344 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

artă, FIINŢA METAFIZICĂ a artistului RE-CREATOR, (fiinţă - n. n.)

TOPITĂ în OPERA-REACREAŢIE a lui”.

[Lasgush Poradeci, Opera, vol. II, Editura Onufri, Tiranë 1999, p. 13.]

PETRE ȚUŢEA Shkalla e vlerave njerëzore / Scara valorilor umane Shkalla e vlerave njerëzore përmban: shenjtorin, heroin, gjeniun dhe njeriun e zakonshëm, kurse jashtë këtyre ndodhet keqbërësi.

Nëse sistemet e vjetër u zbrazën nga përmbajtja, kjo nuk domethënë se nuk mund të krijohen sisteme të rinj. Por, nëse sistemet dhe stilet zëvendësohen me vështirësi, ngaqë krijimi i të rinjve mbetet e vështirë, në mos po i pamundur, loja e pafundme e nuancave i ofron shpirtit krijues të popujve dhe njerëzve mundësi të pakufishme.

Sistemi më i përshtatshëm socio-politik është liberalizmi. Sepse siguron elitën drejtuese, ngadhnjimin e personalitetit, të elitës drejtuese, dhe nuk shqetëson me asgjë ecurinë dogmatike të botës së krishterë. Në klimën e krijuar nga liberalët mund të merret frymë shpirtërisht dhe mund të përparohet materialisht, teksa vlerat lëvizin të pashqetësuara nga askush. Demokracia është më pak se liberalizmi, i cili ka në njëfarë mënyre edhe një aspekt aristokratik.

ION D. SÎRBU

Izma / Isme

Përmes vdekjes, ajo që është universale në unin tonë i rikthehet, ose i shtohet njësisë, ashtu siç bula e vesës kthehet në oqean...

Vetëm kush di të vdesë meriton të jetojë!

Pushteti është gjithmonë i djathtë. E majta mbetet e majtë vetëm për aq kohë sa ëndërron, ose lufton për pushtet; me ta shtënë në dorë atë pushtet (dhe në rastin e saj s’mund të jetë fjala veçse për pushtetin Total), dalngadalë, falë qënies së gjërave (dhe të njerëzve), ajo kalon, 345 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

qetë, por me siguri, drejt së djathtës (nacionalizëm, shovinizëm, autoktonizëm, protokronizëm, ksenofobi). Nga ky çast, tek e majta nuk mbeten veçse vejushat, jetimët, librarët vetmitarë, disa ish-mësues, shumica e komunistëve naivë, tepër sentimentalë, ose tepër të kulturuar.

Mbase Historisë, konceptuar si një lumë i kujtesës kolektive, i shpëton, gjatë çasteve të veta të mjegullta, nga një fletë në erë; dhe atëbotë, ajo fletë e harruar, tashmë e jetuar, mund të na fanitet si ndonjë vegim, vizion, zgjidhje përfundimtare... Për shembull, duket se tani po jetojmë duke rijetuar një kapitull nga epoka fanariote.

MARIAN POPA

Fjala ‘e vërtetë’ / Cuvântul ‚adevăr’ Do t’i përgjigjesha pyetjes me një pyetje si përgjigje. Pse, - kur nuk ekzistokan konspiracione planetare, - u ra në ujdi që dokumentet e mbrame lidhur me Luftën e Dytë Botërore, përfunduar në maj 1945, të bëhen publike vetëm pas 100 vjetësh, pra më 2045? Pse prej qindra vjetësh Vatikani fsheh dokumente? Pse institutet amerikane nuk pranuan t’i përgjigej kërkesës rumune lidhur me disa dokumente të agjentëve rumunë të Gjermanisë, gjatë Luftës së Dytë Botërore?

Rreth rënies së komunizmit më njoftoi në fshehtësi dikush, - në gusht 1979, - që erdhi drejt meje, ndonëse nuk pata këmbyer kurrë me të ndonjë fjalë. Vetëm njiheshim dhe përshëndeteshim. „U vendos braktisja”, më tha. Aq. Tundi kokën, buzëqeshi në drejtim tjetër, që unë të shoh se po buzëqesh, dhe u zhduk siç erdhi. (...) Qysh atëhere nisa të jem i vëmendshëm ndaj simptomave. Sepse njëlloj si natyra, as shoqëria njerëzore, nuk bën kërcime. (...)

Nuk më pëlqen fjala ‚E Vërtetë’. Pse? Sepse natyra e saj është ajo që shprehet në një aforizëm të kibernetikanit Heinz von Foerster: „E vërteta është shpikja e një gënjeshtari”. (...) Nëse e vërteta nuk ka dalë në shesh kur ngjarja ndodh, atëhere më kot del në shesh më vonë. Nëse nuk është trillim, E vërteta është një mrekulli nga Dhjata e Vjetër, ose e Re: e Vërteta e përzjerë me Vërtetimin. Unë nuk kam marrë pjesë në asnjë takim të udhëheqësve të fuqive të mëdha. Prandaj nuk kemi nga t’ia mbajmë dhe duhet të themi Po. Përndryshe pse u likujduan Çausheskët aq shpejt? Nuk është një turp për ne protokronistët që të 346 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

ngjasojmë me frëngët e vitit 1789, me rusët e vitit 1917, apo me italianët, – edhe këta bij të historisë së përgjithshme – që e trajtuan Musolinin dhe dashnoren e tij si ca gjedhë për thrrtore? A nuk ishte Çaushesku i afërt me të gjithë krerët e mëdhenj të botës? Në fund të fundit, shpesh kam menduar se, për mua, nga ajo ngjarje, gjëja kryesore që duhet të kujtoj me mirënjohje është se pika terminus, të cilën nuk e vuri askush, ose që e vunë udhëheqësit e fuqive të mëdha, pasi vendosën ta mbyllnin atë epokë, më lejoi të kem një fund të përkryer për Historinë* time. * „Historia e letërsisë rumune me sot, me nesër” – Vepër studimore, filozofike, historike

dhe shpirtërore, me mbi dhjetë mijë faqe, e Marian Popës, botuar në fillim të shekullit XXI. Për nga thellësia, gjykimet dhe dendësia e të dhënave, Historia... mund të vihet pranë enciklopedive më të pasura të kulturës Evropiane e më gjerë.

[Pjesë nga libri „Avokati i të paudhit” (Avocatul diavolului), Bukuresht, 2003]

INGMAR BERGMAN

Filmi si ëndërr / Filmul ca un vis Filmi është vetjak. Teatri është objektiv.

Per mua kinematografia është në radhë të parë dhe veçanërisht afrim ndaj fytyrave. Fytyrave njerëzore. Kam vënë re se kjo më magjeps gjithnjë e më shumë – dhe ajo që përjetoj është pafundësisht tërheqëse.

Jo çdo fytyrë, por fytyrat e aktorëve. Kur humb shqisën e lojës, duhet të heqësh dorë. Nëse harron se është një lojë dhe si kineast imiton realitetin, atëhere ke marrë udhën drejt një mashtrimi të tmerrshëm të vetvetes.

Kur filmi nuk është një dokument, është një ëndërr.

I vetmi instrument në profesionin tim është intuita. E kam provuar këtë kur punoja në teatër, ose në studio, me aktorët e mi; unë thjesht ndjej, nuk di si ta kem ndryshe situatën nën kontroll dhe si të bashkëpunoj me aktorët.

Në njëfarë mënyre, unë nuk di asgjë për mesazhet, apo simbolet, apo gjëra të tilla. Mbetem gjithmonë i befasuar pasi njerëzit më pyesin për 347 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

mesazhet, sepse, kur bëj një film, unë dua vetëm të krijoj një lidhje me qëniet e tjera njerëzore, të rrëfej një ngjarje, ose vetëm të jem bashkë me to dhe t’i lëviz, që të ndjejnë diçka të caktuar. Nganjëherë, kur kam mesazhe, gjithçka shkon sëprapthi…

Gjëja më e rëndësishme është dëgjimi, - dëgjimi i regjisorit dhe dëgjimi i aktorit; dëgjimi ndaj njëri-tjetrit.

Nëse intuita është instrumenti ynë mendor, kamera është instrumenti ynë fizik.

[Ingmar Bergman Interviews, edited by Raphael Shargel, University Press of Mississippi / Jackson, 2007]

FEDERICO FELLINI

Lejomëni të gaboj / Permiteți-mi să greșesc Artisti, sikurse vepra artistike, kanë në thelb një karakter protestues.

Duke përhapur e mbështetur të renë, përmes më së mirës, drejt më së mirës, vepra artistike duhet të kundërshtojë vetë mjedisin që e ka lindur. Çdo vepër artistike bart në thelb ligjin e vet jetik, - i ndryshëm nga një artist tek tjetri, - që përbën një provokim kundër çdo interpretimesh të ngurta, duke dhënë vetëm kështu masën e së vërtetës së vet. Preteksti, pikënisja kanë më pak rëndësi. Këto edhe mund të mohohen krejtësisht. Me rëndësi është nëse vepra mund të zgjojë një lloj fiksioni, shprehës për botëkuptimin e artistit, në marrëdhënie me temperamentin e tij.

Të vërtetën time psikologjike nuk e njoh. E kërkoj. Po kështu kërkoj një rrugë çlirimi nga disa mbistruktura edukative, ose matrica intelektuale të trashëguara. Një artist është njeriu që synon pandalshëm drejt pikës së mbrame, të rritet, por nuk duhet t’ia dalë mbanë asnjëherë.

Rezervoj të drejtën ta kundërshtoj veten. Nuk dua ta humb të drejtën për të thënë marrëzira dhe kërkoj përunjësisht të më lejojnë të gënjehem herë pas here.

[Nga libri „Takime joshës” (Întâlniri seducătoare), Adina Darian, Sh. B. Silex, Bukuresht, 1998]

348 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

VASILE ANDRU

Jetë dhe shenjë / Viață și semn PËRPARËSIA E KARAKTERIT NDAJ IDEVE. A ka, vallë, individë me një kulturë të epërme dhe me një karakter të ulët? Pra, a është e mundur një pavarësi e pjesshme ndërmjet kulturës dhe karakterit? Gjërat mund të jenë si më poshtë: Njohuritë që nuk kanë pasur një ndikim të thellë shndërrues nuk quhen kulturë, por informacion. Kurse informacioni është tjetër gjë në krahasim me kulturën. Ështe ana e saj sasiore, është premisa e saj, është trampolina e saj, është varri i saj.

EKIZSTON NJË ‚GJUHË E LASHTË DHE E MENÇUR’? Eminesku na zgjon edhe sot mendime me këtë pyetje. Një kritik na përgjigjet me jo: nuk ekziston ‚një gjuhë e lashtë dhe e mençur’, përveçse në paraqitjet utopike të poetëve’.

Kam pyetur veten se si mund të ishte... Gjuhën e lashtë nuk e njohim, natyrisht, veçse përmes shkrimit. Kurse shkrimi ishte ai vetë, - dhe duhet të jetë edhe tani, - një bast me mençurinë.

Një tjetër vëzhgim. Hasim sintagma latine, dy-tri fjalë; sot na duhet të përdorim fjali të tëra dhe shtjellime ligjërimtare, që t’i përkthejmë.

Latinishtja ishte më sintetike. Vallë, ‚nyja’ e fjalëve të lashta vuan tani nga një shpërthim dhe një zgjerim?!

Dendësia e së folmes, tepria e realitetit që përkapet, arrihet përmes ripërqëndrimit gjuhësor.

PLEQ NË NJË KULTURË TË RE. Një kritik amerikan thoshte se një kulturë e plakur interesohet në mënyrë obsesive për qëllimin dhe jo për hijeshinë e rrugës drejt mbërritjes. Kur të preokupon rruga e përshkuar, domethënë se je ende i ri...

[Pjesë nga libri „Jetë dhe shenjë” (Viață și semn), Sh. B. Herald, Bukuresht, 2005]

349 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

KJELL ESPMARK Thjeshtësi fisnike dhe madhështi e qetë / Simplitate nobilă şi măreţie calmă Duke e pasur Hegelin si pikënisje, Vischer-i e përcakton të Bukurën si njësim i harmonishëm mes shpirtërores dhe lëndores, mishërimi plastik, ku ideja shfaqet në plotninë e vet, në të dukshme – arti i Greqisë antike dhe i Gëtes mund të jepen si shembuj. Vetë Vischer-i e emërton këtë idealrealizëm, një etiketë që iu vu edhe artit të Runebergut.

Praktikisht u desh që të vulosej si idealrealizëm krejt epoka mes romantizmit dhe e realizmit dhe u hulumtua se si ndikimet u përzgjatën në vizionin mbi letërsinë qysh në fillimin e shekullit XX. Estetika e të parit Komitet Nobel është një shembull bindës në këtë pikëpamje.

Estetika wisreniane ka parasysh një krijimtari që ribashkon një koncept idealist mbi realitetin me një ‚konkretësi’ ndijesore. Tipari i një ‚mjeshti të madh’ është se ky ‚rijep me qartësi jetën e njeriut’ (1903), por një synim i tillë realist nuk është veçse njëri nga përbërësit. Tjetri është një perspektivë e pranuar edhe nga Gëtja, mbi natyrën si sinonim për ‚të vërtetën’ dhe ‚frymën’, një shprehje-kyçe ‚në përputhje me natyrën’, kurse Fänrik ståls sägner citohet si model në lidhje me karakterizimin ‚në përputhje me natyrën’ (1909). (...) Vlerat e larta estetike quhen ‚masë’, ‚baraspeshë’ dhe ‚harmoni’ – fjalë nderi, që mund të gjenden në konceptin e Winckelmann-it për artin e Greqisë antike, si ‚edle Einfalt und stille Grösse’ (Thjeshtësi fisnike dhe madhështi e qetë). Figura etalon është sërish Gëtja, por krejt estetika vischeriane i ngre këto vlera në rangun e normave të arta.

[Pjesë nga libri „Çmimi për letërsinë”, Sh. B. Institutit Kulturor Rumun, Bukuresht, 2003, kapitulli ‚Froni, altari dhe familja’]

ALEXANDER ZINOVIEV Teatri dhe tregjet / Teatrul și târgurile Situata është e koklavitur, sepse, nga njëra anë ka ekzistuar ideologjia marksist-leniniste në nivel teorik, ta quajmë, kurse nga ana tjetër, ideologjia praktike, ta quajmë, e cila s’ka fare të bëjë me këtë marksizëm-leninizëm. Në nivelin praktik njerëzit donin të bënin karierë, të fitonin TË HOLLA, të punonin sa më pak dhe të përfitonin sa më shumë që të ishte e mundur. Ky nivel është kapur me detaje në të 350 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

gjithë librat e mi. Ka qënë një kontradiktë brenda ideologjisë marksiste.

Ndërsa brenda ideologjisë kapitaliste nuk ka kontradikta mes dy shtresave (niveleve). Të gjithë lëvizin në të njëjtin drejtim: pronë, të mira materiale, liri. Në nivelin praktik të ideologjisë mund të shohësh shkrimtarë të famshëm, filozofë, psikologë. Qeveria sovjetike, sistemi politik, ideologjia zyrtare donin që njeriu të punonte pa marrë kurrgjë si shpërblim, dhe vlerat shpirtërore trymbetoheshin si më të rëndësishme nga ato materiale. Jam njeri tipik nga kjo pikëpamje. Niveli im i jetesës ishte më i ulët se sa i fshesaxhiut që bënte pastrim në zyrën time. Nuk kisha asgjë. Për mua ishte shumë më e rëndësishme ta kaloja kohën me miqtë e mi, të lexoja, të shkruaja. Majakovski thoshte se një këmishë e pastër i mjaftonte. Edhe mua. Udhëheqësit komunistë do të kishin dashur që të gjithë njerëzit të ishin të tillë. Mirpo, teksa unë dhe disa miq mund të ishim të tillë, nuk mund t’u kërkoje të njëjtën gjë 250 milion shtetasve sovjetikë. Shumica e tyre ishin krejt shpërfillës ndaj nivelit teorik të ideologjisë. Ata donin të hanin, të pinin, të edukonin fëmijët. Dhe propaganda perëndimore ishte tejet efikase në Bashkimin Sovjetik, që të mund të përputhej me ideologjinë praktike të popullit sovjetik. Propaganda sovjetike dhe ajo perëndimore zgjatën me dhjetra vjet, por s’patën aspak të bënin me ide abstrakte, me koncepte.

Perëndimi kritikoi mënyrën e jetesës në Bashkimin Sovjetik.

Propaganda perëndimore tërhoqi vëmendjen drejt pikave të dobëta të jetës sonë dhe ua paraqiti lindorëve Perëndimin sikur ky të ishte vetë parajsa. Shumë njerëz nga Bashkimi Sovjetik vizituan Perëndimin. Dhe ç’bënë kur mbërritën? Rendën nëpër dyqane që të blinin gjëra. Askush mes qindra vetëve që erdhën këtu në Mynih, ku ne jemi prej pesëmbëdhjetë vjetësh, nuk shkoi në muzeum, apo në teatër. As edhe një i vetëm. Akademikë, shkrimtarë, piktorë, të gjithë u sulën menjëherë të bënin tregti.

[Kultura e ideve, bisedë e Aleksandër Zinovjevit me Crisula Stefanescu-n, Nr. 299 / 11 nëntor 2010]

351 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

ZONA DANJA SINANAJ277 Gjysmë viti pa njohje ndërkombëtare Abstrakt: Një prej problemeve më të ndërlikuar që rezultoi për Shqipërinë në gjysmën e dytë të vitit 1924, pas revolucionit të qershorit, të paraprirë prej kryepeshkopit-kryeministër Fan S. Noli, është humbja e subjektivitetit ndërkombëtar të saj, delegjitimimi i së drejtës së përfaqësimit në organizatat kujdestare të rendit botëror që kishte dalë prej Konferencës së Versajës [Versaille]. Në 90-vjetorin e kësaj ngjarjeje, të cilësuar në shkencën e historisë herë si revolucion, herë si kryengritje popullore, herë si lëvizje politike, herë si grusht shteti, herë si puç politik etj., kjo çështje merr një rëndësi rinjohëse.

Megjithëse në muajin e fundmë të qeverisjes Fan Noli u ftua prej Lidhjes së Kombeve me qendër në Gjenevë për të mbajtur një fjalim si kryeministër i Shqipërisë, qendrimi i kësaj organizate qe mosnjohës.

Fjalë kyçe: revolucion, legjitimitet, e drejta për t‘u rebeluar, e drejta e restaurimit, njohje ndërkombëtare, Fuqitë e Mëdha, Lidhja e Kombeve, zgjedhje, Asamble, status ndërkombëtar, Regjencë, Konferenca e Londrës, Programi 20 pikësh, Zogu, protektorat, influencë, Italia, Jugosllavia.

I. Për të krijuar një ide më të qartë përse ndodhi kështu, duhet të tregojmë shkurtimisht se si erdhi Noli në krye të vendit, si kryeministër e si ushtrues regjent. Për t’i dhënë fund sundimit të një grupimi konservator, të identifikuar me figurën e Zogut, duke qenë se pakënaqësitë e popullit po rriteshin gjithnjë e më shumë, për ndorimin e situatës u pa e nevojshme të përdoreshin forcat e armatosura. Kështu do të hapej një etapë e re historike, që nis me revolucionin e qershorit të vitit 1924. Pakënaqësitë ishin gjithnjë e më shumë në rritje, sidomos pas pranverës së 1924-ës, ku vendi ishte i falimentuar, pa burime për të 277

(BA, MA, PhD Following) Qendra e Studimeve Albanologjike, Tiranë.

352 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

mbajtur veten, pa asnjë koncesion dhe pa asnjë hua të mundshme nga jashtë. Situata u rëndua gjithnjë e më tepër pas vrasjes së dy qytetarëve amerikanë, me një skenar të dirigjuar dhe vrasjes së bujshme të Avni Rustemit. Për vrasjen e dy të parëve opozita nuk u impikua, as në plan të brendshëm, as në atë të jashtëm. Veprime të tilla të kundërshtarit politik i dhanë madje krahë Nolit në arenën ndërkombëtare, që fitoi mbështetje maksimale nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës për t’u bërë më tej kryeministër. Sipas vetë Nolit, vrasja e Avni Rustemit qe shkaku për fillimin e revolucionit në vend 278.

Fill pas varrimit të Rustemit, filluan hapat e parë revolucionarë, sipas një pjese të studiuesve. Për disa të tjerë, këta hapa nuk ishin aspak të tillë, për shkak të implikimit të ushtrisë shqiptare në rrëzimin e pushtetit dhe për faktin se viktimat ishin shumë të pakta në numër 279.

Edhe Luigj Gurakuqi shprehej në një intervistë të “Popolo d’Italia” dhe më tej e rishtypur tek “Dielli”, se ajo çka ndodhi në qershor të 1924 në të vërtetë nuk ishte një revolucion, por një grusht shteti i drejtuar nga ushtria.

Sipas Historissë së Shqipërisë, më 16 maj 1924 filluan kryengritjet e para në Shkodër e më gjerë, ku morën pjesë rreth 12 mijë ushtarë dhe një batalion prej katërqind vetash. Me gjithë krijimin e një qeverie të re, të kryesuar nga Iljaz bej Vrioni, i cili mbronte interesat e çifligarëve të mëdhenj shqiptarë, duke qenë se edhe vetë vinte nga një familje pronarësh të mëdhenj, kryengritja popullore rezultoi e suksesshme dhe më 10 qershor 1924 Tirana ishte në duart e revolucionit. Vitet 1920 në Shqipëri sundoheshin nga e ashtuquajtura elita shqiptare, e përbërë prej myslimanësh të prapambetur, që kishin vendosur statusquo-në ekonomike dhe politike në vend. Mirëpo, qeveria e re e Nolit do të vinte me qëllime të reja, që do të sillnin një qeverisje të shkurtër republikane, të vetmen republikë demokratike në vend deri në 1990 280.

Më 16 qershor u formua qeveria e re e kryesuar nga Fan Noli, e cila, me programin e saj prej 20 pikash, parashikonte “demokratizimin e Shqipërisë, pavarësinë politike dhe ekonomike të saj, çlirimin e shqiptarëve të skllavëruar dhe ridhënien e unitetit më të madh të Shqipërisë, luftën e pakompromis ndaj elementëve feudalë, agallarëve e bejlerëve, konfiskimin e çifligjeve, shkëputjen e Shqipërisë nga ndikimi i Noli, F. S.: “Vepra 5, Autobiografia”, Rilindja, Prishtinë, 1988, f.135.

26 të vrarë dhe 50 të plagosur është numri i viktimave gjatë këtij revolucioni sipas raportimit të bërë nga Grant-Smith, Departamentit të Shtetit Amerikan. Department of State, Grant-Smith to the Secretary of State, no. 287, 16 qershor 1924, 875.00/151.

280 Austin, R. C.: “Shtegu i pashkelur i Fan Nolit”, Botim i II-të, “Albin”, Tiranë, 2003, f. 13.

353 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 278 279

huaj si dhe rikrijimin e marrëdhënieve miqësore me shtetet ballkanike në atë shkallë sa të realizohej një federatë ballkanike” 281. Programi qeverisës u përkthye në anglisht nga vetë Noli 282 dhe iu dërgua legatave e agjencive të lajmeve dhe lajmi solli shqetësime të mëdha në politikën e jashtme, duke qenë se evidentohej a priori që qeveria do të kishte probleme në arenën ndërkombëtare283.

Kabineti i ri qeveritar u përshëndet ftohtësisht nga qeveritë e huaja, duke qenë se ai nuk e kreu dot betimin zyrtar. Këtë mosreagim e shohim pas dërgimit të telegramit kryeministrave Herriot, Macdonald, Musolini, Pashiq dhe Papanastasiu, në të cilin Noli shprehej se Këshilli i Regjencës e kishte ngarkuar të krijonte “qeverinë e re liberale” 284.

Duhet të kemi parasysh se, i vetmi regjent i mbetur ishte Sotir Peci, i cili, për të anashkaluar detyrat e tij shtetërore, dha dorëheqjen për shkaqe shëndetësore. Kështu, duke u bazuar në nenin 51 të Statutit, Noli mori edhe detyrën e Këshillit të Naltë, përveçse të Kryeministrit 285.

Kryeministri i ri e dinte fare mirë se qeveria e tij ishte e përkohshme dhe do të nevojiteshin zgjedhjet e lira, me votë të fshehtë dhe direkte, që ajo të merrte formën normale dhe legjitime. Siç është përmendur dhe mësipër, Noli e gjeti vendin në një kohë dhe situatë të vështirë ekonomike dhe për këtë arsye, fryma revolucionare qe kalimtare, sidomos për fshatarësinë, që nuk besonte në ndryshime thelbësore.

Prandaj Noli duhej të vendoste nëse do të organizonte fillimisht zgjedhjet e kështu do të legjitimonte qeverinë në marrëdhëniet ndërkombëtare dhe më pas do të ndërmerrte reformën agrare, apo anasjelltas286? Siç do ta shohim, ai vendosi t’i jepte prioritet reformës agrare, duke dëmtuar jetëgjatësinë e qeverisjes në vend. Sipas Nolit, zbatimi i reformave do të ishte një kusht vendimtar për të fituar zgjedhjet dhe për të arritur njohjen ndërkombëtare.

Për t’iu rikthyer sërish thelbit, reforma agrare e Nolit ishte një prej pikave më të rëndësishme të programit të qeverisë, por ajo solli probleme të mëdha për njohjen ndërkombëtare. Për të realizuar planin e reformës agrare, ministri i bujqësisë Q. Koculi mblodhi komisionin që do të përpilonte hartimin e dekretit mbi të. Thelbi i këtij dekreti do të Libardi, C.: “Si u bë mbret i Shqipërisë Ahmet Zogu”, Kujtime historike 1918-1940, Botime “Naimi”, 2012, f. 19.

282 AQSH, F.251, V.1924, D.195, f.1-4, Kopje e përkthimit anglisht e nënshkruar nga Noli.

283 Puto, A.: “Demokracia e rrethuar (Qeveria e Fan Nolit në marrëdhëniet e jashtme, qershor-dhjetor 1924)”, Shtëpia botuese “8 Nëntori”, Tiranë, 1990, f.13.

284 AQSH, F.251, V.1924, D.136, f.140.

285 Jorgaqi, N.: “Jeta e Fan S. Nolit”, “Ombra GVG”, Tiranë, 2005, f.510.

286Jorgaqi, N.: “Jeta e Fan S. Nolit”, “Ombra GVG”, Tiranë, 2005, f. 507.

354 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 281

ishte shpronësimi i pronarëve të mëdhenj dhe rishpërndarja e tokave tek të varfërit dhe për t’u realizuar ky projekt kishte nevojë për fonde të mëdha. Mirëpo shpresohej të akumuloheshin fonde nëpërmjet huasë nga Lidhja e Kombeve dhe nga shqiptarët që jetonin jashtë, sidomos të atyre të Shoqërisë “Vatra“. Këto të ardhura do të përdoreshin për të ngritur Bankën Bujqësore, me kapital fillestar prej 6 milion frangash ari287.

Fuqitë e Mëdha ishin në dijeni të situatës politike në Shqipëri dhe për faktin që qeveria nuk kishte ardhur në pushtet nëpërmjet votimit.

Prandaj ato shpresonin se Noli do të legjitimonte qeverinë përpara se të merrte iniciativën për të kryer reformë agrare. Edhe pse legjitimiteti dihej se do të varej nga zgjedhjet e lira, Noli ndoqi një politikë propaganduese dhe diplomatike në rrafsh shumë të gjerë si metodë drejt ligjërimit të qeverisë.

Disa tentativa për të krijuar marrëdhënie diplomatike qenë me Greqinë (e cila e njohu legjitimitetin e qeverisë shqiptare me anën e një njoftimi për shtyp të 24.06.1924, megjithëse në të vërtetë, nuk mund të provojmë me dokumente se ka ndodhur zyrtarisht kështu 288)*, më tej me Italinë (e cila pati lëkundje për shkak të interesave të veta, por nuk reagoi pozitivisht në njohjen de jure të qeverisë shqiptare) 289, me Jugosllavinë (që kishte qëndrim armiqësor, e vendosur ta pengonte konsolidimin e qeverisë së re, edhe për faktin se mbronte pozitën e Zogut në vend), me Francën (fillimisht telegrami i dërguar nga Herriot shprehte vetëm mbështetjen morale në mënyrë evazive, por në vazhdim Londra dhe Parisi vendosën që të ruanin të njëjtën linjë mendimi)290.

Anglia ishte një prej shpresave më të mëdha të Nolit, duke qenë se ai e konsideronte si aleate pa kushte ndaj Shqipërisë. Në fakt, Anglia nuk kishte simpati të veçantë për Nolin dhe e kishte shprehur atë nëpërmjet ministrit Eyers dhe kryeministrit MacDonald. Dihej se, Anglia ishte përkrahëse e Zogut, sepse e shihte atë si faktor të qëndrueshëm dhe *Në mesin e nëntorit të 1924, jugosllavët denoncuan shkeljen e traktatit greko-serb, lidhur midis tyre gjatë periudhës së luftërave ballkanike. Beogradi shprehej se Greqia kishte vepruar në mënyrë të nxituar me njohjen që i kishte bërë qeverisë së Nolit, pa u konsultuar më parë me qeverinë jugosllave. Edhe shtypi grek nxirrte në faqet e gazetave se tashmë njohja ishte realizuar, por mbetet gjithsesi një fakt për t’u vërtetuar.

287 Austin, R. C.: “Shtegu i pashkelur i Fan Nolit”, Botim II-të, “Albin”, Tiranë, 2003, f. 104.

288 Puto, A.: “Demokracia e rrethuar (Qeveria e Fan Nolit në marrëdhëniet e jashtme, qershor-dhjetor 1924)”, Shtëpia botuese “8 Nëntori”, Tiranë, 1990, f.26.

289 AQSH, F.251, V.1924, D.140.

290 AQSH, F.251, V.1924, D.140, Njoftim i Zyrës së Shtypit të Ministrisë së Jashtme, më 27.06.1924.

355 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4

politikan të mirëfilltë në vend; kjo edhe për shkak të interesave që kishte në lidhje me shfrytëzimin e naftës në Shqipëri, interesa që Zogu i pranonte kundrejt britanikëve. Për më tepër, Anglia shprehej se do ta njihte qeverinë shqiptare vetëm pasi t’u jepej përparësi zgjedhjeve dhe të ndiqej politikë joradikale291. Ajo çka ishte më shqetësuese për qeverinë britanike ishte konfiskimi i pasurisë, që konsiderohej si masë revolucionare ekstremiste, por gjithashtu edhe vendosja e eksponentëve të regjimit të vjetër përpara gjyqit politik, që konsiderohej deri-diku absurde për faktin që personat në fjalë nuk kishin bërë gjë tjetër përveçse të “mbronin legalitetin kundër revolucionarëve”292. Sigurisht në këtë rast diplomacia britanike përjashtonte të drejtën e rebelimit dhe të drejtën e restaurimit, si pjesë të ligjësive të zhvillimit historik, që kishin legjitimuar hap pas hapi, përmes revolucioneve e kundërrevolucioneve, borgjezinë qytetare dhe demokracinë parlamentare në Britani e në Francë.

Nga ana tjetër, duke qenë se opsionet mbështetës po bëheshin gjithnjë e më të paktë, Noli iu drejtua Shteteve të Bashkuara të Amerikës. GrantSmithi, minstri i SHBA shprehej se nuk ishte i sigurtë nëse formimi i qeverisë së re shqiptare ishte i ligjshëm, duke qenë se i vetmi regjent që kishte mbetur ishte Sotir Peci. Për këtë arsye, ai ngrinte pikëpyetje mbi të drejtën e këtij të fundit për të autorizuar formimin e një qeverie nga pikëpamja juridike. Prandaj ai njoftonte Departamentin e Shtetit Amerikan se nuk do të merrte asnjë lloj mase për ta njohur qeverinë noliane. Më tej, qeveria amerikane premtoi se do t’i njihej legjitimiteti qeverisë shqiptare, në rast se do të rikonsiderohej çështja e koncesionit të vajgurit dhe nëse do të zgjidhej çështja e vrasjes së dy shtetasve amerikanë në Mamurras. Meqenëse asnjëra prej këtyre kërkesave nuk u realizua, atëherë Shtetet e Bashkuara nuk e njohën de jure qeverinë shqiptare. Një arsye tjetër e mosnjohjes së qeverisë mendohet të jetë fakti i izolimit të shtetit shqiptar si rezultat i delegjitimimit nga ana e shteteve të tjerë. Pra, në thelb mendohet se refuzimi i njohjes së qeverisë së re lidhet me faktorin politik të kohës 293.

Ndërsa Bashkimi Sovjetik ishte shteti i vetëm që njohu deklarativisht qeverinë shqiptare, të dalë nga revolucioni dhe pas kësaj u ra dakord për vendosjen e marrëdhënieve diplomatike mes të dyja palëve. Në të vërtetë, tentativat e para për vendosjen e marrëdhënieve midis dy Jorgaqi, N.: “Jeta e Fan S. Nolit”, “Ombra GVG”, Tiranë, 2005, f.514-515.

AQSH, F.251, V.1924, D.140, Raport mbi bisedën me Parr-in më 05.07.1924.

293 Puto, A.: “Demokracia e rrethuar (Qeveria e Fan Nolit në marrëdhëniet e jashtme, qershor-dhjetor 1924)”, Shtëpia botuese “8 Nëntori”, Tiranë, 1990, f.40.

356 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 291 292

shteteve nga ana e Bashkimit Sovjetik kishin filluar që në vitin 1923, por duke qenë se legatat shqiptare në vendet perëndimore u shprehën se do të ishte i gabuar një vendim i tillë, atëherë u vendos se çështja do të shtyhej për një periudhë të mëvonshme e më të përshtatshme. Me ardhjen në pushtet, menjëherë pas revolucionit, më 28 qershor, qeveria shqiptare u bë iniciatore dhe kërkoi vendosjen e marrëdhënieve me Bashkimin Sovjetik294. Shumë shpejt erdhi përgjigja pozitive nga ana e përfaqësuesve rusë, por kjo shkaktoi pakënaqësi nga ana e Fuqive të Mëdha dhe shteteve fqinje. Vendosja e marrëdhënieve diplomatike me qeverinë e sovjetëve do të shkaktonte sipas tyre trazira në Ballkan dhe do ta transformonte Shqipërinë në një shtet bolshevik. Kjo qe edhe arsyeja përse marrëdhëniet diplomatike midis palëve nuk u konkluduan asnjëherë dhe vetë Noli kërkoi të shtyhej procedura e shkëmbimit të përfaqësuesve diplomatikë në një moment tjetër**.

Duke analizuar qëndrimin e Fan Nolit ndaj Lidhjes së Kombeve, Fuqive si: Britania, Italia, Jugosllavia etj dhe njëkohësisht qëndrimin e këtyre të fundit ndaj qeverisë së pavotuar të Fan Nolit, pyetja që lind natyrshëm lidhet me gabimet që kreu Noli në mënyrën e tij të qeverisjes; përpjekja e tij e vazhdueshme për të kërkuar ndihmë tek Lidhja e Kombeve dhe tek Britania, si dy faktorë të rëndësishëm që do të ndihmonin vendin pa patur interesa të drejtpërdrejtë me të, për zhvillimin e mëtejshëm ekonomik të Shqipërisë dhe njohjen ndërkombëtare të saj. A do të kishte qenë më e thjeshtë sikur Noli të kishte shpallur zgjedhjet? Do të ishte përkrahur ai nga Lidhja po ta kishte bërë diçka të tillë? A e shpërqëndroi Nolin lufta kundër Zogut dhe aleatëve të tij nga problemi i vërtetë i legjitimitetit të qeverisë? Metoda e përdorur në punim është historiciste, ku do të trajtohet në mënyrë të detajuar periudha 19201924.

II. Më 1 shtator të 1924-ës u mblodh Asambleja V Lidhjes së Kombeve, në të cilën Noli mori pjesë së bashku me Gurakuqin. Në këtë asamble, ai shpresonte se do të gjente më shumë mbështetje nga Fuqitë e Mëdha dhe nga shtetet fqinje për çështjen e Shqipërisë. Qëllimi kryesor i tij ishte legjitimimi i qeverisë dhe kërkesa e huasë, por do të diskutohej gjithashtu edhe çështja e kufijve politikë të vendit. Ishin Fuqitë e Mëdha ato që mbajtën një qëndrim negativ ndaj qeverisë shqiptare, prandaj AQSH, F. 251, V.1924, D.297, Vendim i Qeverisë për të hyrë në marrëdhënie me qeverinë sovjetike për të mbrojtur qytetarët shqiptarë që ndodhen në Rusi.

357 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 294

mundësia e vetme për Nolin mbeti Lidhja e Kombeve si organizatë ndërkombëtare, që synonte paqen në botë dhe ndihmën ndaj vendeve në nevojë295.

Megjithatë, edhe Lidhja nuk i dha mbështetje Nolit. Duke qenë se një vit më parë ajo kishte dërguar J. D. Harger si këshilltar financiar për të nxjerrë Shqipërinë nga gjendja e vështirë ekonomike dhe meqënëse këtë të fundit e larguan shumë shpejt, pa pasur mundësi të mbaronte mandatin, ajo e konsideronte vendimin e largimit të tij tepër arbitrar dhe nuk i dha Nolit asnjë lloj shprese. Nasho Jorgaqi shprehet në librin e tij “Jeta e Fan S. Nolit” se “zotërit e botës nuk kish si t’i jepnin mbështetje një qeverie të sapodalë nga kryengritja me një program radikal dhe një kryeministri që po krijonte lidhje me Moskën” 296.

Fjalimi i mbajtur nga Fan Noli në Lidhjen e Kombeve ngjan si një ushtrim stilistikor ironie për sloganin për paqen dhe bashkëpunimin, por në thelbin e vet shpreh shqetësimin deri në kufijtë e alarmit për regresin që kishte ndodhur në statusin ndërkombëtar të shtetit shqiptar297. Në fjalimin e tij, Noli garantoi bashkësinë ndërkombëtare se shumë shpejt Shqipëria do të zhvillonte zgjedhje dhe do të kishte një qeveri të dalë përmes votës. Megjithatë, ai nuk lë pa përmendur edhe faktin që zgjedhjet, edhe pse ishin kusht për njohjen ndërkombëtare, do të sillnin krijimin e një parlamenti, që nuk ishte gjë tjetër veçse “një fatkeqësi e madhe, bestytni e shëmtuar” për një vend.

Noli nuk ndalet me ironinë e tij, duke përmendur gjithashtu çështjen e huasë që ai kërkonte. Ai shprehej se huaja do të shërbente jo vetëm në ndihmë të Shqipërisë, por edhe të stabilitetit në Ballkan. Sipas tij, huaja do të lehtësonte krijimin e një Konference Ballkanike, që do të shërbente për lidhjen e marrëdhënieve të miqësisë mes vendeve fqinjë.

Por, duke qenë se ai tashmë e dinte që huaja i ishte refuzuar, e shtyn më tej sarkazmën duke iu drejtuar Sekretarit të Përgjithshëm të Lidhjes: “Merreni këtë kërkesën time dhe varroseni në dosjet e vdekura të Sekretariatit, kyçeni mirë dhe mbylleni fort përpara se ta futni në

**Në fakt, mendohet se njoftimi i shtyrjes së shkëmbimit duhet të ketë shkuar me vonesë, sepse përfaqësitë diplomatike ishin përcaktuar dhe ishin nisur për në Tiranë. Do të shihet se, Noli do të nxirrte në vazhdim një komunikatë me anë të së cilës, qeveria shqiptare kërkonte tërheqjen e përfaqësuesve sovjetikë nga vendi.

295 Puto, A.: “Demokracia e rrethuar (Qeveria e Fan Nolit në marrëdhëniet e jashtme, qershor-dhjetor 1924)”, Shtëpia botuese “8 Nëntori”, Tiranë, 1990, f.172.

296 Jorgaqi, N.: “Jeta e Fan S. Nolit”, “Ombra GVG”, Tiranë, 2005, f. 530.

297 Société des Nations, Journal Officiel, Actes de la Vème Assemblée, Séances Plenières, Compte-rendu des débats, Genève, 1924, f.105-106.

358 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4

nekropolin tuaj, sepse mund t’ju dalë nga varri” 298. Pas një fjalimi provokues, që u konsiderua skandaloz prej një pjese të shtypit europian, Noli u konsiderua nga diplomacia e huaj si figurë e rrezikshme që do të prishte qetësinë në Ballkan, ndryshe nga ajo çka ai pretendonte.

Kështu, e vetmja mundësi e Nolit lidhej me ndonjë marrëveshje të mundshme me Italinë, por siç do ta shohim, negociatat me këtë të fundit përfunduan pa sukses299. Takimi mes Nolit dhe Musolinit u krye në 11 tetor, por mbeti tërësisht formal dhe pa ndonjë shpresë. Së pari, Noli kishte refuzuar paktin politik me Musolinin, i cili do të sillte kredi dhe ndihmë për ushtrinë shqiptare. Së dyti, Musolini qortoi qëndrimin e qeverisë shqiptare që kishte deklaruar atë çka kishte ndodhur në takim, duke bërë publike sekretin e një aleance të mundshme midis dy palëve. Italia ishte më e shqetësuara midis shteteve fqinje, sepse nuk kishte garanci se qeveria e Nolit do t’i njihte tetë pikat e paketës së privilegjeve të saj mbi Shqipërinë, njohur prej Konferencës së Ambasadorëve, duke përfshirë kujdestarinë për sigurinë e jashtme të saj300.

III. E cilësuar si periudhë e demokracisë së rrethuar, gjysma e dytë e vitit 1924, me zhvillimet e saj, ofruan shkase e argumente për kufizimin e mëtejshëm të së drejtës së përfaqësimit të jashtëm të Shqipërisë, që ishte trashëguar qysh prej Konferencës së Ambasadorëve. Dokumenti prej tetë pikash, që i njihte Italisë të drejtën e kujdestarit të jashtëm të shtetit shqiptar, në fakt ishte një kornizë juridike që i caktonte Shqipërisë një pozitë juridike ndërkombëtare nënshteti. Njohja e kushtëzuar e pavarësisë së Shqipërisë u shoqërua dhe me paracaktimin e formës së qeverisjes.

Më 9 tetor 1921, Konferenca e Paqes njohu de facto qeverinë shqiptare si legjitime dhe çështjet kontestuese të kufirit shqiptar, me pjesmarrjen e madhe të Italisë. Disa autorë mendojnë se protektorati italian dëshirohej shumë nga Noli. Por në fakt, me këtë akt të Lidhjes, Italia u

Përkthyer nga frengjishtja nga Arben Puto. Gjej në veprën “Demokracia e rrethuar (Qeveria e Fan Nolit në marrëdhëniet e jashtme, qershor-dhjetor 1924)”, Shtëpia botuese “8 Nëntori”, Tiranë, 1990, f.183.

299 Zamboni, “Mussolinis Expansionspolitik”, f. LIII. 300 Shpuza, G.: “Shqipëria ndërmjet Ballkaneve dhe Apenineve”, Shtëpia botuese “Extra”, Tiranë, 1999.

359 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 298

kthye në tutoren e përhershme të Shqipërisë 301, gjë që nuk kërkohej as nga Noli dhe as nga qeveria e tij. Nëse do të kishte qenë që Italia dhe Noli do të kishin arritur një marrëveshje, atëherë qeveria noliste nuk do të kishte rënë brenda gjashtë muajsh 302.

Periudha midis viteve 1920-1924, megjithëse e karakterizuar nga parlamentarizmi republikan, formalisht ruante karakteristikat monarkike të shtetit, sikurse qe pranuar Shqipëria në Konferencën e Londrës. Ndonëse jo më principatë e trashëguar, gjatë kësaj periudhe Shqipëria kishte formën e një regjence polikratike, që shprehej në institucionin e Kryesisë së Shtetit, katër anëtarët e së cilës me ironi cilësoheshin si çerekmbretër.

Qeverisja revolucionare e Fan Nolit dhe e bashkëpunëtorëve të tij krijoi një mosbesim të jashtëzakonshëm ndër Fuqitë e Mëdha dhe organizmat e Lidhjes së Kombeve. Populli shqiptar besonte se kishte një shtet republikan, por statusi i Shqipërisë në dokumentet e fshehta ishte mbretëror. Noli nuk ofronte garanci për Lidhjen e Kombeve që qeverisja e tij do të mbante heshtje ndaj kësaj kontradikte të fshehtë.

Në anën tjetër, marrëveshja Zogu-Pashiq [Pašić] e gushtit të vitit 1924 kishte krijuar një çekuilibër tjetër krejt të papritur për bashkësinë ndërkombëtare, duke i bartur thuajse pikë për pikë të gjitha të drejtat e paketës së privilegjeve të Italisë ndaj Shqipërisë tek aleati i ri, Jugosllavia.

Noli i kishte dhënë përparësi reformës agrare, por rrethanat politike në vend e çekuilibruan situatën pas largimit të tij në Gjenevë. Përqëndrimi vetëm në statusin e pronës në vend bëri që qeveria e tij të mos ta fitonte kurrë legjitimitetin e kërkuar. I kthyer nga Gjeneva pa huanë e dëshiruar dhe nën trysninë e Fuqive të Mëdha për të legjitimuar qeverinë, Noli u detyrua të shpallte zgjedhjet dhe mbeti në historinë e Shqipërisë figurë kalimtare që në vazhdim mund të injorohej 303. Në përfundim të tentativave për të zbatuar një reformë popullore dhe antifeudale, Noli arriti vetëm të zbatonte një reformë agrare të kufizuar.

Një pjesë e fshatarëve arritën të merrnin toka prej shpronësimit të pronave shtetërore dhe interesat pronësorë të çifligarëve nuk u prekën fare.

Puto, A.: “Problemi i Statutit të Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve dhe në Konferencën e Ambasadorëve në vitet 1920-1921”, Studime historike, nr. 3, Tiranë, 1965.

302 Raça, Sh.: “Fan Noli në enciklopedinë e madhe greke”, në “Fan S. Noli në 100 vjetorin e lindjes 1882-1982”, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 1984, f.192-194.

303 AQSH, F. 251, V. 1924, D. 287, f. 5.

360 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 301

Thuhet gjithashtu se, humbja e perspektivës së ruajtjes së status quo-së që kishin paravendosur Fuqitë e Mëdha me Konferencën e Ambasadorëve, dhe jo karakteri revolucionar i qeverisjes, qe shkaku kryesor që Lidhja e Kombeve nuk e njohu kabinetin e Nolit dhe e zbriti disa shkallë më poshtë subjektivitetin ndërkombëtar të Shqipërisë.

Faktorë të rëndësishëm për përmbysjen e qeverisë së Nolit ishin edhe interesat anglo-italianë dhe ata franko-jugosllavë në vend, të cilët i dhanë dorë forcave konservatore të Zogut për ta hedhur poshtë këtë regjim304. Sipas Nolit, Shqipëria vuante nga dy sëmundje të mëdha, ku njëra prej të cilave ishte pikërisht influenca e shteteve si Serbia, Greqia dhe Italia, kurse tjetra lidhej me predominancën ekonomike dhe politike të çifligarëve brenda vendit305.

Gjithashtu, duke qenë se autoriteti i Nolit në vend, pas kthimit nga Gjeneva nuk ishte më i njëjti, pozita qeverisëse e tij filloi të rrezikohej edhe nga ushtria. Përfaqësues të ndryshëm ushtarakë ishin marrë vesh fshehurazi për ta rrëzuar qeverinë noliste dhe të vendosnin një qeveri ushtarake në vend. Një veprim të tillë Noli arriti ta zbulonte dhe u shpreh se qeveria e tij ishte e ligjshme dhe nuk mund të rrëzohej në mënyrë arbitrare.

Të tjerë mendojnë se me revolucionin e qershorit, Fan Noli iu kundërvu elementit të krishterë në vend, sidomos atij grek “duke kërkuar hapjen e shkollave dhe zbatimin e gjuhës shqipe, duke dëshiruar në çdo mënyrë aleancë me elementin numerikisht të shumtë mysliman si forcë e vetme që do t’i kundërvihej Ahmet Zogut”. Prandaj, arsyeja për të cilën regjimi Nolist nuk zgjati më shumë se gjysmë viti, ishte kundërvënia ndaj të krishterëve në vend306.

Në të vërtetë, rreziku kryesor për rënien e qeverisë noliste vinte nga Zogu dhe organizimi i forcave të drejtuara nga ai, që vinin nga Jugosllavia. Nuk është e rastit që A. Zogu, me t’u kthyer në pushtet, e kamufloi sërish kontradiktën midis pamjes së jashtme dhe thelbit të brendshëm të formës së sistemit politik, duke shpallur republikën. Pasi rigarantoi Romën me paktin e vitit 1926, dhe bashkë me të edhe Lidhjen e Kombeve, që Shqipëria do të mjaftohej me statusin e vet të kufizuar ndërkombëtar, A. Zogu u ndje i qetë të shpallte veten mbret.

Puto, A.: “Demokracia e rrethuar (Qeveria e Nolit në marrëdhëniet e jashtme, qershordhjetor 1924)”, Tiranë, 1990.

305 AQSH, Fan Noli, Fondi personal, F. 14, D. 19, f. 7.

306 Sulis, H. I.: “Megali Elliniki Enciklopedhia” [Μεγάλη Ελληνική Ενκικλοπεδια], nr. 23, Biografia e Fan S. Nolit, 1933, f. 818-820.

361 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 304

Përgjithësisht revolucioni i vitit 1924 konsiderohet një revolucion i dështuar. Por, shkruan Noli në autokritikën e tij, pas këtij revolucioni klasa e bejlerëve anadollakë nuk e mori më veten kurrë, dhe kjo ishte një fitore historike.

Bibliografia

Austin, R. C. (2003). Shtegu i pashkelur i Fan Nolit, botim i dytë, “Albin”, Tiranë.

Jorgaqi, N. (2005). Jeta e Fan S. Nolit, “Ombra GVG”, Tiranë.

Libardi, C. (2012). Si u bë mbret i Shqipërisë Ahmet Zogu, Kujtime historike 1918-1940, Botime “Naimi”.

Noli, F. S. (1988). Vepra 5, Autobiografia, Rilindja, Prishtinë.

Puto, A. (1990). Demokracia e rrethuar (Qeveria e Fan Nolit në marrëdhëniet e jashtme, qershor-dhjetor 1924), Shtëpia botuese “8 Nëntori”, Tiranë.

Puto, A. (1965). Problemi i Statutit të Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve dhe në Konferencën e Ambasadorëve në vitet 1920-1921, Studime historike, 3, Tiranë.

Raça, Sh. (1984). Fan Noli në enciklopedinë e madhe greke, në Fan S. Noli në 100 vjetorin e lindjes 1882-1982, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë.

Société des Nations. (1924). Journal Officiel, Actes de la Vème Assemblée, Séances Plenières, Compte-rendu des débats, Genève.

Shpuza, G. (1999). Shqipëria ndërmjet Ballkaneve dhe Apenineve, Shtëpia botuese “Extra”, Tiranë.

Zamboni, “Mussolinis Expansionspolitik”, f. LIII. Fonde arkivore AQSH, F.251, V.1924, D.195, f.1-4, Kopje e përkthimit anglisht e nënshkruar nga Noli.

AQSH, Fan Noli, Fondi personal, F. 14, D. 19, f. 7.

AQSH, F. 251, V.1924, D.297, Vendim i Qeverisë për të hyrë në marrëdhënie me qeverinë sovjetike për të mbrojtur qytetarët shqiptarë që ndodhen në Rusi.

AQSH, F. 251, V. 1924, D. 287, f. 5.

AQSH, F.251, V.1924, D.136, f.140.

AQSH, F.251, V.1924, D.140, Njoftim i Zyrës së Shtypit të Ministrisë së Jashtme, më 27.06.1924.

AQSH, F.251, V.1924, D.140, Raport mbi bisedën me Parr-in më 05.07.1924.

Department of State, Grant-Smith to the Secretary of State, no. 287, 16 qershor 1924, 875.00/151.

Abstract: One of the most serious problems of Albania during Spring of 1924, after the revolution of June headed by the archibishop-Prime Minister Fan S. Noli, was the lost of Albania’s international subjectivity, and the illegitimitation of its rights to participate in international organizations. In the 90th anniversary of this event described in history as a revolution, a popular uprising, a political movement, a coup d’etat or a political putsch, this question should be reanalyzed by giving it the right importance. Even if, in the last month of governing Fan Noli was invited to participate to the League of Nations in Geneva, and to give a speech to the Great Powers, they completely ignored his request for help. By taking this attitude they refused to legitimate the Albanian 362 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

government, and they denied helping Fan S. Noli to establish the Agrarian Reform.

This is the reason why, this study will analyze the way that Noli came into power and his important role to the revolution of June, which indirectly brought the unrecognition of the new Albanian government.

Then, we will try to describe the position taken by our neighbor countries, before explaining the indifferent attitude of the League of Nations, which was the last hope for Fan Noli. These geopolitical obstacles affected to overthrow the nolian government very fast, and Ahmet Zogu profited from this situation to organize and attack this government from the Former Republic of Yougoslavia.

Key words: revolution, legitimacy, right to rebellion, international recognition, Great Powers, League of Nations election, Assembly, international status, Regency, Conference of London, 20 points Program, Zog, influence, England, Yougoslavia.

363 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

ARMELA XHAHO MA Gender Studies , Central European University

Albania gender inequality in workplace: expectations of feminity and domesticy Introduction Albanian women responsibilities at home restrict their opportunities to look for jobs and to take an active part in the community. Most often, women have to balance their roles as mothers, wives and workers too.

Employment is of strategic importance in the fight against social exclusion. Administrative positions are open for all qualified persons with the appropriate educations and skills. Every person is eligible for them and has an equal opportunity, however, when women try, the invisible glass ceiling stops them. Epstein (1970) argues a professional career mother have to face the burden to fulfill the cultural expectations of femininity that is domesticity and child caring. If they fail to fulfill the expected roles, they are condemned as lacking femininity. Therefore, when working moms enter the labor market they are bombarded with critiques (Poduval and Poduval, 2008). Most often, working mothers have to justify their employment in terms of family income instead of personal independence and fulfillment (2008).

Another problem that working mothers face is the maternal wall and discrimination that prohibits them to advance in career. Studies have shown that working moms are less likely to be hired and promoted by employer (Cuddy, Fiske & Glick, 2004; Crittenden, 2002) than childless women or working dads.

Participation of women in the labor market in Albania “Unemployment is not due to an unwillingness to work, – it is often the result of exclusion, because of : being a female; being over 35; having children; a poor education and /or coming from a marginalized minority group; living in an underdeveloped region, having a disability; having no social capital. Direct or indirect discrimination also can be a factor”( MRG & Women’s Center, 2004, p.7).

Albanian women not only work alongside men on the farm, they also manage childcare and household chores. Even in average wages, a women’s salary is 20 per cent lower than a man’s (he International 364 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Fund for Agricultural Development, 2014). The gender gap in the labour market is significant - the participation rate in the labour force in 2007 was 68.3% for men and 46.8% for women, while the unemployment rate for men in 2007 was 12% compared to 17.1% for women( European Training Foundation,2010).

The participation of women in the labor market in Albania during 2003 was approximately 39.1 per cent of all employed, as compared to the participation of men, which was 62.6 per cent (INSTAT, 2003).

According to UNICEF, approximately 60 per cent of employers, preferred to hire men. This preference, was connected not only to the opening of the new sectors for men, but also to the fact that, women are considered less efficient in work. The involvement of women and girls in private business is still low, despite the fact of women running their own business (UNICEF,2000 ).

Gender inequality in workplace Albanian society is facing many problems today. Gender inequality in workplace is a major one among them. A critic issue, that if resolved, may bring relief to over half of the population in the country and ease lots of other problems that we face nowadays. The question is: How we are facing the problem, how are we dealing with it? Are we doing enough to prevent it? Are we fighting it with a plan or a strategy? Are we united into this war, or is just every individual for himself? As we see, many questions need answers. Letâ&#x20AC;&#x2122;s start with the top one: gender inequality in politics. Since the Illyrian times of Queen Teuta, we failed to have women in Albanian top politics. Women were rarely seen in top positions, and even after the 90-s and now, we tend to judge in every possible way these few women that have entered politics, only because they are different from men. So far, women are treated as objects, rather than players in political scene. For example, in an article published by Aleanca Gjinore per Zhvillim (2004), it was argued that nobody interview men about the difficulties when managing the public and private sphere and the importance dedicated to physical looks. In this way, the article not only failed to give a proper way of the reality to the public, but also strengthened the gender prejudice with sexist comments, identifying women with their familiar and marriage status, rather than professional achievements. In one interview, the director of Tirana- Administrative Section nr. 3, Tatiana Selenica, speaks about her art in the kitchen, because through it, she can measure her abilities as administrative director. In fact, for the interviewer is not that important her obstacles 365 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

through work, her achievements or her originality, but the fact that she is “short, has black hair and does always walk to keep her body in good form”. It is always pointed out that, she is successful because “even that she is always working, she has never given up housework”. “I haven’t got much time to cook, but during holidays, when I’ve got time, I try to cook my family’s favorites”. The interview ends with : “Do you watch soaps?”…Tatiana says: “After locking the office door, I get back to my family position. Housework is my second profession.” The message transmits the idea of the intellectual woman! She manages everything, because her involvement in politics has not disrupted the harmony in family, the achievement of her biological mission! Why any of them talks about the real obstacles that have been through? About the excitement that they feel when they get back home and put order, cook the rice and pasta? The feeling of being super busy? Or maybe is just easy to hold on after tradition, because that’s how things are and should probably be respected (Aleanca Gjinore per Zhvillim, 2004).

The article, Shteti Mashkullor dhe grate - The male state and the women (Barazia Gjinore,10), indicate male dominance in the politics. Men take the highest positions in political sphere, although the gender quota has positively raised the number of women I political sphere and decision making. The Albanian journalist, Klosi argued that Albanian women, in general are seen and approached with a sexist attitude by the Albanian males. Here, Klosi is writing about one of the Albanian society symptoms, which has to do with the power and status phenomena. In Albanian society like in many other societies, no matter how well qualified women can be, they still are not positioned in high managerial/directorial positions. Neither are Albanian women to be found in the Legislative or Executive positions. Well, the number of those that are in those high positions is insignificant. The abovementioned symptom is addressed in the social structure theory, which diagnoses this behavior of woman as a subordinate role imposed by the society structure (Lips, 2005). In the same line with Klosi, the chair of the Parliamentary Commission, Valentina Leskaj, argues against the token position of women in politics in the article titled, Ne Vendimmarrje Mbizoterojne burrat- Men dominate in the Decision Taking (Progni, 2005). She argues against the role of women as a number or decoration. Instead, she emphasizes the rising of voice from women in politics. Leskaj denounces as false the prejudice of the Albanians regarding women in politics. According to this bias, women can not handle a political campaign or the political daily difficulties, but 366 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

according to the last electoral campaign, Leskaj continues, women politicians have proved to be more successful than men. (Progni, 2005) This puppet or token role assigned to the women in the Albanian Politics is discussed by Kanter in the article, Women in Organizations.

She explains the stereotype, ‘women make poorer leaders than men’ in connection with the social behavior. Kanter argues that differences in leadership and organizational behavior are due not to gender differences, but to the possession of power held by men (Kanter, 1975).

Other researchers who have followed up with Kanter, depict the characteristics assigned to women who work in ‘gender inappropriate positions’ as “rigid, highly visible, in contrast with other workers and the rigid limiting roles” (Yoder 1991, 1994). So far, many Albanians and (often) for their colleges (Klosi would argue), Valentina Leskaj or Joesfina Topalli (both interviewed for the newspaper) were holding positions that are not appropriate for their gender.

Stereotypes of women Typical Albanian stereotypes of women show them as sensitive, professionally inferior, able to offer caring and tenderness whenever needed, acting in expected ways. Typical stereotypes of Albanian men show them as dominant, professionals, always with loud voices and aggressive. (Mossberg, 2005).The labor division is defined as that different sexes do different kind of works. Men are expected to do some kind of work and women do some other kind of work. The gender role division because of physical differences, women’s reproductive activities and men’s greater size and strength, attributed to the social structure theory, is also mentioned in the article, The male state and Women by Adrian Klosi. In an ironic tone, Klosi would attribute the origin of the male supremacy, to the male’s biggest weight and his comparatively much stronger power in carrying furniture.( Klosi,2005).

In Albania the labor division phenomena is very common. Women here work in shoe fabrics, as tailors, secretaries, salesperson etc, or they are expected to stay home and raise the children and do all the housework.

Meanwhile, men are directors in banks, executives, CEO-s, etc, therefore, they are the ones who take decisions. Albania suffers from a high rate of unemployment, but this factor has stricken mostly women.

According to the article, Realiteti I veshtire I grave te Kukesit-The difficult reality of the Kukesi Women, 70% of unemployed are women(Halili,2005 ).

367 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

According to Mossberg in her article, the gender equality is going to be achieved when men and women are going to have the same possibilities toward social goods and resources. (Mossberg, 2005).

Mark Marku, another journalist in his article, Barazia gjinore , kusht themelor per zhvillimin – Gender equality, essential condition for development, argues more concretely about the Albanian gender equality. He argues that with passing of time, gender equality is having a more visible progress, even though it still remains a problem. He argues that, the gender inequality reflects the incomplete democracy in Albania (Marku, 2005).

Conclusion and Discussion Many factors have contributed to the lower participation of Albanian women in workplace. Factors such as democratic, economic, social and cultural development of the country have created a gender imbalance and segregation in workplace. Moreover, cultural heritage and existing patriarchal mentalities, gender differences in educating boys and girls, and transition period of Albania have favored more men than women.

Women that do not advance, confirm the stereotype of others that they are not as good as men in work.. It is important to raise the number of women in all decision-making posts, not just in government. Although, it seems that the Albanian educational institutions, different organizations, individual women, and to a much lesser degree the whole society need to be activated for the importance of gender balance in private and public sphere. Therefore is a lot of work to be done to achieve the ultimate goal- gender equality.

References: Aleanca Gjinore per Zhvillim(2004,September) Ndjeshmëria e Medias së Shkruar ndaj Çështjeve Gjnore në Shqipëri, Tiranë: Pegi.

Cuddy, A. J. C., Fiske, S.T. & Glick, P. (2004). When Professionals Become Mothers, Warmth Does not Cut the Ice. Journal of Social Issues, 60 (4) 701—718.

Epstein, C.F.(1970). Women’s Place: Options and Limits in Professional Career. London , New York : University of California Press European Training Foundation (2010) Albania: Country information note 2010 -2012 Retrieved on October 20, 2014 from: http://www.etf.europa.eu/webatt.nsf/0/883BBB997B09D90EC125783E0032AECE/$file ÇIN_Albania_2010_EN.pdf INSTAT ( 2004) Women and Men in Albania, Tirane.

International Fund for Agricultural Development, 2014. Retrieved : October 20, 2014 http://www.ifad.orgënglish/genderçen/profiles/alb.htm 368 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Klosi, Adrian. (2005, November 18). Shteti mashkullor dhe gratë. Korrieri:Barazia gjinore, p 10.

Lips, Hilary. (2004). Sex and gender: An Introduction (5th edition), London.

McGraw-Hill.

Marku, Mark. (2005, November 18).Barazia gjinore, kusht themelor për Zhvillimin.

Korrieri: Barazia gjinore, p 1.

Mossberg, Lisa. (2005, November 18). Çfarë është barazia gjinore? Korrieri: Barazia gjinore, p 3.

Powell,g.n., & Greenhaus,J.H. (2010).Sex, Gender and the Work –to Family Interface : Exploring Negative and Positive Interdependencies . Academy of Management Journal, 53 (3), 513–534.

Progoni, Luljeta. (2005, November 18). Në vendimmarrje mbizotërojnë burrat.

Korrieri: Barazia gjinore, p 8.

Halili, Blerina. (2005, November 18). Realiteti i vështirë i grave të Kukësit.

Korrieri: Barazia gjinore, p 5.

UNICEFF, MICS Report (December 2000), Tiranë.

369 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

OAZI I PËRKTHYESIT OAZA TRADUCĂTORULUI DINO BUXATI Kënga e luftës Shqipëroi HIQMET MEÇAJ Mbreti ngriti kryet nga tavolina e madhe e punës bërë prej hekuri e diamantesh. "Për çfarë djalli këndojnë ushtarët e mi?" pyeti. Jashtë, në sheshin e Kurorëzimit, kalonin në marshim drejt kufirit bataljon pas bataljoni dhe duke marshuar këndonin. Jeta u ishte bërë e lehtë sepse armiku ishte në ikje dhe përtej në lëndinat e largëta nuk kishe ç'të korrje tjetër veçse fitoren: me të cilën kurorëzoheshe gjatë kthimit.

Edhe te mbreti reflektohej sepse ndihej në shëndet të shkëlqyer dhe i sigurtë në vete. Bota do të nënshtrohej. "Është kënga e tyre, Madhëri" u përgjigj këshilltari i parë, edhe ai i mbuluar kokë e këmbë me parzmore dhe hekur sepse ky ishte rregulli i luftës. Dhe mbreti tha: "S'kanë gjë tjetër më të gëzuar? Shrëderi ka shkruar për ushtritë e mia himne shumë të bukur. Edhe unë i kam dëgjuar. Dhe janë këngë të vërteta ushtarësh". "Ç'farë dëshiron, Madhëri?" ja bëri këshilltari plak, edhe më tepër i përkulur nën peshën e armëve seç duhej të ishte në të vërtetë.

"Ushtarët kanë manitë e tyre, pak a shumë si fëmijët. U japim himnet më të bukura të botës dhe ata preferojnë gjithmonë këngët e tyre. "Por kjo nuk është një këngë lufte" tha mbreti. "Mund të thuhet, që kur e këndojnë, janë të trishtë Dhe s'më duket të kenë arsye do të thosha."Nuk më duket ashtu" pohoi këshilltari me një buzëqeshje plot aludime. "Ndoshta është vetëm një këngë dashurie dhe mundësisht asgjë tjetër veç kësaj." "Dhe çfarë thonë fjalët?" insistoi mbreti. "Nuk jam vërtetë i informuar" u përgjigj konti plak Gustav. "Por do t'jua them."

Batalioni arriti në kufirin e luftës, i shtypi frikshëm armiqtë, i shkeli territoret, jehona e fitoreve përhapej nëpër botë, gjëmimi i këmbëve humbiste në fusha gjithnjë e më larg nga kupolat e argjenda të pallatit.

Dhe nga çadrat e tyre rrethuar nga kostelacione të panjohur përhapej gjithnjë e njëjta këngë: jo e gëzuar, e trishtë, as fitimtare, as luftarake, 370 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

por mbushur plot hidhërim. Ushtarët ishin të ushqyer mirë, mbanin stofra të buta, çizme prej lëkure bualli, peliçe të ngrohta dhe kuaj që galoponin nga lufta në luftë, gjithnjë e më larg, e rëndë pesha e atij që mbante flamujtë armiq. Por gjeneralët kërkonin: "Ç'djall këngë po këndojnë ushtarët? S'kanë gjë tjetër më të gëzuar? "Kështu janë edukuar, shkëlqesi" përgjigjeshin në gatitu ata të Shtabit të Lartë. "Djem të zotë, por kanë fiksimet e tyre."Një fiksim jo të shkëlqyer" thoshin gjeneralët me humor të prishur. "Duket sikur qajnë. Ç'të dëshirojnë më shumë? Mund të thuhet se janë të dëshpëruar. "Por në fakt ishin të gëzuar, një për një, ushtarët e regjimenteve fitimtare. Ç'të dëshironin më tepër? Një pushtim pas tjetrit, plaçkë e pasur, gra të freskëta për argëtim, dhe kthimi triumfal në shtëpi. Zhdukja e armikut nga faqja e dheut, shihej tashmë në ballet e reja, të zbukuruara nga shëndeti e forca. Dhe ç'thonë fjalët?" kërkonte tërë kuriozitet gjenerali.

"Ah, fjalët!" Janë veç ca fjalë idiote" përgjigjeshin ata të Shtabmadhërisë, gjithmonë të kujdeshëm e të rezervuar që nga një zakon antik. "Idiote apo jo, ç'farë thonë?" "Nuk e di saktësisht, shkëlqesi" thoshte njëri. "Ti, Diehlem, i di?" "Fjalët e kësaj kënge? Me përpikmëri, jo. Por ndodhet këtu kapiteni Marren, sigurisht ai..." "Nuk është pika ime më e fortë, zoti kolonel" përgjigjej Marreni. "Por mund t'ia kërkojmë mareshallit Peters, nëse më lejoni..." "Hë, jepi, sa histori të kota, do vija bast..." por gjenerali preferoi të mos ta mbaronte frazën.

Pak i emocionuar, i ngrirë si një stek, mareshalli Peters i përgjigjej pyetjes: "Strofa e parë, shkëlqesë hyjnore, thotë kështu: Nëpër fusha e vënde, tamburi gjëmon dhe vitet kalojnë rrugën e kthimit, rrugën e kthimit, asnjë s'e gjen dot.

Dhe më pas vjen strofa e dytë që thotë: "Nëpër dinde dhe donde...". Si?" ja bëri gjenerali. Nëpër dinde dhe donde" pikërisht kështu, shkëlqesë hyjnore." "Dhe ç'do të thotë "nëpër dinde dhe donde"?" "Nuk e di, shkëlqesë hyjnore, por këndohet pikërisht kështu." "Dhe pastaj çfarë thotë?"

Nëpër dinde dhe donde përparo marshohet dhe vitet ikin atje ku të lashë atje ku të lashë një kryq rri 371 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

"Dhe pastaj është strofa e tretë, që nuk këndohet thuajse kurrë. Dhe thotë..." "Mjaft, mjaft më" tha gjenerali dhe marshalli përshëndeti ushtarakisht. "Nuk më duket shumë e gëzuar" komentoi gjenerali, si nënoficeri që u largua. "Megjithatë, pak e përshtatshme për luftë." "Me të vërtetë, pak e përshtatshme" konfirmonin me këmbënguljen e duhur kolonelët e Shtabit të Lartë. Çdo mbrëmje, në përfundim të betejave, ndërsa ende terreni digjej, mesazherë të shpejtë shfaqeshin për të bërë të njohur lajmin e mirë.

Qytetet ishin zbukuruar me flamuj, burrat deheshin nëpër rrugica, kambanat e kishave kumbonin, ndërsa kush kalonte natën përgjatë lagjeve të varfra të kryeqytetit dëgjonte të këndohej nga burra, gra, vajza, gjithnjë të njëjtën këngë e cila ngrihej kushedi se nga. Ishte mjaft e trishtë, kishte brenda tepër dorëzim. Bionde të reja të mbështetura në parvaze, e këndonin me përdëllim.

Kurrë në historinë e botës, për sa mbahej mend nga rrjedha e shekujve, nuk kujtoheshin fitore të tilla, kurrë më parë nuk ishin parë ushtri kaq me fat, gjeneralë kaq të zotë, marshime kaq të shpejta, kurrë kaq territore të pushtuara. Edhe këmbësori më i thjeshtë në fund e gjente veten zotëri i pasur, kaq shumë plaçkë kishte për tu shpërndarë.

Dëshirave u hiqeshin kufijtë. Tashmë argëtoheshin nëpër qytete, në mbrëmje, vera rridhte deri në gjunjë, lypsarët kërcenin. Kanatë pas kanate fillonte kënga, një kor i vogël miqsh. "Nëpër fusha dhe vënde…" këndonin, duke përfshirë edhe strofën e tretë.

Dhe nëse batalione të reja kalonin sheshin e Kurorëzimit për t'iu drejtuar luftës, atëherë mbreti ngrinte pak kokën nga pergamenët dhe nga ligjet, për të dëgjuar, dhe as nuk dinte ta shpjegonte përse ajo këngë i hidhte përsipër një humor të keq.

Por nëpër fusha dhe vënde regjimentet nga viti në vit përparonin gjithnjë e më shumë dhe nuk vendosnin të ecnin në drejtim të kundërt; dhe humbisnin ata që kishin vënë bast në ardhjen e lajmit të fundit por më të lumturit. Beteja, fitore, fitore, beteja. Tashmë armatat marshonin në territore jashtëzakonisht të largëta, me amra të vështirë që nuk i shqiptoje dot.

Derisa (nga fitorja në fitore!) erdhi dita që sheshi i Kurorëzimit ngeli i shkretë, dritaret e pallatit të gozhduara dhe në portat e qytetit ndjehej gjëmimi i varganëve me të huaj të çuditshëm që afroheshin; dhe nga ushtritë e pathyeshme kishin lindur, mbi lëndina të shkreta, pyje që më parë nuk ekzistonin, pyje monotonë prej kryqesh që humbisnin në horizont dhe asgjë tjetër.

Sepse jo nëpër shpata, në zjarre, në furinë e kalorësisë së tërbuar kishte ngelur i mbyllur fati, pëkundrazi në këngën e sipërpërmëndur që 372 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

mbretit dhe gjeneralëve u ishte dukur pak e përshtatshme për luftën.

Për vite me këmbëngulje përmes këtyre notave të gjora, vetë fati kishte folur, duke u parathënë njerëzve atë që ishte paravendosur. Por mbretëritë, gjeneralët, ministrat e ditur, ishin të shurdhët si gurët.

Asnjë nuk e kishte kuptuar; vetëm ushtarët e pandërgjegjshëm të kurorëzuar me njëqind fitore, kur marshonin të lodhur rrugëve të natës drejt vdekjes, duke kënduar.

373 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

HANS FALLADA Autori Rudolf Dietzen, alias Hans Fallada (1893-1947), është një ndër shkrimtarët më të njohur gjerman. Është i njohur si shkrimtar i njeriut të vogël- të zakonshëm. Gjatë tërë jetës së tij, që nga fëmijëria e deri në vdekje, autori i bestseller-it “ E çka tash- njeri i vogël” (1932) dhe “Secili vdes vet për vetveten”(1947) dhe gjithashtu në 25 veprat e tija të tjera hulumton në “anën e errët” të ekzistencës së njeriut, ku ai edhe veten e tij e merr në vizir si personazh kryesor në formën e rrëfyesit në veten e parë. Veprën e tij të fundit “Secili vdes vet për vetveten”(1947), dy muaj para se të vdiste e shkroi brenda njëzetekatër ditësh gjatë qëndrimit të tij të fundit në spital, i cili botohet postum. Hans Fallada vdes në moshën 53 vjeçare në spital nga pasojat e konsumimit të drogës dhe alkoolit.

Libri Këto tregime të përzgjedhura nga njohësi i mirë i Hans Falladës, Günter Caspar luajnë në vende dhe kohërat e ndryshme dhe u krijuan në kushte dhe rrethana krejtësisht të ndryshme. Një gjë e kanë gjithsesi të përbashkët: Pak a shumë mbajnë elemente autobiografike.

Përvojën e tij me varshmërinë e tij të sëmurë ndaj substancave narkotike, alkoolin, apo duhanin nuk i ka paraqitur askund tjetër më haptazi, se sa në tregimin titulldhënës të librit, “Tri vjet jo njeri”, ku Fallada përdor incidentet e përjetuara vet, apo të burgosurve të tjerë në burgjet e Greiswald-it dhe Neumünster-it.

Fëmijët e tij janë personazhe kryesore në tri nga tregimet e kësaj përmbledhjeje. Ndërkaq, në tregimet të tjera gjejmë edhe elemente të realitetit të luftës botërore dhe kohës së pasluftës. Edhe ëndrra përdoret si element letrar, përmes së cilës shmangen vështirësitë e reales.

Pasi që janë tekste nga trashëgimia letrare e autorit, disa nga to janë edhe të papërfunduar, siç është rasti i tregimit “Matura, koha e torturës”

Raporti i detajuar lidhur me lumturinë e të qenit morfinist Nga gjermanishtja: FERIDE BERISHA 1 Kjo kishte ndodhur në atë kohën e keqe në Berlin, kur isha duke mbaruar nga përdorimi i morfinës.

Disa javë puna vajti mirë, kisha një sasi të madhe të benzinës, siç e quanim këtë helm midis nesh. Frika më e madhe e një morfinisti ishte 374 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

për rrezikun që të diktohej dhe të humbte “stofin”. Dhe sa më shpejt që u vinte fundi rezervave, aq më shumë më shtohej nevoja e konsumimit; doja që vetëm edhe një herë së paku të ngopesha mirë, dhe pastaj kurrë më nga ky lloj!

Do të duhej të fillohej një jetë e re. Ishte e mundur që me energji të realizohej papritur zvjerdhja, shkëputja. Ka pasur kësi shërimi!

Por, pasi u zgjova në atë mëngjes dhe pasi që i qëndroja një hiqi përpara, e dija se duhej patjetër të merrja morfinë - me çdo kusht! I gjithë trupi im ishte kapluar nga një shqetësim torturues, duart më dridheshin dhe një etje e madhe më mundonte, një etje e tillë që jo vetëm në hapësirën e gojës, por dukej sikur më ishte stacionuar në çdo qelizë të trupit.

E mora dëgjuesen dhe i telefonova Wolfit. Nuk i lash aspak kohë dhe me një zë të thuaja se të një vdekuri, i thashë: “A ke benzinë? Eja menjëherë! Vdiqa!”

U hodha me një psherëtimë përsëri mbi jastëk. Një lehtësi e thellë festive dhe parandjenja e kënaqësisë që vjen, e zbutën trupin e torturuar. Wolfi do të vijë me veturë, unë do ta ngreh një shiringë – e ndiej se si depërton gjilpëra dhe pastaj e gjithë jeta është e bukur.

Telefoni cingëronte, ishte Wolfi dhe: ”Pse po kacavirresh menjëherë?

Unë nuk mund të të sjell benzinë, s’kam as për vete. Më duhet të dal sot në gjueti.”

“Një shiringë Wolf, vetëm një shiringë të vetme, përndryshe do të vdes Wolf!”

“Po nuk kam asgjë.”

“Ti ke. E di me siguri që ke.”

“Fjalën e nderit, nuk kam.”

“Por, unë po e dëgjoj nga zëri yt se ti sot ke marrë dhe se je më se i ngopur.”

“Në ora një pas mesnate, herën e fundit.”

“E unë që prej orës njëmbëdhjetë, asgjë më! Wolf, eja shpejt.”

“Por, nuk ka asnjë kuptim. Eja ti me mua se e di një barnatore të sigurt.

Merre një veturë dhe takohemi në Alex.”

“Ti nuk më mashtron apo? Betohu!”

“Jo Hans, pa marrëzira. Në ora nëntë në Alex.”

Ngrihem ngadalë, më vjen shumë zor të vishem, gjymtyrët e mia janë të plogështa dhe dridhen pandërprerë, ajo qetësia e butë kaloi, trupi im nuk më beson se do t’i siguroj morfinë. Rastësisht e zbuloj në kalendar se sot është një ditë baksuz.

Dhe ulem në kolltukun tim e qaj mirë e mirë. Unë po vuaj aq shumë dhe e ndiej se sot do të vuaj edhe më shumë, dhe e ndiej një plogështi. Ah, 375 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

po të mund të vdisja! Por, edhe këtë gjë e di kaherë, se unë jam shumë qyqar për të vdekur, më duhet të qëndroj, tjetër gjë nuk më mbetet përveç i shtrirë për toke nga taksirati dhe i përqurrur e i përlotur të lutem që të mos më ndodhë gjë.

Pastaj vjen qiradhënësja ime dhe më thotë diçka, me siguri diçka ngushëlluese, por nuk e ndërpres vajtimin tim, vetëm ia bëj me dorë që të largohet.

Por, ajo vazhdon të flasë dhe disi mund të kuptoj se prapë, edhe natën e kaluar, paskam bërë vrima në shtrat, e paskam djegur me cigaren time.

Ia shtyj një sasi të të hollave, dhe me siguri kanë qenë mjaft, pasi që del pa fjalë.

E unë ende nuk shkoj, edhe pse ora tregon gati nëntë. E vështroj filxhanin, të cilin e kisha mbushur me kafe dhe mendoj: edhe kofeina është një helm, mendoj se e shqetëson zemrën. Ka shumë raste kur njerëzit kanë vdekur nga pasojat e saj. Me mijëra raste. Kofeina është një helm i rëndë, me siguri gati i rrezikshëm sa morfina.

Si nuk më kishte rënë kurrë më parë ndërmend kjo gjë! Kofeina do të më ndihmojë dhe unë gjuhem dhe i pi dy filxhanë, njërin pas tjetrit.

Ulem për një moment aty dhe shikoj para meje pa një qëllim dhe pres.

Dua ta mashtroj veten, edhe pse e di që jam duke u gënjyer, sërish me qëllim e mashtroj, dhe lukthi im refuzon të mbajë këtë kafe të lehtë në brendësinë e tij, se unë këtë gjë e kam ditur para tij. E ndiej se si trupi im dridhet dhe e kaplojnë djersë të ftohta. Më duhet të ngrihem, shkundullohem nga ngërçet dhe më në fund vjen vërshimi i vrerit.“Kjo është vdekja” pëshpërit dhe shikoj ashtu para meje.

Pas një kohë e marr veten aq sa të mund të ngrihem dhe të ec, e kryej punën në nevojtore, dal në rrugë dhe gjej një veturë. Edhe Wolfi nuk është i përpiktë.

2 Vërtet ai ende pret. Ia shoh menjëherë edhe atij urinë, bebëzat e syve të tij janë të zmadhuara, mollëzat të lëshuara poshtë dhe maja e hundës është e theksuar.

Po shihet se nuk i paska falsifikuar ende recetat që i nevojiten për barnatore, me siguri nuk ka gjetur qetësi në shtëpi. Por, ai e kishte një valixhe me vete dhe mund të shtirej në barnatore si një morfinist, i cili është duke shkuar në sanatorium.

Ai për këso gjërash është i regjur, nuk i falsifikon më recetat e Berlinit, të cilat mund të verifikohen menjëherë me anë të telefonit.

376 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Shkojmë në një postë ku i plotësojmë një numër të madh recetash. E verifikojmë shkrimin tonë dhe nja tri receta, që nuk duken shumë të shkarravitura sikur nga mjekët, i shkatërrojmë.

Pastaj vendosim për pjesën e qytetit, ku do të fillojmë gjuetinë. Sot do të gjuajmë në Lindje, pasi që barnatorja, të cilën Wolfi e ka në shënjestër, gjendet në Lindje. Edhe pse Perëndimi, me popullatën e tij më të pasur, është më i përshtatshëm. Pjesa e popullsisë në Perëndim janë më të pasur dhe mund ta mbajnë më lehtë barrën e shtrenjtë të morfinizmit, se sa klasa punëtore e Lindjes. Përveç kësaj, barnatoret e Perëndimit janë të mësuara me kësi myshterinj.

E marrim një veturë. Disa hapa para barnatores së ardhshme Wolfi e ndal veturën dhe çalon ashtu i sëmurë dhe i mjerë. Unë mbështetem mbrapa. Wolfi e ka shkruar kombinimin e tretjes dhe duhet të presë rreth pesëmbëdhjetë minuta.

Për një çerek ore do të kem benzinë! Ka ardhur koha, trupi im është kah plogështohet edhe më shumë, lukthi më dhemb tmerrësisht, ai do dhe vetëm do që të marrë morfinë. Lëshohem me peshë në jastëk, i mbyll sytë dhe e paramendoj se sa bukur do të jetë kur ta fus gjilpërën.

Vetëm disa minuta, vetëm disa momente shumë të shkurtra, një hiq i kohës dhe i thellësisë, një qetësi festive do të depërtojë nëpër gjymtyrët e mi, papritmas jeta do të jetë e bukur, dhe unë do të ëndërroj për pallatin tim dhe gratë. Ato më të bukurat do të më takojnë, dhe unë duhet vetëm të buzëqesh... Sepse morfina ma plotëson çdo dëshirë, unë duhet vetëm të mbyll sytë dhe e gjithë bota më takon mua.

Wolfi s’po vjen? Sa kohë u nevojitet që të përgatisin këtë sasi të vogël stofi! Por, nuk dua të ankohem, është shenjë e mirë që ai nuk po vjen d.m.th., janë duke e përgatitur tretjen. Po të kthehej shpejt, atëherë ia kanë refuzuar recetat. Tash do të kem morfinë. Dhe unë e lë një shiringë pranë meje në ulësen e veturës, që të jem i gatshëm menjëherë.

Dhe, ja, po vjen Wolfi. E shoh menjëherë se nuk ka marrë gjë. Ia thotë vozitësit adresën e ardhshme, ulet pranë meje dhe i mbyll sytë. E vërej, si merr frymë rreptë dhe e fshin djersën nga balli.

“Këta nuk janë njerëz, shtazë janë! Të lihet njeriu kështu të vuajë. Më është deshtë si lypës t‘i lus që së paku mos ta thërrasin policinë.“ “Unë mendova se kjo barnatore ishte e sigurt?”

“Ai i vjetri nuk ishte aty, dhe këta të rinjtë janë më të mprehtë se brisku i rrojës.”

“Unë nuk mund të qëndroj më. A t’i japim fund të gjithë kësaj dhe të shkojmë në një sanatorium?”

“A mendon se atje të japin diçka? Të fusin në një qeli dhe mund të gjuhesh vërdallë dhe të çirresh sa të duash. Bobi e ka varur veten tetë 377 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

herë në këmbën e shtratit brenda një nate. Rojet e linin të vetëvarej deri në frymën e fundit, që të zgjasë më shumë, deri sa të mbledhë fuqi prapë që të vetëvaret. Por, nuk i kanë dhënë asgjë.”

Vetura ndalet prapë. Wolfi e bën edhe një tentim. Ndërkohë, unë vendos që të ç’verdhem nga morfina. Tash kur jam i varur nga Wolfi dhe nga barnatoret, kurrën e kurrës nuk do të mund të marr sasinë ditore që më nevojitet, tetëdhjetë shiringa. Do të marr secilën ditë më pak, kjo do të funksionojë. Por, tani do të marr menjëherë dy shiringa, ose tri, njërën pas tjetrës që të ngopem njëherë mirë e mirë. Wolfi vjen prapë dhe e thotë një adresë të re. Vetura niset. „Asgjë?“ „Asgjë!“ Është për dëshpërim. Dhe atypari, rreth nesh ecin njerëzit dhe i kanë mijëra plane, i gëzohen diçkaje. Edhe vasha ka, edhe lule, edhe libra, edhe teatër. Të gjitha këto kanë vdekur për mua. Mendoj se në Berlin ka qindra barnatore me dollapë të stërmbushur me morfinë, dhe mua nuk më japin. Duhet të vuaj, edhe pse e gjithë kjo është shumë e thjeshtë…

Farmacisti duhet vetëm të sjellë një qelës. T’i marrë të hollat, të gjitha të hollat që i kam ia kisha dhënë.

Wolfi shkoi prapë.

Dhe papritmas më lind ideja që me këto ndaljet e shpeshta para barnatoreve mund të kemi zgjuar dyshimin te vozitësi. Mos po e informon policinë? E filloj një bisedë me të dhe i tregoj një diçka të pakuptimtë. Se, unë dhe shoku im jemi teknikë të dhëmbëve, nuk jemi dentistë. Dhe teknikët e dhëmbëve marrin mjete anesteziste për trajtimin e pacientëve pa dhimbje, dhe për këtë u nevojiten recetat, të cilat janë shumë të shtrenjta. Dhe për këtë arsye vozitemi nga një barnatore te tjetra...

Vozitësi i pohon të gjitha me një po dhe me lëvizje të kokës.

Ai buzëqesh me keqardhje, unë e bezdis më tutje dhe kam frikë se do të na paraqesë në polici.

Wolfi kthehet.“Hiqe veturën.“ Zemra më rrah shpejt. “A ke diçka?“ „Hiqe veturën.“ E paguaj shoferin dhe i jap një bakshish të majmë. Dhe menjëherë: “A ke stof?“ “Marrëzi. Sot është një ditë e mallkuar, që asnjë bythë nuk i pranon recetat e mia.”

“Duhet të veprojmë ndryshe. Po provoj te barnatoret, e ti shko te një mjek dhe provo të vjedhësh receta.”

378 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

“Këtë nuk mund ta bëj; secili mjek, posa të më shikonte, do ta dinte se jam morfinist.”

“Mos u merr me të, kryesorja të vjedhësh receta.”

“E pastaj, ç’do të bëjmë me recetat? Për morfinë, menjëherë e thërrasin mjekun me telefon.”

“Ne do të udhëtojmë për në Leipzig me trenin e mesditës. Merr më shumë, që të kemi për disa javë.”

“Mirë pra, unë po e provoj. E ku do të takohemi ne pastaj?”

“Në ora një, në Pshorr” “E nëse ti ndërkohë gjen stof?”

“Mundohem të të arrij ty më herët.”

“Mirë atëherë!”

“Ditën e mirë.“ Nisem. Nuk është hera e parë që bëj kësi marifeti. Për këso gjërash jam më i mirë se Wolfi, jam më bindës dhe vishem më mirë se ai. Por, sot gjendja ime është e tejmjerueshme. Nuk mund të ec normal; edhe pse tërë kohën i fshij duart e mia me faculetë, ato përnjëherë janë prapë të lagura dhe kotem tërë kohën. Nuk do të arrij asgjë, po e shoh që tash!

Duke kaluar pranë një kafeneje më lind ideja që t’i ndihmoj vetes me raki. Por, menjëherë pas gotës së dytë, duhet të zhdukem në wece, sepse lukthi im po sikur te kafeja, refuzon të mbajë diçka brenda. Jam i ulur në wecenë e ndyrë dhe prapë qaj. Pasi qetësohem pak, ik nga aty.

Te mjeku i parë është dhoma e pritjes plot me pacientë. Mjek për të siguruarit me sigurim shtetëror. Atyre u nevojiten aq rrallë recetat për pacientët privatë, saqë ato i mbajnë në tavolinën e punës. Vendosa të kthehem, dhe u përvodha tinëz jashtë.

Në shkallë e ndiej veten aq keq, saqë ulem aty në një skaj. Nuk mundem më. Vendos të qëndroj këtu, të shtrihem deri sa të më gjejnë njerëzit, të cilët do të më qojnë te mjeku, i cili pastaj nga mëshira do të më japë diçka. Dhe kështu do të vij më shpejt në radhë, se sa të pres në dhomën e pritjes së stërmbushur.

Dikush po ngjitet shkallëve përpjetë, ngrihem me nxitim dhe kaloj pranë tij e dal në rrugë.

Disa shtëpi më tutje e shoh prapë një shenjë të një ordinance mjekësore. Ngjitem lart. Mjeku fillon të punojë tek pas një çerek ore, dhe pres. Jam vetëm unë duke pritur; shfletoj disa revista.

Papritmas më shkrep një ide, afrohem ngadalë te dera e dhomës së mjekut dhe përgjoj. Asgjë s’lëviz. E ul ngadalë dhe me kujdes dorezën e derës dhe dera hapet një krah, shikoj brenda, dhe nuk e shoh askënd.

Inç pas inçi e hapi derën dhe përvidhem brenda me hapa të ngadalshëm. Dhe ja, aty është tavolina e drunjtë dhe aty është... e zgjas 379 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

dorën dhe për një moment më duket se dëgjova një zhurmë, kërcej në dhomën e pritjes dhe ulem në kolltuk.

Asgjë më nuk lëviz, askush s’ka ardhur, kam gabuar. Por, ja që tani nuk e kam më guximin e mëparshëm, që të provoj prapë të njëjtën gjë. Mbes ashtu ulur edhe nuk mund të përmbledh më forcë për asgjë. Minutat pas minutave kalojnë dhe asgjë nuk ndodh. Deri tash do t’i kisha marrë jo vetëm gjërat nga tavolina, por edhe dollapët e ilaçeve do të kisha mundur t’i boshatis. Jo, unë nuk guxoj të bëj gjë: sot është një ditë e mallkuar. Vetëm të rri urtë dhe të vuaj.

4 Mjeku e hap pak derën dhe më fton brenda. Ngrihem, futem në dhomën e mjekut, përkulem pak dhe prezantohem. Dhe papritmas nuk e ndiej më veten të sëmurë dhe të pasigurt.

Unë nuk jam një diçka i pështirë dhe i shkatërruar pak para fundit, unë jam një njeri i qetë i botës, me fjalë të pakta, por të mjaftueshme.

E di që jam duke lënë përshtypje të mirë. Buzëqesh dhe e bëj edhe një gjest, e hedh këmbën mbi këmbë, në atë mënyrë që të më shihen çorapet e mëndafshta.

Mjeku është ulur përballë meje dhe asnjë çast nuk i heq sytë nga unë.

Dhe më në fund dal te tema e bisedës. Unë jam në një udhëtim dhe kam një pezmatim në dorë, që po më mundon shumë. E pyes se a ka mundësi ta shikojë dhe të më thotë se a është e nevojshme të prehet?

Mjeku më lut që ta përvjel mëngën. Ia tregoj vendin e ënjtur nën bërryl me ngjyrë të kuqe të përzier me të kaltër, ku nën lëkurë është mbledhur qelbi. Rreth e përqark shihen vendet me shpime të freskëta me ngjyrë të kuqe, ose disa të tjera në ngjyrë të kaftë që gati janë shëruar.

Ai më pyet: “A jeni morfinist?“ “Ka qenë, ka qenë zotëri mjek. Jam në zvjerdhje. Ajo më e keqja ka kaluar, ztr. mjek. Nëntë të dhjetat jam shëruar.”

“Ashtu, pra unë do ta pres.”

Asgjë më shumë, asnjë fjalë. Siguria më lëshoi, i zbehur dhe duke u dridhur qëndroj aty dhe frikohem nga dhimbjet që do të m’i shkaktojë brisku. Mjeku ma kthen shpinën që të kërkojë në një dollap me xhama briskun, pincetën, tamponët. E bëj një lëvizje në tepih dhe gishtërinjtë e mi prekin letrat.

“Ju lutem, i leni recetat aty ku janë, i nderuar”, thotë mjeku ftohtë dhe shkurt.

Lëkundem. Në të njëjtin moment, para syve më del qyteti me zhurmën e tij dhe jam i vetmuar, i katandisur në një dëshpërim të paparë. I shoh 380 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

rrugët e mbushura me njerëz, të cilët nxitojnë në drejtime dhe te njerëzit e ndryshëm. E unë, i vetëm, i braktisur dhe në fund.

Një dënesë ma zë frymën dhe çan drejt gojës sime.

Papritmas lotët ma vërshojnë fytyrën. Ankohem: “Çka duhet të bëj? Më ndihmoni ztr. mjek, vetëm një shiringë.”

Ai është pranë meje, më hedh dorën mbi krah, më ul në një kolltuk, ma vë dorën në ballë.

“Qetësohuni ju lutem, qetësohuni, ne do ta bisedojmë të tërën. Ende ka ndihmë.”

Zemra ime falënderuese rrotullohet nga gëzimi, pas pak sekondave do të lirohem nga kjo torturë e paemër, do të marr shiringën time. Fjalët e mia janë të ngutshme, dhe ja që jeta është më e lehtë, unë do të nxirrem dhe kjo do të jetë shiringa e fundit dhe më asnjë, hiq. Unë betohem!

“A mund ta kem menjëherë, tash menjëherë? Dhe tre-përqindëshe ztr. mjek dhe pesë kubikë centimetra, se përndryshe nuk ia lënë shenjë te unë.”

“Unë nuk jua jap asnjë shiringë. Ju duhet të arrini vetë në atë shkallë, që të kuptoni se kjo jetë është e padurueshme dhe të shkoni në një sanatorium.”

“Por, unë do ta vras veten, ztr. mjek.”

“Ju nuk do të vrisni veten. Asnjë morfinist nuk e vret veten, përveç se pa dashje, me një tejdozim. Ju duhet t’i duroni më mirë këto tortura të marrëzishme, duhet të hiqni dorë nga shpresa minimale se do të merrni një shiringë. Jo, ju nuk do ta vrisni veten. Por, është koha e fundit për juve që të shkoni në një sanatorium, ndoshta edhe është shumë vonë. A keni të holla?”

“Pak.” “A mund t’i paguni shpenzimet në një klinikë private?”

“Po, por edhe atje nuk do të më dhënë morfinë!”

“Në fillim sa të doni. Juve do t’ju shërojnë ngadalë, do t’ju dhënë të tjera substanca, tableta për gjumë dhe një ditë prej ditësh do të merrni frymë lehtë dhe do të jeni i lirë.”

Ajo këmba e shtratit, ku ai i dëshpëruari u vetëvar disa herë, më doli para syve. Mjeku është një dhelpër dinake, ai do të ma mbushë mendjen dhe nëse gjendem njëherë në një sanatorium, nuk vlejnë më premtimet. “ Edhe”, vazhdoi mjeku, “si qëndron puna, a po vendosni? Nëse vendosni që menjëherë të vini me mua në një klinikë private, do t’jua jepja një shiringë. Edhe?”

I ul qepallat, jam në disfatë. Dua të shërohem dhe t’i përballoj të gjitha ato dhimbje mbi mua. Pohoj me kokë.

381 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Mjeku vazhdon: “A po kuptoni, unë nuk lejoj që të më mashtrojnë. Pasi që t’jua jap shiringën, do t’ju mbyll në një dhomë deri sa të bëhem gati.

Nuk do t’ju lëshoj nga vështrimi. Jeni të pajtimit?”

Unë prapë pohoj me kokë. Mendjen e kam te shiringa, të cilën do ta kem së shpejti. Dhe ja që fillojmë një diskutim lidhur me dozën, që zgjat pesëmbëdhjetë minuta dhe nga i cili nxehemi që të dy. Dhe në fund fiton mjeku, mua do të më japë një tretje prej dy kubikë centimetra. Ai shkon te një dollap, e hap, e përgatit shiringën. Unë i shkoj pas, i shikoj etiketat në ampula, që të jem i sigurt se nuk po më mashtron. Pastaj ulem në një karrige dhe pres. Ai ma fut gjilpërën.

Dhe… menjëherë ngrihem, shkoj në dhomën e pritjes, ku shtrihem në një kauç. Dëgjoj se si mjeku e mbyll derën me çelës.

5 Po….

Kështu…

Dhe kështu është prapë... jeta është e bukur. Është e butë, një valë e lumturisë depërton nëpër gjymtyrët e mia. Dhe kështu, së bashku me këto valë lëvizin ngadalë edhe nervat më të vogla, sikurse bimët e ujit në një liqe të kthjellët.

Kam parë fleta trëndafili. Dhe sërish e di, se sa e bukur është pema e vogël e vetme në kopshtin tim. Ah, këto gjethe! A po bie diku kambana e kishës? Po, jeta është e drejtë dhe e butë. Dhe këto të dielat, paraditet e mbushura me diell, kur ende punoja - para degjenerimit. Zgjohesha shumë herët dhe rrezet e diellit mbi perdet dhe dielli mbi gjethet dhe kambanat dhe cicërimat e para të zogjve. Pastaj dëgjohet një fishkëllimë mbi sheshin e vogël, fishkëllimë kjo mbi gjethet e mimozës që i luhat era dhe vjen një vajzë e veshur me të bardha. Edhe në ty mendoj, vajza ime e ëmbël, që ka kohë që më ke humbur; tashmë, e dashura ime e vetme është morfina. Ajo është e poshtër, më torturon pamasë, por edhe më shpërblen jashtë çdo mundësie të perceptimit.

Sa e kufizuar ishe ti vajzë. Sa herë që mendoja se arrija te ti, ia huqja. Ti ishe gjithmonë diku tjetër. E kjo e dashura ime tani, është me të vërtetë në mua. Ajo ma mbush trurin me një dritë të qartë, në shkëlqimin e saj e kuptoj se çdo gjë tjetër në botë është e kotë dhe se unë jetoj vetëm që ta përjetoj këtë ngazëllim. Ajo banon në trupin tim dhe nuk jam më një shtazë ankuese seksuale për të të ardhur keq prej meje, që pret i lodhur e i pakënaqur - tani unë jam burrë dhe grua në të njëjtën kohë. Me futjen e gjilpërës festohet martesa mistike, e dashura ime e përsosur; të 382 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

dashuruarit e paqortueshëm, që i festojnë festat e tyre nën kurorën e flokëve të mi.

Dua të lexoj tani, dua t’i lexoj këto gjepura nga tavolina e dhomës së pritjes së mjekut. Dhe një kuptim verbues lind nga budallallëqet e çorapeve të kaltra, një shpallje ka aromën e luleve. Dhe nga një faqe tjetër dëshiroj të shijoj shijen e bukës së freskët, të cilën lukthi im nuk e duron më.

E hap një libër. Dhe në faqen e parë, një faqe e bardhë e thatë, me një vulë dhe adresë të një mjeku. Jo ztr. mjek, unë nuk do t’jua vjedh librin, por vetëm këtë faqen e parë do ta gris dhe do ta fus në xhepin tim. Dhe, kur ta rregulloj me gërshërë, është fleta e recetës së pritur qe sa kohë, e cila do të m’i sjell pesëdhjetë, ndoshta edhe njëqind ngazëllime të tilla.

Për sot, shpëtova!

Jam shumë i gëzuar. E lëviz pak dorën dhe menjëherë e kthej prapë në pozitën e mëparshme dhe vërshimi i helmit nëpër dorë, që për një moment gjatë lëvizjes nuk e ndjeva, ma bën të ditur ekzistencën e së dashurës sime. Ende nuk kaloi ndikimi i shiringës, ende mund t’i gëzohem jetës sime. E më vonë... më vonë e kam recetën.

Dhe ja ku i dëgjoj hapat e mjekut, a nuk po shkoj në sanatorium? E dashura ime qeshet, nuk më ka shkuar mendja, por pasi erdhi ajo, e di që askush dhe asgjë nuk mundet të më ndalojë...

Unë jam i vetëm në këtë botë, nuk kam asnjë obligim, çdo gjë është e kotë. Vetëm ky shijim, vetëm kjo gjë vlen dhe vetëm të dashurën time nuk mund ta tradhtoj.

Dhe mendoj se jam i pasur dhe i lumtur.

A nuk kam mjaft para për ta blerë morfinën time? A më duhet një grua?

Më bie në mend një libër që e kam në shtëpi. Një libër i një poeti vjenez, i cili mbaroi nga i njëjti helm si unë. Do të lexoj nga ai libër për dëshpërimet e tij dhe për besimin e tij në helmin e tij dhe do të qesh duke e ditur se edhe unë vetë jam i dëshpëruar dhe njëkohësisht një besimtar fanatik.

Mjeku vjen, e hap derën. I heq këmbët nga kauçi dhe ulem ngadalë e me kujdes që mos ta tremb helmin në mua me një lëvizje të papritur. ”A jemi gati ztr. mjek?” pyes dhe qeshem.

“Po, mund të nisemi.”

“Por, së pari edhe një shiringë ztr. mjek, ne do të udhëtojmë me siguri më shumë se një orë, e aq gjatë nuk mund të duroj.”

“Ju jeni i ngopur, i nderuar.”

“Por, po e lëshon. Dhe me siguri se do t’ju shkaktoj kokëçarje kur të jemi vetëm. Me një shiringë në trup do t’ju shkoj pas si një qengj.”

“Nëse me të vërtetë është e nevojshme...”

383 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Ai shkon në dhomën e tij. E unë si ngadhënjimtar i shkoj pas. Ah, ai nuk më njeh. Ai nuk e di që do të kishte mundur të më mashtronte me një shiringë, kudo që do të kishte dashur. Mirëpo ai nuk e di edhe një punë, që me të dashurën time në trup jam i gatshëm për çdo gjë.

E marr edhe një shiringë dhe ne vërtet nisemi. I zbres shkallët ngadalë dhe me kujdes. E ndiej lëvizjen e secilës pikë në trupin tim dhe ngrohtësinë e ëmbël tinëzake.

Me mijëra mendime të mira janë në mua, sepse truri im është i fortë dhe i lirë. Është truri më i vendosur i botës.

Mjeku e hap derën e veturës me një krismë, unë futem para tij dhe në momentin kur motori ndizet e ai ulet duke rregulluar diçka, unë hap derën tjetër dhe kërcej sigurt jashtë, sepse trupi im është i ri dhe i zhdërvjellët, përzihem në turmë dhe zhdukem në të. Dhe nuk e shoh këtë mjek kurrë më.

6 E dija se guxoj të ec vetëm disa hapa, që mos ta zvogëloj ndikimin e morfinës për shkak të lëvizjeve të mëdha. Këqyra sa është ora, ishte pak para dymbëdhjetës. Më së miri do të ishte të shkoj tani në Pshorr, të takoj Wolfin. Por, menjëherë m’u bë e qartë se kjo nuk ishte ide e mirë.

Ndoshta edhe ai ka ardhur më herët dhe më vëren që kam marrë stof e pastaj mbaroi puna. Çdo shpresë që të marr ndihmë nga ai, përfundoi.

A duhet ta takoj gjithsesi? A nuk e pata një recetë në xhepin tim, që më premton një numër të shumtë të shiringave? Posa Wolfi ta kuptojë se e kam këtë recetë, atëherë shkoi gjysma e lezetit.

Jam ulur në një kauç në një lokal, ku pihet venë. Përpara e kam një bokall me venë të pastër. Ia mbusha vetit gotën e parë, e solla deri te goja dhe ia thitha venës erën e thellë. Shikoj me nxitim kah kamerieri dhe e shoh se askush nuk më shikon dhe e zbraz gotën prapë në bokall.

Alkooli do ta luftonte morfinën në lukth, do të ndikonte në efektin e saj.

Synimi i vetëm i imi, është se si ta shijoj sa më shumë deri në fund këtë lezet. Megjithatë, duhej të porosisja diçka, që të mund të rrija dhe të shijoja këtu.

A nuk iu gëzova aromës së verës, siç i gëzohesha asaj vajzës të veshur me të bardha, të cilën nuk e dua më. Aromën dhe vajzën i marr me vete në ëndrrat e mia, ato nuk më zhgënjejnë më, siç do ta bënin në jetë me zhurmë dhe zhgënjime.

E mbush sërish një gotë dhe porosis pendë dhe ngjyrë. E nxjerr letrën nga xhepi dhe e prej me briskun e xhepit në madhësi të recetës. Nuk më pëlqen, më duket shumë i gjerë. Dhe ia pres edhe një pjesë; tani është 384 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

shumë e hollë. Një format që bie në sy, ku assesi nuk guxon të bjerë asgjë në sy. Filloj të zemërohem, e marr letrën në dorë dhe e vështroj. E vë para meje në tavolinë dhe e vështroj përsëri. “Shumë i ngushtë“, belbëzoj, “definitivisht shumë i ngushtë“ dhe zemërimi më rritet. E marr atë shiritin që e preva më herët dhe e vë pranë letrës, e verifikoj sërish dhe e vërtetoj se receta në fillim e kishte pasur formatin adekuat.

Pendohem për mosdurimin tim, pse nuk kam pritur, deri sa të shkoj te Wolfi? Çka marr vesh unë nga recetat? Ai është ekspert për këtë punë!

Pa marrë parasysh këtë, e marr pendën dhe filloj të shkruaj. Gota e venës më pengon, e shtyj. Më pengon prapë. Jo, kështu s’mund të shkruaj. E kap me nervozë gotën, më rrëshqet dhe vena bie mbi recetë.

Vula e kaltër shlyhet menjëherë dhe shpresat e mia shkatërrohen.

Mbështetem ashtu, i dekurajuar, i dëshpëruar. Dhe, aty e ndiej se çka ka ndodhur. Ndikimi i morfinës u krye, trupi im ka uri të madhe. I braktisur nga e dashura ime, nuk kisha arritur të siguroj asnjë recetë.

Ngrihem, paguaj dhe nisem për në vendtakim.

7 O, si është i ngopur Wolfi, sa trash qenka ngopur! I shtrirë si i pashpirt, qepallat i ngreh shumë pak, dhe ëndërron e ëndërron. Ia kam zili për ëndrrat e tij, dhe ia kam zili për secilën minutë, sepse ai guxon të jetë në shoqërinë e shoqes sime, derisa unë po vuaj tepër. „Edhe?“, dhe ai e lexon nga gjestet e mia të mjera dështimin e përpjekjeve të mia.

Ai e shkurton.“Njëqind“, thotë ai,“njëqind kubikë centimetra. Merri Hans. Ke kujdes, mos merr shumë; për sot do të mjaftojë.“ „Dy tre kubikë centimetra.“ „Bukur“, dhe vazhdon të ëndërrojë. Unë shkoj me shishen e mbyllur në dorë në wece, e mbush shiringën me pesë kubikë centimetra, plot, dhe menjëherë jam i lumtur, mbështetem.

Dhe …dhe …një…krismë e lehtë më tremb. Afër dorës sime ishte derdhur shishja. Wolf! mendoj. Wolfi! Ai do të më mbysë, pasi që, pas gjithë atyre përpjekjeve, e merr një lajm të tillë.

Por, unë i palos prapë buzët në shenjë të indiferencës dhe inatit. Kush është Wolfi? Një bashkëpunëtor në muajt e morfinës, ndihmës, i ndihmuar, por prapë në fund kotësi, siç është çdo gjë tjetër e kotë.

E ngreh shishen lart: dy-tre kubikë centimetra kanë mbetur brenda. I tërheq në shiringën time dhe e marr edhe këtë porcion, gjaku më vlon duke kënduar, në trurin tim ndizet një shkëndijë, zemra dhe frymëmarrja vallëzojnë në një ritëm. O botë e egër e madhe, ku çdo 385 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

njëri është vetë. Ku njeriu për njeriun është ujk, dhe secili e shijon me ëndje shkatërrimin e secilit. Ende janë larg, shumë larg, të gjitha aventurat e ardhshme, të cilat më presin nëpër rrugica; shtigjet në mes të kallinjve të grurit në të cilat mund të sulmohen vashat; dyert e pasme të barnatoreve, të cilat do t’i thyej; postierët të cilët do t’i plaçkit. Dhe ja ku janë lulet, gjethet e të cilave kanë formën e një guace të ndjeshme, dhe guacat, të cilat tingëllojnë si një ulërimë e një shtaze të egër para vdekjes; dhe shushurima e detit dhe mjellmat që i fusin majat e krahëve në shkumën e kripës, dhe barkat e kafta me vela të peshkatarëve dhe zhurma e rërës.

Unë jam gjithkund, unë jam çdo gjë, unë jam vetë Zoti dhe Bota. Unë krijoj dhe unë harroj dhe çdo gjë është kaluese. O, gjaku im që këndon!

Depërto edhe më thellë e dashura ime, ngazëllomë edhe më egërsisht.

Dhe e mbush shishen me ujë të pastër dhe ia ofroj duke qeshur dhe falënderuar, Wolfit. Ai e ngrit në dritë dhe thotë: “Tre? Jo, pesë!“ Dhe unë vetëm: “Po, pesë.“ Dhe ne jemi ulur përballë njëri-tjetrit dhe ëndërrojmë dhe ai është i shqetësuar dhe thotë: “Unë dua të marr edhe një shiringë“ dhe shkon.

E marr kapelën time dhe përvidhem nga lokali, futem në një veturë dhe rrotat e saj më çojnë diku larg zemërimit të tij.

8 Më shkrep një ide e marrë, të provoj pak me kokainë. Deri atëherë kisha marrë vetëm dy ose tre herë „benzol“ dhe menjëherë e kisha vërejtur sa i rrezikshëm ishte ky helm.

Morfina është një gëzim i qetë, i bardhë dhe lulëzor, të bën të lumtur.

Ndërkaq kokaina është një kafshë e kuqe e egër, e torturon trupin, e gjithë bota egërsohet, shtrembërohet dhe bëhet e urryeshme. Thikat shkëlqejnë dhe depërtojnë nëpërmes zhurmës dhe shumë gjak rrjedh dhe për të gjitha këto të falë vetëm disa minuta qartësi të pafundme të trurit, të lidhura me mendimet më të largëta, një qartësi të verbuar, që dhemb.

Por, ia arrita qëllimit dhe nga një kamerier mora benzol. E përgatita tretjen dhe njërën pas tjetrës ia fus vetit dy, tre shiringa në bark. Më kujtohet në këto momente të kem parë lumturinë e njerëzimit. Nuk e di se në çfarë forme më është paraqitur, çfarë fytyre kishte. Më kujtohet vetëm të kem qëndruar në mes të dhomës dhe belbëzoja: “Lumturia… o lumturia… ja, po e shoh më në fund…“ Por, posa fillova të flas, iku fotografia. Më kot e detyroj trurin tim, nuk më paraqitet më. Secilën shiringë që e marr, më bën edhe më të egër, të 386 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

pakuptimtë, të ngutshëm. Pranë meje fluturojnë fotografi; trupa që bien mbi njëri-tjetrin; shkronjat e vogla të cilat i lexoj, e hapin papritmas barkun dhe unë vërej që janë shtazë që përkulen dhe fshihen. Ato vërsulen nga të gjitha anët, shtyhen në mes veti duke formuar figura fjalësh të çuditshme dhe provoj që me dorën time, si duke i vizatuar në ajër, t’i kap konturet e shpirtit të tyre.

Dhe, më vonë, vërej se jam duke folur me qiradhënësen time, dua t’i them se nuk dua darkë sonte, dhe e formuloj këtë fjali në trurin tim: “Jo, unë nuk ha darkë.“, dhe për çudi dëgjoj se si goja ime flet: “Po, sot e pres Wolfin”. Dhe pastaj vjen diçka shumë e shpejtë, diçka që nuk e kuptoj, nxehem dhe disa nga ato fjalët mbesin në kujtesën time: “Vrima në shtrat-ankesa-pare-kafe e hollë“, një zemërim i egër zihet në mua dhe ja tani kërcej dhe ja ngjes për fyti. Gruaja e fortë bionde e pafuqishme është e shtypur për muri, sytë e saj të kaltër dalin duq sikur donë të fyejnë. Koka e saj e bën një lëvizje të molisur nga ana e krahut të djathtë, dhe pastaj më rrëshqet butë me gjithë peshën e saj nga duart e mia.

Për një moment jam i kthjellët, shikoj përreth meje: jam i ulur në një dhomë hoteli, dhe një shtrat i bardhë qëndron në mur, mu aty ku posa e ngulfata qiradhënësen time. E di se jam i humbur, nëse nuk e përdor të vetmen këtë minutë të qartësisë që të shpëtoj. I vetmi shpëtim që të ulë këtë çmendi në trup dhe mendje është morfina.

Nxitoj shkallëve teposhtë, e shtyj një kamerier, arrij jashtë, futem në një veturë dhe nisem për në Pshorr. Në auto e marr edhe një porcion, dhe flas marrëzira e bëj me gjeste, shoferi kthehet herë pas here nga unë. Njerëzit rrugës tronditen nga pamja ime. Të gjitha këto i vërej, dhe unë gjithashtu e vërej që një pjesë e trurit tim është ende e kthjellët, por nuk ka fuqi kundër tërbimit të trupit dhe mendjes sime. Më merr malli për çmendurinë, dhe vazhdoj të marr prapë... prapë. Në Pshorr dua të pyes për Wolfin, por në fytyrën time ngjan një vallëzim muskujsh.

Mundohem që me atë pjesën e qartë të trurit tim të formuloj disa fjalë dhe t’i them qartë, por goja ime e thotë një llomotitje të egër, një jargë të shpërlarë dhe kamerieri ik nga unë. Dhe unë ik nga lokali.

Shkoj kah banesa e Wolfit: asgjë. Endem pa qëllim nëpër qytet, aty, këtu dhe gjithnjë duke marrë shiringat dhe gjithnjë duke u egërsuar edhe më shumë. Duart e mia janë tejet të ënjtura dhe të fryra, rrumbullake. Gjaku rrjedh nga shumë vende të shpuara, depërton këmishën time dhe rrjedhë deri në manshetë, nëpër dorën time. Çmenduria ma ka marrë anën, shpesh zgërdhihem në heshtje, në vete, kur e bëj një plan, që t’ia fus flakën këtij qyteti, si një mullari sane.

387 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Dhe papritmas qëndroj në një barnatore, bërtas si një shtazë, i gjuaj njerëzit që mundohen të më ndalin, e thyej një xham, dhe papritmas më japin morfinë, të bardhë, të bukur, si një lule.

O shoqja ime e ëmbël, dhe ja prapë jam i butë. E ndiej se si ikë kokaina nga ajo, qëndron në cepin e lukthit edhe një kohë si një etje përvëluese dhe më në fund është përzënë.

Disa njerëz, policë m’i vënë duart në krahë. “Dhe tani ejani me ne”.

Dhe ec me hapa të lehtë e të ngadalshëm, që mos ta tremb shoqen time dhe jam i bekuar dhe i urtë, se jam vetëm me të dhe asgjë tjetër nuk vlen.

Dhe tortura e gjatë e shërimit fillon.

Nga vëllimi i tregimeve “Tri vjet jo njeri” të autorit Hans Fallada, © Shtëpia Botuese PA, Prishtinë 2013 Botimi i librit u përkrah nga Ministria e Kulturës, e Rinisë dhe e Sportit e Republikës së Kosovës „Mit freundlicher Genehmigung vom Aufbau Verlag GmbH & Co. KG und „Ihrem Verlag“ auch das komplette Copyright an: Hans Fallada, TITEL DER ERZÄHLUNG, Aus: Hans Fallada, SACHLICHER BERICHT ÜBER DAS GLÜCK EIN MORPHINIST ZU SEIN © Aufbau Verlag GmbH & Co. KG, Berlin 1997

388 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

ESTETICA ERMIR NIKA Modernizmi si dukuri historike, kulturore dhe letrare Para se të nisim shtjellimin e temës sonë, është e domosdoshme të trajtojmë në vija të përgjithshme mendimin shkencor të gjithëpranuar mbi dukurinë e moderninetit në art e në letërsi. Vetëkuptohet që këto faqe s’janë tjetër veçse një përpjekje për të sjellë thelbin e kësaj dukurie, zbuluar e përgjithësuar prej kaq e kaq studiuesish të huaj.

Me qëllimin e përvijimit të një ideje më konkrete se ç’nënkupton në vetvete modernizmi si koncept dhe çfarë përfaqëson si lëvizje në mendësinë botërore, në kulturë, teknologji dhe në psikologjinë e përgjithshme shoqërore, duhet të rikthehemi në kohë, për të këqyrur gjenezën dhe faktorët përbërës nga të cilët u formua kjo lëvizje.

Modernizmi lindi si një term me anë të cilit fillimisht tregohej prodhimi arkitektonik. Më tej ky term do të fitonte terren në shumë fusha të rëndësishme të veprimtarisë njerëzore; me modernizëm do të cilësohej edhe arti i ri figurativ që u zhvillua në Spanjë, veçanërisht në Katalonjë me përfaqësuesit e tij Gaudi, Puig Cadafalch. “Gjatë njëqind e pesëdhjetë vjetëve të fundit, terma të tillë si “modern”, “modernitet” dhe së fundit “modernizëm”, si dhe një numër nocionesh që lidhen me to, janë përdorur në kontekste artistike apo letrare për të përcjellë kuptimin gjithnjë e më të mprehtë të relativizmit historik, i cili në vetvete është një formë e kritikës së traditës ” 307.

Fjalën “modernitet” e ndeshim për herë të parë, tek Shatobriandi më 1849, por nuk mund të lihet pa u përmendur fakti se këtë term e hasim edhe në një diskutim të Bodlerit mbi artin bashkëkohor. Në Gjermani, në fillim të vitit 1887, termi modernitet bëhet një parullë e shkrimtarëve, që sot klasifikohen si natyralistë. Gjithmonë ka qëne e vështirë të datohet me përpikmëri shfaqja e një koncepti, aq më tepër kur koncepti në shqyrtim ka qenë gjatë gjithë historisë së tij kaq i ndërlikuar dhe kaq i aftë për të mbjellë mospajtime sa koncepti i “modernitetit”. Megjithatë dihet se ideja e modernitetit mund të konceptohet vetëm e brendashkruar në kornizën e një vetëdije të 307

Matei Calinescu: Pesë fytyrat e modernitetit, studim Sh. B. Dituria, Tiranë 2012, f. 15.

389 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4

caktuar për kohën, pra, të kohës historike, lineare dhe të pakthyeshme, që rrjedh pandalshëm përpara. Moderniteti si nocion do të qe ndoshta krejt i pakuptimtë për një shoqëri, e cila nuk pranon konceptin kohor – të rrjedhës së njëtrajtshme e të përshkallëzuara të historisë, ku bashkërendohen kategoritë e kohës bazuar në një model mitik dhe gjithpërtëritës. “Megjithëse ideja e modernitetit është e lidhur pothuaj vetvetiu me shekullarizmin, elementi përbërës kryesor i saj është ndjenja e kohës së pakthyeshme, dhe ky element nuk do të thotë se nuk përputhet me nocionin Ëeltanschauung, qoftë edhe kur lidhet me pikëpamjen eskatologjike judeo – kristiane të historisë”308. Në këtë mënyrë shpjegohet në mënyrë më të drejtpërdrejtë hipoteza në të cilën, debatet rrahin rreth mendimit se edhe pse nuk ishte aspak e pranishme në botën e lashtësisë pagane, koncepti mbi modernitetin lindi gjatë Mesjetës së krishterë. Pikërisht gjatë Mesjetës fjala modernus, si ndajfolje dhe emër, u formua prej ndajfoljes modo që do të thotë “ e kohëve të fundit, pikërisht tani”. Në pikëpamjen e studiuesit britanik Anthony Giddens mbi këtë dukuri, me anë të së cilës shenjohet bashkohësia, shpaloset ideja se përpos kësaj “moderniteti drejtohet thelbësisht kah e ardhmja, në mënyrë të tillë që e ardhmja gëzon gjendjen e modelimit kundërshtues”309.

Në letërsi nëpërmjet këtij termi letrar do të përfaqësohej përvoja letrare e poetëve dhe prozatorëve të gjuhës spanjolle dhe portugeze e fundit të shekullit XIX dhe fillimit të shekullit XX. Studiuesit e modernizmit, pas realizimit të një sërë studimesh dhe debatesh të shumta mbi formën e lindjes dhe përhapjes së kësaj rryme në mbarë botën, kanë arritur në përfundimin se babai i modernizimit mendohet të jetë R. Dario, që, veç të tjerash, solli edhe risi leksikore dhe sintaksore në gjuhën dhe letërsinë spanjolle. Esteti i njohur Th. Ë.

Adorno, i përmbahej mendimit se modernizmi para së gjithash është emancipimi historik i harmonisë si një ideal. Këtë qëndrim të tij për modernizmin, Adorno e mbështeste në tre koncepte bazë të cilat kanë të bëjnë me: 1. Abstraksionin 2. Disonancën 3. Të renë ( në art dhe kulturë )

308

Matei Calinescu: Pesë fytyrat e modernitetit, studim, Sh. B. Dituria, Tiranë 2012, f. 25.

Giddens: Pasojat e modernitetit, studim, Sh. B. Uetpress, Tiranë 2013 f. 178.

390 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4

309Anthony

Në bazë të kësaj teorie, arti modern jo vetëm duhet të riprodhojë karakterin abstrakt të jetës shoqërore, por edhe duhet ta shprehë atë si një realitet të jetësuar. Pikërisht në këtë moment zhvillohet disonanca.

Në një trajtë tjetër modernizmi shfaqet gjithashtu edhe me dialektikën e së resë, ku edhe kjo është e destinuar të këtë një pikëtakim direkt me parimin e disonancës. Vetë Teodor Adorno e cilëson estetikën moderne, si estetikë të disonancës.

Në kapërcyell të shekullit XIX dhe përgjatë shekullit XX, shoqëria njerëzore u përfshi nga transformime të mëdha ekonomike, sociale, arkitektonike, infrastrukturore, juridike, si shenjë e emancipimit shpirtëror e kulturor të shoqërisë dhe në mënyrë të veçantë një hap galopant u vu re në lëmin e teknologjisë, në të cilin u shënuan arritje të mëdha si në zbulimin e interpretimin e shumë dukurive natyrore, ashtu edhe në përparimin e shpikjeve të shumta që u ndërmorën në fushën e industrisë dhe telekomunikacionit. Para një hopi të tillë të shkencës, që do të përgatisë shtysën aq të madhe të zhvillimeve të shekullit XX, njerëzimi ndjeu krizën e personalitetit të vet. Duke marrë shkas nga këto zhvillime mund të pohojmë se modernizmi nisi në kohërat e ashtuquajtura të krizës së personalitetit dhe kësisoj do t’i duhej të vuante pasojat e kësaj krize. Duke parë se shumë dukuri nisën të ndërthurren me njëra - tjetrën, e për pasojë nuk shfaqen më aq të thjeshta sa më parë, lipsej të krijoheshin forma të reja më reale se ato që zotërojnë në kohën e tashme. Për rrjedhojë, tanimë kërkohej një tjetër lloj harmonie, disi më e modifikuar, e paraprirë nga koncepte më të thella. Kriza e personalitetit ndjehet më tepër në të gjitha rrymat moderniste, te simbolizmi, dadaizmi, surrealizmi, ekzistencializmi, përroi psikik, anti romani, realizmi magjik, etj. Te përfaqësuesit e shquar të “përroit psikik”, Prusti, Xhojsi, Kafka etj, si dhe ata të ekzistencializmit si Sartri, Kamy, kriza e personalitetit përftohet në gjendje unikale, herë si vetizolim, neveri, bashkëfajësi e herë tjetër si paaftësi për të perceptuar botën materiale jashtë botës iluzore.

Kafka i përmbahej mendimit se njeriu nuk mund të ketë personalitet, përderisa jeton në situata absurde. Xh. Xhojsi në romanin “Uliksi”, botuar në vitin 1922, shprehet me gojën e njërit prej personazheve se “jeta e secilit prej nesh është baras me shumë ditë njëra pas tjetrës.

Duke kaluar përmes vetvetes ne takojmë hajdutë, shpirtra, trima, pleq, të rinj, gra, të reja, vëllezër, bashkëpunëtorë. Por te ata takojmë gjithmonë e gjejmë veten tonë”.

Kriza e personalitetit është një temë mjaft e gjerë që kërkon vëmendje dhe trajtim të veçantë për të kuptuar thellë krijimtarinë moderniste.

Por ajo lidhet ngushtë me krizën e kohës dhe nuk mund të vështrohet 391 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

asnjëra më vete, pasi prej tyre rrjedhin edhe prurjet e tyre të mëdha në fushën e gjuhës, simboleve, shenjave e kodeve të tjera.

Teoria e relativitetit e Ajnshtajnit, sipas së cilës bota nuk është me tre dimensione, por me katër, ku trupat e ndryshëm nuk kanë vetëm gjatësi, gjerësi, thellësi, por edhe kohë të ekzistencës së tyre, nuk mund të mos prekte krijimtarinë letrare e artistike. Bergson e konsideronte kohën ireale dhe e barazonte me kujtesën. Sipas tij kujtimet janë faktor vendimtar në jetën e njeriut, bazë e ekzistencës së tij. Për rrjedhojë, kujtimet nuk paraqitin jetën e njeriut, por e gëlltitin atë, e vënë nën pushtetin e tyre; nuk janë mbresat që na rrëfejnë për jetën, por jeta përbëhet nga vetë kujtimet. Ai kështu i hap shtigje me filozofinë e vet letërsisë së “përroit psiqik” të Prustit, Xhojsit, Kafkës. Prusti, mbahet të jetë, i pari shkrimtar eksperimentalist i shekullit XX. Ai hapi siparin e vazhdimësisë të asaj letërsie të quajtur dekadente, që ishte rrjedhim i simbolizmit dhe natyralizmit të shekullit XIX. Shkrimtarët modernistë e mohojnë rrjedhjen e kohës në një drejtim.

Copëzimi i kohës, u bë për modernistët pikënisje e irracionalizmit, ku personaliteti copëzohet në gjendje të kundërta shpirtërore. Copëzimi i kohës jepet sidomos në anti romanet e Rob-Grijesë, ku ka kaos ngjarjesh që duken absurde, ngaqë koha jepet e copëtuar dhe e çliruar nga lidhjet shkak pasojë.

Sipas estetit amerikan A. Hauzer, kujtesa mbi kohën është një periudhë e caktuar e jetës sonë dhe s’ka ekzistencë reale. Platforma e estetikës moderniste për hapësirën dhe kohën është ndërtuar duke u mbështetur te filozofia pozitiviste e Mahut dhe Avenariusit ku hapësira dhe koha janë vargje të rregullta ndijimesh. Për modernistin e shkuara ende s’ka qenë, ajo pret të ardhmen e saj. Forma e kohës ka kaluar pakthyeshëm, më tej, mbetet vetëm montazhi mekanik i copëzave, në mbledhjen e të cilave nuk presupozohet asnjë lloj kufizimi, ndërsa shenjat si elemëntë përbërës janë krijuar për të mbetur të kufizuara e të zbrazëta.

Kujtojmë se Andre Breton në tezën e tij “Manifesti i parë i surrealizmit” botuar më 1924 shprehet me fjalët: “Unë besoj në bashkimin e ardhshëm të këtyre dy gjendjeve, që në vështrimin e parë duken si të kundërta: gjumit dhe të realitetit në një realitet absolut, në një super realitet”.

Por në arenën ku përplaseshin idetë dhe konceptet e ndryshme shkencore dhe artistike do të shfaqej papritur një tjetër personazh, i cili me teoritë e tij, do të lëkundë ndjeshëm parimet që ngërthenin ndërgjegjen njerëzore të deriatëhershme. Dhe ky ish Dr. Frojd, një tjetër hebre, i cili si kohë më parë Albert Ajnshtajni, përmbysi njëherësh, shumë nocione, që nga shkencat ekzakte, si mjekësi, biologji 392 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

apo fizikë dhe deri tek ato humane, si filozofi apo psikologji, duke i transmetuar kështu mbarë njerëzimit mesazhe tejet të rëndësishme për vetëdijesimin dhe rolin që ky i fundit luan në përballje me vetveten dhe dukuritë natyrore .

Për themeluesin e lëvizjes surrealiste Andre Breton, artistët duhet të zbulonin pavetëdijen me sisteme të njëjta, si modelet e përdorura nga Frojdi. Më 1923, Prusti boton Në hijen e vajzave të reja, që shënoi edhe fillimin e një eksperimenti me kohën e copëzuar dhe ndjenjat e fshehura seksuale. Ndërkohë Xhejms Xhojs, pat përfunduar më 1922 romanin Uliksi. Që në atë kohë u kuptua se në këtë vepër pasqyrohej ndikimi i madh i ideve të Frojdit në letërsi. Po më 1922, Tomas Eliot, një ndër poetët më të mëdhenj të kohës, shkruante se “ ky roman kishte shkatërruar gjithë shekullin e XIX”.

Teza se shkrimtarë të tillë, si Prusti dhe Xhojsi shkatërruan shekullin XIX, njësoj si Ajnshtajni dhe Frojdi me idetë e tyre, nuk është aq e çuditshme sa mund të duket. Mesazhet janë të njëjta “ Bota nuk ishte ajo që dukej”. Nuk i duhej besuar më shqisave, njohja empirike e të cilave krijoi idenë për kohën dhe distancën, si dhe sjelljen e njeriut në shoqëri. Ajnshtajni krijoi përshtypjen se ekzistenca jonë i takon një gjithësie, ku matja e vlerave është relative.

Në këtë trajtesë për modernizmin dhe tiparet kryesorë të tij dhe format me të cilat ai u shfaq jo vetëm në art por gati në të gjitha fushat e veprimtarisë njerëzore, nuk mund të anashkalojmë edhe një dukuri tjetër, jo pak të rëndësishme për kohën, marksizmin, që në atë kohë ishte një ideologji dominante jo vetëm në mendimin e përgjithshëm social – politik botëror, por që tashmë po fitonte terren edhe në letërsi dhe në art, si një tjetër formë diktuese, që synonte të shihte përtej sipërfaqes së përfituar empirikisht, drejt e në të vërtetën e fshehur në të. Është mjaft interesant fakti se shumë studiues të ndryshëm arsyetojnë dhe përvijojnë paralelizma të tilla sipas të cilave, Frojdi në tezat e tij përafrohet me Marksin. Ky konstatim, më së shumti bazohet në ngjashmërinë midis teorisë së luftës së klasave, teori e cila mbetet një nga piketat kryesore të ideologjisë së Marksit, që nënkupton ushtrimin e dhunës nga ana e shumicës ndaj pakicës, dhe teorisë së pavetëdijes të Frojdit, që, siç njihet presupozon luftën e vetëdijes që përbën pakicën me pavetëdijen, që është shumica.

Në një këndvështrim tjetër, të dyja këto teori të marra së bashku, pra, analizat marksiste dhe frojdiste, secila sipas mënyrën së vet, po cenonin ndjenjën e zhvilluar të përgjegjësisë së individit dhe të një kodi moral të përcaktuar në qytetërimin evropian të shekullit XIX, kur dihet se në këtë shekull, arriti kulmin filozofia e përgjegjësisë vetjake, sipas së cilës 393 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

gjithkush është përgjegjës për veprimet e tij, filozofi kjo që siç e përmendëm edhe më lart u trashëgua prej kristianizmit.

Sipas modernistëve, gjuha është pushtet tiranik përdhunues, ajo nuk e zbulon botën, por e kufizon atë brenda disa barrierave që duhen kapërcyer. Ndërsa në estetikën semiotike objekti themelor i vëmendjes së artistit duhet të jetë procesi i ndërtimit të veprës artistike, jeta e pavarur e fjalëve dhe jo njerëzit, sjelljet, mendimet, ndjenjat e tyre; arti në tërësi shpallet gjuhë dhe vlera estetike e veprave artistike lidhet me strukturat e shenjave të ndryshme dhe raportet e tyre formale.

Shkrimtarët modernistë ndikuan në shpërqendrimin verbal, shkatërrimin e gjuhës, gramatikës, sintaksës. Kjo gjë shihej edhe tek prozatorët e të ashtuquajturit “përroi psikik”, dadaistët, futuristët, ekspresionistët, surrealistët, lëvruesit e anti romanit. Përfaqësuesit e kësaj rryme, të ashtuquajturit shozistë (sendistë), pasi kanë përjashtuar njeriun nga qendra e artit, përdorin një gjuhë natyraliste, me fjali të gjata dhe plot imtësira. Për modernistin tjetër kod ka shkrimtari, tjetër lexuesi e përderisa ekzistojnë dy kode të tillë, më tepër rëndësi ka i pari. Në një fragment të Rob-Grijesë shihet qartë se si vepra letrare është vetë gjuha. “Tetë gishtërinj të shkurtër, të trashë prekin njeri tjetrin. Pjesa e prapme e dorës së djathtë është mbi pjesën e brendshme të së majtës. Gishti i madh i së majtës përkëdhel thuan e gishtit të djathtë, në fillim lehtas, pastaj e shtrëngon më me forcë. Pastaj e ndryshojnë pozicionin...”

Proza dhe poezia moderne e shekullit XX nuk pranuan formën biologjike, organike apo të bukur në funksion të një arti abstrakt. Kjo gjë linte të kuptohej se në artin modern përjashtohej mundësia e një intimiteti me natyrën, në favor të një urbanizimi të paraqitur, sidomos nga futuristët. Kësisoj, gjuha merrte karakter magjik, dhe simboli zëvendësohet dukshëm me alegorinë, dukuri që vihen re, sidomos tek Kafka dhe Kamy. Në këtë mënyrë do të ndihen zhvendosje nga realiteti me qëllim mbërritjen tek një realitet “ mbi natyror”. Kështu, nëse për simbolistët, poezia ngrihej në një realitet superior, futuristët ëndërronin para së gjithash një kohë të lumtur ose utopinë, që mund të ishte edhe ajo socialiste, çka do të thoshte arritjen deri në një revolucion për të prekur “parajsën e humbur në parahistorinë e njerëzimit”. Në qoftë se simbolistët besonin tek frymëzimi, avangarda e re mendonte dhe gjykonte: “Si bëhet poezia”, duke cituar kështu një titull të marrë nga shkrimtari rus Vladimir Majakovski, një përfaqësues i denjë i realizmit socialist.

Ka kaluar më se një shekull që nga fillimet e modernizmit, i cili u degëzua në disa shkolla e rryma, secila me përfaqësues të shquar e me 394 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

kryeveprat e veta. Nëse shkencat moderne të kohës hodhën hapat e para të mëdha dhe “materia u bë sinonim i energjisë”, duke krijuar iluzionin e shkatërrimit të saj, edhe letërsia e artet e të gjitha llojeve kërkuan e gjetën mjete të reja shprehëse, stilistike e gjuhësore, duke i gjallëruar ato. Shohim kompozicione të reja, vendosen të tjera pozicione filozofike -estetike, personazhet ndihen më ngushtë se më parë, bota konceptohet krejt ndryshe, bëhet më e imët, më e copëzuar.

Kjo vihet re më mirë, nëse lexon në të njëjtën kohë një roman të Balzakut dhe një të Kafkës apo Markezes. Por ajo që duhet theksuar në krahasim me shumë dukuri të tjera që u shfaqën në mendësinë e krijuesve dhe sprovat e para që ata po ndërmerrnin për përvijimin e një identiteti të ri artistik, ka të bëjë me drejtimin që po merrte ndërkohë simbolizmi, i cili konsiderohet nga shumë studiues të letërsisë se ishte pikërisht një nga lëvizjet bazë që ndikoi në formimin e klimës së përshtatshme për lindjen e modernizmit në shekullin XX. Ndër emrat më të spikatur të simbolistëve mund të përmendim Melarme, Rembo, Verlen, Bodler, Huysman etj. Në psikologjinë krijuese të simbolistëve, realiteti është diçka e thellë dhe misterioze. Pol Verlen i cili vlerësohet si teoricieni i simbolizmit, me anë të “artit të tij poetik” proklamonte se natyra e poezisë dyzohet njëtrajtësisht ndërmjet fjalës dhe tingullit.

Studimet e deritanishme që trajtojnë këtë periudhë shndërrimesh për artet në përgjithësi dhe letërsinë në veçanti, i përmbahen idesë se tek simbolizmi e kanë zanafillën edhe disa prej drejtimeve kryesore artistike të shekullit që lamë pas, si kubizmi, dadaizmi dhe surrealizmi.

Në një pamje tjetër, në modernizmin e shekullit XX, ndikoi edhe ajo dukshmëri e natyralizmit të shekullit XIX, i cili përmbysi nocionet bazë të realizmit kritik, duke iu përafruar një lloj arti “pa subjektivitet personal”, drejt “një vërtetësie globale”. Për natyralistët, të kryesuar me Emil Zolanë, rëndësi parësore merr ajo e vërtetë që jepet nëpërmjet retinës së syrit. Për rrjedhojë, pak nga pak, humbet interesi për subjektin, intrigën apo rrëfimin. Dhe do të ishin pikërisht këto eksperimente të natyralizmit të cilat u shndërruan në tipare të dukshme tek modernistët e shekullit XX. Në përfundim të këtij punimi mund të themi se çdo epokë ka rrymat idetë apo drejtimet e ndryshme letrare që përshkojnë vetëdijen krijuese të një gjenerate të caktuar. Asnjë dukuri nuk shfaqet për të përmbysur një tjetër, pasi çdo prurje është pjesë integrale e vazhdimësisë së një tradite ku ndërthuren botëkuptimi dhe mentaliteti i breznive pararendëse me aspiratat dhe prirjet që shfaqin gjeneratat pasardhëse. Të dy këto kategori, ndonëse i përkasin epokave të ndryshme, krijojnë në mënyrë të vetvetishme një kod komunikimi dhe 395 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

bashkëveprimi ndërmjet tyre, duke zotëruar kështu edhe një ndikim të pashmangshëm tek njëri tjetri.

BIBLIOGRAFIA CHEVREL, YVES. Letërsia e krahasar (studim), Tiranë Albin, 2002, f. 160.

DADO, FLORESHA. Letërsi e painterpretuar, Tiranë: Bota Shqiptare, Tiranë, 2010, f. 277.

CALINESCU, MATEI: Pesë fytyrat e modernitetit, studim, Sh. B. Dituria, Tiranë 2012, f. 398.

GIDDENS, ANTHONY: Pasojat e modernitetit, studim, Sh. B. UETPRESS, Tiranë 2013, f.

186.

ELIOT, TOMAS : Ese të Zgjedhura, Sh. B. Rilindja, Prishtinë 1983.

ELSIE, ROBERT: Histori e letërsisë shqiptare, Shtëpia Botuese Dukagjini, Tirana & Peja 1997, 686 pp.

HAMITI, SABRI. Tematologjia (studim). Prishtinë: Akademia e Shkencave dhe Arteve të Kosovës, 2005, f. 246.

KODRA, LAME. Roli i kulturës në Shqipërinë e sotme. – Në: Bota e re (e përmuajtshme kulturore), Tiranë, nr.1, korrik 1945, f. 5 – 16.

KOKALARI, MUSINE. Letërsia dhe shkrimtari, Hulumtime 1942, Vepra I, Tiranë: Geer, 2009, f. 492.

LANKSH, HANS, JOACHIM : Trashëgimia letrare e diktaturës. Në; Letërsia si e tillë, Probleme të vlerësimit të trashëgimisë sonë letrare, akte të konferencës shkencore me këtë temë të mbajtur në Tiranë më 28 – 29 mars 1996, f. 279 – 286.

ORWELL, GEORGE: Letërsia dhe totalitarizmi. –Në: Plus Art, Tiranë, 15 mars 2009, f. 5.

PICHOIS, CL.; ROUSSEAU, A.M. La littérature comparée, 1967, A. Colin, f. 174.

WELLEK , RENE; WARREN, AUSTIN. Teoria e Letërsisë (studim). Tiranë: Onufri, 2007, f.

320.

396 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

ALMA DEMA Kamy, përballë Sabatos në steriotipin i huaj Të konsiderohesh i huaj në një shoqëri të caktuar, sidoqoftë, do të thotë të mos asimilohesh nga kjo shoqëri e nga ana tjetër as të mos dish të integrohesh, t’i imponosh asaj mënyrën tënde të të menduarit e të vepruarit apo të jetosh ashtu sipas tëndes pa e vrarë shumë mendjen për të tjerët që duhet të frymojnë me ty.

Parantezoj në këtë mënyrë, sepse simboli i huaj në të gjithë përbërësit e tij, është mishëruar fuqishëm te Juan Pablo Castel, personazh i Tunelit, të Sabatos310 dhe Zotit Merso të I Huaji të Albert Kamysë311.

Në këtë punim, do të trajtoj konceptin i huaj në të gjithë elementët ndërtues e përbërës të tij, duke u mbështetur të trajtimi i të dy autorëve të sipërcituar dhe personazhet përkatëse të tyre. Do të doja t’i mëshoja fort hujësi-së së Mersoit, i cili tashmë është trajtuar tipikisht si i tillë, duke e vënë përballë Castelit, i cili edhe pse trajtuar në mënyrë metafizike, më tingëllon tërësisht i huaj nga kjo botë. Le të provojmë ta provojmë...

Të dy shkrimtarët i përkasin së njëjtës përiudhë kohore, Sabato lindur qershor 1911, Kamy 7 nëntorit të dy viteve më vonë: të dy përjetuan një fëmijëri që ndikoi fuqishëm në formimin e tyre të mëvonshëm e të dy i mbijetuan luftrave botërore e të dy i dhuruan letërsisë personazhe të mëdhenj, gati të papërsëritshëm për mënyrën e spontanitetit dhe perversitetit të tyre, paraqiten deri të frikshëm.

I huaji i Kamy-së, është konsideruar si i tillë, mbase, duke u nisur nga titulli e, e gjithë jeta e tij përmbledhur në 94 fletë libri, konceptohet dhe etiketohet huaj, nga titulli që autori mendon se e meriton, - edhe pse, as edhe një herë të teks e madje as në kontekst ai - Zoti Merso - nuk shfaqet, nuk preket, nuk ndihet nuk e prezanton veten si të huaj, pra si dikush që nuk përthithet nga shoqëria, si dikush që imponon qoftë edhe përdhunshëm sjelljen e tij, por si pjesë e rrjedhë e atij lumi të madh të asaj shoqërie e të atij momenti jetësor që ai i përket.

E gjithë drama e tij jetësore do të kalonjë disa momente-kapërcime, që sipas shkrimtarit ndahet në dy pjesë: ngjitja dhe zbritja.

Ngjitja ndodh vetvetishëm, organizueshëm, natyrshëm dhe pashmangshëm, pa u shtyrë nga asnjë fuqi e brenshme e 310 311

Sabato, Ernest, Tuneli, Onufri, Tiranë, 2004.

Kamy, Albert, I Huaji, Biblioteka Koha Ditore, Shekulli XX, Prishtinë 2005.

397 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4

jashtëzakonshme, pa u motivuar nga egoja e sëmurë apo ndonjë element tjetër i nënvetëdijes, thjesht nga aftësia për të jetuar duke mbivënë - ashtu si do të shprehet edhe vetë në një moment të gjykimit të tij – nevojat fizike mbi ndjenjat. A do të quhej arsyeja nevojë fizike, a do të mund të sinonimizohej në mënyrë të pjesshme arsyja me gjumin, me pushimin dhe qetësinë?

Zoti Merso, që nuk kuptohet se përse shkrimtari është treguar kaq dorështrënguar sa nuk i ka dhënë një emër të parë a një nofkë shkurtimi, e jetoi jetën ashtu si mendoi se duhej jetuar, nuk huazoi asnjë recetë rekomanduese, nuk detyroi njeri ta pranojë me patjetër ashtu si ishte, e nga ana tjetër i rri besnik deri në fund vetvetes, mikes dhe shoqes më të mirë që ai ka, e cila – vetvetja - nuk e tradhëtoi kurrë, madje edhe në momentet më delikatë dhe kyçe, e mbrojti deri në fund kundër kujdo e kundër gjithçkaje.

Ngjitja dhe rënia e tij, ashtu siç e preka edhe më lart kalon disa faza, të cilat do të jenë ndjellëse dhe vendimtare të rrokullisjes së tij të menjëhershme. Ana e djathtë e piramidës, qorrazi imponon anën e majtë të saj, vetëm me një ndryshim, në majë ai ngjitet vetë, veprimet, mendimet, përjetimet e tij personale e ngjitin në të, domethënë anën e djathtë të piramidës e ndërton vetë me shumë qetësi, madje dhe dëshirë. Anën tjerët të saj, ia ndërtojnë të tjerë, ia projektojnë duke u nisur nga vullneti dhe dëshira e shprehur në pjesën e parë të jetës së tij.

Le t’i përcaktojmë këto faza: VRASJA E ARABIT

MERSOI DHE SHTËPIA NË PLAZH SALAMANO DHE QENI

NGATËRRESA E DËSHIRUAR ME RAJMONDIN

LIDHJA ME MARI KORDONËN

VDEKJA E NËNËS

Zoti Merso, ka vetëm të djeshme, nuk ka të ardhme. E ardhmja e tij edhe pse jo e planifikuar – tek e fundit siç bën e gjithë bota – sepse kërkesën së Marias për t’u martuar nuk e pret as me më të voglin entuziazëm, 398 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

ofertën e punës së bërë nga shefi as që e përfill, por sidoqoftë ai sipas mënyës së tij, aspak dhunuese, e dashuron jetën, i do njerëzit e ata për të nuk janë racë e urryer e shpifur, siç do ta shohim me Castelin. Merso bën maksimunin për njerëzit, pa parë, asnjëherë, interesin e tij të ngushtë.

Zoti Merso, është vërtet i rrallë në sojin e tij, gati acarues, por acarimi i tij nuk qëndron në faktin se ai i kërkon jetës dellin e ballit, se përbuz gjithçka pa duke u ndier pafundësisht i paplotësuar e as në faktin e të qenurit skllav i dikujt e të diçkaje.

Ndiehesh i acaruar me të, jo sepse ai nuk qan në vdekjen e nënës – ai mbase kishte qarë kur e kishte nisur për në azil e ishte mësuar me humbjen e saj të dalëngadaltë - Mamaja ishte varrosur, unë do të filloja punën tek e fundit, asgjë, s’kishte ndryshuar, - jo sepse vuan në mënyrën e tij të veçantë, pa e përzier me të tjerët, - Shtëpia ishte e rehatshme kur ishte mamaja. Tani është tepër e madhe për mua, - jo sepse i kthehet shumë shpejt normalitetit, jo sepse kënaqet me pak apo vetëkënaqet Skuqa vezë dhe i hëngra në tigan pa bukë, se s’kisha dhe s’doja të zbrisja për të blerë...

Kur shefi e thërret në zyrë për ta dërguar me punë në Paris, logjika e tij do të punojë në këtë mënyrë: - Do të doja të mos ia prishja qejfin, por nuk shihja asnjë arsye për ta ndryshuar jetën. Po ta mendoje hollë unë s’isha fatkeq - jo sepse bën shumë për miqtë e tij – edhe kur nuk i ndihmon dot, ai nuk i përçmon kurrë, sipas tij ata gjithmonë duheshin respektuar – jo sepse e dashuron jetën duke u mbërthyer fort pas gjërave të vogla e ndoshta pakuptim për të tjerët: Në zyrë bënte shumë nxehtë dhe në mbrëmje kur po dilja isha i lumtur që po kthehesha në këmbë dalëngadalë buzë skelës. Qielli ishte në jeshil, ndihesha i lumtur. Sidoqoftë shkova drejt e në shtëpi, sepse doja të gatuaja patate të ziera.

Jo sepse ai nuk bën asnjëlloj kompomisi me askënd e nuk bie pre e lojrave të shoqërisë e të meskinitetit të tyre, por sepse askush prej nesh mund të jetë si ai, i thjeshtë deri në madhështi, i thjeshtë deri në sakrificë, i thjeshtë deri në çudi e i tillë deri në absurditet. Askush nga ne nuk mund të rrijë pa u ngatërruar në të përditshmen me gjëra që nuk janë e nuk na përkasin neve, e kuriozitetin nuk arrijmë ta mbajmë të paqtë, askush nga ne nuk mund të mos e tregojë veten përpara të tjerëve madhështor dhe i paarritshëm, (qoftë edhe para një qeni, një kafshe për të cilën mund të thuash ç’të duash e prapë s’ke thënë asgjë! – rasti i Salambos) askush prej nesh nuk mund t’i rezistojë të të qenurit egoist (Rajmondi mendon vetëm për veten, ai nuk mendon asnjëherë për pasojat e asaj që po bën, ai i kërkon Zotit Merso, që të dëshojë në favorin e 399 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

tij apriori) e meskin (si prokurori i shtetit e e gjithë kasta e gjykatësve, të cilët nuk merren me pasojat por me shkakun) e askush prej nesh nuk e gëzon luksin të të qenurit i thjeshtë, i përulur dhe ta dashurojë jetën me çdo kusht, ta përkundë e përkëdhelë atë edhe kur kjo i tregon dhëmbët e e flak tutje acarueshëm. Askush prej nesh nuk e pranon humbjen dhe vdekjen aq natyrshëm sa ai, e ndoshta pikërsht ky fakt ia ruan toruan gjatë ditëve të vetmuara në burg. Askush prej nesh nuk mund të jetë Merso, sepse ai ishte Zoti Merso! Ai ishte diell edhe det!

Të mbeturit vetvetja, i rrethuar nga të huaj I HUAJI, i tillë edhe nga dëshira e autorit, është reflektim dhe pasqyrim jo i botës së tij vepruese dhe përgjuese, jo e vetëdijes dhe nënvetëdijes së tij, jo i aftësisë për të jetuar e mosjetuar, por i mjedisit në të cilin i ka rënë të lumturojë të ardhmen e tij, i njerëzve me të cilët formëson suazën e racës së tij; njerinë.

Le të ndalojmë tek secili nga pjesëtarët e këtij mjedisi, të cilët jetuan, por nuk vdiqën me Mersonë.

Nëna e tij, e cila s’ka nevojë për emër (nënat s’është e nevojshme t’u dish emrin), nisja dhe finishi i jetës së tij, sepse në një farë mënyre ajo i dha e ia mori jetën. Ai u gjykua dhe u ekzekutua, jo sepse kishte vrarë një njeri, por sepse nuk kishte qarë në funeralin e saj, sepse kishte pirë kafe me qumësht dhe jo thjesht kafe siç duhet pirë në mort. Njerëzit e vegjël nuk kanë aftësinë të dallojnë llojin e pemës nën hijen e së cilës ndodhen!

Maria Kordona, si të gjithë vajzat e reja, plot ëndrra, ledhatime e sigurisht plane. Ajo nuk qe në gjendje ta zgjeronte më tej lidhjen e tyre, veçse një kanali, aty ku u njohën. Lidhja e tyre kishte pak elemente përbërës, madje elemente të tillë që të bëjnë të mendosh se ajo nuk ishte lidhje që mund të të çonte në martesë. A mund të bënte ajo më shumë? A mund ta parandalonte ajo vrasjen e Arabit? Përse nuk e ndoqi Zotin Merso atë ditë të diel në plazh? A kishte investuar mjaftueshëm ajo, sa të ndikonte ne veprimet dhe vullnetin e tij? Ajo donte të martohej me një të huaj apo ajo ishte e vetmja në të gjithë ngjarjen që e njohu, e kuptoi dhe e deshi atë? E sidoqoftë, ajo mbeti imazhi i fundit, që Zoti Merso futi në valixhet e udhëtimit të gjatë e të pafund...

Rajmond Sintes, personalitet i dyfishtë: mbi supet e tij, nga mëngjesi në darkë, ai ngarkon e shkarkon aftësinë për t’u bërë keq të tjerëve dhe mundësinë për t’i quajtur ata fatkeqë e të shpifur. Ishte pikërisht ky Rajmond që prezantohet tek ne si njeri shkatarraq, i pisët e në kërkim të sherrit (hundën si boksier). Përbuzës dhe ndjellës, fajtor dhe me faj.

Fajtor se kishte prekur në nder një arab e çfarëdolloj kombësie, race e ngjyre të ketë nderi, ai duhet mbrojtur. Kjo gjë nuk i hyn fare në sy atij!

400 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Me faj, se ashtu si Maria e la vetëm Zotin Merso, ditën e diel, ditën e sherrit të tij, ditën e gjykimit të tij, ditën e fatkeqësisë së Zotit Merso. Ky as që i pëlqente të dielat!

- U kujtova se ishte e diel dhe kjo më mërziti; e diela nuk më pëlqen.

Plaku Salambo, ashtu si Zoti Merso, privohet nga emri i parë. Paraqitet ashtu si Zoti Merso ka filluar ta njohë. Duke jetur në një dhomë të vetme e të vogël me qenin e tij, kanë filluar t’i ngjajnë njëri – tjetrit edhe pse e përbuzin të dy njëri – tjetrin. Plaku, ashtu si të gjithë pjesëtarët e kësaj loje poker, i nënshtrohet jetës, merr formën e orientimit të saj (Atij i janë bërë ca kore të kuqerremta në fytyrë dhe qimja i është zverdhur e rralluar), zëvendëson dhe ngatërron rracat me njëra – tjetrën, (qenin e kishte blerë që pas vdekjes së të shoqes) e humb lojën e jetës duke u ngatëruar në labirintet e saj, jo se është plak, por se nuk diti të mbetet i thjeshtë.

- Dy herë në ditë, në orën 11 dhe 6, plaku e nxjerr shëtitje qenin e tij.

Qysh prej tetë vjetësh, itinerari ëhtë i njëjtë. I sheh gjatë rrugës së Lionit, qeni duke tërhequr të zonë derisa plaku Salambo pengohet. Atëherë ai e godet qenin dhe e shan. Qeni ndalon nga frika, tërhiqet dhe hiqet rrëshqanë. Kur qeni e harron atë që ndodhi, ai e tërheq përsëri të zonë e përsëri ai rrihet e shahet.

Pasi qeni arrin t’i ikë, ai qan për të, vetëm se nuk kuptohet në ai qan se vërtet e deshi, apo se nuk ka kë të rrahë më. Pensioni dhe fuqia e tij nuk ia lejojmë më nisjen nga e para të aventurës...

Arabi, këtë herë fare pa emër. Ndoshta sepse ai ishte një personazh siluetë. Mua s’më duket edhe aq, megjithatë le të vazhdojmë. Nuk di në duhet gjykuar, sepse tek e fundit, ai veproi, ashtu si veproi, për vetmbrojtje, megjithëse të dy, si zoti Merso, si ai, u tradhëtuan nga dielli.

Zoti Prift, personazh i cili duket si pa rëndësi dhe pjesë e rutinës së burgjeve dhe jetës fetare në kohën kur jetonte autori, të vë përpara shumë dilemave që sapo mundohesh t’i japësh rrugëzgjidhje të çoroditin më shumë ashtu si tek e fundit i ndodhi edhe Zotit Merso. Më shumë se rrokullisja e menjëhershme e jetës së tij, më shumë sesa skena e lënë peng diellit, plazhit, gjumit, detit, ekstazës, më shumë sesa indiferentizmi i tij gati-gati i arsyetuar, të fut në mendime e ta shton ritmin e frymëmarrjes, duke e projektuar të gjithë ngjarjen në një fytyrë; atë të Marias.

Po të kujt Marie asaj të dëshirave të Zoti Prift, apo Maries së dëshirave të Zotit Merso? Përse ky lloj paralelizmi e simboli në të njëjtën kohë, është përdorur nga shkrimtari në këtë mënyrë? A mos dëshiron t’i faktojë bindshëm se bukurinë e jetës e kemi vetëm në tokë? Se ajo ka 401 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

vlerë, ka atë emër që ka, atë domethënie që ka vetëm kur je prej mishi e prej gjaku, vetëm kur dielli ta djeg fytyrën e deti të freskon shpirtin?

Dëshiron të thotë se më mirë të jetosh me një qen të zgjebosur duke ngrënë vezë të skuqura në tigan pa bukë, sesa të prekësh parajsën e shpirtin ta kesh gjithmonë të ngopur?

Kësaj do të dinte t’i përgjigjej vetëm Kamy-ja! *** E lëmë për pak çaste Zotin Merso, që të paktën në studimit tonë, nuk mund të konsiderohet më i huaj e të flasim për Huan Pablo Castel, piktorin e çuditshëm, i cili vjen në jetë duke rrëfyer atë që kishte bërë; e kundërta e asaj që ndeshëm tek Zoti Merso, i cili tregonte në formë bashkëbisedimi me ne, sikur të jemi ulur të gjithë te Çeleste e po pimë kafe, shumë kafe. Ai as që pranon të rrëfehet. Ndryshe ndodh me piktorin me identitet të plotë, të saktë e të qartë. Ai do të mundohet të na bindë, madje edhe të na e imponojë se kreu një krim e quhet kriminel me dëshirë, por sidoqoftë ai justifikohet me thënien: “Çdo e kaluar është më e mirë sesa e tashmja”, sepse ai pati luksin të kishte të kaluar dhe të tashme, madje edhe të ardhme, (ajo ka të bëjë me rrëfimin e tij; ky përcaktim kohor i jep edhe mundësinë atij për t’u rrëfyer) Zoti Merso jo.

Justifikimi i tij është paksa misterioz, kur e përcakton të shkuarën më të mirë sesa e tashmja, sepse e kaluara të ndërgjegjëson në atë se ajo që kaluam iku, e tashmja dhe ajo që do të duhet të shohim e të përjetojmë, mund të ketë forma e përmasa të tjera, forma e përmasa që sido që të jenë, nuk do të jenë si ato të kaluarat...

------------------------↓ Rrëfimi i jetës së Castelit.312 [ -----------------------] Rrëfimi i jetës së Zotit Merso. Është nisur ky diskutim-përballës e përsiatës, për të nxjerrë në pah stereotipin i huaj, të qenurit i tillë për vetveten dhe për të huajt.

Folëm e diskutuam për Zotin Merso e rrjedha e hulumtimit na dha të kuptonim se ai më shumë sesa ikonë e vorbullës i huaj, ishte një njeri Rrëfimi i Castelit, nis diku në hapësirë e shigjeta me kokë poshtë, do të tregojë se sidoqoftë, jeta e tij do të vazhdojë e si rrjedhim edhe mendimet, qëndrimet dhe veprimet e tij.

Ndërsa jeta e Mersoit i përket një kohe të mirëkufizuar e mirëpercaktuar, ajo nisi dhe mbaroi nga e njëjti burim, nisi dhe mbaroi paradoksueshëm.

402 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 312

normal edhe pse indiferent dhe me arsye të ftohtë si tehu i thikës nën shkëlqimin e diellit që ia prishi shtegëtimin e indiferentizmit të tij e ligjërisht e etiketoi të huaj, por ai nuk ishte i huaj; kishte miq, shokë, nevoja dhe ndjenja, posedonte armën e fortë të neutalitetit që e bënte të ishte në paqe me vetveten dhe me të tjerët.

A ndodhte kjo me Huan Pablo Castel, artistin e çmendur pas pikturave dhe artit të tij? Artistin që e dëshironte botën me ngjyrat e tij, nën telajon që ai i vendoste, nën kornizën që ai impononte, artistit që zgjodhi vullnetarisht të bëhej kriminel e përsëri të fshihej nën profesionin e tij duke u quajtur piktor-kriminel? Apo jo, duhet të mendojmë se ai nuk kreu një vrasje, se e tillë quhet vetëm kur shkaktohet nga krisma e një revolveri, ai kreu, ç’kreu?... Ai vrau një njeri po aq të pafajshëm sa edhe Arabi, po aq me arsyet e veta për t’u ngatërruar në hapat e tij sa Arabi.

Në pamje të parë të duket se të dy (Zoti Merso dhe Casteli) e kërkuan prenë e tyre, por kur i pari kërkonte freskinë e burimit e rastësia i ngjeshi fytyrës nxehtësinë e të shtënës, i dyti u nis fluturimthi drejt therjes së Marias së tij, edhe pse jo e tij.

A ishte i huaj Huan Pablo Castel në profesionin, jetën, botën dhe ekzistencën e tij brenda rracës njerëzore? A provohet kjo?

Thamë se ai kishte një identitet institucional e administrativ të plotë e të saktë, një profesion të nderuar e të respektuar, logjikë, arsye, forcë argumentuese e përfaqësuese, ndjenja e mendime, nevoja e aftësi, tipare e karakteristika të çdo pjesëtari tjetër homosapien.

Ashtu si u nisëm nga virtyti i të qenurit i thjeshtë, që, askush nga ne nuk mund ta kishte, do ta vazhdojmë më tej duke mbetur te arsyetimi i Catelit, që sigurisht, do të arsyetojë sipas të tijës. Ai duket se e komplimenton thjeshtësinë e Zotit Merso, bashkohet kur shprehet: “Kollaj të ngjash i thjeshtë kur je i famshëm, sepse kur kujton se ajo nuk ekziston fare, e zbulon në formën e saj më të stërholluar: mendjemadhësia e thjeshtësisë”.313 Pra, ai e pranon që në fillim se do të fliste për gjithçka gjatë rrëfimit të tij, përveç thjeshtësisë, do ta gjenin në shumë forma, veçse të thjeshtë jo. Nuk dua të them me këtë se po nuk pate mundësi për të qenë i thjeshtë, je i huaj! Por dua të nisem pikërisht tek ky epitet klasik për të vjelur një mendim të Castelit për nënën e tij; edhe ajo kishte vdekur. Ai do ta vazhdojë më tej këtë punën e thjeshtësisë e respektivisht të mendjemadhësisë duke pohuar se kjo e fundit gjendet atje ku s’ta pret mendja; te mirësia, vetëmohimi, zemërgjerësia e këto tipare të mishëruara te nëna e tij, ai i zbulon si të 313

Sabato, Ernest, Tuneli, Onufri, Tiranë, 2004, fq. 11 403 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0

/

2014

meta, duke thënë se ajo – nëna – ishte aq e mirë sa mund t’ia dalë njeriu të jetë i mirë. Domethënë asnjëri pret tyre nuk e merr nënën si yll në ballë e t’i referohet apo të mundohet t’i ngjajë. Të paktën zoti Merso mendon se shtëpia ishte më e rehatshme kur ajo ndodhej në shtëpi me të. Casteli, edhe pse thotë se unë do të rrëfehem, do të tregoj me përpikmëri atë që më ndodhi e që bëra, nga ana tjetër replikon: Ç’është kjo mani që na shtyn, xhanëm, të kërkojmë shpjegim për çdo veprim që ndodh në jetë? Edhe pse ky replikim mund të pranohet edhe si një vetëgjyqësi që nuk e la rehat Marian jashtë tij dhe brenda tij, e trajtoi si të ishte në hetuesi e procesi i të marrurit në pyetje ishte vërtet një kalvar vuajtjesh të pafund. Maria u ndie, shpejt, e lodhur me të.

Ai nuk mundi të bëhej pjesë e Marias e as e planeve të saj, edhe pse ajo tashmë ishte e planifikuar, në kuptimin se ishte e martuar, edhe pse sipas mënyrës së saj.

Casteli e persekutoi atë, thuri në mendjen e tij, që nuk mund të mos mendohet si gjeniale, një plan të detajuar e të habitshëm për ta takuar e për ta gjetur, vorbull mendimesh e bindjesh që të sjellin në mendje Mak Konorin314 e ashtu pakuptueshëm ai të dhimbset e të ushqen lutjen që ai të arrijë ta gjejë Marian e tij, lutje e cila, mbase, niset nga fakti se ai ndihet i vetëm, ndihet i huaj.

Po të jesh i ndrojtur a nuk do të thotë në një farë mënyre të mos ndihesh pjesë e diçkaje apo e dikujt, domethënë i huaj? Casteli ishte i ndrojtur aq sa ai e mallkonte atë dhe dritën e verbuar të saj. Ndroja e bëri në një çast të romanit, pjesëtar të shkrimeve të Cvajgut, por fatmiqësisht e risolli shpejt në realitet.

Menjëherë pas “gjetjes”, ai nis persekutimin e saj, persekutim që degëzohet pafundësisht në dy drejtime: të dëshirës për ta patur, për t’u bërë e tija, për ta prekur, për ta brendësëuar dhe të dëshirës për ta flakur, për ta nxjerrë nga jeta e tij, për ta sharë e mallkuar, për ta nxjerrë me çdo kusht nga vetvetja... edhe pse kësaj të fundit, nuk ia arriti kurrë...

A nuk ngjan i huaj Casteli në shpirtin e Marias, në shtëpinë e saj, përpara të shoqit (verbërinë e tij kam përshtypjen se autori do ta paralelizojë me atë të Castelit, sepse ai që nuk do të shohë, është më i verbër se vetë i verbri) edhe kur shkon t’i tregojë se ia vrua Marinë e tij, Personazh te Novela e Shahut e Stefan Cvajk. Ai duke dashur të ruajë mendjen dhe arsyen mëson përmendësh formulat e një libri duke i përsëritur ditë pas dite që te mund të mos ndikohej nga presioni i fortë i hetuesisë, por kjo gjë e çoi në një lloj skizofrenie akute, që më vonë do t’i shfaqej si simptomë e dyzimit të vetvetes dhe personalitetit të tij, sepse niste një veprim a një çështje, po nuk arrinte ta çonte deri në fund, sepse aty ndahej me vetveten, në kuptimin, që i kundërvihej asaj.

404 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 314

a nuk ngjan një i huaj në fermën e saj, ashtu si i paftuar e si dikush që i fut hundët gjithandej e pastaj ankohet se nuk e mirëpresin e nuk e duan!? A nuk ngjan i huaj përpara punonjëses së postës, që edhe pse e njeh se kush është e ç’përfaqëson për vendin e tyre, nuk e përfill, madje e përbuz? A nuk ngjan i huaj përpara vetvetes kur të tjera gjëra thotë, të tjera shkruan e për të tjera pendohet? Kur e zëvendëson Marian me një fëmër tjetër momentale e në imazhin e saj kërkon pikërisht atë? A nuk ngjan i huaj kur rravgohet t’ia mbushi mendjen Marias se e dashuron e në fakt edhe ai vetë dyshon? A nuk është i huaj përpara kritikëve që nuk e kuptojnë e nuk e lexojnë dot, përpara miqve që nuk ka, përpara askujt që nuk i dëgjon fjalën e këshillën?

E krimin e tij, të paramenduar do ta kryjë natën atëherë kur kryhen makutëritë më të mëdha, sepse nata është e huaj për njerëzit. Ai do të vrasë në më mënyrën e Makbethit, po këtë vrasje ama nuk do ta vuajë, nuk do të pendohet, do e marrë si trofe lavdie; ai duhej vrarë për të mirën e njerëzimit. Të mirën e njerëzimit apo të individit?! Shenjë egoizmi ekstrem apo jo?!

Duket se edhe vetë Casteli i del në mbrojtje Zotit Merso e përligj atë që po themi për të, kur shprehet se natën pa gjumë, terokisht, je më i vendosur se ditën me diell. Dhe natën ai vrau Marian ashtu pa iu dridhur qerpiku, pa e faktuar asnjëherë që ajo ishte e dashura e Hunterit apo e dikujt tjetër, pa e kuptuar asnjëherë se përse Allende e quajti të çmendur, pa e dashur Marian deri në fund, pa e kuptuar atë...

Maria, e cila duke lexuar të gjithë romanin, me atë naivitetin dhe zvarritjen e saj si prej hije, të jep përshtypjen e marrë se edhe ajo ishte e huaj e se të dy ishin një çift i përkryer të huajsh, por jo, ajo i përkiste botës së madhe, botës pa kufij të atyre që nuk jetojnë pa tunele; dhe ndoshta i qe afruar nga kërshëria njërës prej dritareve të tij të çuditshme ku i kishte zënë syri spektaklin e vetmisë së tij pa shpëtim ose e kishte tërhequr gjuha memece, çelësi i pikturës së tij, kur Huan Pablo Castel, kishte lindur, jetur nëpër një tunel e pikërisht atëherë kur u shfaq dikush (ashtu si na ndodh të gjithëve papërjashtim) t’i hapte një dritare e ta nxirrte prej aty e ta bënte banor të botës së madhe, ai e kishte vrarë, ai e vrau. Vetëm atëherë ai e ndjeu se fati i tij ishte pafundësisht më i vetmuar sesa e kishte përfytyruar, vazhdonte të mbeste një det i palëvizshëm dhe i përhershëm e të ndiente se guva e zezë po zmadhohej brenda trupit të tij;315 ai po shndërrohej në një Kuazimodo të frikshëm e të vetmuar deri në huaj-si.

315

Sabato, Ernest, Tuneli, Onufri, Tiranë, 2004, fq. 92 405 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0

/

2014

E në fund të kësaj përsiatjeje, do të mund të veçonim tipare e karakteristika që, në një mënyrë apo në një tjetër, përmbysin klasiken e të menduarit e të gjykuarit se Mersoi, erdhi e iku si një i huaj, konkluzion të cilin e shtyn përpara qëndrimi dhe sjellja e Castelit, i cili jo vetëm e pëmbys këtë mendim tashmë klasik e tradicional, por edhe i zë vendin, duke trumbetuar hujësi e indiferencë totale ndaj gjithçkaje rreth e rrotull, duke shfaqur edhe shenjat e një egoizmi ekstrem. Nëse Merso mund të jetë objekt i psikologjisë së përgjithshme, për të hetuar sjelljen humane të një kategorie të tillë njerëzish, Castel mund të jetë objekt i psikopatisë dhe kriminalistikës, duke i mëshuar shenjave të një elementi unik në vetvete.

Edhe pse shumë qetë mund të thuhet se, duke studiuar e analizuar këto dy figura e personazhe edhe të të përdishmes, jo vetëm të fiction-it, ekzistokan paralelizma psikologjikë, ku përcaktimi i marrrëdhënieve rastësore, do të na rezultojë pothuajse i pamundur, por duke i vënë në marrëdhënie logjike, ata, krijojnë një korrelacion mes vetes dhe botës që përfaqësojnë, edhe pse ne pamë dhe konkluduam se mes dy njerëzve të botës së madhe e të pafund, hujësia nuk qëndronte jashtë dhe me të jashtmit,316 por brenda tyre e me vetveten, duke shtruar edhe një herë tjetër shinat ku kalon psikologjia dhe psikoanaliza e veprës së artit.

Të dy personazhet ecin në rrugë paralele, në veçanësinë e tyre, por autopsia letrare kritike i veçon dhe i dallon.

316

Dua te them njerëzve me të cilët ata krijojnë marrëdhënie njerëzore e sociale.

406 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4

RISVAN TËRSHALLA Universiteti “Aleksandër Moisiu”, Durrës

Humanizmi dhe autoritarizmi në këndvështrimin etik të Erich Fromm-it.

Janë të paktë ata mendimtarë të cilët pikëpamjet dhe teoritë e tyre, kanë mundur që t’i shprehin në një mënyrë aq të kuptueshme e tërheqëse, sa të arrijnë të depërtojnë tek lexuesi me një lehtësi të admirueshme.

Nuk ka dyshim, se një ndër ta është edhe Erich Fromm. Fromm-in, e njohim jo vetëm si sociolog e psikanalist, por edhe si psikolog social e filozof humanist. Afërmendsh që një formim i tillë i dha atij mundësinë të “fliste” e të kuptohej më së miri nga të gjithë brezat dhe kategoritë.

Kontributi i tij është i gjerë, sidomos në fushën e psikologjisë dhe psikiatrisë, por jo më pak i madh në fushën e etikës. E kush më mirë se një sociolog, psikolog social, psikanalist, e filozof humanist, mund të flasë për çështjet etike, duke patur parasysh se, çështje të tilla, nuk kërkojnë specialistë vetëm të njërës prej fushave të mësipërme, por një kombinim të mirë e të saktë të tyre. Fromm-i, e kishte kuptuar më së mirë këtë. Pikëpamjet e tij mbi çështjet etike, ai i shprehu kryesisht në veprën “Njeriu për vete”, vepër në të cilën do të bazohet dhe ky vështrim krahasues, i cili, sidoqoftë, nuk ka për synim gjithëtrajtimin e veprës, por do të fokusohet në mënyrë të veçantë, dhe në detaje, në një pjesë të tij: më konkretisht pjesën mbi ndërgjegjjen autoritare dhe atë humaniste.

Duke qenë se zhvillimi i etikës autoritare, ka ndodhur më përpara në kohë, madje me një ndikim mjaft të madh, atëherë, edhe qasja e parë do të bëhet pikërisht ndaj kësaj etike, ndaj mënyrës se si ajo formohet, karakteristikat, si dhe për instrumentat, mbi të cilat ajo mbështetet (mbështetej), dhe mbijeton (mbijetonte).

Fromm-i, shprehet se: “Në etikën autoritare, autoriteti njofton se çka është e mirë për njeriun, dhe vendos ligjet dhe normat e sjelljes”317.

Pra, këtu, siç shihet, nuk kemi të bëjmë me një reflektim të individit, apo me një marrëveshje ndërmjet individësh, mbi normat të cilat do të drejtojnë sjelljet e tyre, por me një autoritet, i cili vendos për këto norma.

317

Fromm, Erich. Njeriu për vete, Phoenix, Tirana 2003, fq.21 407 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0

/

2014

Një autoritet i tillë, mund të jetë shteti, religjoni (në konceptin më të gjërë të fjalës, por mund të themi edhe thjesht feja) apo familja. E përpos kësaj, Fromm-i sqaron se, me termin autoritet, nuk duhet kuptuar vetëm autoriteti irracional, sepse ekziston edhe autoriteti racional, i cili rrjedh nga zotësia.

Ekziston, sipas tij, një dallim ndërmjet këtyre dy llojeve të autoritetit.

Autoriteti irracional, nuk e lejon kritikën ndaj tij, duke e ndaluar atë të lindë apo të zhvillohet, ndërsa, autoriteti racional përveçse e lejon kritikën, e nxit atë. Megjithatë, në përdorimin e termit “etikë autoritare”, Fromm-i na fton të nënkuptojmë autoritetin irracional. Në lidhje me këtë, ai shprehet: “Etika autoritare, dallon nga etika humaniste nëpërmjet dy kritereve, formal dhe material: formalisht ajo e mohon aftësinë e individit, për të ditur, ç’është e mirë apo e keqe, krijuesi i normës gjithnjë është autoriteti (...); materialisht, etika autoritare, përgjigjet për të mirën dhe të keqen, duke patur parasysh, interesin e autoritetit, e jo të subjektit.”318 Këto aspekte, vihen re që në hapat e para të jetës së fëmijës i cili, ndjenjën e dallimit ndërmjet së mirës dhe së keqes, së drejtës dhe të gabuarës, e ka fituar që përpara se këtë gjë ta arrijë përmes gjykimit të tij. Që në moshë të hershme, ai është kritikuar\kritikohet për disa gjëra që ka bërë, e madje dhe është ndëshkuar për to, por nga ana tjetër dhe është përgëzuar për disa sjellje të tjera, e pse jo dhe shpërblyer. Në këtë mënyrë shohim, se si fëmija e krijon sensin e tij të orientimit në hapësirën pjesë e së cilës është. Krijohet kështu, ndërgjegjja, e cila, në masën më të madhe të saj, është pjellë e vullnetit të autoriteteve që kanë ushtruar trysninë e tyre mbi subjektin. Sa më i madh të jetë ndikimi i autoriteteve të jashtme në përiudhën e hershme të jetës së individit, aq me e plotë do të jetë formësuar ndërgjegjja autoritare e brendshme e subjektit.

E sipas Fromm-it, “Në strukturën e ndërgjegjjes, autoritetet siç janë prindërit, shteti, kisha 319 apo opinioni publik, pranohen në mënyrë të vetëdijshme apo të pavetëdijshme si legjislatorë të moralshëm, ligjet dhe sanksionet e të cilit njeriu i përvetëson e kështu, ato bëhen pjesë e unit të tij, e ai ndihet përgjegjës për diçka të brendshme, për ndërgjegjjen e tij”320. Është pikërisht kjo ajo çka synohet nga autoriteti; krijimi i një ndërgjegjeje të tillë e cila duhet të jetë zbatuese e vullnetit të autoritetit Vepër e cituar. fq. 22-23.

Në këtë rast, kisha është deduksion i termit religjion, te diskutuar edhe më parë.

320 Vepër e cituar. fq.138 408 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 318 319

me një besnikëri të palëkundur. Fromm-i vazhdon më tej duke u shprehur se: “Prania e autoriteteve të jashtme, të cilat e frikësojnë individin, është burim të cilin e ushqen pandërprerë autoriteti i brendshëm – ndërgjegjja.”321 Kuptojmë se, ndërgjegjja autoritare formohet duke pësuar. Një nga karakteristikat e njeriut, është nevoja për t’u mahnitur, për të patur ideale, për të synuar ndonjë lloj përsosjeje, e pikërisht ideja e përsosmërisë është e projektuar në autoritetet e jashtme. Manipulimi i ndërgjegjjes është kaq i madh, saqë krijohet bindja sikur autoriteti di gjithçka, dhe bën gjithçka ashtu siç duhet bërë. Në këtë kontekst mund të sjellim një shprehje nga vepra e Eric Weil, Filozofia Politike, ku ndër të tjera ai shkruan: megjithëse shoqëria nuk është perfekte, presionin mbi individin ajo e ushtron sikur të ishte perfekte. Në fakt, koncepti që ka individi për cilësitë e autoriteteve, ndryshon nga cilësitë reale të tyre.

Shpeshherë, shprehet Fromm-i, ndërlidhja ndërmjet brendësimit dhe projektimit, pra, konceptit që ka individi për cilësitë e autoriteteve, ka si përfundim bindjen e palëkundshme të autoritetit. 322 Në këtë pikë, gjendja bëhet dramatike, pasi individi, përveç se ndjen se duhet të jetë besnik ndaj autoritetit, e të respektojë gjithçka që ai dikton, ai gjen edhe sigurinë e brendshme duke u bërë dhe ndjerë pjesë e autoritetit. Për të do të ishte shumë e rrezikshme nëse autoriteti do ta braktiste. Dashuria dhe miratimi i autoritetit i japin individit kënaqësinë më të madhe, por edhe ndëshkimi do të ishte më pak i keq sesa braktisja. Është plotësisht e qartë shprehet Fromm-i se çdo shkelje e normave të vendosura nga autoriteti përbën padëgjueshmërinë (pavarsisht se këto norma mund të mos jenë të denja për t’u respektuar), ekzistojnë shkelje, të cilat çdo situatë autoritare, domosdoshmërisht, i përmban.

Në këtë pikë të diskutimit tonë, do të bëjmë një ndalesë në tre momente.

Së pari kemi të bëjmë me ndalimin e kritikës ndaj autoritetit. Kështu, padëgjueshmëria ndaj autoritetit bëhet mëkati kryesor, kurse dëgjueshmëria virtyti themelor, duke qënë se kjo e fundit nënkupton njohjen e fuqisë më të madhe dhe të urtësisë së autoritetit. Autoriteti – vazhdon Fromm-i – kërkon nënshtrim jo vetëm nga frika prej fuqisë së tij, por edhe nga bindja e epërsisë së tij morale dhe të drejtës.”323 Në fakt, që autoriteti të fitojë besimin e njerëzve, shpeshherë propagandon Vepër e cituar. fq. 139 Vepër e cituar. fq. 140 323 Vepër e cituar. fq.142 409 | R e v i s t a H a e m u s 321 322

Nr.

45-50

/

2014

synimin ndaj të dytës dhe, duke u nisur nga kjo, arrin të përligjë të parën. Respekti që i takon autoritetit, konsiston në vetë ndalesën për të pyetur për të. Autoriteti mund të mos dojë të japë shpjegime, e prapëseprapë individi nuk ka të drejtë të pyesë apo të kritikojë. Situata ngjason me gjendjen e Njeriut një-dimensional, për të cilin flet Marcuse në veprën e tij me të njëjtin titull. Pra, kemi të bëjmë më një njeri i cili është i manipuluar në dëshira dhe nuk mund t’i bëjë kritikë sistemit që e ka manipuluar.

Së dyti, ndodh që tek individi të krijohet ndjenja e ngjashmërisë me autoritetin, gjë që është rreptësisht e ndaluar nga ana e autoritetit, sepse kjo gjë do ta sfidonte epërsinë e pakufishme dhe unitetin e autoritetit.

Fromi do të shprehet se: “Në sistemet autoritare, autoriteti kuptohet si krejtësisht i ndryshëm nga ata që i nënshtrohen; ai disponon forca që nuk mund t’i arrijë askush tjetër. Pabarazia thelbësore ndërmjet autoritetit dhe njeriut është parimi bazë i ndërgjegjes autoritare. 324” Për më tepër pretendohet se vetëm autoriteti gjeneron fuqi vullneti dhe krijimtari.

Së treti, ka një moment kur epërsia e autoritetit vihet në dyshim për shkak të orvatjes së qenies për të qenë krijuese. E megjithë trysninë e autoritetit, përpjekja për të qenë krijues nuk pushoi asnjëherë, sepse produktiviteti shprehet Fromm-i, eshte burim i forcës, lirisë dhe lumturisë. Mirëpo, vazhdon ai, në atë masë në të cilën njeriu ndjehet i varur nga forca që e tejkalojnë atë, vetë ky produktivitet, ky konfirmim i vullnetit të tij, e bën atë të ndihet fajtor. Ndihet fajtor sepse, intensiteti me të cilin konkretizohet produktiviteti, është i papërfillshëm në krahasim me trysninë që ushtron autoriteti mbi individin, trysni e cila zbeh produktivitetin pareshtur. Kështu, njeriu përveçse nuk e zhvillon dot produktivitetin e tij, i duhet ta përjetojë atë si një mëkat që e ka prekur, mëkat prej të cilit ai mund të shpëtojë vetëm duke u mbështetur tek autoriteti.

Në fakt është vetë trysnia që ka ushtruar autoriteti, që e bën individin ta përjetojë si mëkat produktivitetin e tij e si rrjedhim, ta bëjë atë që të ndihet fajtor, dhe të kërkojë “shpëtim” pranë autoritetit. Që kjo të mundësohej, ai do ishte i kënaqur edhe sikur të ndëshkohej nga autoriteti. Është paradoksale shprehet Fromm-i, por, ndërgjegjja e ligë autoritare është rezultat i ndjenjës së forcës, pavarësisë, produktivitetit dhe krenarisë, ndërsa ndërgjegjja e mirë autoritare buron nga ndjenja e dëgjueshmërisë, varësisë pafuqisë dhe mëkatit. (...) Paradoksalisht ndodh

324

Po aty.

410 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

që ndërgjegjja e ligë (autoritare) të bëhet pikënisje e ndërgjegjjes “së mirë”, kurse ndërgjegjja e mirë duhet të krijojë ndjenjën e fajësisë. 325 Kur ndjenja e fajësisë krijohet brenda individit, atëherë ai merr rolin e autoritetit, duke e trajtuar me rreptësi dhe mizori veten. Duket sikur në trajtimin e ndërgjegjjes autoritare, ne i referohemi sistemeve autoritare e religjioze, mirëpo, nuk është për t’u çuditur sepse elemente të ndërgjegjjes autoritare, ne i hasim edhe në shoqëritë joautoritariste.

Për shembull, kur Marcuse, flet për njeriun njëdimensional, i cili nuk bën dot kritikë ndaj sistemit, i referohet individit në shoqërinë amerikane, të pasluftës së Dytë Botërore.

Sipas Fromm-it, pikëpamja se ndërgjegjja autoritare është karakteristikë vetëm e sistemeve autoritare e jodemokratike, është e gabuar. Për të, edhe në shoqëritë joautoritare, nuk duhet nënvlerësuar forca e elementeve autoritare, sidomos e autoritetit anonim, i cili vepron në familje dhe në shoqërinë bashkëkohore. Ka mjaft situata në të cilat vihet re, ndikimi i autoritetit të prindërve në jetën e fëmijeve të tyre, qoftë kur duan t’i japin një drejtim të caktuar fëmijëve. Madje, shprehet Fromm-i, në shoqërinë tonë, joautoritare, ndodh që prindërit të dëshirojnë që fëmijët e tyre të jenë të “dobishëm” në mënyrë që ta kompensojnë atë që prindërve u ka shpëtuar gjatë jetës. 326 Një rast tjetër i reminishencës së autoritetit është edhe ndjenja e fajësisë që përjetojnë fëmijët kur nuk i kanë kënaqur orientimet apo kërkesa e prindërve. Për më tepër, shprehje të tilla si: a) është mirë t’i dëgjosh gjithmonë prindërit, b) ndiq gjithmonë këshillat e tyre apo c) nuk është mirë t’ua kthesh fjalën prindërve, të cilat ndeshen mjaft shpesht në raportet prindër-fëmijë, janë një formë e zbutur e ndërgjegjjes autoritare, por që fshihen nën petkun e këshillave.

Deri më tani, fokusi dhe trajtimi i këtij punimi, ka qënë ndërgjegjja autoritare, me elementet e saj, tani, përballë saj do të vëmë ndërgjegjjen humaniste, e cila me përmbajtjen e saj, është ana e kundërt e ndërgjegjjes autoritare.

Etika humaniste, ka lindur dhe është zhvilluar shumë më vonë se etika autoritare. Në etikën humaniste, thelbësor është fakti se vetë individi në të njëjtën kohë i vendos normat dhe është subjekt i tyre. Në dallim nga etika autoritare që primar vlerësonte interesin e autoritetit, në etikën humaniste primar konsiderohet mirëqënia dhe interesi i individit. Sipas kësaj etike, asgjë nuk është më e lartë e

325 326

Vepër e cituar. fq.144 Vepër e cituar. fq. 147 411 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

më dinjitoze se eksiztenca e njeriut, ndërsa kujtojmë se tek etika autoritare, autoriteti ishte mbi gjithçka.

Nga ndjekja e parimeve të etikës humaniste, krijohet ndërgjegjja humaniste, e cila nuk është gjë tjetër veçse zëri ynë, i pranishëm tek çdo qenie njerëzore.

Fromm-i, e përkufizon ndërgjegjjen humaniste si, reagim i tërë aftësive dhe personalitetit që përbën ekzistencën tonë njerëzore dhe individuale.

Ajo është zëri i unit tonë të vërtetë, i cili na thërret që t’i kthehemi vetvetes, që të jetojmë në mënyrë produktive, që të zhvillohemi në mënyrë të plotë dhe harmonike – domethënë të bëhemi ajo që potencialisht jemi327. Shohim pra se, ndërsa ndërgjegjja autoritare, synon shtypjen e produktivitetit tek njeriu, ndërgjegjja humaniste e vlerëson; promovon dhe e nxit produktivitetin si një nga aftësitë më të rëndësishme të qënies njerëzore.

Megjithatë, ndërgjegjja humaniste, jo gjithmonë gjen kushtet e përshtatshme për t’u zhvilluar. Në zhvillimin dhe aktualizimin e saj, ajo has nëpër pengesa të ndryshme, sa të qëllimshme aq edhe rastësore, të cilat e pengojnë atë të zhvillohet duke e dobësuar dhe bërë të parëndësishëm kontributin e saj. Ndër këto pengesa, si më me ndikim Fromi rendit: Së pari, ndërgjegjja humanistë është e gjallë në atë masë sa individi nuk e ka humbur veten plotësisht duke u bërë gjah i indiferencës dhe destruktivitetit. Sa më produktiv të jetë dikush, aq më të gjallë e ka ndërgjegjjen humaniste, dhe e kundërta.

Së dyti, ndodh që zëri i saj të mos jetë aq i fuqishëm sa ç’e presim të jetë, dhe për këtë arsye, ne mund ta refuzojmë ta ndjekim atë.

Së treti, të kuptosh komunikimet e ndërgjegjjes nuk është e lehtë, sepse, në radhë të parë ne duhet të aftësohemi, pra të jemi të aftë ta dëgjojmë, kur shumica e njërëzve nuk janë në gjendje ta bëjnë këtë; kjo edhe për faktin se njerëzit “mbyten” nga zhurma e ngjarjeve dhe informacioneve që vijnë ngado, e që pengojnë dëgjimin e vetvetes.

Së katërti, të dëgjuarit e vetvetes, kërkon edhe një tjetër aftësi, që është e rrallë tek njeriu modern: të jesh vetëm me veten. Shumica e njerëzve e shmang këtë situatë, edhe nëse kostoja oportune e saj, mund të jetë shoqëria më banale. Mjafton që të mos jenë vetëm, sepse kjo është e frikshme për ta.

Së pesti, ne nuk e dëgjojmë zërin e ndërgjegjjes edhe për faktin se ai nuk na flet drejtpërdrejtë, por në mënyrë të tërthortë, por edhe për shkak se

327

Vepër e cituar. fq. 151.

412 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

nuk jemi të vetëdijshëm se ai – zëri – është ndërgjegjja jonë, që na shqetëson328.

Këto janë, disa nga pengesat që Fromm-i i konsideron më kryesoret që njeriu has në procesin e të dëgjuarit të ndërgjegjjes së tij, pengesa të cilat, e zvogëlojnë në mënyrë të konsiderueshme zhvillimin e ndërgjegjjes humaniste, aq të rëndësishme për jetën e njeriut të kohës tonë. Megjithë dallimet që bëmë përsa i përket dy llojeve të ndërgjegjjes, Fromm-i, na tërheq vëmendjen se ato, nuk janë të ndara në realitet, dhe nuk përjashtohen reciprokisht te asnjë person. Madje, që të dyja janë të pranishme tek secili individ, por ajo çfarë duhet bërë, është dallimi i forcës përkatëse të tyre, dhe ndërlidhja që kanë. Ato shkojnë në përpjestim të zhdrejtë me njëra-tjetrën. Nëse ndërgjegjja udhëhiqet nga autoriteti i rreptë dhe irracional, ndërgjegjja humaniste, mund të shtypet plotësisht.

Së fundi, mund të themi se, nxitja dhe zhvillimi i secilës prej të dyja ndërgjegjjeve, është fryt i kontekstit historiko-social, i cili, herë favorizon njërën e herë tjetrën; kjo në varësi të rrethanave, megjithatë, do të duhej të stimulohej ajo lloj i ndërgjegjjes, e cila kontribuon në realizimin e qenies njerëzore dhe respekton dinjitetin e saj.

328

Vepër e cituar. fq. 153 – 154.

413 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

FITIM ÇAUSHI Bukuria e një ligjërimi artistik Në esenë "Autobiografia e popullit në vargje" Ismail Kadare i bën këtë koment të shkurtër këngës së Hankos: "Megjithëse për përshkrimin trupor të bukurisë femërore poeti anonim ka të gjitha mjetet, ai rrallë përdor laboratorin e vet, duke parapëlqyer rrugën e tërthortë. Përshkrimi i bukurisë së Helenës së Trojës është quajtur një nga gjetjet gjeniale të Homerit... Ja tani bukuria e një vajze me emrin Hanko: Hanko mos shko nëpër varre Se të vdekurit i ngjalle Të gjallët i vdiqe fare Është po ajo gjetje e Homerit veçse ajo shkon më larg. Nuk janë pleqtë e lajthitur nga jeta që mahniten prej gruas, por shumë më tej, janë ata që kanë pushuar së jetuari fare".329 Duke e studjuar me kujdes këngën mendojmë se, mund të mos jetë ky kuptimi i vërtetë i këngës për Hankon, e cila në gjenezën e saj duhet të ketë qenë një ligjërim i lindur para katër shekujsh: Ç'kërkon ti në Kamenicë, Hanko korb’ e Hanko qyqe, Hanko pelivaneja? 330 Shprehim mendimin se emri Hanko në këtë këngë nuk është emër personi, por titull i hierarkisë shoqërore, me të cilin emërtoheshin vajzat dhe gratë e shtresave të pasura: Hankua në sarajet-o Them t’i vete Hankos-o T’i kërkojë ballët-o -Tyt mor qen mor lozonjar -Ballët e mija kullon ar!331 I.Kadare-Autobiografia e popullit në vargje, f. 101 Këngë pop. Kardhiq, f.192 331 Këngë popu. të Labërisë, f.271 414 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 329 330

/

2014

Portretizime të tilla janë me shumicë në krijimtarinë popullore të kësaj treve.: Sheg’ e kuqe bojë gjaku, Dukesh që je bij oxhaku332 Elementi më i dukshëm i këtyre Hankove është veshja. Në çastin e përgatitjes së nuses, një këngëtare i kujton asaj porosinë të vërë kësulën me fije ari: Ke kësulën me takje, Vure, moj nuse lule, Vure, se të ka hije Të njihesh e kuja je333 Një rast të kundërt kënga e prezanton me emocione shumë prekëse : -Moj nuse, pse s’luan valle?

-Ç’më duhetë valleja, Mua kësulskameja.!334 Ka në këngën e Hankos një antitezë të fuqishme që regjistron dy kohë të ndryshme, "pelivane" dhe "korba-qyqe. Populli ynë për këtë simbol të fatkeqësisë: shprehjet: “Ka mbetur qyqe”, ”Ç’e gjeti qyqen!”, “Të këndoftë qyqja!”! Edit Durham, në librin “Brenga e Ballkanit” ka regjistruar një këngë vaji nga veriu i Shqipërisë, ku përmendet qyqja: Kur dolli yll’ i mëngjesit, Vëlla, o vëllai im, Hodhe pushkënë supit, Me dhe të zi të martoi.

Nëna, motra të vajtojnë Dhe këndojnë këngën e qyqes335 Edhe Hankua, prandaj krahasohet me qyqen, sepse e tillë ka mbetur, fillikat e vetme, prandaj poeti anonim i drejtohet Hankos : ç'kërkon ajo

Këngë lunxhote, Argjiro 2006, f. 227 Mbledhur nga Leno Xharahu , Nokovë 1987 334 Po aty 145 335 E.Dyrham –Brenga e Ballkanit- f.503 415 | R e v i s t a H a e m u s N r .

332 333

45-50

/

2014

pelivane, veshur me të zeza, e vetme - "qyqe"-, nëpër varret e Kamenicës?

Hankua endet e vetme nëpër gërmadhat e Kamenicës, pasi në këtë fshat nuk ka më banorë; aty ka vetëm varre, ku prehen të vdekurit, paraardhësit e Hankos. Kamenica gjatë Mesjetës së vonë ka qenë qendra më e zhvilluar, pika strategjike që kontrollonte rrugën Bregdet – Delvinë – Janinë, nëpërmjet qafës së Lavanit, dhe Kardhiq - Delvinë Janinë, nëpërmjet Qafës së Skërficës. Në regjistrimin osman të vitit 1431 del se Kamenica ka pasur 267 banesa, me 208 familje. Arkitektura e banesave tip kulle trekatëshe tregon për diferencim shoqëror. Aty janë gjetur shtatë kisha të shek XIII-XIV, të cilat janë ndërtuar brenda në lagjet e banuar, veçori kjo vetëm për Kamenicën, e cila në atë kohë i jepte perandorisë 19.740 akçe në vit, çka tregon për një potencial ekonomik dhe zhvillim shoqëror për kohën. Është shumë domethënës fakti përse udhëtari turk Evlija Çelebiu, kur ka kaluar në këto anë, në vitin 1672, nuk e përmend Kamenicën. Në atë vit Kamenica nuk ka ekzistuar më. Në vend të saj kishte vetëm rrënoja, të cilat kanë të njëjtën shkallë dëmtimi, prandaj studiuesit e monumenteve të kulturës kanë arritur në konkluzionin se aty ka ndodhur një braktisje kolektive e fshatit prej fillimit të shek. XVII. Gojëdhënat thonë se fshati është shpërngulur i tëri në Kalabri nga kolera. Edhe sot ekziston atje një ngulim me këtë emër. Mendojmë se ligjërimi, duhet të jetë krijuar pas braktisjes së fshatit, gjatë fillimit të shek XVII. Më parë Hankua vinte në Kamenicë tërë ngazëllim, kurse tani ajo përballet me një Kamenicë të shkretuar, çka i shkakton vetëm trishtim, pasi s'kishte kë të takonte më. Në një këngë të Senicës thuhet : O moj e mira Senicë Bujare nën Skërficë Ne s’të lëmë Kamenicë Ky apostrofizëm, me një përmbajtje krahasuese, vërteton për përjetime tronditëse të banorëve të krahinës për fatin e Kamenicës, e cila në shekujt pasues është përdorur si simbol i shkretisë dhe braktisjes.

Duhet thënë se Hanko, martuar diku në ndonjë krahinë përreth vinte herë pas here me kalë me shalë dhe endej si qyqe për të vajtuar këtë pamje të zymtë dhe të pajetë të Kamenicës. Ligjërimet e saj duhet të kënë qenë mjeshtërore dhe artistike, qoftë në aspekin poetik, por edhe në atë interpretativ. Ato duhet të kenë qenë sa sfilitëse, aq edhe tronditëse.

416 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Kemi dëgjuar shpesh nëpër ceremoniale vajtimi vlerësime për gra që qanin me ligje: "me këtë të qarë ajo na vdiq fare". "Pushojeni atë, se vdiqtim", thonë edhe sot në fshatrat rreth Kamenicës gjatë ceremonialeve të vajtimit. Këtë efekt emocional përcjell edhe ligjërimi i vajtojcës Qirane Gjoni – Mertiko, Lukovë - Sarandë, 96 vjeçe, lindur më 1825: Ndihmëni, zoti ju ndiftë, Se ju kam këput e çitë, Do të qaj vëllezëritë..336.

Në krijimtarinë e saj poetike ajo është e ndërgjegjësuar se vajtime të tilla me ligje, të këputin, të dërrmojnë shpirtërisht, të çitin (të grisin) shpirtin, të “vdesin fare”, prandaj ajo u kërkon ndihmë të pranishmëve që ta durojnë pak, sa për të derdhur dufin që i ka plasur shpirtin, se i janë vrarë 5 vëllezër. I tillë ishte arti i saj dhe i të tëra nënave e grave të Labërisë, që qanin me ligje.

Kështu, mund të themi se vargu “të gjallët i vdiqe fare”, duhet të ketë forcën dhe kuptimin figurativ që ka edhe vargu “ju kam këput - ju kam çitë”, “ju kam vdekur”, gati të njëjtë për nga ngarkesa emocionale, semantika dhe përvetësimi estetik i një realiteti të përngjashëm.

Nga analiza e këngës arrijmë në mendimin se shoqëruesja, që ndoshta mund të ketë qenë e afërmja e burrit të Hankos, në një situatë tepër të rëndë, kur Hankua në varreza duhet të ketë arritur një pikë kulmore të ligjërimit të saj artistik, e kupton që s’mund t’ia ndërpriste vajin dhe ta pushonte, sikundër mund t’i jetë lutur edhe më parë, e t’i thoshte: “Të lutem, zonja Hanko, mos eja më në varret e Kamenicës, se shkatërrove veten, më shkatërrove edhe mua me këto ligjërime therëse, prandaj ngreu të ikim”. Në këto rrethana shoqëruesja me mençuri ka vazhduar ligjërimin së bashku me Hankon dhe pas pyetjen ç’kërkon ti në Kamenicën e shkretuar ka vazhduar : Sos u poqen rrushtë a fiqtë!

Hanko korb e Hanko qyqe... Çka kujton stinën e begatë, kur vinte në të parë! Pas këtij konstrasti trubullues ajo nxjerrë nga thellësitë e shpirtit brilantin poetik, i cili sintetizon vlerat interpretative të Hankos, vlera që ringrihen deri tek e madhërishmja :

336

Marë nga Sotir Jani, Shënvasi, v. 2005 417 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Hanko mos shko nëpër varre Me fustanet bran e brane, Se të vdekurit i ngjalle, Të gjallët i vdiqe fare. 337 Dy vargjet e fundit fillimisht duhet të jenë thënë në prozë nga goja e popullit, shumë më përpara se të futeshin në këngë. Për ta përforcuar idenë e ekzistencës së kësaj bukurie interpretative gjatë vajtimeve, po sjellim për ilustrim vlerësimin e arkeologut anglez Hamond, në Qeparo të Himarës, në vitin 1930: “Kur biseda u shua me rënien e muzgut, nga fshati dëgjova të vinin zërat e lartë të një kënge dhe kuje, “Sa këngë e mrekullueshme“ – thashë “më të bukur kurrë s’kam dëgjuar“ …op ,op,op,op,op, dilte prej tridhjetë grykave të burrave të mbledhur solemisht në rreth... ndërkohë unë shtova në shenjë simpatie “Ata po vajtojnë vdekjen e një të riu…”.338 Këtë kujë arkeologu e quan “këngë”, nisur vetëm nga melodia, Ai është emocionuar kryesisht prej interpretimit muzikor, ndaj edhe shprehet se “këngë më të bukur s’kam dëgjuar”.

Janë pikërisht bukuria melodike, poetika elegante dhe interpretimi artistik që e ka bërë elegjinë për Hankon (falë sinkretizmit artistik) sa origjinale aq edhe mjeshtërore, me një jetëgjatësi katër shekullore.

Kemi të bjëmë me një krijim me karakter bifunksional – elegji dhe këngë. Themi kështu, pasi nga kërkimet dhe krahasimet që kemi bërë, në krijimtarinë gojore popullit në zonën e jugut, ka shumë këngë të përafërta e të ngjashme për nga ndërtimi poetik dhe tingëllimi emocional me këngën për Hankon.

Në kushtet e një Kamenice të shkretuar, nuk mund të ngjalleshin frymëzime poetike për t'i ngritur himne bukurisë trupore të Hankos.

Për të ardhur në këtë përfundim na ndihmon edhe analiza e melodisë dhe interpretimi i këngës, e cila vazhdon edhe në ditët tona të ketë interpretues mjeshtëror të saj, me tingull elegjiak. Një i tillë është këngëtari popullor, me profesion çoban, Pelivan Basho, që banon pranë Kamenicës. Këngëtari pohon se këtë tip kënge, këngën elegjiake, madje, edhe vetë këngën për Hankon, ai e ka dëgjuar prej gjyshit të tij.

Parë në këtë aspekt, mendojmë se kjo këngë nuk trajton kultin për bukuritë trupore të femrës, por një ligjërim, që i kushtohet bukurisë së interpretimit artistik të elegjive nga ligjërueset shqiptare, që me

337 338

Kangë popu. Kardhiq f.316 Hamond-Epiri f.89 418 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

mjeshtrinë e të kënduarit dhe me fuqinë artistike të vargjeve “ngjallin të vdekurit” dhe “vdesin të gjallët”.

Fillimisht ky ligjërim është përsëritur në ceremonialet e përkujtimit të Hankos, më vonë, sipas zakonit të lashtë, ku këngët për të vdekurit këndoheshin edhe pas 100 vjetësh, është ligjëruar, sipas traditës, nëpër ceremoniale të tjera mortore. Pas disa qindravjeçarësh, kur historia e Hankos kishte filluar të harrohej, sepse kishin ndodhur mënxyra të tjera po aq të mëdha, sa edhe e Kamenicës, siç ishte ajo e Kardhqit e Sulit etj, ligjërimi i kthyer në elegji, është përcjellë për katër shekuj përmes trasmetimit gojor edhe nga burrat. Forca e dhimbjes ka filluar gradualisht të zbutej dhe kënga duhet të ketë fituar një ndjesi lirike duke marrë trajtën e këngës për bukuritë trupore të Hankos, dhe shumë më vonë ajo me ndrojtjen e mysafires së re që s’di si do ta presin, ka hyrë në dasmën e parë. Po të kujtojmë se në dasmat shqiptare qanin nuset kur i mernin krushqit, qanin edhe të afërmit e shtëpisë, jo me ligje sikundër në një ceremonial mortor, por gjithsesi kishte këngë me të qarë, është e mundshme që të ketë ndodhur kështu.

Në mes të këtij universi këngësh, që këndoheshin në dasmë, ndonjë këngëtare shumë e talentuar, me një vokal brilant, e njohur për interpretime mjeshtërore që e ka njohur këngën e Hankos, duke parë këtë nuse të përlotur nëpër ato këngë rëzëllitëse, e ndoshta edhe me emrin Hanko, ja ka zbutur tonet elegjiake Hankos së parë dhe i ka kënduar Hankos së re, pasi poetika letrare brënda strukturës së këngës është tepër e përshtatshme për të dyja polet, vdekjen dhe jetën.

Veçanërisht interpretimi duhet të ketë qenë shumë i bukur, madje vendimtar për transmetimin e mëtejshëm të këngës deri tek ne.. Elegjia e Hankos i shërbeu ceremonialeve mortore boll, këtej e tutje do t’i shërbente polit të kundër dasmës-jetës. Hankua e parë u harrua, befas para dasmorëve këndohet për një Hanko me bukuri rrëzëllitëse, por me lëndën poetike të Hankos së parë: Hanko mos shko nëpër varre Hanko pelivania Çupë Elbasania Se të vdekurit i ngjalle Të gjallët i vdiqe fare Mesholl e vathë manxhare Hanko mos shko nëpër varre Se s’më del na mëntë kurrë Qafëgjat leshëra drudhë Kur del te porta në udhë 419 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Vete në çezm e mbushë ujë Pse s’na flet o mori ftujë 339 Kadare në këtë kontekst ka të drejtë, kënga, e transformuar nga bartësit nëpër shekuj, i këndon tani bukurisë mahnitëse të kësaj vajze, me ndryshimin se kuptimi fillestar i saj është elegjiak, ndërsa tani lirik. Të tilla krijime folklorike janë frymëzuar nga ideali estetik i së bukurës.

339

Këngë pop. Kardhiq, f.482 420 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

TË FTUAR/INVITAȚI Muri i Katërt…

- Bisedë me artistët Albert Dedja dhe Dardana Bërdyna Në vend të Curriculum Vitae ALBERT DEDJA & DARDANA BËRDYNA - Fëmijëria jonë ishte vrapim i gëzueshem dhe lojra pa fund në hapësirat e një natyre të mrekullueshme, me tokë të ngrohtë, në mes lumit Erzen dhe detit Adriatik, mes qytetit të Shijakut dhe Durrësit. Nuk mund të rritesh indiferent nga ajo bukuri e pejasazhit gjithë dritë, fllade të ngrohta dhe dimra me stuhi shirash, mes njerëzish të lidhur me tokën dhe detin.

Pasioni dhe kontakti me artin lindi pikërisht brenda këtyre përvojave vizive, njerëzore dhe ndjesish të magjishme.

ALBERT DEDJA - Në moshën gjashtë vjaçare, fillova rrethin e pikturës për fëmijë me mësuesen e vizatimit Shpresa Beqiri. Ajo me shumë pasjon na mësoi të vizatonim dhe të dashuroheshim me artin, na mësoi disiplinën e përkushtimit, na nguliti në kokë idenë e kërkimit të së bukurës, si të ngazëlleheshim pas saj. Nga ajo kohë magjike nuk u ktheva më mbrapa për të kërkuar psenë, por vazhdova duke kaluar të gjitha fazat e formimit: Liceun Artistik në Shkodër, Akademinë e Arteve në Tiranë, punën si piktor në Muzeun Arkeologjik të Durrësit, si skenograf në Teatrin «Aleksandër Moisiu» të Durrësit, kalimin në anën tjetër të detit, dhe jetën artistike në të gjitha dimensionet e saj. Kjo e fundit, për fat të mirë, është akoma në njëfarë mënyre në formim aktiv, ose në shndërrim, një domosdoshmëri e imja për të vazhduar rritjen.

DARDANA BËRDYNA- Pasioni im për letërsinë dhe artin më është edukuar qysh në fëmijëri prej prindërvë te mi.

Ata nuk kanë qenë artistë në profesion, por kanë kultivuar te ne, pesë motrat, dëshirën dhe pasionin për artet e 421 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

bukura, muzikë, balet, teatër, ndoshta si vazhdim i një ëndërre të tyre të fshehur, apo të ndërprerë. Para se të ndiqja studimet e larta, aktiviteti im artistik përmblidhet në një pjesëmarrje të vazhdueshme në programet artistike të shkollave, në shtëpinë e pionierit të qytetit të Durrësit, konkurse të ndryshme të recitimit edhe në nivel kombëtar, e në një serial televiziv për fëmijë. Në Akademinë e Arteve kam pasur fatin e mirë të punoj me aktorët e regjizorët më në zë të kohës. Nuk mund të mos përmend Agim Qiriaqin.

Sa herë që ngjitem në skenë, edhe sot, pas shumë vitesh, provoj një ndjenjë mes mirënjohjes dhe falenderimit për atë që ka përcjellë tek unë si pedagog dhe si artist.

Rikthimi në Teatrin «A. Moisiu» të Durrësit si aktore profesioniste ishte hapi i parë drejt një karriere profesionale që e ëndërroja prej kohesh. Por rrethanat në ato vite nuk ishin të volitshme për ne, dhe jo vetëm për ne.

Në Itali askujt nuk i interesonte cilët ishim. Na u dha rasti të fillonim një jetë nga e para. Ështe fat edhe ky, jo të gjithëve mund t’u rastisë të rifillojnë nga zeroja. Kështu duket nga ana e sipërfaqshme. Megjithatë ne rifillonim mbi formimin tonë, mbi përvojat tona të mëparshme njerëzore dhe artistike, e mbi të gjitha rifillonim me një qëllim të caktuar, arritjen e një objektivi, që dukej shumë i largët për rrethanat në të cilat gjendëm. Përballë një situate të re jo përherë të favorshme, ne kishim epërsinë e energjisë së moshës, të vullnetit dhe këmbënguljes, të pasionit, përfaqësonim një mision fisnik si artistë dhe si qytetarë të vendit tonë «të përkëmbur». Kemi bashkëpunuar me kompani të ndryshme teatrale. Veprimtaria artistike nisi të marre një fizionomi më të përcaktuar njëheresh me krijimin e Kompanisë sonë teatrale «La Quarta Parete», repertori i së cilës pasurohet çdo vit me një shfaqje të re dhe me një publik të pranishëm në rritje.

Haemus: Të dashur Berti dhe Dana! Krijimtaria juaj po bëhet gjithnjë e më e njohur për botën shqiptare pas mbi njëzet vjetësh jashtë kufijve dhe pasi njihet e vlerësohet lart në Itali e gjetiu. Çfarë përfaqëson kjo për ju? Është një vonesë? E dëmshme?

DARDANA BËRDYNA - Ju falenderojmë për interesin dhe stimën që shprehni ndaj nesh dhe punës sonë. Është e vërtetë që jemi «shkulur 422 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

prej tokës, ose, më saktë, toka është shkulur prej nesh340», Qysh në vitet e para, me të gjitha vështirësitë që kemi ndeshur rrugës, ashtu si edhe shumë të tjerë si ne, që zgjodhën largimin e kushtëzuar prej vendit ku u lindëm e u rritëm, jemi përpjekur të mos i largohemi profesionit tonë, të cilit i kushtuam me pasion vite studimi dhe pune. Fillimi është i vështirë në çdo lloj rrethane, aq më tepër një fillim i tillë, kur, në ballafaqim me të tjerët, historia personale nuk ekziston, por njësohet me momentin e dhimbshëm të popullit tënd, dhe për më tepër me gjithçka jo pozitive që shoqëron fenomenin e emigracionit. Natyrisht, në njëfarë mënyre, kjo situate ka frenuar aktivitetin tonë artistik, mirëpo, nga ana tjetër, kjo përvojë është rritje dhe formim, nje bagazh i pasur për ne nga ana njerëzore dhe artistike.

Nuk do ta quaja të dëmshme, as fat e as meritë, natyrisht. Është historia jonë, një «zgjedhje» të cilën e kemi përvetësuar tashmë dhe me të cilën përballemi duke realizuar qëllimet tona.

ALBERT DEDJA – Këta njëzetetre vite kanë qenë punë e parreshtur “transformimi” dhe shpesh vetmohuese, e kam fjalën për sakrificat dhe përqëndrimin – dhe vazhdon të jetë kështu edhe tani. Ata që njohin rrugëtimin tonë artistik e dijnë se sa pasion dhe energji përqëndrojmë në atë që bëjmë. Përsa i përket vonesës, e mendoj shpesh këtë boshllëk, nuk mund të them që nuk na vjen keq, por nuk mund të bëjmë asgjë më shumë për të ndryshuar rrjedhën e historisë sonë vetjake, që ka lënë gjurmën e saj, në të mirë e në të keq. Mendoj se mënyra më e mirë është vazhdimi pa u ndalur, thjesht sepse vonohesh akoma më shumë, dhe kjo s’është gjë e mirë as për ne “të vonuarit”, as për ato që na presin.

Jemi të gjithë dakort me shprehjen pothuajse ndërkombetare, “më mirë vonë se kurrë”.

Jeni formuar në shkollën shqiptare. Çfarë përshtypjesh keni nga ajo periudhë?

ALBERT DEDJA - Kthehemi perseri tek koncepti i formimit. Të them të drejtën, nuk arrij të jem «politikisht korrekt», kur flitet për «formimin» që na kanë dhënë shkollat e periudhës komuniste. Më shumë se formim, do ta quaja baza të mira për mësimin e zanatit, të teknikës. Të flasësh për një shkollë që të formon është sa komplekse, po aq dhe e thjeshtë.

Kur pyesin artistët shqiptarë për nivelin e shkollave të artit, shpesh Buzëqeshja që s’do kalojë, A.-Ch. Kyçyku, nata pas vitit zero, Sh. B. Dukagjini, Prishtinë, 1998.

423 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 340

përgjigjet janë shabllone. Flitet me superlativa për të përballluar krahasimet me realitete të ndryshme artistike nëpër botë, të strukturuara mbi një raport tjetër. Të pushtuar edhe nga malli për ato vite, kemi përzjerë shumë gjëra që e dijmë mirë se nuk mund të rrijnë bashkë. Personalisht, duke falenderuar pedagogët tanë për atë që kanë mundur të na japin, e ndjej të nevojshme të analizoj me një sens realiteti dhe jo poezie. Duke e parë formimin si diçka komplekse dhe plot përgjegjësi për ata që e kishin marrë përsipër, nuk mund t’i shoh si «formuese» shkollat tona thjesht për faktin se ishin të programuara nga një politikë që bazohej në një «rregull» absurd dhe paradoksal, që nuk ndërtonte mbi njeriun si individ, por e asgjësonte brenda një grupi që ishte i detyruar të ndiqte si metodë orientimi një ideologji të diskutueshme, utopike, përgjithësuese. Nuk mund të «formonin» shkollat tona që bazoheshin tek lufta kundër lirisë, me kuptimin e plotë të saj, kundër çdo opinioni dhe të menduari individual, ndryshe nga klisheja politike (nuk arrij ta ndaj formimin e mjeshtërisë teknike nga ai intelektual në të gjitha gradat që ekzalton liria). Përkundrazi, shkolla të dënonte për këtë. Si rrjedhim, edhe ata pak artistë me vlera profesionale interesante që kishim, disa ishin profesorët tanë në shkollat e artit që frekuentuam, nuk ishin të lejuar të na «formonin» si individë, të analizonin karakteristikat deri dhe komplekset tona, aq të rëndësishme për të «formuar» bazat e para të origjinalitetit në aktin krijues. Kështu që edhe kërkimet e vlerave artistike bëheshin në një pyll parametrash të gabuar. Ne të gjithe silleshim rrotull në atë lëmë klaustrofobik. Pasi mbaruam studimet, kuptuam që të gjitha pyetjet brenda nesh nuk mund të gjenin përgjigje vetëm tek mjeshtëria teknike, për të cilën aq shumë ndiheshim krenarë… Megjithë pamundësitë për të pasur kontakt direkt me artin bashkëkohor nëpër botë, herë pas here na binin në duar fshehurazi katalogë, ose libra arti, «të ndaluar» me shumë se Bibla e Kurani në atë kohë, dhe filluam të kishim ndonjë informacion përtej mureve, të dhëna që shuanin sadopak kurreshtjen dhe ndiznin dëshirën për t’iu bashkangjitur atij grupi. Ndaj asaj periudhe provoj një ndjesi të trishtuar humbjeje, që edhe sot e kësaj dite une dhe brezi im nuk kemi arritur akoma ta superojmë. Kur kaluam në anën tjetër të detit, e ndjemë akoma më shumë këtë mangësi.

DARDANA BËRDYNA - Jemi diplomuar të dy në Istitutin e Lartë të Arteve në Tiranë (sot Akademia e Arteve të Bukura) nga fundi i viteve ’80. Periudha ndoshta më e bukur për të qenë student i asaj shkolle. Vite gjatë të cilëve shkolla ruante ende disiplinën e rreptë, por, 424 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

në të njëjtën kohë, ndjeheshin spiralet e para të një ere të re tolerance dhe hapjeje drejt një liberalizmi, deri në atë kohë i pakonceptueshëm për ne. Hapat e para drejt eksperimentimit të një arti të ri, ndoshta jo krejt i panjohur, por që filloi të depërtonte edhe tek studentët, nga fondet e rezervuara të bibliotekave dhe videotekave, nga përkthimet akoma në dorëshkrime të fshehura, nga poret që zgjeroheshin ditaditës, të atij filtri politik në shthurrje. Brezi ynë ishte i pari që po provonte kapërcimin nga një epokë në tjetrën jo thjesht si aventurë e një individi, por si një nevojë rritjeje e trasformimi shoqeror universal.

Dëshira për të prekur e provuar atë çka kishte qenë e pamundur deri në atë kohë, e bënte edhe me të çmuar e entuziast pasionin tonë në një shkollë prestigjoze arti siç ishte ILA, e vetmja atëhere në Shqipëri, që përgatiste artistë të kualifikuar. Eksperiencat e reja artistike në Itali për ne kanë qenë të vleresuara, për punën e parreshtur dhe për formimin e mirë në shkollat tona, prej të cilave kemi përfituar disiplinën e fortë dhe pasionin këmbëngulës.

Si ishte largimi juaj nga Shqipëria?

DARDANA BËRDYNA - Largimi im nga Shqipëria ka qenë i dhimbshëm.

Tani përpiqem të heq nostalgjine dhe të shikoj në sy realitetin si qytetare e lirë dhe e paanëshme. Jo gjithmonë arrij të zhvishem nga malli për të kaluarën.

ALBERT DEDJA - U larguam në një moment kur Shqipëria po futej në dhjetëvjeçarin e errët të viteve nëntëdhjet. Unë dhe bashkëshortja ime Dardana punonim në Teatrin «Aleksander Moisiu» të Durrësit. Sapo kishim mbaruar akademinë, ndjeheshim në fluturim, ishim plot ëndrra dhe projekte, edhe pse realiteti dhe çdo gjë po shkonin drejt degradimit dhe punonte kundër entuziazmit tonë. Në atë periudhë filloi lëvizja demokratike. Ndjemë se kishte ardhur momenti dhe nuk mund rrinim indifferentë. Punuam në mënyrë aktive në organizimin e opozitës dhe të manifestimeve në rradhët e Partisë Demokratike, edhe brenda në teatrin e Durrësit. Për disa muaj ishim të marrë nga dallga e ethshme e ndryshimeve. Më vonë, pasi kaosi përfshiu Shqipërinë, vendosëm të largoheshim për në Itali. Ëndrrat tona për të vazhduar artin në Perendim ishte një objektiv që e mendonim prej kohësh. Ç’ishte dikur mërgimi dhe si paraqitet ai tani?

425 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

ALBERT DEDJA - Vitet e parë ishin të vështirë. Askush nuk na priti me tufa me lule dhe me listën e gjërave që ëndërronim të bënim në Perëndim. Ju përveshëm punës, duke mos harruar asnjëherë se cilët jemi dhe cili ishte drejtimi nga na pëlqente të udhëtonim. Pas shumë vitesh, themi se nuk e kemi përdorur keq kohën. Peshën e mërgimit, ose më mirë të distancës që vazhdon të rritet, me një pjesë të rëndësishme të jetës sonë, nuk e lehtësojmë dhe as mbushim dot. Është akoma më e vështirë edhe kur përdor akrobacira intelektuale. Arti të ndihmon të krijosh iluzionin e një hapësire të madhe, ku mund të shëtisësh sipas nevojave, por, për ta bërë këtë, duhet pothuajse gjithmonë të kthehesh tek e kaluara, për të përpunuar raportin me të, kështu që gjendemi gjithmonë brenda një rrethi vicioz nga ku e kemi kuptuar se nuk mund të dalim më. Jemi përshtatur në mënyrë kostruktive me këtë dimension.

DARDANA BËRDYNA – Në familjen time malli e largimi nga vendlindja ka qenë një këngë e dëgjuar prej gjyshit, me mandolinë nga babi dhe në skenë nga unë. Është një histori brezash, një notë e trishtë, melankolike, plot poezi kënga e tyre. Sot bota duket se është bërë më e vogël. Varet nga pika e vështrimit. Në rastin tim është një sfidë që të ofron mundësi të reja. Ç’kujtime ruani nga fillesat tuaj në hapësirën e huaj?

ALBERT DEDJA - Mbaj mend se, fillimisht, nevoja për të rigjetur veten ishte gjëja më e rëndësishme. Kontakti i parë me një realitet të ri, të panjohur për ne, atë me Italinë, nxori në pah shumë mangësi dhe anë pozitive tonat, duke filluar nga gjuha, e deri tek përgjegjësia për t’u paraqitur si pjesa më dinjitoze e vendit tonë. Nuk ishte e lehtë ta dëshmoje këtë të fundit mbas një prezantimi aq të bujshem nëpër portet e tyre.

Kujtoj telajot e mia të para, që ekspozoja në ambjentet e Universitetit të Lecce-s, ishin me temën e legjendave tona dhe u bënë i pari letërnjoftimi i imi në anën tjetër të detit. Dana, gjithashtu, rifilloi studimet në degën e historisë së teatrit, dhe shpesh recitonte dhe lexonte për kurreshtjen e studentëve dhe docentëve poezi dhe tekste shqip, që kishim marrë me vete dhe kishim punuar para se të largoheshim nga teatri i Durrësit.

Të tillë ishin fillimet, pjesa tjetër është jetë, me uljengritjet e saj, me vështirësitë, sakrificat dhe punën e parreshtur, pa harruar për asnjë çast se në vendin që lamë kishim akoma familjet, të cilat kishin akoma nevojë për ne.

426 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

A është për ju mërgimi një burim frymëzimi? Po malli për vendlindjen?

ALBERT DEDJA - Po sigurisht. Por më shumë se burim frymëzimi do ta quaja burim reflektimi. Ne i kthehemi historisë së mërgimit për të rigjeneruar plagët. Nuk ka asnjë moment të kësaj periudhe, edhe ata më të sukseseshmit, që të mos jenë të lidhur me ndjesinë e humbjes. Malli vetë është i lidhur me ndjesinë e humbjes.

DARDANA BËRDYNA – Një pjesë e mirë e spektakleve që vemë në skenë prekin drejtperdrejt, ose tërthorazi, temën e çrrënjosjes; fizike, mendore, materiale, apo shpirtërore, duke kaluar nga ato më të afërtat autobiografike e deri tek ato historikisht apo gjeografikisht larg nesh.

Na flisni për veprimtarinë tuaj gjatë këtyre vjetëve…

ALBERT DEDJA – Banojmë dhe punojmë në qytetin e Trentos, në Itali, unë bashkë me bashkëshorten time Dardanën dhe Jakin, djalin tonë.

Unë prej njezët vjetësh kam një veprimtari artistike të vazhdueshme, që shtrihet nga puna ime si artist, në veprimtarinë pedagogjike me shkollën pikturës që kam hapur gjashtëmbëdhjetë vjet më parë, në qytetin e Trentos dhe qytete të tjera në provincën e Trentos, si dhe atë teatrale bashkë me Dardanën, me kompaninë teatrale që kemi formuar këtu, Compagnia «La Quarta Parete» (Muri i Katert ). Me këtë kompani e filluam jetën artistike më intensive në vitin 2008, pas bashkëpunimesh me kompani të tjera. Lindi si nevojë e jona për të hapur një kontakt direkt me njerëzit, për të vënë në provë idete tona artistike dhe intelektuale. Emërtimi i kompanisë, «Muri katërt», ka pikërisht këtë domethënie: në fjalorin teatral është perdja virtuale, ose «muri», që ndan publikun nga hapësira e lojës teatrale. Ne e «thyejmë» artisikisht dhe konceptualisht këtë «mur», për të përçuar artin tonë, duke e «prekur» fizikisht publikun. Ishte nevoja jonë për të treguar historitë dhe reflektimet tona nëpërmjet gjuhës teatrale, ose gjinive të përzjera artistike, për të rindërtuar mbi një ëndërr që filloi nga fëmijëria dhe u ndërpre aksidentalisht në teatrin e Durrësit me largimin nga Shqipëria. Çfarë ndikon më shumë në zgjedhjen e temave, autorëve, teksteve?

427 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

DARDANA BËRDYNA - Të zgjedhësh materialet, temat, autorët për një pjesë teatrale është të humbesh në një botë të mrekullueshme, prej së cilës vështirë të gjesh rrugëdalje. Teatri të ofron mundësinë të përzgjedhësh vepra nga më klasiket dhe t’i interpretosh në forma të reja, të eksperimentosh mes zhanreve të ndryshëm të artit skenik, të përdoresh teknologjinë, duke rivizituar, apo mohuar, teorinë e skenës.

Në mënyrën tonë të interpretimit të një teksti për t’u vënë në skenë, autori nuk është i vetmi krijues. Kur zgjedhim një autor, pikat mbi të cilat ushtrojmë vëmendjen tonë janë disa, jo një e vetme. Ai që na udheheq pikësëpari është mesazhi që percjell teksti, ajo ide që edhe ne duam ta shprehim, që materializohet në një shkrim, apo në një autor.

Mendimi dhe koncepti që kemi për artin e skenës në përgjithësi, sidomos mbi teatrin, është në zhvillim të vazhdueshëm. Sapo beson në një konsolidim të metodës së punës, aty nis edhe dekostruktimi i saj drejt hapësirave të reja për t’u lëvruar, për të mos rënë në atë që është e parashikueshme. Ndër autoret më të rëndësishëm që kemi vënë në skenë janë M. M. Bouschard, O. Vorpsi, S. Mrozek, S. Benni, Paolo Rumiz, si dhe shumë të tjerë në përmasa më të vogla. Çfarë të reje sjell në teatër gërshetimi që ju bëni mes pamjes, muzikës, metaforave skenografike dhe vallzimit?

DARDANA BËRDYNA - Veprimtara jonë është e gërshetuar dhe e konsoliduar, pa kufij të përcaktuar. Berti është një vullkan idesh, të cilat hapin horizonte të reja për mua, të paeksploruar më parë. Një vepër teatrale sot është komplekse, ndërthurrja e zhanreve të ndryshëm krijon baraspesha të reja, ku përherë e më shumë zenë vend artet performative. Pikërisht këtu po zhvillohet edhe kërkimi ynë, i një regjie më të pasur, e cila shndërrohet jo vetëm në ansamblimin e gjinive të skenës, por në një krijimtari të mirëfilltë, që nis njëherazi me hartimin dramaturgjik, deri në studimin e detajeve më të vogla. Ështe njohje e studim i vazhdueshëm dhe i ndërsjellë i mënyrave të ndryshme të konceptimit mbi artin skenik. Realizimi i pjesëve teatrale që kemi vënë në skenë ka nxjerrë në pah pozitivisht ndërhyrjet e pasura artistike, intuitën regjizoriale të Bertit, dhe gjetjet nëpërmjet artit viziv dhe skenografik.

ALBERT DEDJA – Përzjerja e gjinive të ndryshme në menyrë të baraspeshuar, harmonike, estetike dhe ne një trajtë provokuese, bën që publiku të bjerë në «grackën» gati të përkryer, sepse ftohet në një 428 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

pjesëmarrje më të plotë. Mesazhet i kalohen në disa filtra dhe kjo bën që ai të përpunojë në mënyrë më të pasur ndërthurrjen e ngjarjeve.

Dhatë një ndihmesë të vyer në Galën e Albanian Excellence. Si e gjetët vendin dhe mjedisin ku mungonit kaherë? Çfarë ndjetë se i duhet dhuruar më tej publikut shqiptar?

DARDANA BËRDYNA – E kemi çmuar idene e organizatorëve për këtë aktivitet dhe ka qenë nder e kënaqësi /per ne që ishim të ftuar. Berti ishte një nga të ftuarit në grupin e njëqind personazheve shqiptarë që shquhen për veprimtaritë e tyre nëpër botë. Sëbashku ishim ftuar për të bashkëpunuar edhe në realizimin e regjisë skenike të spektaklit të mbrëmjes galà. Gjë që e pranuam me entuziazmin e atëhershëm, të viteve para largimit, duke investuar pjekurinë tonë artistike. Është një kujtim i bukur mes miqsh e kolegësh artistë. Çdo kthim në atdhe është një ngarkese/ e madhe, komplekse, frymëzuese, emocionuese, vëzhguese. Monologu që une interpretova, «Buzëqeshja që s’do kalojë» mbyllej paka shume me këto fjalë ; «… ne jemi të tute, sido që të jetë… ne jemi të tutë… ». Në këtë kontekst i drejtohej asaj skene, atij publiku, atij vendi. Një krijues, për mendimin tim, duhet të kapërceje përkatesinë identitare dhe t’i paraprijë të nesërmes, pavarësisht shijeve aktuale të publikut. Publiku nuk është asnjeherë i yti, fitohet.

ALBERT DEDJA – Përvojë shumë emocionuese.

Si i mbani lidhjet me të afërmit, por edhe me miq e kolegë shqipfolës?

ALBERT DEDJA - Jemi në kontakt të vazhdueshëm me njerëzit tanë, me miq «të vjetër» dhe të «rinj», artistë ose jo. Histori që ruhen dhe rinohen. Disa bazohen tek marrëdhëniet e ndërtuara në t ë kaluaren; të tjera – në të përditeshmen.

DARDANA BËRDYNA - Familjet dhe të afërmit janë shumë të pranishëm në jetën tonë. Edhe pse të shpërndara nëpër botë, me motrat e mia mblidhemi për çdo vit në shtëpinë e babit në Kosovë. Është një rit i domosdoshëm, ripërtëritës, nevojë shpirtërore dhe mendore. Me miqtë ruajmë një marrëdhënie të ngushtë komunikimi dhe shpesh kërkohemi e gjehemi, ndonëse mund të jemi larg. Janë një pikë e forte referimi, mbështetjeje dhe frymëzimi.

429 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Çfarë të përbashkëta gjeni e ndjeni mes kulturave shqiptare e italiane?

DARDANA BËRDYNA - Italia është vendi i artit dhe i kulturës, «il bel paese» jo vetëm për natyrën e mrekullueshme, për kuzhinën e pasur, stilin, modën, elegancën, po mbi të gjitha për ate që i ka falur botës shekuj me rradhë, në art, muzikë, pikturë, letërsi, arkitekturë. Kultura dhe arti shqiptar zenë një vend modest në panoramaën ndërkombëtare.

Natyra dhe karakteri mesdhetar i popujve tanë, të ngjashëm në temperament, në zakone, afërsia, janë pika takimi që ndikojnë tek njëra-tjetra.

ALBERT DEDJA – Gjejmë shumë gjëra të përbashkëta që lehtësojnë komunikimin, sigurisht. Largësia nga vendi ynë nuk është aq e madhe gjeografikisht, kështu që zakonet dhe mënyrat e të shprehurit, të llogjikuarit, të menduarit takohen në shumë forma dhe pika vështrimi.

Një fakt tjetër është takimi i vazhdueshëm në distancë kohore e historive të të dy vendeve. Një miku ynë intelektual italian shpreh këtë bashkim të destinacionit të dy popujve, me ironi dashamirëse : «Deti Adriatik tashmë është lumi që ndan Shqipërinë në mes».

«La Quarta Parete»… Dimë se është e vetmja (e para) kompani teatrore shqiptarësh në Itali. Cila do të kish qenë me pak fjalë historia e kompanisë suaj?

ALBERT DEDJA - Sipas një shkrimi që na kushtoi gazeta italiane «Repubblica» në vitin 2009, jemi e para kompani teatrale shqiptare në Itali. Po, është i vërtetë ky fakt. Ndonëse kjo na intereson relativisht pak, na vjen mirë që kemi hapur rrugën.

DARDANA BËRDYNA - «La Quarta Parete» është krijesa jonë që na kujton se jemi ata që jemi në të vërtetë. Ideja, nisma dhe këmbëngulja për të konkretizuar atë çka është profesioni ynë i vërtetë, kanë qenë të Bertit. Si çdo krijesë që, po nuk qe e vogël, nuk mund të bëhet e madhe, i jemi dedikuar të dy, për ta paraqitur në mënyrë sa më dinjitoze, qysh në provat dhe sprovat e para. Tashmë ajo ka marrë një fizionomi më të plotë dhe prezantohemi në panoramën artistike këtu ku banojmë, por edhe jashtë vendit, duke u matur me parametra cilësorë të lartë.

Kërkesat tona janë në rritje. Jemi kritikët më të rreptë të asaj që bëjmë.

430 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Një pjesë e krijimeve tuaja teatrore janë në gjuhën italiane. Si reagon publiku i atjeshëm ndaj temave thellësisht shqiptare e ballkanike?

DARDANA BËRDYNA - Teatri ynë flet italisht përsa i takon fjalës. Por spektaklet kanë një gjuhë universale që tejkalon fjalën. Kemi realizuar spektakle në të cilët janë përdorur gjuhë të ndryshme, sipas temës dhe mesazhit të zgjedhur, siç është «Il viaggio di Ulisse e le sue identità», ku interpretohej në gjashtë gjuhë njëheresh: në shqip, italisht, anglisht, spanjisht, gjermanisht dhe tikrino (gjuhe afrikane, eritrea). Të bësh për vete një publik «të huaj» nëpërmjet një arti ku mjeti shprehës është fjala, ajo që na bën të «ndryshëm», nuk është e lehtë. Të bësh për vete publikun, duke i vënë në provë mendimin dhe ndjenjën, është e arritshme, befasuese, e paçmueshme.

Cilët artistë shqiptarë nga fusha juaj do të donit t’i njihte më mirë Shqipëria?

ALBERT DEDJA – DARDANA BËRDYNA – Dëshira jonë është të çojmë sa më shpejt një nga pjesët tona në teatrot e Shqipërisë dhe, natyrisht, të rikthehem me një ekspozitë timen, pas kaq vitesh. Ka disa artistë që njohim këtu në zonën tonë, në Itali dhe në Evropë, në fushen e artit viziv, që meritojnë vëmendjen e publikut shqiptar. Në teatër nuk njohim shumë realite të tjera shqiptare interesante, përveç atyre që janë prezantuar tashmë në Shqipëri.

Si rrjedh një ditë e zakonshme e juaja?

DARDANA BËRDYNA - Çdo ditë, edhe më e zakonshmja, ka të veçantën e vet, mjaft të dish ta shohësh. Ajo që e bën të ngjashme një ditë me një tjetër është ritmi i kontrollueshëm qe ti arrin të imponosh, duke i marrë rezultatin e dëshiruar. Darka ka aromën e çajit të malit, ngrohtësinë e fjalës, peshën e ëmbël të ëndërrës.

ALBERT DEDJA – Ditët tona janë të pasura me aktivitetet që zhvillojmë.

Si në çdo aspekt tjetër, ecin me ulje-ngritjet e veta. Mëngjeset fillojnë me përgatitjen e djalit për shkollë, duke i kushtuar gjithë kohën dhe kujdesin. Vijon me organizimin e programit të dites, që varet nga gjërat që kemi nëpër duar, takimet me bashkëpuntorë, miq artistë, me kontakte për punën dhe gjëra të tjera që mbushin momentet e ditës.

Kur kemi ekspozita, mësim pikture, ose prova teatri në të njëjtën kohë, 431 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

ndajmë detyrat e secilit. Bëjmë takime, provime ose prova me aktorë, bashkëpunojmë me teknikë; për muzikën, ndriçimin, skenën, me të cilët duhet të kemi kontakt të vazhdueshëm për zhvillimet që merr puna. Një nga gjërat me rëndësi absolute është mbarëvajtja e ditës së djalit tonë Jakit. Qysh nga momenti kur mbaron shkollën e deri tek shoqërimi në kurse të ndryshëm, mes atyre artistike dhe sportit që ka zgjedhur, mundohemi t’ia programojmë sa më mirë kohën e lirë.

Nga ora shtate e darkës fillon puna ime me studentët e pikturës, që zgjat deri në mesnatë. Ështe pak e vështirë të përshkruash ditët tona duke përgjithësuar; janë të ndryshme të gjitha sipas aktiviteteve dhe karakteristikave të tyre.

Po një ditë e pazakontë?

DARDANA BËRDYNA - Preferoj ta quaj një dite e jashtëzakonshme. Janë ditet që të dhurojnë momentet e veçanta, që prishin rregullin e «zakonshëm». Motivet mund të jenë nga më të ndryshmet, nga më të thjeshtat në dukje, siç mund të jetë një gjetje e një vargu poezie që të mundon për ditë të tëra, ashtu si edhe një ngjarje e fuqishme që mund të koklavisë apo mrekullojë gjithë ekzistencën tënde. Asgjë nuk është e rastësishme, ka nje lidhje të padukshme mes nesh dhe asaj që ndodh rreth nesh. E pazakonshmja ka një eliksir rigjenerues që i kalon përmasat e një dite.

ALBERT DEDJA - Jam dakort, heraherës ndodh që të mos gjejmë sintoni në gjërat që bëjmë, ose më saktë : që «kaosi» të çorientojë rregullin; kjo ndikon edhe në ditët që kalojmë, i bën ndryshe, jo të zakonshme.

Si e shihni teatrin dhe dramaturgjinë shqipe tani? Po në të ardhmen?

DARDANA BËRDYNA – Dëshira ime do të ishte të shikoja teatrin e dramaturgjinë shqipe në kolonën e artit evropian, ashtu si po shikojmë përherë e më shpesh artistë shqiptarë që, si individë, po përcjellin me dinjitet artin shqiptar nëpër botë. Është një fenomen jo i rastësishëm që e ka zanafillën në talentin dhe kulturën ende jo të vlerësuar sa duhet të popullit tonë.

A mendoni se teatri i sotëm evropian e më gjerë ka fuqi e magji ta tërheqë publikun e zgjedhur?

432 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

DARDANA BËRDYNA - Teatri është ndër artet më të vjetër. Ka mbijetuar në periudhat më të vështira të njerëzimit. Ashtu si edhe poezia, është etaloni matës i zhvillimit të shoqërisë, të ndërgjegjes shoqërore. Për këtë rol të rëndësishëm ka qenë dhe do të jetë tregues i kulturës së një populli. Teatri ka një magji katarktike. Është nevojë e vetë njeriut që të vihet përballë sikurit, «një pasqyrë» që deformon, informon, koncentron, edukon, parashtron një ide mbi të ardhmen, në formen më artificiale, ofron një alternativë. Është i paracaktuar të ecë një hap përpara për t’i hapur rrugën asaj që do të quhet më vonë kujtesa kolektive.

Djali juaj ka dhunti muzikore, kurse Dana perveç regjise dhe aktrimit shkruan poezi. Berti vazhdon krijimtarine artistike ne pikture dhe skenografi, dhe njekohesisht meson artin e piktures. Si janë këto kohëra ndaj kaq arti?

DARDANA BËRDYNA - Jaki, djali ynë jeton normalitetin e moshës si çdo bashkëmoshatar i veti. Urojmë qe t’i kthehet e dobishme kjo atmosferë arti, nëse një ditë do të zgjedhë të jetë artist. Nuk është thjesht profesion, është stil i të jetuarit, ku bëhen flijime, dorëheqje në emër të pasionit, është një mision, nëpërmjet të cilit duhet të jetosh, e nëpërmjet të cilit arritja dhe suksesi jo gjithmonë janë në përpjestim të drejtë me përfitimin material.

ALBERT DEDJA – Unë, siç tregova edhe më sipër, vazhdoj krijimtarinë në artin viziv, ku përfshihen piktura, videoarti, instalacioni, skenografia dhe regjia teatrale. Ky takim teknikash dhe gjinish ka ardhur në mënyrë të natyrshme nga bashkimi i të gjitha eksperiencave të mia krijuese, dhe sigurisht nga kurioziteti dhe interesi im për t’i vënë përballë njëratjetrës. Një anë tjetër e rëndësishme e impenjimit tim është edhe puna që bëj me të apasionuarit që vijnë të mësojnë teknikat e vizatimit dhe të pikturës në shkollën time. Më pëlqen t’u mësoj atyre si ta përdorin artin e pikturës për t’u shprehur, për të komunikuar dhe, mbi të gjitha, për të krijuar. I ndihmoj të krijojnë një dimension të ri, brenda të cilit të ndërtojnë një botë të pasur, ku të reflektojnë idetë dhe konceptet e tyre.

Tashmë shkolla ime është e njohur për këto karakteristika dhe kjo më jep shumë kënaqësi.

DARDANA BËRDYNA - Krijimtaria poetike është një akt personal, pothuajse intim, i një artisti. Poezitë e para kanë data shumë të 433 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

hershme që nisin nga fëmijëria. Poezinë e vërtetë e kultivoj me pasion në vitet e fundit. Them poezinë e vërtetë për faktin se kapërcen atë çka është vetëm e jotja, nuk është vetëm një moment emocional i përkthyer në vargje, por bëhet më e ndërgjegjshme, më e rafinuar, më e thellë në mesazhet që përcjell, duke i kushtuar vëmendje edhe formës, stilit, gjuhës, kohës. Së shpejti do të botohet në italisht vëllimi me poezi «Oki» dhe është përzgjedhur përmbledhja poetike «Empatia», për antologjinë Poeti contemporanei a confronto.

Germoglio carminio Esistevo quando nessuno credeva del mio essere della mia presenza Fuggii quando le certezze cedevano alla superba insolenza Resistevo sotto la mia pelle gravida di interrogativi di facile lettura apparente gestazione turbolenta in apnea in campi magnetici nomadi.

Gli occhi la voce rimasero fuori zingari non identificabili, scorporati Tuberose radici, invisibili, simultanei, aeree abbozzavano schizzi utopistici aspirando risposte multiforme sottomesse al tempo.

Germoglio carminio fischiettando lusinghiero gli accordi del vincolo amoroso Inestinguibile.

Ci sono finché ci sei ancora nonostante imperturbabilità circostante.

Ancora germoglio carminio… germoglio carminio… germoglio carminio…

434 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Çfarë do t’u dhuroni shikuesve në të ardhmen e afërt?

Po përgatisim një pjesë të re, titulluar «Homo Homini Lupus», me tekst të hartuar nga ne, frymëzuar nga libri «Le cotogne di Istanbul» të shkrimtarit dhe gazetarit bashkëkohor italian Paolo Rumiz. Prezantimi i parë është parashikuar në fillim të prillit të vitit të ardhshëm. Merr shkas nga lufta e viteve nëntëdhjet në ish-Jugosllavi, më saktësisht në rrethimin e Sarajevës. Nisemi nga kjo luftë e kohës moderne, që ndodhi dy hapa nga vendet e zhvilluara, për të analizuar dhe reflektuar mbi shoqërinë, luftën, njeriun. Ideja, regjia, skenografia dhe ndërhyrjet me video art janë të Albert Dedjes. Dardana do të jetë në rolin kryesor dhe do të drejtojë një grup që parashikohet të ketë mbi pesëmbëdhjetë aktorë. Është një ndër projektet më ambiciozë të kompanisë sonë deri tani.

435 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

LIRIDONA ZEQIRI ... ku fati merr emër LIRIDONA ZEQIRI u lind në Lipjan. Shkollën fillore kreu në vendlindje, të mesmen në Ferizaj, ndërsa Fakultetin dhe Magjistraturën në Universitetin e Shkencave Politike në Perugia të Italisë.

Me shkrime ka filluar të merret qysh nga fëmijëria. Ka botuar poezi dhe shkrime të ndryshme nëpër revista shkollore dhe është bashkautore e librit me poezi „Takim në Qytet“, botuar më 2006 në Ferizaj.

Piktura dhe poezia mbeten fushat e saj më të preferuara, ndërsa Diplomacia – arti i bukur i komunikimit.

Punon në Ambasadën e Republikës së Kosovës në Berlin.

Nora Dhëmbët i kërcas nga inati, Imazhin e pluhurosur e kërkoj në kujtime, Ofshaj nga malli, gërhamë e shterur, Sonte përshpëris mbi buzë emrin tënd.

Drithërimë e ëmbël, kornizë e plasaritur prej malli, Kalldrëm i arnosur me gjurmë të protagonistëve, Një vajë prej qyqeje, nje fjalë e pathënë, Sonte zhysin mallin në piskamë.

As hije, as trupa në ulësen e vjetër, Mandolinë e braktisur në skajin e kujtimeve, Gjithçka ka emër, ka frymë, ka jetë Sa mall i ëmbël për Ty, Nora!

Dëshirë në Rërë Sonte do të ik, Ndoshta…

Do ta zë….

Dëshiren si perlë Kleopatre, riskun e fatit si thembra e Akilit, ëndrrën si pikturë Mikelangjeliste, por e shoh….

436 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

është atje në fund, si një oazë me gjemba, si gjurmë këmbësh mbi rërën e Saharasë, si dy dëshira të një fëmiu lypsar Humbe, vallë ku mbete? faraonët të vodhën para meje apo rëra të përbiu sonte Ik, merre dhe hënën, por të lutem vetëm sonte, merri gjurmët e mia….

Vjeshtë në Berlin Me shiun po lozja dëshirat e fundit, se ballët e tërhequr zvarrë po thithnin djersët e mallit, ikona e melankolisë kopjoi valët e Spres-së, e une shkrieja trupin me zjarrminë e akullt.

Në gjethet e venitura shoh portretin e harruar, në kalldrëmin e shkatërruar gërvisht inicialet, nuk germëzoj emër të zhdukur e kam që moti, vallë ku humbën protagonistët e stinës.

Këmbëzbathur shkel në gjurmët e harruara, në një xhungël kujtimesh ku fati merr emër, të skalitur e gjej dëshiren , ngasra e rrudhave të përbetuara, në një qilim të kuq nuk mund të ecim ne të parët.

Siluetë fati Të ka lodhur muzgu i natës, errësira ta vodhi ngjyrën, më fshihesh, më ndjek nga pas gjurmët e tua vdesin në dëshirat e mia epitaf do të mbetet ëndërra ime, gur i paskalitur 437 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

dheu i prishur prej kohësh, me çka të mbulohem? me gjemba apo me gurët që myshqet i vodhën para meje, me lule pa aromë a me vonesën që ti ma fal, njëmend e ndjej, je pas meje, ngado që shkoj, vallë, pse s´të shoh?

Je në dhé, Në qiell, apo jeton në Mua.

Mëkatari i kohës Porta të mykura të jetës, Pelerinë që bart mëkatin, Skulpturë e skalitur nga argjilë e gjakosur, mbi ty hodha pluhurin që vodha nga jeta, ti mjeshtër kolosal i mëkatit.

Si Helenë e bukur, ti, nëpërkë e njerëzimit, zhvish rrobat e inatit, mëshirën e kohës, mos shkel kalldrëmin e dhimbjes, gjuaj drynin e ruajtur prej vitesh, ndoshta në mbretërinë tënde, do të vdesin fronet me mëkate…

438 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

ARJAN TH. KALLÇO Lumturia e pajetuar e Lidias Arisit i ndodhte shpesh të shkonte në zyrën e mikes së vet që punonte diku në katin e tretë të një shkolle të lartë në periferi të qytetit, pasi aty gjente mundësi të punonte, edhe për pak kohë, mjaft që të hidhte disa rreshta në memorien e një disku të çuditshëm katror, kur ruante gjithçka. Ishte mësuar të punonte me makinë shkrimi, prandaj tastiera nuk ishte më problem për të, por ai send plastik i zi, i hollë dhe me një kapsë metalike brenda së cilit kishte një copë celuloidi të errët, ia shtonte kërshërinë, sesi mund të memorizonte gjithë punën e një libri.

Në atë zyrë kishte një kompjuter me të cilin ishte e pamundur të ndahej gjatë ditëve të punës, si diçka e re kur të vjen në jetë, ndihesh shumë i tërhequr pas tij, dersisa një risi tjetër të ta shpallë joshjen e vet, duke e harruar të mëparshmen. Duke shtypur nuk e shikon sesi koha merr tjetër nocion në jetën tënde, ka filluar kursimi i saj në mënyrë përbindëshe. Kur e ke kohën me tepëri, edhe jeta ecën vërtet ngadalë, por kur ajo fillon e të vrapojë mes risive, atëherë e kupton se ato me kursimin, ta kanë hedhur në ritëm. Nëse më parë fletët e panumërta ishin një problem serioz, jo vetëm bezdie, që t’i mbaje me vete, tash dhjetra faqe fletoresh apo librash i kishe gati në çdo çast në një send të pakuptimtë në xhep. Arsi mundohej ditë pas dite të hidhte në arkiv materialet e tij të shumta për t’i patur për leksione, si dhe përkthime për botim, nëse do të gjente ndonjë mundësi të shpejtë për ta nxjerrë libër.

Pasi e përshëndeste me një kortezi të pashfaqur më parë, ia jepte dorën si shenjë të një miqësie të sigurtë që nuk do të dëshironte kurrë ta ndërronte dhe aq më pak ta humbte. Gjendemi shpesh në jetë, për shkaqe shpesh të papërfillshme për disa, por tepër serioze për të tjerët, në rrethana që miqësia zgjat edhe një ditë të vetme dhe në fund të saj, të lë shëndenë, mes zhgënjimesh që shpesh edhe të plagosin. Natyrisht në një ditë nuk ke njohur asgjë prej mikut fantazmë, por gjithësesi disa veprime për të kuptuar natyrën e tij, tashmë është vështirë të fshihen nga kujtesa për disa kohë. Shija e hidhur nuk të lë që ta kapërcesh hendekun dhe sado të përpiqet të afrohet, zvërdhepsja është roja efikas që të shpëton nga trauma të ardhshme.

Mirëmëngjes Lidia, si je? Si të ecin punët sot? A po lodhesh ndopak me punën e re? Ndërsa e pyeste vinte re se Lidia e shihte gjithmonë drejt në sy kur kishte kohë, shenjë e mirë e sinqeritetit – mendonte ai me një 439 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

pamje gëzimi. Nëse personi që ke përballë t’i fsheh sytë, hipotezat në kokë janë të shumta, druhet nga prania, ose kërkon të fshehë diçka nga frika se shikimet e drejtpërdrejta do t’ia zbulojnë. E qindra mendime të tjera, shpesh racionale e mbyllin debatin brenda vetes me një të rënë të shkopit. Kur ajo nuk kishte kohë dhe punonte për ndonjë material që i duhej ta përgatiste shpejt, e kthente vetëm kokën, e përshëndeste dhe e ftonte të ulej sa të mbaronte punë.

Mirë faleminderit, po ti? – përgjigjej ajo me një ëmbëlsi tepër të natyrshme, por me një dialekt të theksuar karakteristik që tek Arsi ngjallte një lloj buzëqeshje, për të të pakuptimshme. Ndoshta ajo e kishte pyetur veten kush e di sa herë për atë buzëqeshje pas fjalëve të saj, por nuk kishte guxuar që ta pyeste. Kishe ndonjë orë më parë apo ke tani?

Nuk kishte shumë kohë që e njihte dhe çdo pyetje e pavend, mund ta prishte këtë njohje që mesa dukej u pëlqente të dyve. Por të dy e dinin se jo shumë larg shpjegimet do të ishin të pashmangshme. Në jetë, nëse me një mik të ngjiz muhabeti që në takimet e para, dije se e ke përgjithmonë të ngushtë. Nuk jemi ne që e kërkojmë me insitim apo me selektim miqësinë, janë zemrat ato që e bëjnë vetë zgjedhjen. Kur ndihesh keq, pa humor, mjafton t’i telefonosh dhe nëse është vërtet i tillë, do të lërë çdo punë dhe do të vrapojë tek ty. Por në kohë shndërrimesh të mëdha tranzicioni njeriu nuk është më vetvetja, i duhet pak kohë që ta rigjejë ekuilibrin e vet dhe të fillojë të jetë më human. Nëse oshilacionet nuk marrin fund, atëherë edhe ai do të gjendet gjithmonë në shilarësen, ku si nga para dhe nga prapa e shtyjnë erërat me fuqi të ndryshme dhe që do ta mbajnë gjithmonë në lëkundje.

Mirë, përgjigjej shpejt ai, duke iu afruar me hap të kujdesshëm dhe me të njëjtën ngrohtësi. Sapo mbarova me një grup tani dhe kam pak kohë, një pushim parase të filloj orën tjetër me një grup pjetër.

Kur kishte ditë që nuk shkonte për impenjimet e tij jashtë punës, kishte dëshirë dhe ta qaste kokën dhe ta përqafonte, por nuk e hidhte atë hap që të mos krijonte iluzione të rreme përfitimi. Pasi shkëmbenin disa copëza bisedash të shpejta, për të mos humbur kohë, sytë vetvetiu i hidhte menjëherë tek kompjuterat që ndodheshin në zyrë, për të parë nëse kishte ndonjë të lirë. Buzëqeshja e tij tek e dëgjonte të fliste ishte tepër delikate dhe nuk i kapercente kurrë hamendjet në kokën e saj për ndonjë tallje apo përbuzje. Nuk donte që ta ofendonte me ndonjë të qeshur të papërmbajtur që në sytë e saj do të gjëmonte si dëshirë e hapur për ta vënë në lojë. Butësisë së natyrës së saj nuk mund t’i përgjigjej me një sjellje jashtë një etike qytetare. Kur njeriu të ofron një shoqëri brenda rregullave të bashkëjetesës, atëherë do të ishte 440 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

çmenduri që të mos tregoje të njëjtin respekt dhe dashamirësi, aq më tepër kur përballë kishe një femër dhe për më tepër të edukuar.

Kishte diçka fisnike tek ajo vajzë me trup të drejtë, pa deformime apo shpërpjestime të gjymtyrëve, me fytyrë ku linjat e saj krijonin një shëmbëlltyrë të një bukurie që ishte vërtet e këndshme, jo vajze kopertine, me flokët disi me onde të prera diku afër shpatullave, e rezervuar në të folur, me një sjellje që të impononte gjithmonë respekt.

Ishte ndryshe nga mjaft të tjera që kishte njohur dhe takuar deri më tash. Kishte patur shumë shoqe në universitet, nga qytete të ndryshme, por një klas të tillë sjelljesh, pak i kishte rënë në sy, me ndonjë përjashtim në jetën e vet në kryeqytet. Ndoshta ishte një ëndërrimtar i pandreqshëm, pasi në biseda e shprehte dukshëm se ishte hidhtar i një miqësie që merrte shkas nga ajo te një libër që I kishte mbetur gjithmonë në kujtesë. Idealisti nuk zbret kurrë në pazarllëqe të pista, kur bëhet fjalë për imazhet e tij lidhur me mënyrën sesi e koncepton ai jetën.

A ka ndonjë kompjuter të lirë sot? Kam vetëm 1 orë kohë dhe dua të hedh disa faqe formati, pasi më vonë kam mësim dhe nuk dua që koha të kalojë kot – e pyeste ai me një ton zëri të ulët, si një pyetje së cilës edhe mund t’i jepte vetë një përgjigje, duke u ulur menjëherë para kompjuterit nën dhunën e prepotencës. Por do të ishte një tekë që nuk do të mbetej pa pasoja. I kishte ndodhur shpesh të asistonte në dhunë të tillë, por vetë nuk do ta bënte kurrë. I dukej se një lloj instikti shtazarak kishte mbetur tek njeriu që kërkonte me çdo kusht të imponohej edhe aty ku nuk do të ishte e nevojshme ushtrimi i asaj të drejtë që të drejtën e merrte vetëm nga vetja. Një fjalë apo një përgjigje do ta zgjidhte paqësisht pyetjen dhe kështu nervat do të ishin në kontroll të plotë.

Po, ai kumpjuteri aty është i lirë për momentin. Nuk është kolegia ime dhe mund të ulesh dhe të shkruash sa të duash – ia kthente ajo e qetë.

Faleminderit shumë, shumë – i përgjigjej dhe menjëherë afrohej tek tavolina e vogël ku ndodhej makineria e çuditëshme me ekranin e ndezur. Lëvizte karriken ngadalë pa bërë zhurmë, futej me kujdes midis tavolinës dhe karrikes dhe pa e tërhequr zvarrë, ulej me një lloj delikatese që asaj nuk i shpëtonte. Habia e shoqëronte për disa çaste, sepse shpesh i duhej të përballej me fërkimin neveritës së karrikes mbi çimento. Ku të jetë mësuar me këtë mënyrë tepër elegante të uluri? – e pyeste veten e saj, por pa i dhënë drejtim. Më pas zhytej në punën që po bënte dhe për minuta të tëra heshtja ishte e vetmja mënyrë komunikimi mes tyre.

441 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Ndërsa Arsi ulej që të shkruante, herë pas herë i drejtohej me ndonjë pyetje apo i tregonte ndonjë të re nga ato që kishte dëgjuar dhe parë në emisionet e kanaleve të shumta që bujtnin në televizor. Biseda bëhej pa u shkëputur nga puna, por kishte raste kur e ndërprisnin të dy dhe shiheshin në sy që të shkëmbenin disa mendime. Përsëri secili para kompjuterit të vet rifillonte punën ku e kishte ndërprerë.

Ndonjëherë ndodhte që të kishte njerëz në zyrë që diskutonin për problemet e punës dhe Arsi e kuptonte menjëherë që nuk ishte çasti i duhur për të hyrë. E përshëndeste me përzemërsi dhe largohej në kërkim të ndonjë libri apo materiali në bibliotekë. Aty e kalonte kohën që kishte në dispozicion derisa ora e detyronte ta linte gjithçka dhe të largohej. Edhe Lidia ia kthente me të njëjtën përzemërsi, ndonjëherë duke i bërë me shenje se nuk ishte e mundur që sot të shkruante ndonjë faqe. Nuk kishte nevojë për fjalë të shumta, kuptoheshin vetëm me shikime.

Një ditë e thërret vetë në zyrë dhe ai shkoi pa vonesë. Do të ketë ndonjë problem që po këmbëngul kaq shumë – mendoi Arsi. E kush e di se përse e kërkonte. Ndoshta kishte nevojë për ndonjë ndihmë, apo për ndonjë gjë tjetër. Askujt nuk mund t’i refuzohet ndihma, qoftë edhe njeriut me të cilin nuk ke qef të flasësh. Është mëkat që ta shohësh tjetrin në nevojë dhe të mos tundesh nga vendi, pa bërë asnjë përpjekje fare. Jeta është si topi i rrumbullakët i cili, tek vërtitet. faqet e tij harkore të kalojnë para fytyrës, me përsëritje jo me të njëjtin ritëm, por të kalojnë. Sikur në to të jënë shkruar fatet e njeriut, gëzime dhe hidhërime, do të lexonim çdo herë nga një kujtim, në një përsëritje rrokapujë tek secili prej nesh.

Pasi trokiti dhe mori përgjigjen e zakonshme që jepet, hapi derën dhe hyri me hap të matur brenda. Në mendje i rrihnin të gjitha mundësitë e kësaj bisede. Por ishte i vendosur se sado e thellë të ishte, do ta ndihmonte. Në kësi rastesh mendja gjithmonë hyn në thellësinë interpretuese të varianteve, shpesh pa e kuptuar se sa thellë ke hyrë.

Versioni për biseda jo impenjuese vjen në radhë të dytë, kur, pasi i ke hamendësuar të gjitha, zgjidhjet janë të thjeshta.

Si je? Punët ç’thonë, Lidia? – i them pa asnjë fije tradhëtie në meditim.

Ajo qëndronte ulur në një karrike metalike të zezë, veshur me sfungjer dhe skrivania para ishte plot me letra, libra, faqe të shkruara me dorë dhe me kompjuter. Nuk i pëlqente kaosi po ta kishte skrivaninë e vet.

Do ta rregullonte që sa të hynte në zyrë në mëngjes. I krijonte përshtypjen se kaosi i botës, nuk duhej të pasqyrohej edhe në një zyrë të vogël. I pëlqente rregulli se kështu ishte mësuar dhe e kishte edukuar 442 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

veten qysh kur ishte student. Rregullsia tregon një karakter të prirur drejt antikaosit që ia rrethonte jetën.

Mirë, faleminderit. Ja, siç e shikon në zyrë që në mëngjes se më duhet të mbaroj disa gjëra sot. Do lodhem pak, por duhet ta bëj. Po ti?

Mirë të themi, kjo është shprehja që na ka mbetur në këtë vend – vazhdoi Arsi. Në jetën e tij kishte patur tronditje të mëdha saqë i dukej se fatalitetet ishin shpikur vetëm për jetën e tij. Shpresonte që kjo mirësi e natyrës të mos kishte halle, për të cilat do t’i vinte vërtet keq. A mund të jetë natyra e pamëshirshme me një engjëll të tillë?

Po mirë, nëse nuk e mbaron sot, nesër ka ditë – ia prita me shaka. Puna aty është nuk lëviz prej vendit.

Mirë e ke ti, por m’i kërkojnë sot deri në drekë.

Si mund të të ndihmoj – u ofrova vullnetar menjëherë. Të duhet të shtyp në kompjuter? Ja, menjëherë, gati.

Jo, jo nuk e kam hallin aty, për tjetër gjë të kam thirrur. Është shumë e rëndësishme, e kupton?

Kështu pa një fill, e kam të vështirë ta kuptoj, por derisa thua e rëndësishme, kjo nuk ia heq aspak seriozitetin bisedës sonë.

E vura re që ndihej pak në siklet dhe nuk po hapej dot. Po sillte rrotull bisedën me një pavendosmëri që diçka e pengonte. Arsi nuk e dinte se ishte beqare, nuk e kishte pyetur kurrë, nuk do të guxonte nëse nuk do t’ia kishte thënë ajo e para.

Dua të të pyes për një shokun tënd që ti e njeh mirë, keni qënë nxënës bashkë, se ma kanë rekomanduar për fejesë. Nuk keni qënë në një klasë, por kishit shumë miqësi. Çudi sa mirë e dinte që kishim qënë shumë shokë në shkollë – po e bluante në kokë fjalën e Lidias. Ndoshta dinte edhe shumë gjëra të tjera për ne, për mua dhe për të. Do na kenë njollosur fare, guxova të depërtoja në njohuritë e saj të fituara nga tregimet e të tjerëve. Po çfarë mund të kenë thënë? Këtu e ndali gjykimin dhe iu drejtua asaj : mund ta di se cili është? Pa e ditur emrin është disi e vështirë të të them. Nuk kemi qënë pak ato vite, 5 matura.

Quhet Mario, Mario….është inxhinier. Më kanë folur mirë për të, por thashë se mëqë ti e njeh, të mund të marr një mendim. Më duhet të mendohem mirë para se ta hedh këtë hap. Ti e kupton se për një femër nuk është e lehtë nëse ndodh diçka më pas.

Po, po të kuptoj fort mirë, Lidia. Sidomos në këtë qytet të voglë ku të gjithë i njohin të gjithë. Unë nuk do të merakosesha shumë për të tjerat, kur nuk e dimë sesi do t’i vejë filli. Po, e njoh dhe e njoh mirë – u përgjigja me një siguri që të mos i lija rrugë për dyshime. Për një shok si Mario…nuk kishte vend për fjalë të këqia.

443 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Tani Arsit i kujtohej gjithçka nga jeta shkollore në qytetin e vogël,por edhe në qytetin e ëndrrave të tyre të rinisë dhe sapo Lidia përmendi emrin, sa e sa ngjarje i erdhën ndër mend. Katër vjet në të njëjtën shkollë nuk ishin pak. Shoku i tij i ngushtë Dori rrinte në një bankë me Arsin dhe shpesh takoheshin të tre së bashku në shkollë e shumë veprimtari jashtë saj. Dilnin edhe shëtitje nëpër qytet, sidomos kur kishin kohë të lirë apo pas mësimeve. Filmit me ngjarje të përshpejtuara në kokë i dha fund që të mos kishte ndonjë pauzë të gjatë para përgjigjes. Ankthet se mos kishte ndonjë të fshehtë surprizuese në jetën e tij shkollore po e mbanin disi në tension Lidian. Perceptohej qartë nga lëvizjet e shumta që bënte në karrike dhe dukej sikur i thoshte : a, do ma japësh përgjigjen apo jo?

Lidia, nuk kam as më të voglën dëshirë të të gënjej. Nuk bëhet shakak me jetën dhe sidomos të një femre. Nëse do ta dish mendimin tim për Marion, nuk kam fare rezerva : është ndër djemtë e rrallë të këtij qyteti.

Ta përsërit me plot gojë, të rrallë. Nuk ke nevojë të pyesësh më. Kaluan pak kohë dhe llokumet e Lidias dhe Marios u shfaqën një ditë nëpër kutia mbi skrivaninë e Lidias. Çdo gjë ishte futur në rrjedhën e duhur dhe kishte përfunduar në një të shtunë apo të dielë në vizitat e ndërsjellta të familjeve. Lumturia e përkohëshme e lidhjes i kishte shpërthyer dyert dhe tashmë sytë e Lidias vezullonin çdo ditë e më shumë. I lumtur ndihej edhe Arsi në lumturinë e saj që për vite e bekoi si një princeshë të vërtetë, në të gjitha fluturimet e tyre. Por diku në ndonjë qoshe të fshehur të fatit, askush nuk e dinte se ngadalë po përgatitej një tradhëti që do ta helmonte lumturinë. Asnjë lumturi nuk është e përjetëshme, të ngjall iluzionet e një qielli pa re dhe të kaltër, por papritur ngryset dhe bëhet pus i zi dhe e mbyt atë, pikërisht atëherë kur plane të tjera të mëdha bën në jetë. Qielli e detyroi Marion ta prishte betimin solemn – derisa vdekja të na ndajë para Lidias, ende pa u tharë boja me të cilën nënshkruan lumturinë e tyre.

444 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

SAJMIRA HALILI Parashutist Si nji kandil parashutist që ngrihet nga deti për çelje në breg, asht qenësia.

Durt e kamt t’idhnume prej kryps Dojn t’shohin qiellin kur peshkon n’natyrë.

E të dy, prej larg t’dashurum,shohin ngushëllimin e natës.

Tinz çdokujt thurin vargje, që ngulen te shirat e zbresin poshtë.

Po unë do jem parashutist, me vrapim kalorsish, atje do ngrihem Jo vetëm qielli të fale lot, po edhe toka tëe ngrejë shi…

N’zallishte Kamt prej l’mashkut ngacmohen e kofsht, si pemë e dekorueme lidhen gjarpnush pas barishteve.

Me kadali flluskat shigjetore vrasin dillin e pasqyruem në bebe syresh e lulet mbinë kufomë rrajz bregut.

Kjo po asht zallishtja.

Zallishtja e te paemnëve….

Filiz n’pritje Prej naltsise t’perëndimit trokiti amshueshëm filizi.

Kërkonte frymë, po nuk gjindej.

Lëmoshe, po nuk kishte.

Te dritarja e dhomës t’vogël kubike kishte pamje acari të tërthort Çdokush mundohej me marr copa druni për ngrohje edhe pse me dur të plasuna si vijëzime liqenesh përhapnin rrjedhë që fill me fllad mpiksej.

Aty në dritaren kubike , që veç avulli i frymarrjes fliste me xhamat… me veten, kërkohej shpëtim nga pellgjet e lotve e ai filiz asht në pritje…

445 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

SHPENDI TOPOLLAJ Actualitatea doctoratului lui Lasgush Poradeci despre opera poetică a lui Mihai Eminesku (Aktualiteti i doktoraturës së Lasgushit për Emineskun) În jurul anului 1880, când Mihai Eminescu a mers la Constanţa pentru a-şi împlini visul de a vedea Marea Neagră, nu ştiu dacă poporul român ridicase, în semn de respect, statuia maestrului hexametrului, Ovidius, al libertăţii sentimentelor de iubire, exilat de către Octavian Augustus la acel colţ al Imperiului Roman, care se chema Tomis. Sunt sigur însă, că acest renumit erudit şi cunoscător al literaturii vechi şi al corifeilor filozofiei, neapărat citise şi probabil ştiuse pe dinafară – dat fiindcă era conform naturii sale – acea faimoasă strofă din „Metamorfozele”, în care se spunea: Iată, în sfârşit, am terminat această operă, Pe care nici supărarea lui Iov şi nici focul, Nici timpul ce ruinează şi sfărâmă orice Nu va reuşi s-o şteargă, s-o destrame.

Spre soarta-i nefastă, spre nefericirea bunului popor român şi a tuturor cetăţenilor cultivaţi ai lumii, Eminescu a trăit foarte puţin, numai 39 de ani, şi-a închis ochii pentru totdeauna, fiind lovit de o piatră a nebunului Petre Poenaru, acolo, în sanatoriul în care îl băgase poetul din el, prin opera pe care a lăsat-o posterităţii, adică prin acele lirice magistrale, prin poemele „Luceafărul”, „Basmele teiului”, „Scrisorile”, „Călin”, „Împărat şi proletar”, „Sărmanul Dionis” şi multe altele, şi mai ales prin punerea limbii române pe baze solide, el nu numai că a reiterat ca nimeni altul gloria lui Ovidius, ci şi a făcut din mormântul său de la Cimitirul Belu, alături de un brad şi un tei, pe care îi iubise atât de mult, un loc sfânt de pelerinaj spiritual al oamenilor de pretutindeni.

Acest poet care, după cum s-a exprimat Grigore Ventura în cuvântul său de rămas bun, „nu a fost al nimănui, ci al tuturor românilor” , nu putea să nu fie şi al tuturor albanezilor.

Nu putea să se întâmple altfel cu acest geniu (geniile aparţin tuturor popoarelor), despre care, comparativ, cineva a spus că „în cazul în care Goethe s-ar fi stins la vârsta lui Eminescu, nu s-ar mai pomeni deloc”.

Eminescu, de asemenea, a ocupat un loc aparte în inimile noastre, deoarece el rămâne cel mai demn reprezentant al tuturor marilor valori 446 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

ale poporului prieten român, care dintotdeauna a sprijinit în mod sincer orice mişcare culturală şi patriotică a albanezilor, îndeosebi ale acelor renumiţi bărbaţi care şi-au găsit adăpost în România.

Mihai Eminescu a vorbit în albaneză graţie muncii de maeştri a lui Lasgush Poradeci, Mitrush Kuteli, Rexhep Ismajli, Vehbi Bala, Dhori Qiriazi, Qazim Shemaj etc., pentru a ajunge la cunoscutul Perikli Jorgoni, cel care, în curând, va publica o culegere mai amplă a poeziilor lui Eminescu, rezultat al unor eforturi de câţiva ani. Între timp, editarea cărţii lui Lasgush Pradeci, intitulată „Eminescu ignorat şi ideologia sa populară – patriotică”, îngrijită de fiicele lui Poradeci, Constandina şi Maria, reprezintă un studiu, cu care poetul albanez, la o vârstă tânără, şi-a susţinut doctoratul, şi constituie un eveniment foarte important, nu numai pentru cultura noastră, ci şi pentru cea românească. Fostul ambasador al României la Tirana, onoratul Gheorghe Micu, după ce a luat cunoştinţă de acest studiu, probabil cel mai bun dedicat marelui poet român, a scris: „Este un model perfect despre cum ar trebui să fie analizate creaţia artistică şi fenomenele literare şi estetice. În el nu există niciun concept eronat şi învechit; chiar astăzi, după o sută de ani de la apariţie, ni se înfăţişează proaspăt, contemporan şi modern”.

Astăzi, fără ezitare, putem ajunge la concluzia potrivit căreia Lasgush pare să fi fost tocmai omul ales pentru tratarea ştiinţifică, culturală şi spirituală a operei eminesciene, deoarece ambii au avut numeroase puncte în comun, ca să nu spunem şi multe aspecte asemănătoare de personalitate. Este adevărat că Lasgush a trăit mult, peste 88 de ani, dar el şi Eminescu au trăit în două epoci relativ apropiate ca esenţă, în ţări cu destine istorice comune, cu eforturi şi lupte neîntrerupte pentru libertate şi independenţă. Aveau amândoi un nivel cultural excepţional; cunoşteau foarte bine literatura şi filozofia universale, oglindindu-le în întreaga lor creaţie literară. Amândoi au fost încercaţi la fel de sărăcie şi indiferenţă oficială. Amândoi s-au sprijinit puternic în creaţia populară, fiind capabili s-o prelucreze şi s-o ridice la înălţimile artei sublime. Nici unul, nici celălalt nu suportau nedreptatea şi reacţionau vehement şi cu bărbăţie împotriva ei. Amândoi le-au cântat locurilor natale, glorificându-le. Amândoi au crescut pe malul a două lacuri care au avut o influenţă evidentă asupra structurilor lor sentimentale, unul lângă minunatul lac al Ipoteştilor, celălalt la ţărmul uimitorului lac Ohrida.

Inclusiv tematica pe care au ales-o a fost asemănătoare; i-au cântat frumuseţii, bunătăţii şi dragostei ca nimeni altul, de aceea opera 447 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

amândoura a fost uşor învăţată pe dinafară, indiferent de nivelul oamenilor respectivi. Există o ciudată coincidenţă: chiar şi acelora care i-au supărat cu răutatea „profesională”, adică criticilor şi redactorilor oficiali, ambii poeţi le-au „dăruit” versuri pline de mâhnire şi sarcasm.

Lasgush Poradeci adoptase de mult o atitudine caldă faţă de români, mai precis încă din anul 1933, atunci când şi-a susţinut teza de disertaţie, respectiv 1937, când a publicat la Constanţa volumele poetice „Dansul stelelor” şi „Steaua inimii”.

Pot fi ţinute multe prelegeri privind prietenia între popoare. Pot fi semnate şi tratate de amiciţie de către politicieni. Ele însă nu reprezintă nimic în comparaţie cu legăturile necodificate ale poeţilor, care pot fi descifrate numai prin voinţa, sârguinţa, sinceritatea şi talentul poeţilor, scriitorilor şi artiştilor.

Privită din acest unghi, cartea abia publicată cu înalt simţ de răspundere de către Editura LMG a domnului Mehmet Gëzhilli, are o importanţă aparte, deoarece trece peste proporţiile unei opere literare.

Ea arată că punţile de prietenie între popoarele noastre, ale căror temelii s-au ridicat în cursul veacurilor, vor fi consolidate mai mult graţie contribuţiei intelectualilor noştri, pe unii dintre care îi voi pomeni, cerându-le scuze multor altora: Gheorghe Micu, Dionis Bubani, Kopi Kyçyku. În ciuda faptului că atunci nu avea multă experienţă, Lasgush a reuşit să pătrundă raţional nu numai în lumea pestriţă şi nemărginită eminesciană, ci şi în cea a României însăşi, care trecea printr-o trezire în acea perioadă încurcată de tranziţie.

Lasgush se referă la început la influenţa Franţei, pătrunsă de gândirea progresistă. În România a luat naştere printr-un nou impact „scuturătura din somn” a poporului român, sub influenţa sus menţionată transmisă de cei care, pe bună dreptate, au fost denumiţi „luptători-şefi ai patriei şi renumiţi scriitori”... Între-timp, nu putea fi ocolită influenţa tuturor celor care, după ce au fost formaţi în Germania, au adus de acolo idei noi. Această influenţă a fost evidenţiată de M. Kogălniceanu în comunicarea prezentată la Academia Română: „... aproape tot ceea ce am făcut pentru ţara mea datorez culturii germane, Universităţii din Berlin, societăţii germane, bărbaţilor mari... care au realizat unitatea şi ridicarea germană şi, în flăcările iubirii pentru patria germană, a fost aprins în mine făclia dragostei pentru patria română”. În legătură cu creaţia poetică a lui Eminescu, Lasgush a constatat cu înţelepciune că „Miezul artistic al poeziilor sale depăşeşte nivelul 448 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

obişnuit al contemporanilor săi”. Căci mai erau şi unii care gândeau în mod eronat că poezia lui Eminescu nu avea nicio legătură cu poporul, cu psihicul acestuia. Lasgush se referea la T. Maiorescu, care era printre primii ce au scos la iveală spiritul popular al versurilor lui Eminescu adăugând că „... într-adevăr Eminescu a umblat în viaţa literară de atunci fără să sară în ochi, pentru a deveni faimos numai după moartea sa”.

Ironia sorţii: asta s-a întâmplat cu mulţi mari creatori.

Tot despre Eminescu, Lasgush, oprindu-se la poemul „Steaua”, spune că poetul „aduce motivul unei stele stinse în univers, a cărei lumină, când strălucea, era invizibilă deoarece se afla foarte departe, dar noi suntem în stare s-o vedem numai după milenii, deşi ea s-a stins de mult”: Scriind astfel în acea epocă, fiind încă student, Lasgush Poradeci parcă prevedea propria soartă, care, în orice caz, începuse odată cu întreruperea bursei de către guvernul ţării sale; poetul nostru îşi întrerupe aşadar temporar studiile din cauza bolii, fiind student excelent, ceea ce l-a obligat să se exprime cu indignare: „voinţa mea însă, nu se frânge. Aici vă dau cuvântul meu tare că, mai înainte mă bag în pământ, decât să nu-mi duc studiile până la capăt. Şi dacă nu mor, le voi efectua regulamentar, cu sau fără bursă, bursa le-o voi lăsa studenţilor lipsiţi de caracter, lipsiţi de voinţa de muncă, lipsiţi de simţul de răspundere omenească: altfel spus – escrocilor, pe care îi urăsc din suflet. Fac parte dintre aceia care nu se tem de soartă”. Şi această soartă pentru Lasgush era eternă, deoarece sistemul politic instaurat după aceea a fost şi mai duşmănos faţă de oamenii ca el. În cartea pe care o avem deja în mână, sare în ochi explicarea întregii influenţe a culturii germane la acest om (Eminescu), pe care colegii îl etichetau o „bibliotecă vie”, dar care, în adâncul său, a rămas numai român, şi a scris pentru acel popor întru ceea ce Lasgush o numeşte „ideologia sa populară-patriotică”.

Mai sus am menţionat că aproape nimic nu s-a învechit la Eminescu. Însuşi Lasgush ne spune că ideile lui Eminescu privind forma de guvernare erau progresiste. Acum însă, ne dăm seama că erau depăşite, dat fiindcă poetul prefera absolutismul, fără s-o confunde însă cu despotismul. Asta la vremea aceea era în favoarea problemei naţionale a României, când ţărănimea, căreia poetul îi dădea întâietate, trebuia să fie caracterizată de stabilitate.

Totuşi, în ceea ce îl priveşte pe Lasgush, acesta este de părere că teoriile politice sunt în conformitate cu conjuncturile social-economice ale epocii respective, fiind în evoluţie continuă. Ceea ce rămâne neschimbată este creaţia artistică care, în cazul lui Eminescu, va rămâne 449 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

aceeaşi de-a lungul veacurilor. Trăinicia aceasta, mai mult de orice, îi face nemuritori pe poeţii Eminescu şi Lasgush. Lucrarea de doctorat al lui Lasgush Poradeci, după aproape un veac de la susţinere completează figura lui Eminescu, acestui astru al poeziei româneşti şi universale.

[Vezi: Shpendi Topollaj, Armiq pa dashje (Dușmani fără voie – critică literară), kritika letrare, Globus R., Tirana, 2009, pp. 27 – 34.]

450 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

SHAZIM MEHMETI Errësira qumështore Errësira qumështore – ajo cepkë e vogël hapësire, ku saponis bulimi i vogëlsisë mishtore. Është terrina lëngështore e fillimit qeniesor, ku sapoprovohet mezilëvizja e parë e një palë këmbëve, e një palë duarve indore.

Më e vogla vasionë e dhembjes më të madhe, ku me musht jete tharmohet, fija e hollë e një qafe, që lidh, një univers të ri, me një trup të plogët, të vdekshëm.

Zëvajshëm, si gjithnjë, del qëandej aksh fryma, aksh qenia e mishtë e terrdritës, që vjen për ta vuajtur veten, me plotëni, e përgjithnjë.

Del përmes asaj plasurine të bekuar, që errësirën qumështore e lidh, me botën - parajsën dritësore të gjakut...

Atdhéu s'është fjala...

Atdhéu s'është fjala.

Atdhéu s'është dhéu.

Atdhéu është njeriu.

Ai ndien.

Duhet ditur, me tamam, atdheu ç’ndien.

Duhet ditur, me tamam, ku i dhemb e si i dhemb, e pse i dhemb.

Atdhéun duhet dashur, duke e stërpikur ditë për ditë, me gjakun e zemrës.

Atdhéun duhet dashur, duke e stërpikur ditë për ditë, me gjakun e fjalës.

Atdhéun duhet dashur, si frymën e mëngjesit, si agun e largët, që e ëndërron e pret pas një ëndrre të frikshme.

Si dritën e virgjër duhet dashur atdhéun, xhelozisht, si vashën që do misheshpirt...

451 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Lotët e qiejve Lotët e qiejve, derdhur e tharë, janë, mbi shpinat e tyre të kërrusura.

Janë prindër.

Dijnë veç të t’i shtrëngojnë duart, për të ta dhënë gjithë ngrohtësinë e atij pak gjaku, që u ka mbetur pa shpenzuar.

As nuk u shkon mendja të të shikojnë, n’u shkon e qasesh, me duar bosh, a me duar plot.

Të shohin, veç në sy, në gojë.

Për një shikim dashurie, për një fjalë të ëmbël zemre kanë nevojë. Ëndërrojnë të të japin, edhe ç’nuk u ka mbetur nga vetja e vogëluar.

Kanë kërrusje, kanë kurrize të lakuara, kanë shpina të harxhuara, kanë krahë të vyshkur, që duan të të mbajnë mbi supet, si t’ishe foshnja e tyre e përgjithnjëshme.

Janë dyer, që gjithnjë rrijnë hapur, për ta bërë strehimin e qenies tënde të përvuajtur e të brishtë.

Janë të vetmet Dyer, prej nga mund të hyhet në Parajsë...

Sajesë ëndërrore, shtrojë trandafilash Sajesë ëndërrore, shtrojanë trandafilash, që kundërmon erë jete, erë kurmi të ri, ku drita prarohet si zjarr përpjekës, që djeg dhe vragë nuk lë.

Flokë që i derdh era, dhe ku flakërojnë harreshëm, qiej të tejdukshëm jete.

Lëndinë e ujëtuar, ku rri dhe ç’mallet, e brishtë dhe e blertë, e blertë dhe e begatshme, bima e panjohur e frymëzimit.

Pllajë e pashkelur, 452 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

ku qiellzohen, përjetësisht, avuj të dendur drithërimash.

Kruajanë e pashijuar, që pret ta shijojë afshgjuha, në ujërat më të freskët, në ujërat më të thellë.

Klithmë e lules, që me durim e xhelozi, e fsheh vashërinë, në fytin e lëngësht të atij zogu të drojtur...

Lëkura boshe...

Lëkura boshe prej fëmije, varur, shpuar, bërë shoshë, që pandaras mbushet e zbrazet me lotë mëngjesesh, ndërgjegjesh të vrara.

Ai që shikon me dyshim, mbi orën e vet të ndalur.

Ai që sheh sa pak gjë lëviz, e i gëzohet edhe frymimit të një gjethi mërzie.

Ai që vazhdon t’i pushojë sytë e vet të lodhur, mbi majë të Malthatit, dhe largas sheh si kalbet, koka e dylltë e diellit më vërtetësor.

Ai që vetëm pak frymë kërkon, prej mungesës së vet, dhe prej një peme të zymtë.

Ai që i dashuron edhe cenet e ditës, mykun e dritës.

Frenesa mbi kohë... jam.

Është diç si skamja… Është diç si skamja.

Më duhet t’i dal përpara, më duhet ta përball, më duhet ta shoh në bebe të syrit.

Burgu i ëndrrës, është ai që rritet, ditë për ditë, sipër e më sipër.

Muret e dritës rëndohen.

453 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Maska e ditës është vet fytyra ime e tharë.

E, përse më duhet fytyra, kjo mbetje e zbehtë kujtese?...

Mjegull ujqsh mugullon mbi mendje.

Jugu është i butë, përkëdhelës, por kot.

Lapsat qajnë, për detin e tharë të zemrës.

Kamja... Është kamja, është Nuri Gjithësor, që derdhet brenda meje.

Faleminderit them, gjithë ç’më duhet kam.

Mjaftojnë këto dy duar me nga pesë gishta, këto dy sy që më mundësojnë ta shoh dritën e gjethtë të stinëve, këto dy këmbë që ma vënë gjithë botën përpara meje, ky trup lidhës për gjymtyrët...

Mjafton kjo sofër e vogël (edhe pse boshe, nganjëherë), ku ulen e hanë dromcat e dritës, që dijnë të ma bëjnë të bukur sofrën, shtëpinë, mëngjesin, drekën, darkën...

Mjaftojnë edhe ato xixa dromcash (ato që janë dhe ato që do vijnë), që dijnë e do dijnë, të m’i bëjnë të bukura edhe të qindtat e pafundta të sekondave, që rrjedhin pandalshëm drejt Ikjes së Madhe...

Ajri i kësaj dite (që ik e më lë përgjithnjë), më vjen nga kjo kamje.

454 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

SCOLA ERMIRA YMERAJ Arsimi – çelës për një të ardhme më të mirë Abstrakt “Arsimi” në kuptimin e përgjithshëm është çdo veprim apo përvojë që ka një efekt formues në mendje, që ndikon në karakterin apo aftësitë fizike të një individi. Në kuptimin e saj teknik, arsimi është procesi me të cilin shoqëria ka për qëllim të transmetojë dijet e akumuluara, shkathtësi dhe vlera nga një brez në tjetrin. Arsimimi është shumë i rëndësishëm sepse të ndihmon për të përmirësuar njohuritë dhe të ndihmon që të bëhesh një person më i mirë. Për të mbërritur te arsimimi i mirë dhe për ta parë atë si çelësin e të ardhmes, zinxhiri nis me të kuptuarin e disa fakteve: bindjen se arsimi kaloi në kanale “euforike dhe eksperimentale”, u mbush me modele të papërshtatshme për traditën dhe specifikat e arsimit shqiptar, u zhyt në atmosferën e një lirie të pafund, të një vlerësimi dhe mbivlerësimi të modeleve të brendshme, nga “grupe të lodhura” dhe në të njejtën kohë i dha reformës panoramën e një “lulëzimi kombëtar” në arsim.

Fjalë kyçe efekt formues; përmirëson njohuritë; çelësi i të ardhmes; modele të papërshtatshme; vlerësim dhe mbivlerësim Pyesim dhe parashtrojmë:1) A kemi gjetur mospërputhje në mes elementeve domethënës që nxisin arsimin drejt suksesit: teksti dhe nxënësit nga njëra anë dhe mësuesit dhe ambjentit nga ana tjetër, dhe a kemi nevojë për hetim të mëtejshëm?

2) A kemi gjetur konsensus brenda shkollës mes artikujve të tillë si: Kurrikula e zbatuar; Mësimdhënia dhe të nxënët; Klima dhe etika në shkollë; Kujdesi ndaj nxënësit; Drejtimi i shkollës; Zhvillimi i burimeve njerëzore dhe financiare; Vlerësimi dhe arritjet e nxënësve, që mbështesin një veprim të caktuar suksesin e arsimit? Sepse shkolla nuk është ishull as dhe ishullizim i infromacionit.

455 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Çfarë duhet të ketë një tekst? Nëse teksti është një realitet social, psikologjik, pedagogjik e shkencor, atëherë ai duhet të jetë në shërbim të përdoruesit të tij që është nxënësi dhe mësuesi, ndaj për këtë duhen parë këto raporte.

Teksti dhe Publiku Çdo tekst ka publikun e vet ai është: 1. Mësuesi i cili duhet të jetë efektiv, sa më efektiv të jetë mësuesi, aq më të suksesshëm janë nxënësit! Mësuesi beson tek nxënësi që ai mund të mësojë dhe ka pritshmëri pozitive: Mësuesi duhet të jetë bashkëautor i tekstit; interpretues i tekstit; menaxhues i klasës që i referohet të gjitha gjërave që një mësues bën për organizimin e nxënësve, hapësirës, klasës, kohës dhe të materialit e kështu nxënësit mund të nxënë më tepër; dhe lehtësues sepse: “Mësuesi i mirë është thjesht ndihmës i nxënësit”: 2. Nxënësi i cili duhet të prodhojë atë që mësuesi pret që ai të prodhojë.

3. Prindërit, të cilët janë të përfshirë në edukimin e fëmijëve të tyre, një gjë e tillë sjell shanse më të mëdha tek fëmijët për sukses.

Teksti dhe Përmbatja Tekstet janë materiale të domosdoshme pune, janë burim informacioni që nxit e mbështet nxënësit në formimin e opinionit dhe gjykimit të tyre. Parakusht për punën me tekstet është kompetenca e nxënësve për të lexuar, pra aftësia për të lexuar dhe kuptuar tekste, për të marrë prej tyre në mënyrë të pavarur informacione si dhe për t'i lidhur ato me njëri-tjetrin dhe me dijet ekzistuese. Nje tekst kërkon një përmbajtja gjuhësore – metodike – psikologjike, që të orienton dhe menaxhon ndryshimet në një kontekst transformimesh dinamike, globale e shumëpalëshe. Përmbatja shkencore të formojë drejtë një nxënës.

Ndaj teksti duhet të ketë: një përmbajtje që i përgjigjet nevojave të një popullate nxënësish, që është e larmishme dhe në ndryshim, ti përshtatet ndryshimeve të shpeshta të teknologjisë dhe kërkesave për cilësi si dhe ndryshimeve të vetë shoqërisë, të zhvillojë aftësi të ndryshme, të zotërojë konceptet, të asimilojë, të integrojë njohuritë me praktikën e përditshme e cila arrihet kur ka përfshirje universale dhe përvojë evropiane.

Nevojat e tekstit Duke u ndalur në përvojën 18 vjecare si mësimdhënëse dhe në përballjen e përditshme me tekstin, duhet të hartojmë tekste që ndihmojnë nxënësit për të arritur aty ku duhet dhe ne si mësues të 456 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

ndikojmë në jetën e nxënësve pavarësisht nga prejardhja e tyre, të formojmë qytetarë, të cilët mund të jetojnë dhe të punojnë me produktivitet në një shoqëri me një dinamizëm kompleks në rritje, ndaj mendojmë se një teksti i nevojitet: 1. Të ruajë domethënien në tërësinë e saj; 2. T'i përshtaten qëllimit qendror të njësisë mësimore; 3. Të përshtaten me fazat mësimore si: Hyrja, (prezantimi i problemit – me evokimin; Zhvillimi me ndërtimin e njohurive; dhe Mbyllja me përforcimin e informacionit); 4. Të sigurojë informacionet bazë (rrethana, problemet, kundërshtitë etj.), të përjashtojë ndikimet e njëanshme; 5. Që pozicionet kontroverse, duhet të paraqiten nga tekstet njësoj bindshëm, 6. Aplikimi dhe përgjithësimi i njohurive të fituara, 7. Problematizimi të jetë shtysë drejt formimit të një gjykimi të pavarur, 8. Integrimi i njohurive me praktikën e përditshme.

“Shkolla është ndërmarrje prodhuese” Ajo duhet të mbështetet te një arsimim i shëndetshëm, funksional, dobiprurës, afatgjatë, cilësor, frytdhënës që garanton: - Formimin e individit; - Ushqimin ë tij cilësor - Sukses.

Ndaj duhet që: - të shmangim numrin e madh të autorëve dhe shtëpive botuese, - të zvogëlojmë numrin e mësuesve në komisionet përzgjedhëse të tekstit, - të kemi numër të reduktuar të teksteve, - të kemi unifikim programesh nga klasa e dhjetë te e dymbëdhjeta që të krijohet një zingjir tematik, - të arrihet ndarja lëndore mes gjuhës dhe letërsisë, secila të zhvillohet si modul më vete.

Të garantojnë: - 1. Një kurrikul tematike që formon njeriun praktik dhe jo teorik, - 2. Përshtatshmërinë e kulturës që nxënësve ua afrojmë me kulturën tradicional-psikologjike të kulturës shqiptare.

- 3. Shmangien e trajtimin ndryshe të të njëjtave njohuri tematike.

- 4. Paraqitjen e ndryshimit të mendimit (lëvizja dhe ndryshimi i informacionit) në vite .

- 5. Shmangien e informacioneve jo të plota.

457 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

- 6. Rritjen e shkallës së vështërsisë të ushtrimeve, teksti të mos ndërtohet më me ushtrime të nivelit mesatar, teksti duhet të nxitë të gjitha nivelet e formimit.

- 7. Kuptueshmërinë e gjuhës akademike me atë të nxënësit.

- 8. Shmangien e materialeve jashtë programit lëndor, çdo material shtese të jepet në formën e informacionit plus.

- 9. Minimizimin e papërshtatshmërive mes kërkesës lëndore dhe kërkesave të Maturës Shtetërore.

- 10. Pajisjen e çdo teksti me një faqe të posaçme për vlerësim.

- 11. Afate kohore më të gjata për analizimin e teksteve të propozuara si altertekste.

Një tekst i mirë, i dhënë me mjeshtëri e pasion, mbërrin të zgjojë interesin te nxënësi.

Në lidhje me pyetjen e dytë shkencore se: A kemi gjetur konsensus brenda shkollës mes artikujve të tillë si: Kurrikula e zbatuar; Mësimdhënia dhe të nxënët; Klima dhe etika në shkollë; Kujdesi ndaj nxënësit; Drejtimi i shkollës; Zhvillimi i burimeve njerëzore dhe financiare; Vlerësimi dhe arritjet e nxënësve, që mbështesin një veprim të caktuar suksesin e arsimit?

Përgjigjja është se të përshtatesh në një botë që është vazhdimisht në ndryshim, do të thotë të ndeshesh dhe të menaxhosh forcat e ndryshimit të vazhdueshëm.

Kurrikula e zbatuar 1. Dokumentet kurrikulare zyrtare për hartimin e planit mësimor vjetor janë: programi lëndor miratuar nga MASH-i; udhëzuesi për zhvillimin e kurrikulës së re të gjimnazit; standardet e fushës së të nxënit; udhëzuesi kurrikular lëndor; teksti mësimor i përzgjedhur. Vlerësojmë se kurrikula e klasës së dhjetë në gjimnazin “Jordan Misja”, lënda Gjuhë shqipe dhe letërsi gjen zbatim. Mësuesit të mbledhur sipas ekipeve lëndore studiojnë programet lëndore, standardet e lëndës, udhëzuesin lëndor dhe materialet e fillimvitit në mënyrë që të jenë të aftë të përgatitin plane mësimore vjetore lëndore në përputhje me kërkesat. Plani mësimor lëndor vjetor hartohet duke u mbështetur në programin përkatës dhe tekstin alternativ të përzgjedhur si një nga mjetet për realizimin e tij. Në plan shtjellohen konceptet kryesore mësimore, aftësitë ndërkurrikulare dhe ato specifike lëndore, edukimi i qëndrimeve dhe vlerave, parimet kryesore të procesit të mësimdhënies e të nxënies, vlerësimi i nxënësve si dhe ndarja në njohuri të reja dhe përpunim njohurish. Pikërisht plani mësimor është konkretizimi i 458 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

programit nëpërmjet tekstit të zgjedhur. Planet mësimore duhet të respektojnë formatin standard të udhëzuesit të gjimnazit, i cili përmban: - synimet vjetore të lëndës; - objektivat e përgjithshme; objektivat e linjave dhe nënlinjave; - tabelën përmbledhëse ku përcaktohet ndarja në njohuri të reja dhe përpunim njohurish; - planet e kapitujve me titujt e kapitujve, orët, objektivat e programit dhe temat mësimore.Të dhënat e hartimit të planeve vjetore lëndore dhe interpretimi i tyre nxjerrin në pah domosdoshmërinë e ndarjes që në ngjizje të modulit të gjuhës me atë të letërsisë.

Studiojmë rastin. Lënda: Gjuha shqipe dhe letërsia X; Orë gjithsej: 108; Teksti tregimtar 15% / Teksti poetik 20% / Teksti dramatik 10% / Teksti bindës / argumentues 15% / Teksti përshkrues 15% / Teksti shpjegues 15% / Teksti informativ 10%, Njohuri të reja në % , total 73% ; Përpunim njohurish në % total - 23%. Nga kjo ndarje kuptohet vetiu se emërtesa e lëndës “Gjuhë shqipe dhe Letërsi”, nuk parashtron asnjë përqindje mirfillë për gjuhën shqipe. Sasi më e madhe i është lënë formimit joletrar, duke minimizuar formimin letrar të nxënësit.

Mësimdhënia dhe të të nxënit “Udhëtimi i vërtetë për zbulim nuk ka të bëjë me kërkimin e peisazheve të reja, por me nevojën për sy të tjerë”. thotë Marcel Proust.

Ndaj: Mësuesi duhet të hartojë çdo ditë planin ditor në përputhje me dokumentet kurrikulare, sipas veçorive të nxënësve të klasës.

Diskutimet e nxënësit të bazohen në teknikat e përzgjedhura që nxitin të menduarin krijues e krijojnë besim tek nxënësit. Kur ndeshen vështirësi në të nxënë, mësuesi bën përpjekje efikase për të identifikuar dhe ndrequr gabimet pa kaluar në fazën tjetër të mësimit. Mësuesi duhet të tregojë se i njeh problemet sociale të komunitetit, të ndërthurë komunikimin, sociologjinë dhe psikologjinë, ku nxënësi mendon, shkruan, lexon, flet.

Klima dhe etika, kujdesi ndaj nxënësit Shkolla nuk është vendi ku nxënësit mund të marrin informacion, por edhe vendi ku ata shoqërohen, komunikojnë në mënyrë efikase, lindin miqësitë, konkurojnë ose punojnë në grupe.

Qëllimi është të ecim drejt një shkolle pa konflikte. Shkolla sot për shkak të lëvizjes demografike ka kolorit të shumtë profilesh psikologjike dhe sociale ndaj nxënësit duhet të mësohen për të përballuar konfliktet jo vetëm në klasë, por edhe gjatë aktiviteteve jashtë programit, prandaj ata duhet të dinë mekanizmat e konfliktit që të jenë në gjendje për ta zgjidhur situatën.

459 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

“Fëmijëve sot u pëlqen luksi, sillen keq, përçmojnë autoritetin, nuk tregojnë respekt për të moshuarit dhe u pëlqen të merren me llafe në vend që të mësojnë. Fëmijët janë shndërruar në tiranë, jo shërbëtorë të familjes së tyre. Ata nuk ngrihen më kur hyn në dhomë më i madhi. Ata kundërshtojnë prindërit, ulen mbi bankë dhe hanë ëmbëlsira, rrinë me këmbët mbledhur dhe tiranizojnë mësuesit.” Sokrati (filozof athinas 469 – 399 p.e.s.) .

Aspak i largët ky pohim edhe pse shekujt na ndajnë. Mendimi i parë thua koha s’lëviz dhe ç’po ndodh me njerëzit? Përgjigjet i jep po vetë zhvillimi i njeriut, thelbi i tij, natyra e tij. Njeriu dhe koha janë në lidhje zinxhir, po njëkohësisht të shtërnguar të ndajnë një raport, atë të “rebelimit” ndaj njëra – tjetrës. Disiplina është procesi i të mësuarit ose trajnimit të një personi që t’u bindet rregullave ose një kodi sjelljeje në një kuadër afatshkurtër dhe atë afatgjatë Rasti i parë: Klasa e XI (ora e Fizikës) Ida caktohet nga mësuesi të mbledhë punën me projekte. Mësuesi orën tjetër vjen në klasë dhe jep përgjigjet e punimeve. Punimi i Jozefinës ishte vlerësuar me 4. Jozi është nxënëse shumë e mirë, marrja e kësaj note e shqetëson dhe e drejton menjëherë pyetjen mësuesit: Mësues, pse kam marrë këtë notë, unë kam punuar shumë për këtë projekt?

Mësuesi i përgjigjet: Ju nuk e keni dorëzuar punimin. Jozi reagon menjëherë duke i kërkuar shoqes që kishte mbledhur punmet, se ku është punimi i saj, dhe pse ajo ia kishte fshehur? Ida, nga kjo akuzë ngrihet menjëherë dhe ngre zërin duke i thënë: Unë e kam kryer detyrën me korrektësi, dhe këtë akuzë të ulët nuk e pranoj, ti je idiote që mendon se unë e kam bërë një veprim të tillë, nuk kam asnjë interes ta fsheh punimin tënd. Jozi: ti më ke inat, ti je smirzezë ndaj rezultateve të mia, do e shohësh mirë këtë gjë. Situata degradon në akuza e kundërakuza. Mësuesi i lëndës kërkon nga vajzat që të sjellin prindërit në shkollë dhe të sqarojnë këtë situatë. Mbas mbarimit të orës së mësimit, ngjarja ka degraduar deri në grindje familjare. Prindi i Idës për të mbrojtur dinjitetin e së bijës, akuzon dhe kërcënon dhe me jetë familjarët e Jozit. Të nesërmen drejt shkollës vijnë për të sqaruar më tutje familjarët duke u takuar me mësuesen kujdestare.

Zgjidhja Krijoj kushte për një marrëdhënie pozitive dhe mbështetëse mes meje dhe nxënësit, që bazohet te të kuptuarit dhe të mirëkuptuarit. Në këtë 460 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

rast përpiqem të kuptoj pse nxënëset u sollen në këtë mënyrë, kuptoj se mes tyre ka pasur një konflikt të hershëm, ndaj njohja paraprake e nxënësit është e nevojshme.

Duke u nisur nga këndvështrimi i tyre, konteksti i situatës kishte precipetuar për arsye mosbesimi te njera – tjetra.. Ndaj duhet të garantojmë paanësi, të njohim nga ku vijnë si dhe rëndësinë që ka familja në edukimin e sjelljes së fëmijës së vet. Kjo për të inkurajuar te secila nxënëse detyrimin që kanë ndaj statusit. Vë në pah se mungesa e vetëkontrollit i çoi vajzat këtu, qëndrim duhej mbajtur ndaj të dyjave.

Nxis ndjenjën e solidaritetit duke i inkurajuar, dhe premtuar se përmësimi i sjelljes së tyre do shpërblehej. Secila nga nxënëset do stimulohej sepse pas çdo përpjekjeje ka një shpërblim.

Rasti i dytë: (ora e kimisë) Juli është nxënës i klasës së XI, vjen nga zonat e thella malore, dhe rri në bankën e fundit vetëm me shoqen e vet. Mësuesja hyn në klasë, fton nxënësit të përqëndrohen, të nxjerrin librat dhe të ndjekin orën e mësimit. Shoku para bankës së tij prek pa dashje dhe e shtyn bankën ku qëndronte Juli, ky i fundit ia fut një të share dhe ia shtyn më me potere bankën e tij. Mësuesja ndërhyn duke u afruar në bankën e Julit dhe i thotë: Ç’ke mor djalë, hape atë libër dhe të paktën mos bëj zhurmë. Juli, ngrihet në këmbë, shtyn mësuesen, i bërtet duke i thënë se s’kam punë me ty dhe mos më acaro dhe kërcënon djalin para bankës së tij duke i thënë: Të kam thënë 100 herë me e mbajtë bankën tënde shumë larg nga banka ime dhe mos guxo ta kthesh kokën mbrapa. Andi nxënësi tjetër i përgjigjet: Pse në shtëpinë tënde jemi këtu? Kaq mjaftoi dhe të dy nxënësit konfliktohen me grushta, duke e kthyer klasën në një fushbeteje.

Zgjidhja Shqyrtimi i këtij rasti më nxiti si mësuese së pari të kërkoj a donin këto nxënësa të zgjedhin? Çfarë duan të fitojnë dhe çfarë mendojnë se humbasin? Kështu përmes kësaj teknike mendoj se do ju jap atyre aftësinë e vetëkontrollit në jetë, që është një element kyç për një vlerësim të shëndetshëm të vetes. Hapi i dytë: t'i ofroj këtyre nxënësve alternativa pozitive, çfarë i bënte ato të humbisnin arsyen? Hapi i tretë: Udhëheqje konstante dhe e vendosur nga ana ime, vazhdimisht përgëzoj përpjekjet për sjellje të mirë nga secili. Mungesa e vetëdisiplinimit bëhet burim i humbjes së vetkontrollit. Lypi që konfliktet t’i zgjidhin duke biseduar pa shqetësuar të tjerët..

461 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Rasti i tretë: (ora e letësisë) Sa herë fillonte ora e letërsisë, Edona shfaqte përherë pakënaqësi, nervozizëm, dhe sa herë fillonte rubrika një pyetje shumë përgjigje, ajo nxitonte të bënte pyetje që nuk kishin lidhje fare me pyetjen e drejtuar nga mësuesja. Mësuesja shpesh i është përgjigjur duke i thënë se pyetjet e saj nuk kanë lidhje me orën e mësimit dhe se ajo duhet të ketë vemëndjen e duhur për t’u përfshirë në procesin mësimor me përgjigje nëse ka. Kjo gjë u përsërit disa herë dhe mësuesja mendoi se kjo sjellje e Edonës po kthehej në një ndëshkim përsonal që ajo i bënte asaj, ndaj sa herë merrte të fliste, ajo vendosi të mos i kthente përgjigje, të vazhdonte mësimin duke iu drejtuar nxënësve të tjerë. Po atë ditë Edona ndërhyn duke i thënë: Se ti nuk je mësuese e mirë, ti kurrë nuk na kupton, nuk e di se ç’nënë je, ti nuk bën për mësuese.

Zgjidhja Shqyrtimi i rastit: Pyetjet e Edonës ishin sfida që i bëheshin autoritetit dhe njohurive të mësuesit, por a mund të ketë lidhje me vështirësinë e nxënësit për të formuluar siç duhet pyetjen dhe me takt?: Ky keqidentifikim apo keqkuptim krijonte zemërim te Edona, dhe hapte një telash të vërtetë disipline. Rëndësinë e shmangies së rutinave dhe standardeve të sjelljes si dhe përfshirjen e nxënësit e mësova në këtë rast. Edona kishte nevojë për besimin në vetvete dhe krijimin e një mendimi të mirë për vetveten.

Ndaj zgjodha të motivoj Edonën dhe të kuptoj botëkuptimin e saj.

E nxita veten të respektoj kërkesat e zhvillimit të Edonës dhe të ndryshoj format e mësimdhënies. I kërkova të më shkruante një Letër përsonale, me mundësi përgjigje po përsonale nga ana ime. I shkruajta po përsonalisht se ç’mendoja unë për të, dhe i tregova historinë time të jetës, dramën time familjare dhe e nxita të më përgjigjej. Padyshim që ky lloj komunikimi zbuti raportet mes nesh dhe më bëri të kuptoj se bota e fëmijës është shumë e madhe dhe e brishtë plot pasiguri që kërkojnë të drejtohen si duhet. Ndaj ne s’jemi veç mësues, jemi heronjtë e tyre. Ky rol lyp shumë përgjegjësi dhe durim, njohje dhe studim.

Drejtimi i shkollës, vetëvlerësimi i shkollës për cilësinë e shërbimit të ofruar Gjimnazi “Jordan Misja” është një nga shkollat e Shkodrës, në të cilën ndjekin mësimin 780 nxënës.

Fusha: Mësimdhënia dhe të nxënit.

Treguesi 1. Gjatë orës mësimore mësuesi si parësore ka përvetësimin nga ana e nxënësit të koncepteve kryesore të lëndës dhe zbulimin e 462 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

lidhjeve mes tyre, po nën presionin e indiferencës dhe keqkuptimit të rolit të nxënësit në shkollë.

Treguesi 2. Mësuesi zotëron anën shkencore të lëndës përballë një nxënësi me probleme të thella sociale, psikologjike, kulturore.

Treguesi 3. Metodat, teknikat dhe strategjitë e janë përvetësim i mësuesit përballë kushteve mjerane të shkollës, mungesës së bazës didaktike, teknike dhe laboratorike.

Treguesi 4. Mësuesi realizon përsëritjen efektive me në qendër nxënësin, duke e ndarë atë vetëm me një grup minimal nxënësish për shkak të prurjeve me nivel të ulët arsimor.

Vlerësimi dhe arritjet e nxënësve, që mbështesin një veprim të caktuar suksesin e arsimit “Besimi i përbashkët për një veprim të përbashkët” Duhet kombinimi i zhvillimit individual të mësuesve me zhvillimin e bashkësisë për një rikulturim të nxënësit Duhet kualifikimi dhe trajnimi i stafit, ndërgjegjësim për qëllimet dhe prioritetet e trajnimit dhe kualifikimit. Duhet të hartohet një plan trajnimi me qëllim krijimin e një mjedisi shkollor të hapur për nxënie dhe stimulues për mësuesit dhe nxënësit.

Vlerësimi i nxënësve, arritjet, kompetenca profesionale, produkti përfundimtar.

Produkti përfundimtar i shkollës nuk matet thjesht me arritjet e nxënësve, por me kompetencat që ata demonstrojnë gjatë marrjes së dijes. Vlen mirorientimi për nga nevojat për punësim që ndikon në mënyrë të drejtpërdrejtë në përshtatjen e tij me tregun e punës. Kjo kërkon që njohuritë, shprehitë, qëndrimet dhe vlerat e domosdoshme për punësim të tyre, të shoqërohen nga ata me një përfshirje të gjerë dhe të integruar të veprimtarive gjithnjë e më cilësor të nxënësve, krijimi i shprehive praktike sa më të qëndrueshme, edukimi i tyre me disiplinë, të lidhura me veçoritë e shkollës, interesat dhe diversitetin e nxënësve.

Konkluzion: “Arsimi” në kuptimin e gjërë është çdo vëprim apo përvojë që ka një efekt formues mendor, në karakter dhe rrit aftësinë fizike të një individi. Në kuptimin e saj teknik, arsimi është proces me të cilin shoqëria transmeton dituritë e akumuluara, shkathtësitë dhë vlerat nga një brez në tjetrin. Të jesh një nxënës i mirë do të thotë të kesh mundësi për të menduar. Fuqia e arsyetimit nuk vjen automatikisht së bashku me inteligjencën tuaj. Ata janë një entitet i veçantë. Kompleksiteti i 463 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

problematikave tashmë të njohura nuk duket se ka ndjeshmërinë e duhur në lidhje me reflektimet, të cilat janë të dobëta, shpesh nga mosdëshira për t’i pranuar dukuritë negative dhe shpesh nga pamundësitë për t’i zgjidhur problemet. Ata duhet të ballafaqohen me realitetin paralizues të varfërisë së bashku me problemet që paraqet çdo ditë. Dhë rreziqet për to janë edhe më të larta. Arsimi është bileta për t’u shkëputur nga varfëria. Reforma të tilla si reforma e kurrikulës, e vlerësimit, e metodave, e arsimit profesional, gjithpërfshirja, përfshirja e të drejtave të njeriut etj, të vlerësohen për ndryshimet që kanë sjellë, por nëse nuk do të njohim edhe problematikën që i shoqëron, kjo sigurisht do të thotë se ende në shtatin e edukimit ka probleme që cënojnë cilësinë e nxënësit, të shkollës dhe suksesin e tyre.

Ndaj nëse dëshirojmë të kemi një sistem shkollor autonom, dhe ligje arsimore të decentralizuara është e rëndësishme që shteti të krijoje kushte për një autonomi institucionale, organizative dhe pedagogjike nëpër shkolla. Për të patur një autonomi pedagogjike është e rëndësishme që sistemet arsimore që përgatisin mësues që të jenë në dijeni të kompetencave të tyre. Shtetet që kanë krijuar mekanizma vlerësimi për nevojat dhe kompetencat e tregut, përgatisin kapitale humane të përshtatshëm për vendet e kërkuara të punës.

Literatura MASH, Standardet e Përformancës, Raporti përfundimtar dhe plani i rivlerësimit, projekti për reformën në arsim, Tiranë, 12 Tetor 2004.

MASH & Telos group Ltd, Standardet e Performancës dhe Vlerësimi i Performancës, Tiranë, Tetor 2004.

Sina, Irida, Kapitali human përballë ligjit të centralizimit të arsimit, Tiranë, Mars 2011.

ILO-IPEC, “Manual për mësuesin”, Mësimdhënia dhe të nxënit në edukimin joformal, Tiranë 2006.

MASH, Udhëzim nr 5. dt. 25. 02. 2013, për Standardet e përgjithshme të mësuesit Gjokutaj, Mimoza, Shqipëria, Situata në arsimin parauniversitar, raport vlerësimi, Koalicioni për arsimin e fëmijëve në Shqipëri, Tiranë, Mars 2013.

UNESCO. “Të pranojmë diversitetin: Manual për krijimin e mjedisive gjithëpërfshirëse e mësimdashëse”. Bangkok, 2004.

UNESCO. Broshura 3: Thithja e të gjithë nxënësve në shkollë dhe mësim: “Të pranojmë diversitetin: Manual për krijimin e mjediseve gjithëpërfshirëse e mësimdashëse”.

Bangkok, 2004.

UNESCO. Broshura 4: “Të krijojmë mjedise gjithëpërfshirëse e mësimdashëse. Të pranojmë diversitetin”: Manual për krijimin e mjediseve gjithëpërfshirëse e mësimdashëse. Bangkok, 2004.

464 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

DIANA DJALOSHI Emërtimet togfjalëshore në leksikun e gjuhës standard shqipe të kohës sonë Zhvillimet e mëdha evolucionare në shoqërinë shqiptare, në mënyrë të veçantë këta dhjetëvjeçarët e fundit, qysh pas fillimit të gjysmës së dytë të shekullit XX-të e deri sot, të lidhura me shfaqjen e koncepteve të shumta në të gjitha fushat e jetës shoqërore, kanë çuar në pasurimin dhe zgjerimin e fondit leksikor të gjuhës standarde si edhe në ndryshime brenda tij në marrëdhëniet ndërmjet shtresave të fondit të njësive emërtuese dhe të llojeve të tyre. Kështu, krahas shtimit të fondit të fjalëve të krijuara me brumin leksikor dhe mjete fjalëformuese shqipe, sidomos vitet e fundit, si: bashkëvuajtës, bashkëjetues, bashkëpronar etj., është krijuar dhe një fond leksikor me fjalët e huaja, sidomos me burim nga anglishtja, çka ka bërë që, ndryshe nga më parë, para vitit 1990, anglicizmat të krijojnë një shtresë të mëvetësuar si dikur italianizmat, por më të gjerë se ato341.

Një pjesë e madhe e tyre janë futur në fushat e reja të dijes, si në informatikë, telekomunikacion, gjenetikë: si p.sh. maus (mouse), çatoj (chat), monitor etj. Këto përpjesëtime të reja në shtresat leksikore të gjuhës, ku vihet re pakësimi i formimeve në nivel fjalësh me mjetet e brendshme të gjuhës shqipe dhe shtimi i formimeve me burim nga gjuhët e huaja, kryesisht nga anglishtja, bëjnë që vetë gjuha, në rrafshin leksikor, të aktivizojë në përmasa më të mëdha, përmes përdoruesve të saj edhe mjete të tjera, të cilat bëhen të domosdoshme në fazën e sotme të rritjes së nivelit intelektual të gjuhës, të intelektualizmit të leksikut të saj, siç janë emërtimet togfjalëshore që shfaqen si njësi emërtuese më të diferencueshme e më të përpikta se fjalët.

Kështu sot takohen shpesh në ligjerimin e shkruar e të folur, madje deri në thjeshtëligjërim si: para të pista, bono thesari, kartë identiteti, kartë krediti, të cilat dallohen për kompaktësinë e tyre semantike, meqë si njësi emërtuese shënojnë koncepte të lidhura me objekte të identifikuara, të përafërta me fjalët, dhe, si të tilla, shërbejnë si emërtime njësoj si fjalët. Vështruar nga kjo pikëpamje, siç është nënvizuar me të drejtë, ndonëse nga ana e formës ato janë struktura të hapura, si tek tipi kartë identiteti, kompaktësia e tyre kuptimore bën që H. Shehu, “Rreth fjalëve angleze ose me prejardhje nga anglishtja në gjuhën e sotme shqipe”, në përmbledhjen “Seminar ndërkombëtar për gjuhën, letërsinë dhe kulturën shqiptare”, 19, Prishtinë, 2001.

465 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 341

tek to të mbizotërojë “e tëra mbi pjesët”342343 dhe nga ana e funksionit që kryejnë, d.m.th., si emërtime, të ndihen si fjalët.

Këto njësi, që nga forma janë më të gjëra se fjalët, por që funksionojnë si emërtime njësoj si ato, janë përdorur prej kohësh në gjuhë, ndonëse në masë të pakonsiderueshme, por që sasia e tyre është shtuar me vërshimin në këto dhjetëvjeçarët e fundit të koncepteve të reja, të papërballueshme për t’u emërtuar nga fjalët. Kështu sot mund të takohen togfjalësha të tillë të krijuar para disa dekadash, si formime për zëvëndësimin e fjalëve të huaja: goditje nga këndi (për korner), makinë larëse (për lavatriçe), makinë llogaritëse (për kalkulatriçe) etj.

Nga pikëpamja e prejardhjes së tyre këto njësi kanë gjalluar në gjuhë qysh në kohët e hershme; aty këtu janë evidentuar në fjalorë, ku gjejmë të tilla qysh tek Fjalori i F. Bardhit 344: gisht i vogël, gisht i madh, thi i egër, ujë i ëmbël, ujë i gjelbër=ujë i kripur, vesh rrushi etj. Duhet nënvizuar se prej ndonjë studiuesi, disa prej tyre janë cilësuar edhe si kompozita, siç janë konceptuar të tilla: ve pate, pulë deti345 etj. Në mënyrë të veçantë, ato kanë gjetur pasqyrim të gjërë në “Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe” 1980, ku vihet re aktivizimi i njësive të përbëra me elemente përcaktuese: popullor, socialist, klasor, dhe të përcaktuara si: parti, klasë, organizatë. Kështu M. Samara346 sjell me elementin përcaktues popullor rreth 80 togfjalësha. Lidhur me funksionimin dhe përdorimin e tyre si njësi emërtuese në terminologjinë e fushave të ndryshme të dijes, ka një varg punimesh nga terminologë nga Shqipëria si H. Pasha347, A. Duro348, nga Kosova A. Spahiu349, F. Çitaku dhe të huaj M. Popova350 etj, të cilët i kanë vështruar këto njësi nga ana strukturore, semantike dhe në lidhje me tofjalësha të tjerë të lirë, frazeologjikë, si dhe në raport me fjalën.

H. Pasha, “Togëfjalëshat e zgjeruar emërorë në terminologjinë e ekonomisë”, “Studime Filologjike”, 1986/3.

344 E.Sedaj, “Fjalor latinisht –shqip i Frang Bardhit (1635)”, Prishtinë, 1983.

345 K.Cipo, “Gramatika shqipe”, Tiranë, 1949.

346 M.Samara, “Mbi leksikun politiko-shoqëror të shqipes dhe mbi zhvillimin e tij pas Çlirimit”, Studime mbi leksikologjinë”, 2, 1972.

347 H. Pasha, “Togëfjalëshat e zgjeruar emërorë në terminologjinë e ekonomisë”, “Studime Filologjike”, 1986/3.

348 A.Duro, “Togfjalëshat e qëndrueshëm terminologjikë në shqipen e sotme”, “Studime filologjike”, 1982/4.

349 A. Spahiu, “Mbi disa terma të pathjeshtë të shqipes”, në “Gjendja e terminologjisë shipe në Jugosllavi”, Prishtinë, 1988.

350 M. Popova, “Terminisllovosoçetanija”, Bollgarska akademija, Sofija, 1985.

466 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 343

Me interes do të ishte vështrimi i këtyre kategorive në dy faza të përdorimit të tyre në gjuhë, siç është faza para vitit 1990 dhe pas vitit 1990, që përkojnë në rastin e pare, me periudhën e mbyllur të shoqërisë shqiptare totalitare dhe pas vitit 1990, me periudhën e hapjes së Shqipërisë me botën, ku zhvillimet janë më intensive.

Meqënëse ndryshimet e shoqërisë shqiptare kanë qënë shumë intensive pas vitit 1990, këtu do të përqendrohemi kryesisht në këto vite. Lidhur me përdorimin e togfjalëshave pas vitit 1990, krahasuar me emërtime ekzistuese para kësaj kohe, mund të vërehen shfaqjet e mëposhtme: 1. Dalja nga përdorimi, sidomos të togjeve me ngarkesë të theksuar politike që shprehin dukuri specifike të shoqërisë totalitare: luftë klasash, kooperativë bujqësore e tipit të lartë, pushtet popullor, demokraci popullore etj.

2. Hyrja në përdorim e emërtimeve të reja si zëvendësuese të emërtimeve të shoqërisë totalitare si: bashki e qytetit ←komitet ekzekutiv; selia e partisë← komiteti i parties, shtet pluralist ←shtet i diktaturës së proletariatit, kryesi e partisë ←byro politike (Byro Politike).

3. Hyrja në përdorim e emërtimeve që shënojnë koncepte të reja të ndërtuara kryesisht mbi bazën e fjalëve ekzistuese në gjuhë më rrallë edhe të fjalëve të reja, ku si elemente të përcaktuara përdoren komunitet, bashki, seli, bashkësi, etj., por duke krijuar lidhje të reja: koalicion shumëpartiak, organizatë joqeveritare, mjedis homofibik, treg i brendshëm, bord ekzekutiv, bashkësi shumëkombëshe, trupa të ndërhyrjes së shpejtë etj.

Togfjalëshat e qëndrueshëm nuk janë njësi leksiko-gramatikore, meqënëse ata, ndryshe nga fjala përbëjnë struktura të hapura. Si të tilla nuk përbëjnë njësi leksikore të plota më vete, por futen në strukturën semantike në fjalorët shpjegues, shfaqen si njësi leksiko-sintaksore dhe mund të pranohen si leksik plotësues i gjuhës. “Përhapja e gjërë e togfjalëshave të qëndrueshëm në gjuhë si njësi emërtuese të veçanta leksiko- sintaksore krijon një shtresë të veçantë në rrethin e leksikut terminologjik, e cila karakterizohet nga veçori e veti të caktuara specifike që kërkon analiza të hollësishme sidomos të elementit të përcaktuar të togfjalëshit, meqënëse ai mbart ngarkesën kryesore semantike të togfjalëshit. ”351 Një ndër problemet e rëndësishme që lidhen me funksionimin dhe përdorimin e emërtimeve togfjalëshore në kohën e sotme është raporti i marrëdhënieve ndërmjet elementit të përcaktuar dhe elementit 351

A. Duro, “Terminologjia si sistem”, Shtëpia botuese “Panteon”, 2001.

467 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4

përcaktues. Ngaqë elementi përcaktues ndikon mbi elementin e përcaktuar në diferencimin dhe identifikimin kuptimor, si, p.sh. revistë mode (1) dhe revistë shkencore (2), ku gjymtyrët përcaktuese të njësive togfjalëshore të dhëna “mode” dhe “shkencore” diferencojnë dhe identifikojnë dy tipe të ndryshme reviste (si elemente të përcaktuara) tek (1) “lloj reviste me karakter zbavitës, ilustruese-figurative” dhe (2) “lloj reviste me karakter studimor” dhe kështu në të dyja rastet kemi të bëjmë me dy koncepte të ndryshme të lidhura me dy objekte të dallueshme nga njëri-tjetri. Ky diferencim mund të vërehet edhe tek dallimi i tyre konceptor në anglisht, ku për secilin koncept përdorën dy emërtime të ndryshme: magazine dhe journal ku në shqipe i përgjigjen një fjale: revistë. Në këto emërtime rëndësi specifikuese merr elementi përcaktues, i cili e diferencon dhe e identifikon elementin e përcaktuar, duke shërbyer kështu si bazë për diferencimin e kuptimit të njësisë, siç del edhe nga “jofitimprurëse” tek organizatë jofitimprurëse dhe “partiak” tek organizatë partiake. Në këtë rast është pikërisht elementi përcaktues që e specifikon kuptimin e njësisë së përcaktuar “organizatë”, ku bëhet fjalë për një koncept të ri që “lidhet me një mënyrë organizimi dhe veprimtarie që nuk sjell fitim për anëtarët e saj, por mbron të drejtat e një grupi të caktuar të shoqërisë”.

Ndonëse emërtimet togfjalëshore janë njësi emërtuese që funksionojnë si fjalët, ngjizja e elementeve përbërëse nuk është e një kategorie. Ka togfjalësha me marrëdhënie të lira dhe togfjalësha me lidhje të qëndrueshme deri idiomatike dhe si të tillë afrohen me njësitë frazeologjike. Në rastin e fundit të dy elementet e togfjalëshit kanë shkallë të lartë figurshmërie: princ i kaltër, libër i bardhë, rrjedhje truri etj. Veç kësaj nga lidhjet e tyre mund të shkohet në diferencimin dhe identifikimin e kuptimeve të veçanta, që kanë elementet e përcaktuar në varësi nga elementet përcaktuese. Sa më i saktësuar kuptimisht të jetë elementi i përcaktuar aq më lehtë mund të mëvetësohet ai si element si p.sh. Akademi tek “Akademia e Shkencave”, Departament tek “Departamenti i Shtetit” etj.

Vështruar nga kjo anë mund të dallohen në këta togfjalësha katër lloje lidhjesh në varësi të elementeve përbërëse: 1. Të dy elementet janë konkrete dhe lidhja është e qëndrueshme, por, gjithësesi, kjo qëndrueshmëri është e dobët si tek: organizatë fitimprurëse, organizatë jofitimprurëse. Kuptimi i secilit element organizatë (i përcaktuar) dhe fitimprurëse (përcaktues) kanë kuptim pak a shumë konkret. Siç mund të dalë nga ngjizja e dy elementeve të

468 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

njësisë togfjalëshore, kuptimi (koncepti rezultant 352) që rrjedh nga kombinimi i të dy elementeve (organizatë + jofitimprurëse = organizatë jofitimprurëse) shpreh një koncept të përgjithshëm. Megjithatë koncepti rezultant, i shprehur nga e gjithë njësia mund të shënojë edhe një koncept të përveçëm, të lidhur me një objekt të vetëm, si, p.sh. tek “Prokuroria e Përgjithshme”, “Kuvendi Popullor”. Në këtë rast njësia del e përbërë nga dy elemente që shënojnë shkallën më të lartë të konkretësisë konceptuale çka pasqyrohet sidomos tek elementi i përcaktuar, si tek Prokurori dhe Kuvendi, ku tek togfjalëshat të dyja elementet shkruhen me shkrojnë nistore të madhe. Këto raste mund të shikohen edhe si kalime nga emërtimi i përgjithshëm në të përveçëm, ku emërtimi i parë i referohet një koncepti të përgjithshëm, si të thuash i lidhur me shumë objekte, si, p.sh., avokat i popullit “çdo person që e kryen këtë funksion” dhe Avokati i Popullit “një person i caktuar” siç është i tillë një person i vetëm në vendin tonë. Këto kalime mund të shihen edhe tek prokuror i përgjithshëm →Prokurori i Përgjithshëm, komision i ligjeve → Komisioni i Ligjeve, ku si tipar i theksuar tek të dytat vihet re shquarsia e elementit të përcaktuar (Komisioni, Prokurori) dhe shkrimi i të dy elementeve me shkrojnë nistore të madhe.

2. Njëri nga elementet (i përcaktuar) është i konotuar, ka një kuptim të figurshëm, të përbërë nga një metaforë a metonimi dhe tjetri është konkret: pushteti i katërt (pushtet=media), libër i bardhë (libër=dokument ligjor), shoqëri civile (shoqëri= bashkësi) etj.

3. Elementet kanë shkallë të ndryshme figurshmërie në lidhjen e tyre me njëri tjetrin: kapje shteti me kuptimin “arritije e qëllimeve me çdo mjet për shkak të korrupsionit”, para të pista me kuptimin “para të fituara në mënyrë të paligjshme”, rrjedhje truri me kuptimin “ikje intelektualësh jashtë vendit”, larje parash me kuptimin “ligjësim i parave të fituara në mënyrë të paligjshme nëpërmjet praktikave ekonomike”.

4. Të dy elementet janë të figurshme dhe, në këtë rast, siç e theksuam më lart, këta togëfjalësha janë të afërt me njësitë frazeologjike si: larje hesapesh, larje truri, mish i bardhë; tek ky i fundit në kuptimin “element femër që trajtohet njëlloj si “mish special” që shfrytëzohet për qëllime fitimi”. Megjithatë në raste të caktuara vihen re kalime nga njëri grup te tjetri kështu që ky dallim nuk duhet parë në mënyrë të prerë, si p.sh. kapje shteti dhe larje truri, mish i bardhë dhe libër i bardhë.

M.E.Wüster, “Das Worten der Welt, schaubildlick und terminologisch” nw “Sprachforum, (Bonn), 3, 1959/1960.

469 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 352

Megjithatë mund të vihet re që togfjalëshi mund të përbëhet nga më shumë se dy elemente, çka bën që të ketë dallime në shkallën e diferencimit të tij në raport me togfjalësha të tjerë me më pak gjymtyrë.

Nëse togfjalëshi i thjeshtë përbëhet nga dy elemente, togfjalëshi i zgjeruar përbëhet nga më shumë se dy elemente. Kështu “organizatë jofitimprurëse” zgjerohet në “organizatë jofitimprurëse me anëtarësi”. Sa më shumë elemente të ketë togfjalëshi, aq më e dobët është lidhja e elementeve, edhe pse kjo lidhje mbetet përsëri e qëndrueshme. Në këtë rast emërtimet togfjalëshore në lidhje njëri me tjetrin, të ndërtuar në bazë të një elementi të përcaktuar të përbashkët përbëjnë një farë mikrosistemi ku si bazë togfjalëshformuese shërben elementi i përcaktuar, si, p.sh. organizatë fitimprurëse →organizatë jofitmprurëse→ organizatë jofitmprurëse me anëtarësi etj. Nga ana tjetër, sa më i papërcaktuar kuptimisht të jetë elementi i përcaktuar, aq më me vështirësi mëvetësohet ai si njësi e mëvetësuar si: Akademi e parukerisë, Akademi përkujtimore. Po kështu mund të krahasohen: presidenti i vendit, ku veçimi është më i mundur dhe presidenti i kompanisë ku është më e vështirë të bëhet mëvetësimi i tij. Megjithëatë në lidhje me shkallën e qëndrueshmërisë së togfjalëshit ndikon edhe ana kuptimore e vetë elementit të përcaktuar ose përcaktues. Karakteri i lidhjes së elementit të përcaktuar me atë përcaktues duhet vështruar edhe nga pikëpamja e aftësive diferencuese dhe identifikuese që i bëhet kuptimit të togfjalëshit në tërësi dhe sidomos elementit të përcaktuar nga përcaktuesi kur zgjerohet struktura e togfjalëshit. Kjo e fundit çon, në pjesën më të madhe të rasteve, në diferencimin e kuptimeve (të koncepteve) të elementit të përcaktuar. Kështu, nëse “organizatë” është një fjalë që ka një kuptim të caktuar, elementi “jofitimprurës” e specifikon atë dhe i jep nuancë të re kuptimore. Nëse ne e zgjerojmë edhe më shumë këtë togëfjalësh në “Organizatë jofitimprurëse me anëtarësi” atëherë si pjesë e përcaktuar del togfjalëshi “organizatë jofitimprurëse”, kurse si element përcaktues shërben “me anëtarësi”, i cili e diferencon më tej kuptimine togfjalëshit të zgjeruar të mësipërm.

Rastet e veçimit të elementit të përcaktuar mund të karakterizohen nga një varg shfaqjesh, si edhe mund të kushtëzohen nga faktorë të ndryshëm: 1. Elementi i përcaktuar mund të veçohet gjatë përdorimit nën ndikimin e faktorëve të ndryshëm jashtëgjuhësorë: - Faktori kohor që lidhet me përdorimn e togfjalëshit për një kohë shumë të gjatë krahas me elementin e përcaktuar si të veçuar prej tij.

Në këtë rast togfjalëshi mund të përfaqësohet vetëm nga elementi i 470 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

përcaktuar, duke mbuluar edhe kuptimin e elementit përcaktues si Kuvend Popullor →Kuvend, Akademia e Shkencave → Akademi.

- Faktori i përdorimit shumë të specializuar nga një grup i kufizuar personash si p.sh.: bordi i kompanisë dhe bordi; Përdoruesit e kanë kaq të njohur togfjalëshin sa të gjithë e kuptojnë se cilit po i referohen, edhe nëse përdorin vetëm elementin e përcaktur.

- Faktori i përdorimit të kufizuar tekstual a kontekstual që shërben si kriter që mundëson përdorimin e mëvetësuar të tij. Kështu në kopjet e një teksti “Komision” do të thotë “Komision i Ligjeve”, “Këshill” do të thotë “Këshill Bashkiak” etj.

2. Elementi i përcaktuar veçohet në një shkallë të ndërmjetme: Kur përdoruesi sipas rastit e ndjen ose nuk e ndjen nevojën e elementit përcaktues si p.sh. Presidenti i Republikës dhe Presidenti; Kryetari i grupit parlamentar dhe Kryetari.

3. Elementi i përcaktuar s’ka mundësi veçimi dhe gjithë njësia merr kështu formën e lidhjes idiomatike, të përafërt me një njësi frazeologjike: Përdorimi në nivel idiomatik ndodh edhe kur elementi i përcaktuar shfaqet në kufij të paqartë kuptimorë ndihet nevoja e domosdoshme e përdorimit të elementit përcaktues. Kjo do të thotë që po të përdoret vetëm “kapje” dhe jo “kapje e shtetit” nuk del kuptimi; e njëjta logjikë ndiqet edhe për togfjalëshat pushteti i katërt, para të pista, larje parash ku po të përdorën vetëm “pushteti”, “para” apo “larje” nuk del kuptimi. Disa fjalë si: kapje, marrje, shfrytëzim, goditje etj, janë emra foljorë të papërcaktuar që e marrin kuptimin kur bashkohen me një fjalë përcaktuese në togfjalësh. Lidhjet pak a shumë idiomatike nuk janë gjithmonë të kuptueshme për individët jashtë profesionit, si, p.sh.: kapje e shtetit, taksë mbi vlerën e shtuar, shfrytëzim i pozicionit të punës, nuk janë të kuptueshme për personat që janë jashtë sferës së përdorimit.

Disa lidhje bëhen aq të afërta sa përbëjnë një të tërë unike. Sa më i papërcaktuar të jetë kuptimi i gjymtyrës, aq më shumë ndihet nevoja e togfjalëshave. Tek këta togfjalësha del nevoja e përkufizimit të tyre, meqe ata bëjnë pjesë në kompetencen gjuhësore dhe kulturore të specialistëve. Këtu duhet nënvizuar përdorimi i këtyre togfjalëshave me ngjizje të elementeve përbërëse që vihet re në ato raste kur specialistët janë përdoruesit e drejtëpërdrejtë të tyre, sidomos kur ato zëvendësojnë me to fjalët e huaja. Kjo vjen jo vetëm për shkak të mungesës së termave barasvlerës njëfjalësh shqip, por edhe për shkak të përpjekjes së specialistëve për të gjetur një barasvlerës shqip qoftë edhe togfjalësh, i cili përdoret krahas termit të huaj më tepër për ta sqaruar atë. Në të njëjtën kohë futja e emërtimeve togfjalëshore përbën një akt pozitiv, meqë çon në pasurimin e gjuhës me njësi e modele të 471 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

reja togfjalëshformuese si: stakeholders →grupe interesi, feedback →informacion i kthyeshëm, outreach community →të përfshish komunitetin, empoëerment of women →fuqizim i gruas), enabling the followers →aftësim i pasuesve, etj. Këta togfjalësha përdorën shpesh krahas fjalëve të huaja jo vetëm në sektorin e shoqërisë civile, por edhe në sektorin publik.

Togfjalëshat si njësi emërtuese të drejtëpërdrejta kanë gjetur terren për të përcjellë në mënyrë të saktë konceptet e reja. Fjalëve ekzistuese të leksikut të gjuhës shqipe, krahas atyrë që janë përdorur më parë, u janë shtuar fjalë të tjera, duke u bërë bazë për togfjalësha që transmetojnë mendësi dhe koncepte të reja. Si rezultat i ndikimit të modeleve që ekzistojnë në gjuhë vihen re zhvillime të mëtejshme të togfjalëshave të caktuar, të cilat shndërrohen në njësi më kompakte, në fjalë. Kjo vërehet në ndërtimin mbi bazën e togfjalëshave të një vargu kompozitash, të cilat me përbërjën e tyre shprehin një shkallë abstraksioni më të lartë, çka çon në integrimin e tyre në fondin e leksikut të gjuhës, sepse ato kalojnë kështu nga një leksik plotësues në leksik me të drejta të plota, siç mund të shihen tek marrje vendimi →vendimmarrje, pagim taksash→taksapagim etj. Në të njëjën mënyrë mund të ndërtohet kompozita “shtetkapje”: ngjizja (kapje e shtetit→shtetkapje); vihet re gjithashtu zhvillim i mëtejshëm fjalëformues dhe togfjalëshformues: shtetkapës→kompani shtetkapëse, fuqi shtetkapëse; pozicion shtetkapës etj;. Po kështu nga gjithëpërfshirje →gjithëpërfshirës→ planifikim gjithëpërfshirës, nismë gjithëpërfshirëse etj.

Duke analizuar më tej emërtimet togfjalëshore vihet re se ndërmjet gjymtyrës së përcaktuar dhe asaj përcaktuese vendoset një marrëdhënie e tillë ku gjymtyra përcaktuese, si diferencuese dhe identifikuese e kuptimit të asaj të përcaktuar, mund të shërbejë si element përmbyllës i konceptit rezultant të shprehur në tërësi nga i gjithë togfjalëshi përmes gjithë gjymtyrëve të tij përbërës në kombinim me një tjetër si: organizatë + jofimprurëse →organizatë jofitimprurëse dhe organizatë + jofitimprurëse+me aëtarësi →organizatë jofitimprurëse me anëtarësi. Kjo do të thotë se përmbajtja konceptore e çdo emërtimi togfjalëshor, d.m.th. çdo koncept (rezultant) i shprehur prej tij mund të nxirret nga shuma e kuptimeve, të shënuar nga secila gjymtyrë e togfjalëshit dhe në këtë rast çdo koncept rezultant shërben si bazë për të lidhur në mikrosistem togfjalëshat, ku si bazë lidhëse e tyre shërben elementi i përcaktuar i përbashkët për të gjithë togfjalëshat në mikrosistem. Pra, krahas çdo emërtimi togfjalëshor mund të nxirret përmbajtja konceptore e tij: pak a shumë, ndryshimi për secilin prej 472 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

tyre, por e përbashkët për shkak të gjymtyrës që i lidh ato në mikrosistem. Nga shembujt që do të jepen më poshtë mund të vihet re se edhe elementi përcaktues, ndonëse i ndryshëm për disa togfjalësha mund të shërbejë si bazë për t’i lidhur dy ose më shumë togfjalësha rreth një përmbajtje shumë të afërt konceptore ose deri si sinonime absolute, krahas rasteve kur përmbajtja konceptore mund të diferencohet më shumë. a) Rasti i një përmbajtjeje konceptore shumë të përafërt: -akademi jubilare – koncepti 1 -akademi përkujtimore - koncepti 2 Konceptet 1 dhe 2 kanë përmbajtje të përaftërt konceptore “Tubim studiuesish për një ngjarje të caktuar”. b) Rasti i përmbajtjes së diferencuar: -akademi ushtarake - koncepti 1 “Institucion i lartë mësimor” -akademi e parukerisë- koncepti 2 “Shkollë e specializuar që përgatit parukiere me nivel të lartë profesional”. c) Rasti i një përmbajtjeje të njëjtë si shfaqje të sinonimisë absolute , e cila mund të çojë në sinonime togfjalëshash, ndonjëherë të huaj ose vendës: Lidhje e kundërt=informacion i kthyeshëm=prapaveprim=feedback; Grupe interesi=grupe ndikese=pretendentë=stakeholders. Çdo koncept i shprehur nga gjymtyra e përcaktuar mund të shërbejë si koncept kyç rreth të cilit bashkohen koncepte të shprehura nga togfjalëshat. Në këtë mënyrë krijohen mikrosisteme ndërkonceptore mbi bazën e elemetit të përcaktuar të njëjtë dhe elementeve përcaktuese të ndryshme, ku nga një varg emërtimesh togfjalëshore mund të shkohet deri në shprehjen e koncepteve të përveçme; në disa raste është vështirë të zbulohet koncepti i saktë i shprehur nga gjymtyra e përcaktuar, e specializuar nga gjymtyra përcaktuese siç mund të vërehet tek akademi, ku përfshihen si emërtime togfjalëshore të përgjithshme, ashtu edhe të përveçme.

Përfundime Si përfundim mund të theksojmë se emërtimet togfjalëshore si leksik plotësues duhet të bëhen objekt studimi të mëtejshëm, ku të vështrohet depërtimi i tyre në fusha të ndryshme të jetës së shoqërisë së sotme (politike, ideologjike, ekonomike) si edhe në të gjitha nivelet e ligjërimit. Lidhur me përfaqësimin e tyre në fjalorët shpjegues të gjuhës, mund të evidentohen njësitë më të përdorshme nga përdoruesit e gjuhës duke dhënë edhe përkufizimet për njësi të tilla si: rrjedhje 473 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

truri, para të pista, pushtet i katërt etj. Mendojmë që të shihet mundësia që, edhe një pjesë togfjalëshash të qëndrueshëm, (togfjalësha të tipit që trajtuam), duke u mbështetur në vlerën e tyre të përdorimit, si edhe në vlera funksionale të tilla si shpeshtësia e përdorimit në gjuhë, kompaktësia konceptore, të pasqyrohen si njësi më vete në një fjalor të tipit të madh. Për motivimin e futjes së tyre në Fjalor të tipit të madh autorët mund të mbështeten edhe në fjalorët e gjuhëve të huaja, në të cilët janë përfshirë këto njësi emërtuese të hapura (sipas Webster “open words=fjalë të hapura”të tipit booking office, filmstar etj., ku jepen si një fjalë e vetme bedroom dhe bed room, moviestar and movie star, si në shqipe të një natyre të tillë, si luledele dhe lule dele etj.

474 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

SCRIPTA MANENT KOPI KYÇYKU Primirea monografiei „Viaţa lui Mihai Eminescu” în lumea albanofonă Având toate ingredientele unei capodopere, „Viaţa lui Mihai Eminescu” a lui George Călinescu s-a bucurat de o primire extraordinară în lumea albaneză. Motivele au fort numeroase şi de naturi diferite. În primul rând au contat nivelul cărţii, suportul ştiinţific învăluit într-un stil alert, poetic, plin de duioşie de reală mândrie a autorului faţă de statura literară şi morală a lui Eminescu. Transpunerea în limba albaneză, dicolo de orice modestie, a redat toată suflarea cărţii şi în unele locuri chiar a îmbogăţit expresivitatea. Impactul poeziei eminesciene, tradusă în albaneză timpuriu, de către unii dintre corifeii literelor albaneze – Mitrush Kuteli şi Lasgush Poradeci, ambii formaţi în România ante şi interbelică – a cerut, metaforic vorbind, şi o monografie dedicată vieţii genialului poet care, până în anul 1994, anul apariţiei „Vieţii lui Mihai Eminescu” la Tirana, era privită în mod clasic şi anume: un geniu decedat înainte de vreme, chinuit de boli şi sărăcie, izolat de contemporani ori din neputinţa de a-l înţelege, ori din invidie, ori din amândouă.

Condeiul lui George Călinescu oferea pentru prima oară o imagine complexă şi extraordinar de bogată, pe măsura destinului eminescian, a vieţii poetului. Imaginea venea într-o ţară abia ieşită din mentalitatea impusă de dictatură, cu un cititor vlăguit de clişee şi de volume critice şi monografice care nu depăşeau decât foarte rar structura compilaţiilor.

Cititorul de limbă albaneză era în acelaşi timp avid de cărţi profunde şi, oricât de paradoxal ar suna, specializat în a deosebi operele de pseudocărţi. Trebuie să afirmăm că monografiile bune nu lipseau.

Portretele impresionante ale lui Balzac, Tolstoi şi Cehov, scrise de Stefan Zweig şi Maxim Gorki, traduse şi tipărite în anii '80, reprezentau o concurenţă reală, dar au fost lăsate în umbră de „Viaţa lui Mihai Eminescu” şi datorită comuniunilor între viaţa, poetica şi sensibilitatea română şi albaneză. În destinul eminescian se puteau regăsi frânturi din destinul lui Lasgush Poradeci şi al lui Mitrush Kuteli; se puteau 475 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

retrăi dificultăţile lor şi ale multor scriitori şi intelectuali albanezi în exil, fie acesta în afara graniţelor, fie în propria ţară. Presei culturale albaneze nu i-a fost străină nici ipoteza conform căreia în venele lui Eminescu ar fi curs şi sânge albanez, dar ipoteza niciodată nu a fost un scop în sine şi nici n-a atins dimensiuni exagerate, ci doar a mărit curiozitatea şi dragostea faţă de destinul lui Eminescu.

De asemenea, temele tratate de Eminescu, precum şi rădăcinile lor, legăturile cu poezia populară, cu viziunea asupra vieţii, a morţii, a iubirii, a naturii, atât de asemănătoare între români şi albanezi, au trezit în cititori chiar o mândrie culturală, o demnitate şi o dovadă certă că între cei care suferiseră în lagărul dictatorial şi cei care trăiau de mult în lumea liberă nu existau deosebiri decât la nivelul propagării mediatice a artei, nu şi în nivelul artistic şi / sau spiritual. Pe de altă parte, cititorul albanez şi-ar fi dorit ca şi unii dintre clasicii literaturii albaneze, fie ei plecaţi din aceată lume (de exemplu Naim Frashëri, Faik Konica, Fan S. Noli, Lasgush Poradeci, Mitrus Kuteli, Martin Camaj etc.), fie încă închişi în misterele perioadei comuniste (Frederik Reshpja, Jamarbër Marko, Bilal Xhaferi etc.) să-şi aibă câte o monografie care ar lămuri nu doar anumite elemente ale vieţilor lor, ci şi segmente ale relaţiei dintre ei, poezie, contemporani. Din nefericire, apariţia unor asemenea monografii, ca şi cele cele scrise şi publicate sub realismul socialit, nu s-au putut elibera de ideologie şi de mentalitatea revanşardă.

Monografia lui Călinescu a fost citită cu aceeaşi plăcere şi curiozitate şi în următoarele două decenii de după căderea comunismului. Dacă în anul 1994 presa culturală a calificat-o drept o capodoperă a istoriei literaturii şi chiar a prozei literare, în anii următori monografia respectivă a devenit un titlu obligatoriu pentru cercetătorii literaturii europene nu numai a perioadei romantice şi post-romantice. Este interesant de observat cum destinul unui mare poet european descoperă în continuare taine ale creaţiei poetice şi ale relaţiilor umane între un geniu care-şi are precursorii în viitor şi contemporanii săi, dar şi contemporani în general, indiferent de limba în care aceştia citesc şi de cultura în care sunt formaţi.

476 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

URA LIDHËSE PUNŢI DE LEGĂTURĂ Kinemaja – diçka përtej shqetësimit Bisedë me kineastin ARTAN MINAROLLI Revista Haemus: I dashur Artan Minarolli. Krijimtaria jote ka një ndriçim të brendshëm dhe një humor që zor se mund t’i lejonte, apo aq më pak t’i zhvillonte shkollimi në “epokën e lavdishme”. Si kanë qenë për ty dhe për brezin tënd vitet e studimeve? Sa liri, sa mungesë lirie kishte – dhe sa pengonin dhe/ose ndihmonin këto krijimtarinë kinematografike?...

Artan Minarolli: Ne jemi një brez që jemi rritur me barcaletën si formë e vetme e “opozitës” të asaj kohe. Çdo gjë e interpretonim përmes humorit, ku shpesh herë talleshim edhe me vehten, me plogështinë dhe paaftësinë per të folur më seriozisht rreth botës ku jetonim. Merreshim shumë me karikaturën e asaj kohe, guxonim dhe përqeshnim çdo gjë që na servirej, derisa në vitet e fundit talleshim hapur me “njeriun e ri”. Sot vë re se shakaja ka shkuar më tej akoma dhe po trajtojmë njeriun “shumë, shumë të ri” që, në fakt, është trashëgimia e asaj kohe. Bënim shakara me njeriun e ngrirë socialist, me mizerien, dëshpërimin, ulërimat e artit bajat folklorik si p.sh. në rastin kur Partia dhe shoku Enver iu përgjigjen flakazi Woodstock-ut të famshëm me një Koncert të Pleqve të Krujës përpara bujqve të dalluar në Bubullimë etj. Ne u lindëm dhe u rritëm në një mjedis ku nuk ekzistonte liria. Të gjitha këto shprehje ishin një reagim I vetishëm ndaj një dimensioni fare të panjohur për ne. Edhe shkollimi ynë u zhvillua në këtë kontekst. Ne nuk mund të gëlltisnim çdo gjë, pretendonim të ishim brez avangarde.

Ironia dhe tallja u bënë reagimi ynë natyral ndaj çdo metode edukimi, dhe më vonë u kthye në një skeptitizëm të vulosur ndaj çdo shprehjeje artistike në atë kohë. Menjëhere mbas viteve ‘90 këto shprehi gjetën vend të bollshëm edhe në kinemanë e re shqiptare. Konkretisht, unë kam qenë gjithnjë ‘i lëngëzuar’ nga pasuria e njëfarë humori të zi që vazhdonte qysh nga koha e barcaletave jokomformiste të asaj kohe, ose, thënë më mirë: nga mënyra e trajtimit të karikaturës Shqiptare, që ndoshta, si pa dashje, u kthye në stil.

477 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Revista Haemus: Je lindur në Tiranë, por ke edhe lidhje të thella, rrënjore, me Pogradecin. Si janë dhe si duken këta dy qytete nga sytë e tu?

Artan Minarolli: Jam rritur njëkohësisht në të dy qytetet. Them njëkohesisht, sepse, sapo çelte Maji, më çonin në shtëpinë e Pogradecit, buzë gjolit, dhe, kur ngrysej vera, më kthenin tek shtëpia e bukur në Tiranë. Të dyja shtëpitë ishin pothuajse njësoj të bukura. Në Pogradec vazhdoja ku e kisha lënë me biblotekën e madhe dhe të pasur të librave, ndërsa kur kthesha mbrapsht në Tirane kisha shoqërinë e lavdishme me dajën tim, regjisorin e madh të Teatrit Shqiptar, Kujtim Spahivogli.

Mendoj se kam qënë me fat që lundroja në ambiente pothuajse përrallore. Ndoshta kjo ka vulosur në krijimtarine time atë lloj humori, por edhe lirizmin i cili, - është shumë e vërtetë, - në ato kohë ishin favore të mëdha që mund t’i kishte një individ.

Revista Haemus: Çfarë përvojash ke nga takimet me atë që dikur quhej “bota e lirë”?

Artan Minarolli: Kur mendoj sot, më duket e pak e çuditshme. Nuk është e thjeshtë, nuk mund t’i kalosh me një të rënë të lapsit këta terma.

Në njëfarë mase ishim kthyer si ca gjahtarë që kërkonim në pyllin e ngatërruar të kohës. Ishim fare të bllokuar, ideja e lirise ishte katandisur në një përgjim nga bota e huaj. Çdo sinjal që nuk kishte lidhje me botën tonë përpunohej dhe mbivlerësohej kaq shumë, saqë ktheheshin në parrulla dhe çështje themelore për zhvillimin përtej nesh. Mbi këto pika të vogla uji ne imagjinonim ashtu si na e priste mendja atë qe s’e njihnim. Ishim bërë ca gënjeshtarë që i shisnim gjërat e përfytyruara si të vërteta. Nga ana tjeter, ishim mësuar me tapetin e terrorit, na ishte bërë si natyrë e dytë, dhe shpesh nuk e përfillnim.

Vetëm kur shigjeta kalonte shumë pranë nesh, - kur ndonjë shok i yni binte brenda papritur, - strukeshim dhe mendonim se në këtë botë ka edhe më keq.

Revista Haemus: A mund të flitet në rastin tënd për paraardhës, mjeshtra, modele? Nëse po, cilët janë? Ku mendon se nis dhe ku mbaron fuqia prodhimtare e një ndikimi, modeli, ose metode në krijimtarinë filmike?

Artan Minarolli: Siç e përmenda edhe më sipër, modeli im ishte daja im, Kujtim Spahivogli, regjisor i Teatrit Modern Shqiptar, por që 478 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

fatkeqësisht e pësoi edhe ai për guximin që pati për të qënë i lirë. Mbas shumë peripecive, fillova punë në Kinostudio, në fund të viteve ‘80. Në përgjithësi unë nuk isha shumë i afruar me regjisorët e asaj kohe të filmit, megjithëse ishin ikonat e artit kinematografik. Më dukeshin të rëndë, të vrazhdë, kjo ndoshta ngaqë kisha njëfarë ndroje, ose, më saktë: një alarm ndaj ndonjë rreziku që më ishte stampuar qysh në fëmijëri nga mjedisi familjar. Nuk kisha asnjë dëshirë t’u rrija afër për të mësuar diçka. Seç kisha një ndjenje që ata ishin shumë të tejkaluar dhe ndoshta do të më ngatërronin më tepër.

Pas viteve ‘90 e kuptova se e vetmja mundësi për të pasur sukses në këtë fushë ishte të isha vetvetja. Në fakt, kjo është një fjalë goje, une nuk e mora kaq lehtë sa thotë kjo aksiomë. Të jesh vetvetja duhet edhe të filozofosh, edhe të parashikosh, edhe të kuptosh se kush je dhe ku shkon dhe në njëfarë mënyre të veçohesh, që mos sëmuresh me banalitetin e jetës. Por kjo nuk është me të thënë, është diçka instiktive që vështron në një kënd tjetër, tamam ashtu siç është edhe këndi i kamerës. E kuptova që më kishte rënë barra të isha autor i tranzicionit të pashembullt që provoi dhe po provon ende ky popull, që nuk ka të bëjë me asnjë përvojë tjetër ndërkombëtare. Ndoshta këtu u mundova ta shoh edhe origjinalitetin.

Më kujtohet një herë, kur shkova të aplikoj në një fondacion në Rotterdam… kisha ca copa letrash të shkruajtura keq në anglisht, kisha hedhur dy histori paralele arratisjesh gjatë viteve të diktaturës dhe në ditët tona. Me këtë ide pyeta se çfarë duhet të bëja për të realizuar filmin. Qeshën me mua dhe thanë: dorëzoji letrat ashtu siç i ke.

Më pas më erdhi lajmi se kisha fituar një fond për të shkruar skenarin dhe për t’u pergatitur për filmin («Nata pa hënë»). Sot as vete nuk e besoj se si shkoi kjo punë…

Revista Haemus: Kinematografia evropiane dhe ajo e përtej oqeanit sot… Sa ndryshoi përftimi i tyre brenda teje njëherazi me pasurimin e krijimtarisë sate?

Artan Minarolli: Mendoj se arrita të kuptoj, - dhe për këtë ndjehem mirë, - se kinemaja nuk është ajo që mendonim dikur dhe që e gjejmë me bollëk edhe sot e kësaj dite në Shqipëri, por ka të bëjë me historinë tënde shpirtërore, nuk ka të bëjë edhe aq me linjën e historisë që paraqitet për publikun. Sfida është përtej të treguarit, është krijimi i një bote që buron nga vetvetvetja dhe që është përtej murit të realitetit të prekshem i cili nuk na le të shohim më tej, përtej të jetuarit si praktikë, ose, thënë më qartë: ajo që dëshirojmë të jemi, që ëndërrojmë dhe 479 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

besojmë. Pra, mbi këto shina kam ndërtuar mënyren e të mendurit në kinema. Nuk jam vetëm, kam edhe kolegë të tjerë që synojnë drejt këtij dimensioni. Fatkeqësisht, në Shqipëri ndjehemi të braktisur, rutina, banaliteti, komercializmi si dhe prapambetja kulturore na venë shpesh në pozita të vështira për të shpjeguar përpara këtij ambienti se cila është kinemaja në të vërtetë. Shpesh ndjehemi më komodë, më të respektuar dhe më të nderuar për përpjekkjet tona në festivalet në Evropë. Kjo është edhe arsyeja pse punët e mia synojnë të kenë destinacion festivalet e njohura; për të kolauduar vlerat e mia.

Revista Haemus: Filmat e tu të hershëm… Më pas, Nata pa hënë, Kronikë provincial, Gjallë (të cilët së shpejti do t’i bëhen të njohur më gjerësisht edhe publikut rumun) sikur ngjizin sëbashku një trilogji të lirë, me estetikë vetjake, me një humor të vetvetishëm dhe të mirë, përtej efekteve dhe stërmundimeve për të bërë bujë… Çfarë përfaqësojnë këta filma për ty? Me çfarë titulli, ose titujsh, do të zgjerohet krijimtaria jote?

Artan Minarolli: Filmat tek mua kanë ardhur si një proces krejt i natyrshëm. Në fillim ideja, që ka si përmbajtje një histori-kyçe dhe nevoja që, për shumë arsye, më shtyn ta rrëfej atë histori. Kjo është ngjizja e parë, të cilën unë përpiqem ta kem sa më të gjallë gjatë shkrimit të skenarit dhe, më pas, gjatë realizimit të filmit. Dikush thotë se filmi është një shqetësim; ndërsa unë do të thosha se është diçka përtej shqetësimit. Për mua personalisht kinemaja është reflektim i kinemasë brenda vetes. Të gjithë mendojmë figurativisht. Truri ynë është i ndërtuar në mënyrë të tillë, që, kur mendojmë, fjalë të veçanta marrin trajtë në përfytyrimin tonë. Të gjithë kemi cilësinë dhe aftësinë të shohim pamje gjatë kohës kur flasim apo imagjinojmë, dhe këto pamje i përkasin një fondi që vjen nga realiteti. Ndërsa kinemaja është procesi i kundërt : konfigurimi ynë i realitetit eksportohet sërish dhe hidhet në beze, por kësaj radhe sipas një filtrimi shpirteror dhe abstraksioni që vjen si rezultat i ideve mbi qënien dhe shoqërinë. Nëse krijimtaria nuk ka këtë spirale të konfigurimit të realitetit, kinemaja nuk do te ekzistonte, përveçse në format argëtuese komerciale.

Revista Haemus: Si e sheh kinematografinë shqiptare në të kaluarën dhe sot?

Artan Minarolli: Në përgjithësi, objekti i kinemagrafisë është humanizmi dhe dimensioni njerëzor. Temat, subjektet, si dhe stilet, apo trajtimet, janë shumë të ndryshme. Origjinaliteti është përpjekje e 480 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

vazhdueshme e kineastëve. Ëndrra për të rikrijuar një botë të interpretuar është energjia e çdo kineasti.

Mes kinemasë shqiptare sot dhe në të kaluarën ka një vijë ndarjeje shumë të rëndësishme. Më parë skenaristët dhe regjisorët e kishin të dhuruar (peshqesh) konfliktin bazë, që, siç e dimë të gjithë, buronte nga ndarja e rreptë midis klasave shoqërore në Shqipëri, prirë nga klasa që ishte në pararojë, mes individit që ishte mburojë e ideologjisë komuniste dhe atij që rrezikonte të prishte rendin, ose që nuk ishte dakord qoftë edhe duke menduar me mburojat. Pra, në bazë të këtij konflikti, skenarët e ngrinin shumë lehtë strukturën e filmit të ardhshëm. Personazhet në këtë sfond politik ishin të vizatuar mirë, karakteret – shumë të spikatur, pa asnjë mëdyshje dhe mjaft të përtypshëm nga masat punonjëse. Çdo gjë ishte e qartë, e hapur, pothuajse si në foltore. Urrejtja dhe dashuria ishin shumë mirë të përcaktuara dhe nuk kishe se çfarë të mendoje përtej kësaj, përveçse të ishe dakord dhe t’i gëzoheshe sa më shumë botës që trajtohej si përfundimtare. Ndërsa sot kinemaja ka hyrë në shtjellën e individit si një qënie që përballet me realitetin për të mbijetuar, por jo vetëm materialisht; ajo që ai dëshiron në të vërtetë është mbijetesa shpirtërore dhe të kuptuarit e vetvetes. Sot, me zhdukjen e ideologjisë imponuese, konflikti është i fshehur, ekzistencialist; kontradiktat nuk burojnë më nga ndarje(t) klasore artificiale, apo patosit patriotik a heroik të pakuptimtë, por nga motivet themelore të ekzistencës. Njeriu si qendër e universit projekton betejën e tij të përditshme dhe të pafundme për të luajtur këtë rol gjithnjë. Sfida është hapur, projektimi i filmit të ardhshëm mbështetet pikërisht në këtë truall. Personazhet formatojne marrëdhëniet njerëzore, në shtjellën si tornado të luftës për ekzistencë. Dhe padyshim është shumë më e vështirë, se sa të bëje film para ‘90-ës.

Revista Haemus: Nga buron një film?

Artan Minarolli: Ështe mënyrë të menduari. Filmi që do të bësh nuk të ndahet nga mendja. Është një nevojë e brendshme, e paarsyeshme, kokëfortë, pa formë, ndjellëse, përkëdhelëse, me shije, e turbullt dhe e veshur me tyl. Kapja e historiesë vjen nga origjinaliteti i ndjesisë për filmin e ardhshëm. Tema dhe histori ka sa të duash, por jo të gjitha janë objekt i kinemasë, sado interesante qofshin. Asnjëherë nuk të mjafton ajo çka tregon një histori. Vjen gjithnjë pyetja: E çfarë pastaj!?

Megjithatë ti sheh gjithnjë diçka tjetër, jo vetëm vizualisht, por dhe si ndjesi, derisa me përpunimin shpirtëror që mundohet të kuptoje dhe të 481 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

verë në ‘pranga’ ndjesinë, me mundime të mëdha, mund të them edhe vuajtje, arrin të të konturohet në mënyrë më të qëndrueshme ajo që ke kërkuar. Producentët, aktorët dhe grupi i filmit gjithnjë kërkojnë sqarime konkrete për veprën e ardhshme, që të kuptojnë se çfarë pikërisht synon të bësh. Këto sqarime, në fakt, janë të lodhshme, sepse ti nuk dëshiron ta mbyllësh rrugën e procesit të projektimit imagjinar të filmit të ardhshem. Dilemat e tua dhe shpesh ndryshimet në shpjegime tregojnë se je nën sundimin e ‘kuzhinës’ artistike. Derisa filmi yt imagjinar, - shpesh nga produksioni, - kthehet në film (fjala film vjen nga mbulimi me një shtresë të hollë; lëkurë, later etj), pra hidhet përfundimisht dhe pakthyeshëm në një beze. Mua më ka ndodhur që, kur e kam parë më pas filmin tim, jam çuditur..!

Revista Haemus: Mjetet shprehëse që ke më për zemër dhe pse…

Artan Minarolli: Bota ku jetoj ka të bëjë me kontraste të mëdha, në përgjithësi shakaja është pjesë e dramës, ndonjëherë të duket sikur njerëzit nuk janë shumë seriozë në atë që thonë. Tradita dhe modernizimi i menjëhershëm ka bërë që t’u humbë kuptimi të dyjave.

Kjo sjell edhe një formë teatraliteti në marrëdhëniet njerëzore. Hapja e menjëhershme pas 50 viteve izolim ka sjellë edhe një forme traumatike të veçantë, që shoqërohet shpesh me ekzaltime dhe trishtime të skajshme. Unë jam mbështetur në këtë ambient sjelljesh dhe jam munduar të përshtas stilin e veprave të mia. Në to s’ka kufi ndarës midis hallit dhe komikes, pra një formë grotesku me shprehje të neorealzimit, do të thoja. Për të aritur të reflektoj mbi këtë lloj mjedisi e vlerësoj shumë rolin e karaktereve të veçantë dhe shpesh punët e mija i kam parë si një mozaik me ngjyra të forta. Kjo vjen edhe si rezultat i vëzhgimit të botës ku jetoj dhe aspiroj të trajtoj. Në përgjithësi më pëlqen shumë peisazhi si një përmasë e tokës së premtuar, por jo rrallë, megjithëse gjithnjë është piktoresk, ai përfaqëson edhe shkretëtirën e asgjësë. Më pëlqen vezullimi romantik, sado dramatike qoftë historia (ngjarja). Sikurse edhe lirizmi është pjesë e këngës sime filmike… Pa këtë ndjesi nuk do ta kuptoja filmin tim. Këndet dhe planat i aplikoj të thjeshta dhe aq sa duhen. Ndërsa linjën e historisë e shoh të thjeshtë, të fortë, me frymëmarrje dhe shpesh me humor.

Revista Haemus: A ka ende diku një hapësirë edhe të ‘papushtuar’, ku kinematografia shqiptare mund t’i thotë diçka të re dhe të freskët, jashtë modave, kinemasë botërore?

482 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Artan Minarolli: Unë personalisht e shoh prespektivën të hapur. Synoj të them fjalën time në kinemanë moderne Shqiptare. Për të arritur këtë duhet medoemos, veç përpunimit bazë, te zgjidhen estetikisht shprehjet artistike. Është me shumë rëndësi që, përveç të treguarit bukur në kinema, duhet të guxojmë që, me anë të mjeteve shprehëse, të rikrijojmë një botë që nuk ekziston, por që është shumë e vërtetë.

Idividuatiteti ka të bëjë pikërisht me këtë. Ashtu siç jemi të gjithë të ndryshëm në pamje dhe në karakter, ashtu edhe shprehja artistike është fare e ndryshme për çdo kineast. Sa më e pasur të jetë dhe sa më shumë personalitet të ketë, aq më sunduese bëhet krijimtaria për kritikën dhe audiencën. Dhe ajo që është më e rëndësishme, - unë e mendoj shumë seriozisht: duhet edhe luftë për t’u mbrojtur nga virusi i banalatitit. Duhen përjashtuar kufijtë, se bota e kinemasë është infinit...

Revista Haemus: Cilët filma mendon se kanë qënë në gjendje, ose ia kanë dalë mbanë të të ndryshojnë diçka në jetë?

Artan Minarolli: Admiroj shumë autorë të mëdhenj, por zor mund të them se kam ëndërruar, apo kam dashur të bëhem pikërisht si ata.

Më kanë lënë mbresa qysh në rini filmat “Dueli” i Spielbergut, apo “La Strada” dhe “Armarcord” të Felinit. Gjithashtu “900” i Bertolucit, por edhe të tjerë që i takojnë kohës kur i shihja fshehur dhe që natyrisht i përjetoja ashtu si mund të përjetohet sot shfaqja e një alieni në autobus.

Më vonë u njoha më gjërësisht me rryma dhe autorë të mëdhenj dhe iu nënshtrova edhe analizave, të cilat nuk më pëlqenin fort.

Në periudhën e mëvonshme më kanë befasuar David Lynch dhe Pazolini, që, me thënë të drejtën, nuk e kisha njohur më parë. Ndërsa Tarkovski nuk hynte shumë në botën time. Mund të përmend edhe të tjerë, por këta më erdhën në mend vetiu.

Revista Haemus: Çfarë marrëdhëniesh ke me teatrin?

Artan Minarolli: Me teatrin jam mësuar qysh i vogël sepse, siç përmenda më lart, rrija shumë afër me dajën tim Kujtim Spahivogli. Unë isha shume i vogël kur më zinte gjumi në poltronat e teatrit, kur ai bënte provat me aktorët, dhe zërat e tyre më vinin si në ëndërr, kurse era e skenës nuk më ndahet as sot e kësaj dite. Sapo futem në teatër, më vjen menjëherë në hundë aroma e vjetër dhe më shfaqen ato kohë.

Teatrin e kam ndjekur dhe e ndjek shumë, e dua shumë, është, si i thonë fjalës, dashuria ime e parë. Për këtë shkak, kam një lidhje shumë të afërt me aktorët. Aktori është pasqyrimi im në filmat e mi. Jam shumë i 483 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

sigurtë në drejtimin e tyre, i jap rëndësi punës me ta. Drejtimi i aktorit është thelbësor në kinema. Fakeqësisht kjo lëndë nuk jepet sot në shkollat e kinemasë në Shqipëri dhe kjo ka sjellë që brezi i ri të vuajë shumë për drejtimin e actorëve.

Revista Haemus: Çfarë mendon se duhet të mos lerë pasdore një regjisor i ri?

Artan Minarolli: Mendoj se një regjisor i ri duhet të lerë mënjanë efektet dhe kinemanë komerciale dhe të “gjuajë” filmin e ardhshëm.

Duhet të kuptojë se burimi i filmit është ai/ajo vetë. Në Shqipëri ka shumë tema dhe subjekte interesante. Nga ky këndvështrim Shqipëria është shumë e pasur. Unë gjithnjë mbledh grimca dhe ndërtoj skenarë të shkurtër; jam munduar dhe në disa raste ia kam dalë që t’i bind disa regjisorë që t’i filmojne këta skenarë. Shpesh kemi vështrime të ndryshme në lidhje me historinë dhe përjetimin, pasi moda e filmave me vrasje dhe dhunë është bërë shumë tërheqëse dhe njëkohësisht e lehtë për t’u përvetësuar. Por duhet pasur parasysh se mosha shume e re ndoshta e ka të vështirë të rrokë gjërësinë e krijimtarisë në kinema, ndoshta me kalimin e kohës ky brez do të përqëndrohet më mirë.

Revista Haemus: A mendon se filmi, sot, është në gjendje ta bëjë shoqërinë më të mençur, më të mirë, apo e kundërta?

Artan Minarolli: Natyrisht, filmi, sikurse edhe teatri, lidhen me ëndrrën për të pamundurën. Heroi dhe personazhet janë vetë publiku, secili e përjeton veten në situatë të ngjashma dhe me reagime që deshiron t’i bëjë. Femrat duan të jene femra të vërteta dhe meshkujt – meshkuj të vërtetë. Parimet, mençuria, guximi, bukuria, kultura, janë etalonet që ëndërron secili. Publiku ka mundësi ta përjetojë të plotë këtë brenda dy orëve, si ata personazhet në filma, të cilëve iu mbyllin sytë dhe i çojne në një vend të panjohur dhe, kur i hapin sytë ai (pengu) gjendet në botë tjetër. Më pas bishti i përshtypjeve bën që të kuptojë se nuk është hero, se është i vogël, i nëpërkëmbur, që, në fakt, nuk ka personalitet dhe është i mbushur me vese. Ky është një katarsis që vjen mbas një kinemaje të tillë, por pavarësisht nga kjo, hap prespektivën, sepse, përderisa ndodhi në një realitet gënjeshtër - e vërtetë, pse të mos ketë shpresa… Kinemaja është shëmbëllim i kondensuar i realitetit tonë. Ajo është e nevojshme; në të projektohen emocionet dhe dëshirat e fshehura, të ndrydhura. Kinemaja të mëson të shohësh pa kufi, të bën të ndjehesh ndryshe, jo ashtu siç e njeh veten brenda trekëndëshit të 484 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

lëvizjeve të tua të përditshme, por i ridemonsunar, më shumë se çfarë mendon për vetveten…

Revista Haemus: Nëse do të ndërtoje dikur një kinema, ku dhe si do të ishte?

Artan Minarolli: Unë kinemanë e shoh bashkë me një klub artistësh.

Në këtë rast kinemaja duhet të ishte avangarde dhe udheheqëse shpirtërore dhe estetike për shumicën. Do ta bëja të ishte një qoshe e filmit të vërtetë, e ndarë plotësisht nga thesi i madh që ka marrë sot kjo fjalë. Në të duhet të ketë vetëm kinema si e mësipërmja, për të sfiduar provincialen dhe për ta vendosur individin në qendër të botës, pa kufi dhe pa dallim…

Revista Haemus: Një ngjarje, një njeri, një fjalë e urtë që mendon se ka ndikuar më fuqishëm mbi krijimtarinë tënde…

Artan Minarolli: Jam partizan i kinemasë Evropiane. Oliver Stone: Do të doja të isha vetëm një ditë në jetë regjisor evropian… David Lynch: Nuk më duhet historia, më duhet se si do ta them… Një neorealist: Kinemaja – dritarja e dhomës sime… Etj.

485 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

ARDIAN VEHBIU Fail better Një film që pashë këto ditë – Edge of Tomorrow (Live, Die, Repeat), me regji të Doug Liman-it – më risolli në mendje marrëdhëniet midis narratologjisë dhe fantashkencës të udhëtimit në kohë (time travel).

Për shkak të një aksidenti, heroi i filmit, William Cage (Tom Cruise), është “i dënuar” të rijetojë të njëjtën ditë nga jeta e vet, dhe ta mbyllë njëlloj me vdekjen e vet në fushëbetejë, derisa ta arrijë synimin.

Shumëkujt që nuk e ka parë filmin, por po i lexon këto radhë, këtu do t’i kujtohet një klasik i kinemasë amerikane, Groundhog Day, i Harold Ramis, ku personazhi kryesor, i luajtur nga Bill Murray, është kapur peng i së njëjtës ditë, të cilën e jeton ad infinitum, derisa arrin edhe ai, njëfarësoj, synimin madhor të jetës së vet dhe “lejohet” të dalë nga laku.

Nga pikëpamja narratologjike, në të dy rastet personazhi bie rob i një laku kohor (time loop) – një përftesë narrative mjaft e shfrytëzuar edhe në letërsinë fantashkencore, edhe në film (këtu gjendet një listë filmash që përmbajnë lak kohor).

Ka dy lloj leqesh të tilla: ai ku viktima nuk e mban mend përsëritjen, dhe ai tjetri, ku ruhet kujtesa. I pari i përshtatet më mirë konceptit “ta nisësh nga zeroja”; ndërsa i dyti është më interesant, për t’u rrëfyer.

Narratologët kanë vërejtur gjurmë të teorisë së “kthimit të përjetshëm” (mes të tjerash, e përqafuar edhe nga Nietzsche) te kjo përftesë; edhe pse mjafton ideja e udhëtimit mbrapsht në kohë, për të arritur te paradoksi i lakut – si pasojë e pashmangshme në disa vija kohore (timelines).

Deri këtu, nothing new under the sun. Çfarë e veçon The Edge of Tomorrow nga lista e filmave që i kanë paraprirë, është – besoj unë – ngjashmëria me video-lojërat.

Këto të fundit janë masivizuar vetëm gjatë 20-25 vjetëve të fundit, krahas me përhapjen dhe përsosjen e kompjuterëve, motorëve 3D (3D engines) dhe video-kartave. Edhe pse një pjesë e mirë prej nesh i njeh këto vetëm nga disa pak lojëra të vogla casual për telefon ose konsolë, në fakt video-lojërat, si formë “arti”, janë makina narrative të fuqishme, ku “lexuesi” arrin të marrë pjesë në shtjellën e ngjarjeve, duke ndërvepruar me programin.

The Edge of Tomorrow ka, në fakt, një numër karakteristikash të përbashkëta me video-lojërat e aksionit (përfshi edhe ato llojit first person shooter, ose FPS), ku lojëtari identifikohet me një hero dhe duhet 486 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

të arrijë synimin e caktuar në luftë me armikun; por edhe me videolojërat e llojit RPG (role-playing games), meqë aty heroit i jepet mundësia të “përsoset” – fizikisht, profesionalisht dhe sidomos moralisht – në bazë të zgjedhjeve që bën në pikat e degëzimit narrativ.

Sikurse edhe ngjarjet në një lak kohor hipotetik, edhe ato në një videolojë janë pak a shumë të skriptuara: personazhit i duhet të lëvizë në një “korridor” narrativ dhe të kalojë nga një skenë në tjetrën; me kusht që të mbetet gjallë. Në rast se vritet, atëherë kthehet mbrapa – në pikën ku ishte ruajtur loja – dhe e përjeton eksperiencën sërish. Skriptimi ka të bëjë me faktin se jo vetëm që mjediset e ri-përjetuara janë po ato; por edhe ngjarjet – p.sh. shfaqja e një armiku të caktuar – ndodhin pak a shumë në të njëjtat pika të narrativës dhe të hapësirës topografike virtuale (lojtari e mban mend eksperiencën e mëparshme dhe mund ta shfrytëzojë, por loja vetë jo; në kuptimin që personazhet “fiktive”, të cilat ndihmojnë për të çuar përpara narrativën, përsëritin veten ose në mënyrë identike, ose me variacione jo-thelbësore, të induktuara nga AIja rudimentare e lojës).

Personazhi kryesor i filmit, i luajtur nga Tom Cruise, njëlloj si lojtari në video-lojën standard,e mban mend se ç’i ka ndodhur një ditë më parë; prandaj teorikisht është në gjendje të bëjë ndreqjet e nevojshme dhe të mësojë çfarë i duhet, për të mbijetuar në fushën e betejës. Kështu, i lejohet ta shumëfishojë eksperiencën e vet, në një kohë që bota rreth tij bën në vend numëro. Kjo të kujton shprehjen “ah, të nusëroja edhe një herë…”, e cila i referohet eksperiencës së fituar a posteriori, që për disa prej nesh nuk ka vlerë.

Idenë e privilegjit kohor që i shërben arritjes së një synimi sublim, qoftë edhe pa pjesëmarrjen e lakut, e gjen te tregimi El Milagro Segreto, i Borges-it, ku dramaturgut Jaromir Hladik, të dënuar me vdekje nga nazistët, Zoti i jep mundësinë që ta përfundojë dramën që po shkruante, duke e ndalur kohën, për një vit, në momentin e pushkatimit. Hladiku arrin ta përfundojë dramën e vet në mendje; përndryshe, ai përfundon i vrarë – meqë mrekullia e ngrirjes së kohës i është dhënë vetëm atij, fshehurazi.

Regjisori Christopher Nolan, i filmit Inception, e ka përmendur këtë tregim të Borges-it si ilustrim të ndikimit që ka pasur argjentinasi në veprën e tij.

Megjithatë, përftesa e lakut kohor i përshtatet më mirë idesë së përsosjes morale; meqë heroi ka kohë të mjaftueshme, për t’u përmirësuar derisa të jetë i denjë për synimin që i ka vënë vetes.

Në video-lojëra, sikurse në filmin e Doug Liman-it, kjo rrugë e mundimshme e përsosjes kalon përmes “vdekjes”; meqë të vdesësh dhe 487 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

pastaj të kthehesh sërish në një pikë të mëparshme të narrativës është pjesë esenciale e eksperiencës në një video-lojë aksioni (dhe jo vetëm).

Dhe, njëlloj si në film, edhe lojtari para kompjuterit kthehet në jetë me një farë eksperience të fituar; dhe që nuk ka lidhje vetëm me dijen se çfarë do të ndodhë (foreknowledge) – por edhe me shprehitë që i ka fituar, nëpërmjet përsëritjes.

Natyrisht, vetëdija se kjo lloj vdekjeje, brenda një universi kohor reversibël, nuk ka ndonjë gjë tragjike në vetvete, e normalizon eksperiencën e lojës; ndërsa i jep deri edhe një notë të lehtë komike vdekjeve të njëpasnjëshme të majorit Cage.

Studiuesi Jesper Juul, në esenë The Art of Failure, an Essay on the Pain of Playing Video Games, mbron idenë se video-lojërat janë, pikërisht, arti i dështimit (njëlloj siç është muzika art i tingullit, ose letërsia art i fjalës); meqë ato na përgatitin (mësojnë, stërvitin) për t’u përballur me dështimin në jetë.

Juul kujdeset të dallojë dy lloje dështimi, në kontekstin e videolojërave: dështimi real, që ndodh kur një lojtar investon kohë dhe energji në lojë dhe megjithatë nuk arrin të fitojë; dhe dështimi fiksional, i cili i ndodh personazhit në botën fiksionale të lojës, me të cilin identifikohet lojtari (p.sh. duke u vrarë.

Ky dallim është intelektualisht produktiv – meqë lejon të kuptohet jo vetëm se çfarë na tërheq në video-lojërat e vështira (me shumë “vdekje”); por edhe se çfarë e bën unike video-lojën si formë veprimtarie njerëzore – madje duke hapur një dritare edhe drejt filozofisë së realitetit virtual, fatalitetit dhe vullnetit të lirë.

Ndërkohë, në filmin e Liman-it, këto dy lloj dështimesh janë të mpleksura tek i njëjti personazh: meqë majori Cage investon krejt jetën e vet (brenda lakut) për t’u përgatitur për “lojën”; ose momentin kur do të zbresë në fushë-betejë për t’u përballur me vdekjen. Edhe pse beteja është gjithnjë reale, dhe Cage gjithnjë vdes përnjëmend, fakti që narrativa kthehet mbrapsht në një lak kohor u jep një farë fiksionaliteti të pashmangshëm ngjarjeve. Nga ana tjetër, vetë fakti që personazhi i luajtur nga Cruise e ruan kujtesën e ngjarjeve në leqe të mëparshme, vjen me dy efekte të reja: së pari, universi i çdo laku të filluar rishtas nuk është kurrë identik me të mëparshmin, sepse Cruise mund ta vërë në përdorim “eksperiencën” e fituar për të mbijetuar qoftë edhe pak sekonda më shumë; dhe, së dyti, vetë laku tani përdridhet, për shkak të kësaj foreknowledge, dhe vjen e i ngjan fiongos së Möbius-it. Këtu duhet pasur parasysh edhe se, te Groundhog Day sa për të sjellë një shembull, dështimi i përsëritur i heroit manifestohet edhe thjesht si frustrim i këmbënguljes së tij për të dalë njëfarësoj nga laku.

488 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Në përmasën etike, ky numër i pafund vdekjesh, që janë të gjitha një hap i mëtejshëm drejt synimit suprem, të kujtojnë një thënie të shumëcituar të Samuel Beckett-it: Ever tried. Ever failed. No matter. Try Again.

Fail again. Fail better, të cilën zakonisht e citojnë për të ilustruar vlerën e çdo dështimi; qoftë edhe në sport. Që këtej, mund edhe të nxjerrësh përfundimin se video-lojërat i shërbejnë edukimit etik të lojtarëve, pavarësisht nga temat që trajtojnë; sa kohë që ne ushtrohemi aty për të përfituar nga dështimet. Kalitin një lloj të caktuar virtyti, njëlloj siç i kalit muskujt palestra – madje e bëjnë këtë në mënyrë adiktive.

Ardian Vehbiu Ese e pabotuar, publikuar në blogun Peizazhe të fjalës (peizazhe.com), më datë 21 tetor 2014.

489 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

SCENA IULIA ENKELANA A fost ca o piesă

Piesă într-un singur act / Act într-o singură piesă PERSONAJELE: FATA CARE ARANJEAZĂ MASA / ELENA – gazda, o tânără simplă, sobră.

FATA PLICTISITĂ / LINA – o tânără plictisită la începutul piesei. Sarcastică. Are părul lung, negru, haine simple, de culori închise.

NOBILA / DINA – o tânără cu aer nobil, care se crede foarte valoroasă. Fumează țigări subțiri, într-un portțigaret, are o blană la gât, pe care toată lumea o consideră de vulpe. Folosește mult machiaj și poartă multe bijuterii. Este bogată și acest lucru se vede în înfățișarea ei.

BĂIATUL CARE NU ÎȘI GĂSEȘTE LOCUL / CHRIS – un tip înalt, slab, parcă uscat, și extrem de agitat pe tot parcursul piesei. Nu stă locului, gesticulează mult, bate cu degetele pe masă, are ticuri, tremură, și este, fără un motiv anume, foarte speriat și îngrijorat.

BĂIATUL CU PICIOARELE PE UN SCAUN / ALEX – un tânăr ironic, foarte lejer. Îmbrăcat sport.

EMA – o tânără încântată, deoarece are întâlnire cu Clark von Scrtiptumstadt – un tip foarte celebru după nume, dar necunoscut de nimeni. Cheful îi piere după ce ascultă nenumărate variante despre personalitatea acestui tip.

490 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Clark R. („Clark Er” / „Clark R punct”) – celebru jurnalist la Gazeta de Duminică. Nevăzut de nimeni.

Nu apare deloc în piesă, ci doar se vorbește despre el.

Actul I (și singurul...)

Interior, pe înserate. O cameră de zi. O masă de lemn, pictată în negru, cu o față de masă în carouri și câteva pahare și sticle deasupra. În mijloc, un coș cu câteva fructe expirate. Șase scaune de lemn, pictate în negru. Deasupra mesei, o lustră mare, aprinsă, luminând încăperea cu o lumină albă-galbenă. Într-un colț, în dreapta, o măsuță pe care stau băuturi, pahare, aperitive, tacâmuri, șervețele, scobitori etc. Pe jos, lângă măsuță, o vază cu flori aproape uscate. Într-un alt colț, în stânga, un cuier înalt, negru.

Cinci tineri – trei fete, doi băieți.

Un băiat stă jos, cu picioarele pe un scaun liber, celălalt nu își găsește locul și se învârte, foarte emoționat, prin cameră.

O fată, gazda, aranjează masa, luând pahare și farfurii de pe măsuța dintr-un colț și ducându-le pe masa din lemn, pictată în negru.

Altă fată, mai nobilă, fumează o țigară subțire și își mângâie fularul din blană naturală, pe care îl are în jurul gâtului.

A treia fată este serioasă și se uită, plictisită, la cei din jur, ținându-și capul în mâini.

NOBILA: Când vine Ema? FATA PLICTISITĂ: De ce? Te-ai plictisit să mângâi biata blană de vulpe?

NOBILA (calmă, convinsă că spune ceva foarte inteligent): Of. E îngrozitor de câte ori trebuie să îți repet. Aceasta nu este vulpe.

BĂIATUL CU PICIOARELE PE UN SCAUN: Cel puțin nu mai este vulpe.

NOBILA: Nu a fost niciodată vulpe.

491 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

FATA PLICTISITĂ: Și, cel mai probabil, nu va fi niciodată vulpe.

BĂIATUL CU PICIOARELE PE UN SCAUN (atingând blana de vulpe): Vrei să zici că e artificială?

NOBILA: Există vulpi artificiale?

FATA PLICTISITĂ: Există blănuri artificiale.

FATA CARE ARANJEAZĂ MASA: Există discuții cu un subiect.

FATA PLICTISITĂ: Care să nu fie unul idiot.

NOBILA: Hm! (trage din țigară, întorcându-și privirea în altă direcție.)

BĂIATUL CARE NU ÎȘI GĂSEȘTE LOCUL (speriat, Fetei care aranjează masa): Elena! Eu unde stau?!

ELENA (aproape izbucnind): Nu știu! Văd că ești peste tot. Faci mai multe cercuri prin cameră decât un compas pe o foaie.

BĂIATUL CARE NU ÎȘI GĂSEȘTE LOCUL: Dar e bine să fac cercuri, nu?

Sau e rău să fac cercuri?!

FATA PLICTISITĂ: Poți să faci și pătrate, și romburi, dacă vrei.

BĂIATUL CARE NU ÎȘI GĂSEȘTE LOCUL (uimit): Pot? FATA PLICTISITĂ: Nu e interzis să mergi în forma unor figuri geometrice prin cameră.

BĂIATUL CARE NU ÎȘI GĂSEȘTE LOCUL: Dar mie nu îmi place geometria!

(Băiatul care nu își găsește locul cade pe gânduri, apoi mai face o tură și se întoarce în locul unde era.)

FATA PLICTISITĂ: Parc-ai fi o trestie cu baterii.

BĂIATUL CARE NU ÎȘI GĂSEȘTE LOCUL (speriat): Trestie?!

492 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

ELENA: Ai putea lua un loc, Chris.

CHRIS: Dar nu pot să iau un loc!

BĂIATUL CU PICIOARELE PE UN SCAUN: Ai vrea să iei mai multe locuri?

CHRIS: Sunt foarte agitat!

(Chris mai face câteva ture prin cameră, apoi se întoarce unde era.)

ELENA: Nu e greu de observat.

NOBILA: Ar fi ceva, dacă am cunoaște și noi motivul...

ELENA (întorcându-se spre Nobilă): O fire agitată din fire și un cocktail alcătuit din cafea, ceai negru și energizant.

FATA PLICTISITĂ: Gusturi stranii.

CHRIS (agitat și speriat, gesticulează mult): Mă simt plin de energie!

Simt că pot să mă urc pe pereți și pe tavan și să atârn de lustră!

FATA PLICTISITĂ: Important e modul cum vrei să atârni.

BĂIATUL CU PICIOARELE PE UN SCAUN: Hmm... Asta nu sună prea bine...

ELENA: Stați liniștiți; din fericire, e prea înalt ca să atârne. Mai ales în acel mod.

FATA PLICTISITĂ: Nu și dacă își ridică picioarele și se balansează.

CHRIS (disperat): Nu pot să stau locului!

BĂIATUL CU PICIOARELE PE UN SCAUN: Poți să stai mișcării?

ELENA: Terminați! (Trage un scaun și îl îndeamnă pe Chris să se așeze.)

Stai jos.

493 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

(Chris se așază, iar Elena îi împinge scaunul. Elena așază pe masă ultimele pahare și castroane cu aperitive. Preț de câteva secunde, nimeni nu spune nimic.)

CHRIS: E prea liniște! Liniștea asta îmi provoacă neliniște.

FATA PLICTISITĂ: Măi, băiete, tu ești de dat la dușmani.

NOBILA: De ce?

FATA PLICTISITĂ: Ca să îi îmbolnăvești și pe ei de nervi.

CHRIS: Nervi? O, da. Mă simt nervos.

NOBILA: Relaxează-te. Ești prea încordat. Respiră.

(Chris respiră încet, încercând să se calmeaze. Elena se pregătește să se așeze. Stă – cu mâna în șold – în dreptul scaunului pe care Băiatul cu picioarele pe un scaun își ține picioarele.)

ELENA: Ei? BĂIATUL CU PICIOARELE PE UN SCAUN: Ei. Ele...

(Elena îi face un semn cu mâinile să își dea picioarele de pe scaun, iar acesta și le dă jos. Elena șterge puțin scaunul cu mâna, apoi se așază.

Din nou se face liniște, pentru scurt timp. Nobila își mângâie, din nou, blana, cu discreție. Fata plictisită privește fix blana.)

FATA PLICTISITĂ: Îi vorbești vreodată acelei vulpi țepene?

NOBILA (deranjată): De câte ori trebuie să mă repet? Nu este o vulpe!

FATA PLICTISITĂ: Bine. Vorbești vreodată acelei blăni – blană trebuie să fie – de vulpe sau nu, naturală sau artificială?

NOBILA: Sigur că nu.

CHRIS (îngrozit): Dar ea îți vorbește ție?!

NOBILA (deranjată): Nu! 494 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

FATA PLICTISITĂ: Până acum nu a dat nici un semn cum că ar fi bântuită sau posedată, Chris.

ELENA: Cine știe... poate e.

FATA PLICTISITĂ: Nu, nu în această piesă. (Se gândește puțin.) Hmm...

Dar despre ce ți-ar putea vorbi o blană?

ELENA: Despre vremea când trăia și nu era doar o blană.

BĂIATUL CU PICIOARELE PE UN SCAUN (Nobilei, privind blana): Dar poți să-i mai vorbești din când în când. Poate se simte singură. Toată ziua, fie în dulap, fie în jurul gâtului tău... Poate are nevoie de dialog și se simte ignorată. Poate e o blană de rasă.

NOBILA: Taci, Alex. Tăcerea e de aur.

ALEX: Nu și când ai ceva valoros de spus.

NOBILA: Dar nu ai nimic valoros de spus.

ALEX: Poate blana are.

FATA PLICTISITĂ (privind fix blana, din nou): Eu mă întreb dacă vei găsi vreodată o insectă moartă în acea blană.

NOBILA (revoltată): De ce aș găsi o insectă moartă în Petsy? (Își dă seama că s-a scăpat și se corectează repede.) Ă! În blană?!

ALEX: Poți să-i zici pe nume, suntem între prieteni.

ELENA (chicotind): Noi te acceptăm așa cum ești.

FATA PLICTISITĂ: Dacă te-ai hotărî vreodată să o transformi pe „Petsy” într-un covor de pus pe perete și ai atârna-o pe pereții unui beci, ai găsi insecte moarte în ea.

ELENA: Foarte artistică imaginea. Presupun că apoi se va produce promițătorul serial de acțiune „Peripețiile lui Petsy, blana de vulpe, și ale insectelor moarte din ea”.

495 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

ALEX: Sau poate Petsy va năpârli, iar insectele vor rămâne fără adăpost.

FATA PLICTISITĂ: Și, firește, se vor deschide adăposturi pentru insectele moarte rămase fără casă.

ELENA: Sau fără blană.

NOBILA (drastică): Petsy va rămâne cu mine, bine?! Vreau să zic blana... care nu este de vulpe!

ALEX: Este de vulpoi?

NOBILA: Nu! FATA PLICTISITĂ: OK. Cred că nu vrei să ne spui de ce animal e blana aia, pentru că nu știi.

(Nobila se hotărăște să nu mai dea nicio replică, și își întoarce privirea.

Timp de câteva secunde, nimeni nu zice nimic.)

CHRIS: Cât e ceasul?! (Se uită la ceas, apoi tresare, speriat.) Oh! Ce târziu e! Unde e Ema? ELENA: Cel mai probabil, pe drum.

CHRIS: Pe drum? De ce e pe drum?!

ALEX: Voiai să fie sub drum?

CHRIS: Trebuia să fie aici. Mă-ngrijorează fata asta.

FATA PLICTISITĂ: Stai liniștit. Sunt sigură că e în siguranță.

CHRIS: De ce?! Ce te face să fi așa de sigură?!

FATA PLICTISITĂ: Simplul fapt că nu e genul de fată, pe care lumea ar asasina-o. N-are stofă. Adică... serios, uită-te la ea...

CHRIS: N-am cum să mă uit, dacă nu-i aici.

496 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

FATA PLICTISITĂ: Bine, atunci gândește-te la ea. Cine ar înjunghia-o?

Nu are acel gen de spate în care, înfipt fiind, un cuțit s-ar simți confortabil.

CHRIS (o privește câteva clipe înspăimântat): Mă sperii!

FATA PLICTISITĂ: De ce? Tocmai ți-am argumentat de ce e în viață. Țiam oferit argumente ca să nu te îngrijorezi.

CHRIS: Ba mă-ngrijorez chiar foarte tare. Trăim într-o lume periculoasă.

ALEX: Ai citit prea multe cărți.

CHRIS (sigur): Nu, am văzut prea multe filme. Există neînchipuit de multe moduri prin care un om poate muri. (Își îndreaptă spatele.) Chiar acum poate intra ceva pe geam, o grenadă, de exemplu, și...

ELENA (îl întrerupe): Calmează-te, a întârziat doar trei minute.

CHRIS (repede și cu certitudine, imediat după ce Elena termină de vorbit): Și patrușopt de secunde!

(Toți, în afară de Chris, oftează. Pentru un timp, Chris continuă să numere secundele, cu privirea ațintită spre ceasul de la mână.)

NOBILA: De obicei nu întârzie așa...

ELENA: E revoltător de punctuală. E chiar enervant uneori. Dacă stau mai bine să mă gândesc, cred că e de bine că întârzie.

ALEX: Totuși, e destul de târziu.

FATA PLICTISITĂ: Și afară fulgeră...

ALEX: Și străzile devin pustii...

FATA PLICTISITĂ: Și câinii latră, înfometați, iar umbrele nopții înghit trotuarele și oamenii.

NOBILA: Parc-ar fi începutul unui film de groază...

497 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

ALEX: Și acum, conform scenariului, vom face liniște, și bătăile ceasului se vor auzi foarte adânc și evident, creând o atmosferă tensionată.

(Se face liniște și toată lumea este foarte concentrată, așteptându-se să audă bătăile unui ceas.)

ELENA (brusc, își schimbă poziția pe scaun): Păcat că nu avem ceas. În afară de cel de la mâna lui Chris, care nu ticăie suficient de puternic.

FATA PLICTISITĂ: Iar Ema nu e asasinabilă.

ELENA: Da, una din umbrele alea despre care vorbeai s-ar putea înneca încercând să o înghită.

ELENA: Exact. Ema n-ar rezista într-un film de groază fără să-l transforme în comedie.

ALEX: Astfel, conform unui alt scenariu, blana de vulpe Petsy va năpârli de frică. (Nobila vrea să spună ceva, dar este oprită cu un semn al mâinii de către Alex.) Să îi zicem vulpe.

FATA PLICTISITĂ: Și totul se va transforma într-un musical dement...

Iar Petsy va prinde viață, redevenind vulpea care era altădată.

ALEX: Și, când vom termina de cântat, va înțepeni din nou.

FATA PLICTISITĂ: Redevenind blana țeapănă, tăcută și plicticoasă care e acum.

(Toată lumea cade pe gânduri.)

ELENA (brusc, rupând tăcerea): Păcat că noi nu avem voce...

ALEX: Poate Petsy are.

NOBILA: Nu puteți să-mi lăsați blana în pace?!

FATA PLICTISITĂ: Putem să o lăsăm și în război, dacă vrei.

ALEX: Oricum, ea a început.

498 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

NOBILA (afectată): Prin ce a început ea?!

ALEX: Prin simpla ei prezență în jurul gâtului tău.

CHRIS (se „trezește” brusc, speriat): Ce să înceapă?!

(Nimeni nu îi răspunde, iar Nobila își aranjează blana de la gât, deranjată de discuție.)

NOBILA: Să știți că remarcile voastre sunt tare deranjante. Nu ratați nicio ocazie în care ați putea da replică. Nici când n-aveți replică...

FATA PLICTISITĂ: Replici chiar. Pluralul e dureros.

NOBILA: V-am rugat de atâtea ori să nu fiți ironici. Numai ironici să nu fiți!

ALEX: Putem fi și sarcastici, la nevoie.

FATA PLICTISITĂ: Suntem adaptabili.

NOBILA: Să știți că remarcile voastre sunt tare deranjante.

FATA PLICTISITĂ: Ai mai zis asta o dată.

NOBILA: Pentru că așa e.

ALEX (Nobilei): Serios? Petsy nu pare deranjată...

FATA PLICTISITĂ: Petsy pare chiar fericită să ia parte în discuție. Nu orice blană de vulpe cu un nume atât de neinspirat ca ăsta are șansa să fie subiectul unei discuții. Și nu vorbim de orice discuție, ci de una inteligentă; și nu vorbim de orice blană, ci de una tăcută, plicticoasă și greu de identificat.

ALEX: Petsy.

NOBILA (foarte serioasă, amenințând): Dacă îi mai spuneți o singură dată...

(Ema întrerupe discuția, intrând furtunos în încăpere.)

499 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

CHRIS (fericit): Ema! EMA: Scuze de întârziere! Autobuzul a făcut pană. Am mers pe jos jumătate din drum.

(Ema își pune haina în cuier și se așază la masă.)

EMA: Voi? Ce faceți?

ALEX: Ne bucurăm să vedem că ești teafără.

FATA PLICTISITĂ: Deși, datorită firii tale, n-ai cum să nu fi teafără.

ALEX: Și că n-ai fost înghițită de umbrele nopții.

ELENA: Și că n-ai dispărut în mod suspect, cum s-ar fi întâmplat dacă eram într-un film de groază.

EMA: Sigur că n-am dispărut într-un mod suspect, ca într-un film de groază. Nu aveam cum. Nu e nicio echipă de filmat aici, și nici afară. (Cu o voce groasă, ca și cum ar fi ceva evident, gesticulând cu mâinile.) Și nu avem un scenariu! (Observă blana nobilei.) Oh! Drăguță blană, Dina! (O atinge pe Petsy.) E vulpe?

(Dina se arată din nou deranjată și își întoarce privirea în altă direcție, trăgând-o pe Petsy din mâinile Emei.)

ALEX: E Petsy.

EMA (ridicând din umeri, neinteresată): Mă rog. (Observă șampania de pe masă.) O, șampanie! Da’, ce-i, Revelion? (Întinde mâna, ia sticla de șampanie de pe masă și încearcă să o deschidă.)

ELENA: Ziceai că ai noutăți.

EMA: A, da! (Se chinuie să deschidă sticla, încearcă să scoată dopul cu dinții, dar Alex îi ia sticla din mâini, reușește să o deschidă și toarnă fiecăruia, în timp ce vorbesc.)

FATA PLICTISITĂ: Ce e nou?

500 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

EMA: Îl știți pe Clark R.?

ELENA: Da. Deși e unul dintre cele mai nereușite pseudonime pe care le-am auzit vreodată.

ALEX: E cel care publică în Gazeta de Duminică?

CHRIS: În acel ziar foarte galben și palid?!

ALEX: Nu putea fi roșu și palid, Chris.

FATA PLICTISITĂ: Cel care scrie articole despre „suferința existențială din aceste vremuri” și despre „ucigătoarea realitate”? Cel despre care nu se știe nimic și nu a fost niciodată văzut? Care nu apare niciodată nicăieri și care este un fel de necunoscut hiper cunoscut?

EMA: Exact, Lina... (În timp ce discută, cu toții mai beau, își mai toarnă șampanie sau vin în pahare, mănâncă, tușesc etc.)

LINA: Faptul că e necunoscut l-a făcut foarte cunoscut. Atitudinea asta foarte retrasă i-a prins bine.

DINA: Ce e cu Clark... (Ia un fursec) Știți-voi-cum?

EMA: Acum câteva luni am reușit cu greu și după multe încercări eșuate, prin căi mai mult sau mai puțin curate, de nemenționat, să dau de adresa lui Clark.

ALEX: Ce-nțelegi prin „căi mai mult sau mai puțin curate, de nemenționat”?

ELENA: Nu cred că se referă la drumuri murdare.

CHRIS: Ai mers la Clark acasă?!

EMA: Nu. Dar, fiind o mare admiratoare a articolelor lui, i-am scris o scrisoare.

501 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

ALEX: Și ce i-ai zis?

EMA: Chestii... Că îmi place cum scrie, ce transmite prin aticolele lui... că mi-a plăcut acea comparație... (pocnește din degete, încercând să își amintească) știți voi... cu cactusul.

ALEX: Ah, da, aia.

EMA: Chestii. Asta i-am zis.

ELENA: Și ți-a răspuns?

EMA: Da, în mod enigmatic și neașteptat. Nu știu dacă nu răspunde niciodată la scrisori pentru că adresa lui se găsește mai greu ca petrolul sau pentru că ăsta e felul lui de a fi, dar, oricum, e mare lucru că mi-a răspuns. Am corespondat câteva luni. (Face o scurtă pauză. Apoi, fiind entuziasmată.) E foarte tare! E super-cool! Știați că are o colecție de șervețele?

ALEX: Nefolosite, sper.

EMA (brusc serioasă, cade pe gânduri): Am uitat să întreb... (Își revine și ia un fursec.) Desigur, nu ăsta este motivul pentru care e super-cool.

ELENA: Și...? Asta e marea veste? Răspunsul lui Clark?

EMA: Nu. Ne întâlnim vineri în centrul orașului.

(Chris este foarte surprins.)

CHRIS: Cu Clark R.?! („Er”) EMA (încântată): Cu Clark R.! („Er”) Clark R punct.

LINA: Și de ce ești așa de încântată?

EMA: Pentru că e Clark R., nu e destul?

ELENA: Dar nimeni nu știe nimic despre Clark R. CHRIS: Este un mister.

502 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

ELENA: El este un misterios. Dar oare de ce i-au mai trebuit și inițiale în numele de familie? Nu era misterul îndeajuns de mare?

ALEX: De la ce-o veni „R”-ul ăla? De la „rău”? R... Respect, revanșă, retardat... Clark R. Clar K R. (Un pic revoltat.) Clar că ce?!

ELENA: Nimeni nu știe nimic concret despre el. Numai zvonuri care de obicei se contrazic.

EMA: Eu mai știu câteva lucruri, în afara colecției de șervețele.

ELENA: Eu am auzit că este atât de necunoscut, încât poate fi oricine.

(Alex se uită țintă în ochii fiecăruia cu care vorbește.)

ALEX (Dinei): Chiar și tu! (blănii Dinei, suspicios) Sau tu... (Linei) Sau tu! (lui Chris) Sau... tu! (Emei, arătând-o cu degetul) Sau chiar tu!

LINA (lui Alex): Sau chiar tu.

ELENA: Poate fi și un personaj al unui autor. Poate, prin acest pseudonim nereușit, autorul lui Clark publică el însuși sub formă de personaj, fiindu-și propriul personaj.

ALEX: Dar Clark von Scriptmstadt e un nume oribil de personaj.

DINA: Și personajele nu publică în gazete de duminică.

LINA: Și, dacă ar publica, de ce n-ar publica niște personaje mai puțin misterioase?

ALEX: Și de ce ar face cineva un personaj cu numele ăsta?

ELENA: Nu știu... (Ca și cum ar fi logic) Ca să aibă un subiect pentru o piesă, deși nu e cazul? Și oricum, nu e obligatoriu să fie om.

LINA: Poate fi stafie.

ALEX: Poate fi zombi. Sau mutant.

503 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

CHRIS: Sau hologramă. (Tresare, oarecum speriat, gândindu-se la holograme.)

EMA: Ce rost ar avea să fie hologramă, dacă, oricum, nu îl vede nimeni?!

ALEX: Da; și ce fel de hologramă, oricât de performană ar fi ea, ar putea să scrie în Gazeta de Duminică?

LINA: Poate el e doar o umbră...

ALEX: Poate e vârcolac...

EMA (ironică, plictisită de atâtea variante): De ce nu vampir?! Doar ei sunt în vogă.

ELENA: Sunt doar câteva presupuneri auzite pe ici-colo.

ALEX: Doar unul este adevărul.

CHRIS: Adevărul este că Clark R. se sechestrază singur.

ALEX: Se-ca-strează, sau se-ches-trea-ză...?

EMA: Se sechestrează singur!?

CHRIS: Da. Am aflat întâmplător. Trăiește într-o cămăruță în care trei din patru pereți sunt oglinzi defecte din fabricație.

ALEX: Și al patrulea perete?

CHRIS: Și din cauza a atâtor oglinzi sparte, deformate și ciudate, puse la un loc, bietul Clark are o imagine foarte neclară asupra propriei persoane. Îi este frică să iasă din casă.

EMA (prefăcându-se că îl crede): Și se sechestrează singur.

CHRIS: Exact. (Tresare din nou, speriat) E atât de dubios. Și straniu!

EMA: Povestea asta e doar un rezultat al cofeinei.

LINA: Nu credeam că cofeina conține atâta imaginație...

504 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

ELENA: Și, dacă ar conține, toți mediocrii ar bea-o în prostie. Oricum nu ăsta e adevărul. Știu eu adevărul despre Clark.

(Ema îi face semn, neinteresată, să continue.)

ELENA: Clark nu a fost văzut de lume pentru că nu iese din casă. Nu pentru că se sechestrează singur, ci pentru că are tot ce-i trebuie la el acasă. Este atât de bogat, încât are un servitor căruia îi dictează articolele, pentru că, având mâinile încărcate cu numeroase ghiuluri, brățări și ceasuri, toate din aur masiv, obosește foarte repede, dacă le folosește la scris sau la tastat.

EMA: Și scrisorile către mine tot servitorul ăla i le-a scris?

LINA: Am auzit și eu ceva. Cică bea apă în pahare de aur și periuța lui de dinți e tot din aur.

ALEX: Și pasta de dinți tot din aur e? Aur lichid...

ELENA: Nu știu. Dar oricum, capacul de la WC-ul lui e brodat cu diamante. Și dinții îi are pe toți schimbați, și înlocuiți cu pietre prețioase rare, iar unghiile le are suflate în aur.

ALEX: Și pielea cum o are?

ELENA: Nu are trei straturi, ca noi ceilalți, muritorii, ci patru; și-a mai adăugat unul – din aur.

ALEX: Aaa, deci, când a fost vorba de piele, nu s-a zgârcit doar s-o sufle în auR..

LINA: Și-a băgat aur în piele?!

ELENA: Da. EMA (începe să se enerveze): Și-i galben?!

ELENA: Nu se știe. Se zvonește c-ar fi vorba de aur alb.

505 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

ALEX: Dar, la presupușii lui bani, și-ar putea permite să-și comande aur de culoarea pielii, nu?

DINA: Și unde locuiește?

ELENA: Are o insulă proprie. Are tot ce îi trebuie. Bogăția l-a făcut atât de narcisist, încât totul pe acea insulă se numește Clark R. Insula se numește Clark R., capitala se numește Clark R. City (accentuează), regimul politic este Clark R.-ian, cafenelele, hotelurile, străzile, cartierele, comunele, limba, firmele, banii, băncile, toate sunt Clark R. Și o mare porțiune din marea ce îi înconjoară insula îi poartă numele. Are și un crater pe lună ce-i poartă numele, iar pe braț și-a tatuat propriul portret.

ALEX: Adică pe aur.

LINA: Deci, e bogat și narcisist.

ELENA: Exact.

EMA: Dar în scrisori părea...

ELENA (o întrerupe): Nu te lua după scrisori. Sunt înșelătoare.

EMA: Părea atât de onest, și sinceR..

ELENA (rece și sigur; parcă nevrând să ocolească purul adevăr): Nu e.

EMA: Și, atunci, de ce locul de întâlnire e Cafeneaua Studenților, unde îți iei cafeaua de la aparat și costă un leu cincizeci?

ELENA: Probabil este extrem de zgârcit, fiind narcisist...

EMA: Și de ce nu s-a lăsat de scris? Dacă are din ce trăi... E așa de mare pasiunea?

ELENA: Ca să nu își piardă renumele.

EMA: Atunci, alta e întrebarea: cum și-a câștigat presupușii bani?

ELENA: „Prin căi mai mult sau mai puțin curate, de nemenționat”.

506 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

EMA: Nu sună în regulă...

ALEX (revolatat): Pentru că nu acesta este adevărul despre Clark R.!

EMA (plictisită, oftând, trăgând aer în piept și turnânu-și băutură în pahar): Care este adevărul despre Clark R...?

ALEX: Clark R. este o persoană căreia i s-a interzis afișarea prea des în public.

LINA: A, da? Din ce cauză?

ALEX: Din cauza sinistrului său râs ce le trezește celor din jur serioase tendințe sinucigașe.

ELENA (încercând să înțeleagă): Râde și lumea se sinucide?

ALEX: Exact. Cum îi aud râsul, oamenii își dau drumul de pe clădiri, se spânzură de felinare, își taie...

EMA (îl întrerupe): Ce-și taie?! Stai așa! Și cum de n-am auzit de astfel de cazuri?

ALEX: Pentru că sunt atât de multe de acest gen, încât deja lumea s-a obișnuit cu ele. Nu mai prezintă interes, așa că presea nu le mai promovează. Știți voi, povești obișnuite: ceva haios se întâmplă, cineva râde, râsul cu pricina îi amintește altcuiva de ceva, sau pur și simplu îi dă o stare întunecată, acel altcineva pune mâna pe niște lame, iar continuarea o știți, e deja uzată treaba, e răsuflată. Oricum, de la câteva incidente nefericite încoace, Clark a fost tare mișcat de cele întâmplate și s-a izolat, continuând să-și scrie articolele din umbră, în discreția garsonierei lui, și devenind un misterios celebru necunoscut.

EMA: Dar ce este așa de în neregulă cu râsul lui?!

ALEX: Probabil ai observat umorul din articolele sale. Ca om, este foarte amuzant și știe de glumă. Dar când râde, vibrează ferestrele.

Lina își dă ochii peste cap.

507 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

LINA: Și când râde din tot sufletul?

ALEX: Atunci crapă și se sparg ferestrele.

LINA: Și când râde cu lacrimi?

ALEX: Tavanul e victima.

LINA: Și când râde fals? Are efect invers? Se lipsesc la loc cioburile și se reface fereastra? Și tavanul...

ALEX (o întrerupe): Clark nu râde fals. Clark nu e ipocrit.

ELENA: Și... văzând și auzind toate acestea, lumea se sinucide.

EMA: De când e lumea atât de sensibilă?!

ELENA: De când e lumea atât de sinucigașă?

ALEX: Când îl vezi pe Clark, devii automat sensibil și, în funcție de fiecare, sinucigaș.

DINA: Și ferestrele devin sensibile... și, în funcție de caz, sinucigașe.

EMA: Dar ce are Clark de te face să devii sensibil și / sau sinucigaș?!

ALEX: Ema, este vorba de înfățișarea lui Clark. Clark este un moș cu un ochi mai mare și unul mai mic, unul mai deschis și unul mai închis, cu pielea strânsă strâns pe craniu, cu dinții precum stalacmitele și cu o chelie atât de lucioasă, încât se poate citi viitorul în ea.

LINA: Să înțeleg că tu susții faptul că lumea este șocată la vederea imaginii ferestrelor ce se transformă, de bună voie, în cioburi, neavând încotro, nesuportând sinistrul râs al lui Clark R.?

ALEX: Însoțit și de groteasca înfățișare a acestui Clark. Și ceea ce susțin este adevărat.

LINA: Îmi pare rău să te dezamăgesc, Alex, dar te înșeli.

EMA (și mai plictisită): Să înțeleg că și tu știi adevărul despre Clark?

508 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

LINA: Categoric. Clark este centaur.

(Ema este atât de încurcată, încât nu mai știe ce să spună și își acoperă fața cu mâinile.)

DINA: Adică... e pe jumătate cal?

LINA: Într-un fel...

ALEX: Bine că nu vulpe.

CHRIS: Și ce parte e cal? Cea din față, sau cea din spate?

LINA: Cea din spate, logic!

ALEX: Și când merge lasă în urma lui bălegar?

ELENA: Și dă din coadă, ca să scape de muște?

LINA: Desigur. Și poartă potcoave la două membre.

EMA (șocată, privindu-i pe toți în ochi; parcă având o revelație): Păreați atât de sănătoși când v-am cunoscut... atât de normali...

LINA: Depinde care este concepția ta asupra normalității. Și faptul că vei cunoaște un centaur ți se poate părea perfect normal, dacă acest lucru corespunde propriilor tale legi ale normalității.

EMA (apărându-se): Doar ieșim la o cafea.

DINA: Pare doar o cafea inofensivă, dar trebuie neapărat să faci niște investigații în privința acestui individ înainte să mergi să îl întâlnești.

EMA: De ce? Ce are?

DINA: Ascultă-mă bine! Logodnica fratelui poștașului știe de la cumnata instalatorului, care știe de la o foarte sigură sursă că nimeni altul decât Clark R. este atât de sărac, încât, atunci când merge pe stradă, încearcă să găsească modalități de a jefui cerșetorii.

509 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

ELENA: Jefuiește cerșetorii!?

EMA: Dar varianta asta chiar că n-are sens. De ce ar jefui cerșetorii, dacă publică în Gazeta de Duminică?! Și e foarte apreciat.

DINA: Pentru că are nevoie de ac și ață!

EMA: Ac și ață?!

DINA: Da! În rarele momente în care bietul de el poartă șosete, acestea sunt, mai mult sau mai puțin, găurite. Sau mai mult sau mai puțin întregi.

EMA (foarte serioasă, ca și cum ar fi logic): Așa că ia banii ciordiți de la cerșetori și își cumpără ac și ață, ca să-și coasă șosetele găurite, deoarece, fiind un jurnalist extrem de apreciat, nu își permite o pereche de șosete negăurite, sau peticite.

CHRIS: Pare logic...

EMA: Da, dacă vii de pe o altă planetă.

LINA: Și logica e mereu discutabilă, Ema. Ai văzut tu vreo chestie mai discutabilă decât logica?!

ELENA: Stai puțin... Dacă e sărac, pe ce își scrie articolele?! Cum le trimite?!

DINA: Nu e chiar atât de sărac... Are un mic culcuș, destul de ingenios construit, cu pereții făcuți din câteva foste cutii de pantofi.

EMA: Și cum, trăiește într-o casă făcută din foste cutii de pantofi?

ALEX: Sau într-o cutie făcută din foste case de pantofi.

DINA: Doarme pe o saltea cu arcurile ieșite.

EMA: Și acolo își scrie articolele, în singurătate?

DINA: Nu e chiar singur. Împreună cu el, în căsuța făcută din foste căsuțe pentru pantofi, mai stau și cinci câini cu care doarme, se spală și 510 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

mănâncă. Pe jos are ziare vechi, pe post de covor. Mulți zic că, atunci când ieși de acolo, monoxidul de carbon ți se pare extrem de sănătos...

EMA (atingând blana Dinei): Pariez că până și Potsy ar fi venit cu o variantă mai bună despre Clark.

DINA (dând la o parte mâna Emei de pe Petsy): Petsy.

ALEX: Noi ți-am zis doar adevărul.

EMA: Adevărurile! (Accentuează ultima parte a cuvântului.)

CHRIS (confuz): Cred că îi este foarte greu lui Clark să se sechestreze singur, fiind bogat și centaur, dar purtând șosete găurite, interzicânduși să iasă în societate și publicând în Gazeta de Duminică...

ELENA: Cu toate că are „clar” în nume, tot rămâne ceva neclar în legătură cu acest Clark.

EMA (nervoasă): Știți ceva?! Numai eu voi ști adevărul despre Clark R., după ce îl voi întâlni pe Clark R.!

(Ema se ridică de la masă.)

ALEX: De fapt, e cam prea misterios tipul ăsta... (Emei) Ești sigură că există?

ELENA (Emei): Pleci?

EMA: Da. LINA: De ce?

EMA: Păi... (înghite în gol) În caz că vreunul dintre lucrurile pe care leați spus este adevărat, vreau să iau niște măsuri de precauție.

ALEX: Te duci după ac și ață?

EMA: Exact... Și după hamuri, în caz că e sălbatic.

Ema își ia haina din cuier și o îmbracă.

511 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

EMA: Pa! (Alex, Lina, Elena, Chris și Dina îi fac încet cu mâna, iar Ema pleacă.)

CHRIS: Și noi ce facem?!

DINA: Clark ce ar face?

LINA: Depinde care variantă a lui Clark.

TOȚI (în același timp, contrazicându-se): A mea e cea adevărată!

LINA: Nu, serios, ce facem?

ALEX: Conform scenariului...

ELENA (îl întrerupe): Nu avem niciun scenariu. Vă zic eu ce facem. Mă ajutați să strâng decorurile, apoi vă cărați din casa mea, și eu trag cortina.

(Toți se ridică în picioare.)

DINA: Și Clark R. ce face?

ELENA: Orice vrea! Cui îi pasă ce face? Poate nici nu există.

DINA: Și atunci cu cine se întâlnește Ema? ELENA: Eu știu? Cu tipul care îi cară servieta; care îi face cafeaua...

ALEX: Sau poate...

ELENA (îl întrerupe): Data viitoare, Alex. Data viitoare.

(Elena, Alex, Chris, Dina și Lina încep să strângă decorurile, dându-le unor oameni nevăzuți, din spatele cortinei. Cei cinci mai lasă câteva lucruri din decor pe scenă, apoi se opresc. Scena este aproape goală.)

ALEX: Noapte bună!

512 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

(Alex pleacă, ieșind din scenă. Chris se apropie de Lina și de Elena.)

CHRIS (Linei, tremurând): Crezi că eu sunt asasinabil, Lina?

LINA: Nu, Chris. Ești prea agitat până și ca să pună ochii pe tine.

Darmite să te prindă.

CHRIS (nesigur): Mulțumesc, Lina... Înseamnă că umbrele nopții nu mă vor înghiți?

LINA: La ce agitație ai în tine, mai degrabă tu le vei înghiți pe ele.

CHRIS: Mulțumesc, Lina...

(Chris se îndepărtează ușor, nesigur, le face încet cu mâna, și iese din scenă.)

DINA: Și eu...?

ELENA (foarte serioasă): Tu mergi și o adormi pe Petsy, că i-a trecut ora obișnuită de somn.

LINA (și ea foarte serioasă): Nu uita să-i dai un păhărel cu lăptic cald și să-i citești o poveste.

ELENA: Cele cu prințese îi plac cel mai mult.

(Dina se enervează.)

LINA: E o metodă bună. (Zâmbind) Aduce vise frumoase.

(Dina iese, plecând grăbită, cu mișcările unui model.)

ELENA: Tot n-am aflat ce animal fusese blana aia...

LINA (dând din umeri): Poate nici nu era blană.

(Elena și Lina mai strâng câteva lucruri din decor, apoi se opresc. Lina trage adânc aer în piept, apoi expiră.)

LINA: A fost ca o piesă...

513 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

ELENA: Atunci, hai să tragem cortina și să încheiem. Ca în orice piesă.

(Elena și Lina trag cortina, fiecare stând într-un alt colț.)

LINA: Chiar trebuie...?

(Cortina.)

514 | R e v i s t a H a e m u s

12 octombrie 2013, București 25 ianuarie 2014, tot București

Nr.

45-50

/

2014

ERALD BAKALLI Universiteti i Arteve, Tiranë

Konvencioni dhe ndjeshmëria skenike Në periudhën e sistemit komunist, skenografia iu nënshtrua pa pushim një kontrolli e censure politike shumë më të madhe se zhanret e tjera, prandaj dhe në të vërtetë nuk pati mundësi të përparonte e të lulëzonte. Një pjesë skenografike e vënë në një teatër duhet të shikohej nga disa “specialistë”, dhe gjithçka, të kalonte në këto filtra, dhe pasi të interpretohej prej tyre si kritikë apo çdo element që shfaqej si i diskutueshëm, të hiqej apo të korrigjohej sipas mendimit të këtyre personave që në të shumtën e rasteve nuk kishin lidhje as me teatrin.

Fryma e anti-konformizmit, aq e kudondodhur në teatrin dhe kulturën perëndimore përgjithësisht, as nuk mund të merrej me mend, sikundër nuk mund të përfytyrohej një individ siç ishte skenografi, me idetë e tij, të vinte në mendime spektatorin, ose t'i ngjallnin atij ndjesi jashtë kornizës politike të kohës.

Në raportin e skenografisë353 gjuha teatrore ndjehet më fort e pranishme në: a. përpunimin figurativ të hapësirës skenike; b. funksionalizimin në maksimum të mizanskenës; c. në gjetjen e saktë të elementeve etnografik të folklorit për të cilën shkruhej në vepër; d. vizionimin e idesë regjisoriale nëpërmjet alegorisë, simbolit, detajit apo gjetjes metaforike të dekoreve, rekuizitës, ndriçimit etj.; e. raporteve koloristike në funksion të krijimit të atmosferës dhe gjendjeve të caktuara emocionale.

Që të pasurohej gjuha artistike e teatrit në përgjithësi, ishte e nevojshme të pasurohej veçanërisht gjuha artistike e skenografisë. Nga skenografia natyraliste e viteve '50-'60, që udhëhiqej kryesisht nga parimi i identifikimit dhe i imitimit fizik të mjedisit etnografik, teatri Shqiptar nisi të largohej prej sajElementët simbolikë të përdorur dhe shfrytëzimi më i plotë i konvencioneve e çliruan disi hapësirën skenike nga ngurtësimi dhe mbingarkesa e dekoreve dhe rekuizitës që nuk shprehte gjë. Krijimi i një hapësire më të madhe në funksion të lojës së aktorit, si dhe zhveshja e kësaj hapësire nga tejmbush ja, bëri të mundur nxjerrjen në pah të aktorit si dhe krijoi një

515 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

mizanskenë më të pastër dhe në funksion të veprës. Në njëfarë kuptimi kjo mund të themi se ishte sfida e parë e fituar nga skenografët e kohës për ndryshimin e madh mbi të ardhmen e teatrit shqiptar. Nga fundi i viteve '80 vihet re një përpjekje për t'i shpëtuar "çarkut" të skematizmit, që injektohej nga sistemi i kohës drejt realizmit socialist. Principi i arkitekturës dhe i skulpturës ekspresive qoftë kjo edhe nëpërmjet butaforive, përcaktimi i elementeve të konstruktivizmit dhe përpunimi i sheshit skenik ndërthurur me një ide të caktuar regjisoriale, detajet me ngarkesë metaforike dhe simbolike, zënë vend në disa shfaqje të kësaj kohe, si: "Gjaku i Arbrit" e Teatrit të Shkodrës, "Përshpirtje në shtëpinë e Matildës" e Teatrit të Durrësit, "Prometeu" e Teatrit Popullor, "Sa shumë gjethe të thata atë vjeshtë" e Teatrit të Elbasanit, etj.

Figurshmëria e lojës së skenografit në këto dekore të vëna në skenë arrijnë me shumë zgjuarsi dhe me një mprehtësi të kënaqshme dhe të talentuar, që të shprehin revolucionin në këtë fushë të artit. Me punën e tyre skenografët i kanë paraprirë futjes së tendencave bashkëkohore jo vetëm në teatër por edhe në artet pamore.

Kjo fantazi nuk mund të vihet para gjyqit të kritikës së sotme. Ajo ngulmoi sa më shumë për të kërkuar elemente shprehëse të një gjuhe teatrore sa më bashkëkohore. Flasim për një kohë, kur fantazia ishte e trembur, sepse portat e autocensurës mbylleshin sakaq që edhe fobia shfaqej që të gjymtonte atë, për të mos e lejuar për të "fluturuar". Asaj i hakërreheshin gjithfarë dhëmbësh, në formë tezash, citatesh, parimesh, dogmash etj.. Skicimet e guximshme të grimit, me stilizimet e portretit të aktorit, flokët e ngjyrosur apo trajtimi surrealist i tyre, shpërfaqjet metaforike të dekorit, prerjet bashkëkohore të stilimit të veshjeve, ngjitja e detajeve të materive të ndryshme apo prerjeve në forma skulpturore (mbi veshjet ekzistuese, si dhe mbi pjesë të ndryshme të caktuara të dekorit etj.), po bëheshin dëshmi të evoluimit të gjuhës artistike në skenografi, si një pararojë e arteve vizuale në përgjithësi. Pastaj, loja me dritat dhe gjasat magjike të saj; sugjestionuan publikun që çlirohej nga paragjykimi i këtij arti, dhe iluzioni që krijohej i çonte ato në një magjepsje në pafundësi. Dhe më tej, dhe më tej...

Marrëdhënia regjisorit dhe aktorit me skenografin 354, në sy të parë, duket e "jashtme". Në fakt ajo është shumë e brendshme, vepruese, e vijueshme, me ndikim reciprok tek puna e secilit prej tyre.

Siç dihet, hapësira dramatike në skenën e teatrit është iluzioniste dhe

516 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

simbolike. Eshtë iluzioniste sepse përballë, në hapësirën skenike, pra në këtë pjesë të ngritur të skenës, kemi vetëm një mjedis të përcaktuar sipas rrethanave konvencionale, që ngjall e krijon në vetëdijen tonë iluzionin e së vërtetës, por jo vetë të vërtetën e saj.

Aktori në procesin e tij e ka të qartë se mali në skenë s'është mali i vërtetë, dhe muri i dhomës së tij s'është veçse një telajo. Por ai në ndërgjegjen e tij dhe në atë që i transmeton publikut shpreh domethënien ideore e artistike të vërtetësisë së dekorit, thelbin figurativ dhe emocional të mendimit artistik të shprehur nga skenografi.

Marrëdhëniet e aktorit me skenografin konkretizohen në tri funksionet kryesore të tyre. Së pari, në atë të përshkrimit të vendit të veprimit sipas ngjarjes dramatike, së dyti, në karakterin shprehës figurativ dhe së treti, (ajo që lidhet drej përsëdrejti me artin e aktrimit) në vendosjen e lëvizjes së aktorit nëpër volumet dhe arkitekturën skenografike, pra me mizanskenën e organizuar mbi këtë dekor. E rëndësishme në ketë marrëdhënie është respektimi i konceptit mbi stilin e ndërtimit të shfaqjes. Në një dekor të realizuar në planin monumental, interpretimi i aktorit në mënyrë natyraliste do të ishte jo vetëm i pamundur, por dhe do të stononte, sepse dekori ndikon pozitivisht ose negativisht në gjithë qenien e aktorit. Ai e vlerëson mjedisin, krijon marrëdhënie me të, dhe ky mjedis, dashur pa dashur, drejtpërdrejt apo tërthorazi, ndikon në tërë psikofizikën dhe sjelljen dhe lojën e tij të integruar në këtë dekor.

Në tablotë e shfaqjes "Gjenerali i ushtrisë së vdekur" të Teatrit Popullor me skenografi të Prof. Agim Zajmi, zgjidhjet skenografike janë njëherazi edhe të figurshme, monumentale, por dhe me mundësi praktike për lëvizjen e aktorëve. Për të nxjerrë në pah shpirtin e trazuar të Nicës, në monologun e saj të njohur, si dhe për të ballafaquar dy botë të ndryshme, krejt të kundërta e antagoniste. Skenografi në tablonë e dasmës e ndërton dekorin me dy kate. Lart, plakat, në mes tyre Nica tragjike, kurse poshtë në planshet, dhe deri në qoshen e skenës, të vendosur gjenerali dhe prifti. Aktorja lartësohet si në një piedestal.

Ana praktike dhe funksionale e mizanskenës ka dhënë, në këtë rast, mundësi për ndërtime e rindërtime të figurshme dhe ekspresive të lëvizjes, në marrëdhënie të drejta me aktorin.

Sikundër në tablonë e shfaqjes “Karnavalet e Korçës”, vënë në skenë në Teatrin e Shkupit, nga skenografi Shaban Hysa, zgjidhja e bërë jo vetëm që është avangarde për kohën, por me elekuencën e figurshme të saj e ndihmon dhe njëkohësisht e lartëson më shumë idenë e materializimit të tekstit, me figurshmërinë artistike të shprehur në këtë dekor.

517 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Elementi skenografik i përdorur në gojën e skenës, tregon një risi në konceptin skenografik dhe një tregues mbi avancimin e konceptit skenografik të Shaban Hysës për kohën në të cilën është vënë kjo vepër në skenë.

Përveç aktorit dhe autorit 355, mendimi regjisorial duhet të ndërfutet. të përfshihet e të vihet në shërbim edhe të ndërtimit skenografik të spektaklit. Në këto dy komponentë të teatrit duhet të ketë ndërvarje reciproke. Madje teatri s'mund të kuptohet ndryshe përveçse si unitet në përshkallëzim i autorit, me regjisorin, dhe i këtij me skenografin, aktorët dhe formulimin muzikor. Në vazhdimësi të këtij procesi skenografia shqiptare ka shënuar hapa në rrugën e kualifikimit të saj profesional. Duke realizuar kompozimin arkitektonik të veprës dramatike, skenografia kurrsesi nuk mund të shndërrohet në një komponent «rob», apo «ilustrues», i thjeshtë dhe fotografues i ambientit, ku zhvillohet veprimi skenik.

Ajo nënkupton në vetvete praninë e një qëllimi artistik të përcaktuar, mendimin figurativ skenografik të skenografit, i cili s'mund të jetë i thjeshtë. Ajo nuk ka përmasat reale të realitetit objektiv, nuk përshkruan dhe vizaton në mënyrë natyraliste anët e shumta, të imta dhe adekuate të fenomenit jetësor, ambientit natyror etj, por kap vetëm esencën e tij, thelbin veprues, shprehës, duke e përgjithësuar dhe tipizuar. Pra, në një kuptim, duke krijuar një konvencion artistik.

Në skenografinë e shfaqjes «Cuca e maleve», në sfondin e hirtë të maleve, vendoset një ambient shtëpie me një dërrase të zezë, ku është shkruar germa «a». Mendimi skenografik kërkon të thotë që drita e dijes, dhe diturisë e merr zanafillën me njohjen e germës «a», e cila jo pa mund e përpjekje do të futej në bjeshkët shqiptare.

Veç kësaj, në sfondin e ashpër, ajo krijon «poezi», një lloj gëzimi të brendshëm. Natyrisht, spektatori e ka të qa rtë se mali s'është vërtet ashtu siç e shikon në skenë. Ai di të shohë mandej edhe domethënien e ndijimit të dekorit, të kuptojë mendimin e piktorit.

Skenografia jep këtu esencën e fenomenit, kap një ambient tipik, por të figurshëm e të kthyer në një konvencion artistik që thotë diçka.

Teatri, ashtu si çdo praktikë sociale dhe kolektive, përmban një prezencë të dyfishtë, atë të aktorit dhe të spektatorit. Takimi, bashkimi dhe shkëmbimi i këtyre dy prezencave përshkruhet në hapësirë. Arti i organizimit të kësaj hapësire është “skenografia”.

518 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Një karakteristikë tjetër thelbësore e teatrit është ajo e pasjes së një funksioni dhe bërjes apel të imagjinatës së spektatorit. Një kundërshti specifike e teatrit e bën hapësirën në të cilën interpretojnë aktorët një vend ku marrin pjesë në të njëjtën kohë realiteti dhe imagjinarja, një hapësire reale (ku qëndrojnë aktorët), i mbivendoset një hapësirë imagjinare (nga ku marrin jetë personazhet).

Në teatër koncepti i hapësirës ka të paktën dy kuptime: i pari është hapësira fizike, vendi i paraqitjes, i dyti është hapësira e imagjinatës, ajo që Vladimir Toporov e përcakton si MITOPOIETICA356.

Vendi teatral, hapësira konkrete e veprimit skenik, mund të identifikohet me teatrin apo çdo lloj strukture tjetër të përshtatshme për të pritur realizimin e një vepre. Në rastin e teatrit të rrugës, kjo gjë ndryshon. Janë aktorët dhe publiku që përshtaten me një strukturë që shërben për qëllime të tjera. Brenda vendit teatral mund të shohim hapësirën skenike, apo perimetrin e prezantimit që i është besuar për lojën e tyre aktorëve.

Ka raste që hapësira e veprimit mund të përkojë me vendin teatral. Është rasti i performancës hiper-realiste, një shembull është spektakli “Barboni357” i Pippo Delbono, i vënë në skenë në një korridor në Stacionin Qendror të Milanos në 1998, në të cilën aktorët prezantonin vetveten, kryenin veprime teatrore në një vend që përkonte me vendin real ku ata mund të vepronin çdo ditë.

Skenografia është “një udhëtim që të çon nga vizioni letrar në një vizion imagjinar, nga realiteti në fantazi”, shprehet Anne Surgers. Një udhëtim shpesh i lehtësuar për publikun e tanishëm nga “kodi i tepruar ndërmjet imazhit në perspektivë dhe fjalës, duke mos bërë të mundur përfshirjen e njërës pa mbivendosjen e tjetrës”. Por kjo panoramë që studjuesja franceze na paraqet, na tregon se ky kod është aktiv jo prej një kohe të gjatë, por duke u nisur nga vendosja e idesë italiane të skenës dhe teatrit. Si në teatrin grek edhe në atë të periudhës mesjetare apo elisabetiane, por edhe tek ajo franceze e gjashtëqindës, një pjesë e rëndësishme i lihej imagjinatës së vetë spektatorit.

Nëse është e vërtetë, ajo që propozon Surgers, që skenografi është i barabartë me autorin dhe aktorin (si dhe regjisorin duke u nisur nga fundi i ‘800), ai është një figurë thelbësore po aq sa skenaristi, regjisori, aktori në teatër. Skenografit duhet t’i njihet fuqia krijuese dhe gjuha specifike e përdorur nga ai për pjesë të ndryshme të dramaturgjisë si ajo e krijuar nga Appia për melodramën vagneriane.

519 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Skenografia duhet të japë një përgjigje dy problemeve kryesore, të përfshira në çdo lloj praktike teatrale: së pari, si të përqendrojë shikimin, dëgjimin dhe vëmendjen e spektatorit mbi grupin tjetër. Si të ftojë spektatorin të projektojë në hapësirën reale të aktorëve një pjesë imagjinare në mënyrë që trillimi të funksionojë? Së dyti, Skenografia ka në të njëjtën kohë detyrën të nënvizojë dhe të vendosi, në mënyrë të ndjeshme dhe të lexueshme, kufirin simbolik ndërmjet trillimit dhe realitetit, ndërmjet aktorit dhe spektatorit, me fjalë të tjera ndërmjet asaj që fshihet dhe asaj që shfaqet, ndërmjet të dukshmes dhe të padukshmes.

Skenografia është një mjet i paraqitjes së botës sipas një vizioni të caktuar. Nga origjina greke e teatrit, vizioni i botës, domethënë paraqitja mendore dhe hapësinore, dhe kodet e paraqitjes kanë evoluar, disa janë zhdukur dhe janë bërë për ne si një gjuhë e vdekur, të tjera kanë mbijetuar apo janë modifikuar.

1. PAPAGJONI JOSIF “Kumti që vjen nga trashëgimia teatrore” botim i vitit 1999, fq. 247 2. PAPAGJONI JOSIF “Aktorët” botim i vitit 1999, fq. 208 3. PAPAGJONI JOSIF “Teatri dhe aktori” botim i vitit 1980, fq. 106-114 4. MITOPOIETICA (fjalë greke që do të thotë krijimi i mitit) është një lloj tregimi në letërsinë moderne dhe në kinema ku krijohet një mitologji fantastike nga autori apo regjisori.

5. BARBONI - Vagabondët

520 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

QYTETE/ORAŞE STOKHOLMI Stokhomi është qyteti më i madh i Suedisë dhe kryeqyteti i saj. Qendër administrative Stockholms län, ai kishte në vitin 2009 një popullsi prej 829.417 banorësh (dhe 2.019.182 në zonën metropolitane). Veç Qeverisë suedeze dhe Parlamentit, në Stokholm ndodhet edhe Selia e Kryetarit të Shtetit, Mbreti Karol XVI Gustavi.

Të dhënat e para dokumentare të qytetit i takojnë vitit 1252, kur hapësira e tij ishte një treg i rëndësishëm hekuri që vinte nga minierat e Bergslagen-it. Thuhet se qyteti është themeluar nga Birger Jarl-i, me synimin që ta mbrojë Suedinë nga dyndjet përmes ujrave të forcave të huaja dhe për të penguar bastisjet e disa qytezave-kështjella, si Sigtuna, pranë liqenit Mälaren. Një shtatore e themeluesit të qytetit ngrihet pranë Bashkisë së Stokholmit.

Stokholmi është edhe qyteti më i madh i Gadishullit Skandinav. Ai ndodhet në kryqëzimin mes Liqenit Mälaren me Detin Balltik. Është një qytet verior që shtrihet mrekullisht përgjatë disa gadishujve dhe mbi rreth 14 ishujve të vegjël. Të gjitha bashkohen falë disa urash të ndërtuara me mjeshtëri dhe që ngrihen mbi kanalet që rrethojnë ‘gjuhët’ prej toke të qytetit.

Zona më tërheqëse e Stokholmit është Gamla Stan (Qyteti Mesjetar), që quhet ndryshe edhe ”Qyteti mes urave”. Gamla Stan është themeluar gjatë shekullit të XIII-të dhe ka qenë fillimisht një fortesë e madhe, e cila, me kohë, u zhvillua dhe përfshiu ishujt rretheqark. Sot Gamla Stan ruan të pacënuar ajrin e ‘mençur’, të qytetëruar dhe të pastër të njjëherë-e-një-kohe, si dhe tiparet veriore të zonës. Udhëtarët lindorë thonë se ‘Me të hyrë në Gamla Stan, sikur gjendesh në një tjetër botë, krejt e ndryshme nga pjesa tjetër e qytetit. Rrugicat e ngushta dhe të spërdredhura, , me kalldrëm, nën hijen e ngrehinave historike dhe të drurëve shekullorë, krijojnë një labirint nga i cili nuk të vjen të dalësh më… Dëshiron të mbetesh aty dhe të zhytesh gjithnjë e më shumë një një vend ‘të plakur’ nga koha, duke dëgjuar mermërimën e rrugës, apo të mbledhësh veten në ndonjërën nga kishat e vjetra dhe 521 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

madhështore… Ndërtesat e hershme të rrethojnë kudo, dhe janë aq të mirëmbajtura dhe të pastra, sa të bindin se aty koha ka ngrirë dhe asgjë nuk ka ndryshuar në disa shekujt e fundit… Shumica e shtëpive janë ndërtuar në shekujt XIII dhe XIV. Në këtë pjesë të qytetit ndodhet godina e Bursës, - ku është Muzeu Nobel, - Piaca e famshme Stortorget, Katedralja e Stokholmit, Parlamenti dhe Akademia Suedeze.

Stokholmi magjeps edhe me numurin e madh të parqeve që mbijnë befas nga të gjitha anët, njëheresh me sheshe të vegjël e të hershëm.

Disa gjerdanë bulevardesh modernë, ku kalojnë tramvaje, autobuzë dhe vetura, ndonëse të sjellin në shekullin XXI, gërshetohen bukur me ‘shtresën’ historike të qytetit.

Stokholmi është një tërësi stilesh të ndyshëm, që nga gotiku e baroku, deri tek romantiku e moderni. I quajtur, ndër të tjera, edhe një ‘Venecje më e rregullt’, Stokholmi duket si më i harmonishmi gërshetim stilesh të paktën në Evropë. Hijeshisë dhe misterit arkitekturor u shtohet në heshtje fryma e qetësisë dhe e paqe së qyteteve me pak banorë, të cilët njihen prej shekujsh dhe çojnë një jetë të bukur, duke qënë njëherazi patriotë të mirëfilltë.

Padyshim, Stokholmi është edhe një qytet i kontrasteve të dukshme, por aq të natyrshme mes të vjetrës dhe së resë. “Kuptova se këtu njerëzit kanë një botëkuptim krejt tjetër mbi atë që quhet jetë dhe vend ku jeton. Mjafton të shohësh se si hiqen plehërat nga pikat e caktuara të qytetit për të kuptuar se ç’domethënë qytetërim i vërtetë dhe shpirt qytetar. Pak shembuj, të rëndomtë në pamje të parë, mund t’i mësojnë njeriut, sidomos udhëtarit të ardhur nga larg, se si mund të jetë i rregullt, ta dojë hapësirën ku jeton, qytetin, krejt vendin. Një pasojë e këtij qytetërimi është edhe pastërtia e Stokholmit. Ai nuk është asnjëherë i ‘dyndur’ nga ‘hordhitë’ e turistëve që mund të vijnë nga gjithkund e gjithkënd.

Stokholmi mbetet një qytet elitist, me bukuritë dhe banorët që i meriton dhe që e meritojnë, si dhe me hijen fisnike të një kulture akademike, kinematografike dhe letrare etj, – të një vendi të vogël e me përkushtim të madh, – e cila, po të hulumtohej si duhet, do të qe bërë pikë frymëzimi për mjaft vende të Evropës.

522 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

DUO Poezia – kjo materie e prekshme, që shpirti i poetit e kthen në materie hyjnore Bisedë e poetëve ANTON ÇEFA dhe FERIK FERRA I dashur Ferik, i gëzohem kësaj bisede me ju për artin poetik si një poet që u vetëmohove, në kohën kur Fjala e Lirë qe ndaluar, por që gjalliste e njomë dhe e freskët në shpirtin tënd dhe strukej nën hijen e dendur të sirtarëve. Por, kur fitoi të drejtën për të qenë e lirë, ajo u shpall para lexuesve me gjithë hijeshinë e saj, e bukur dhe dinjitoze . Heshtja e gjatë, që "ka tingull guri", siç e kam quajtur në një nga poezitë e mia, e kishte stolisur atë me dhuntitë e një arti të pjekur. Deri atëherë i vetvetes u bëre poeti i të tjerëve. Kjo datoi në vitin 2000, me botimin e përmbledhjes së parë poetike "Duke kapërcyer shekullin". Mbas atij botimi, ju i dhuruat dashamirëve të poezisë pothuajse nga një vëllim poetik për çdo vit, dhe vazhdoni me të njëjtin ritëm, edhe pse tanimë i moshuar.

Anton Çefa: Poezia është arti më i vështirë për t’u përcaktuar. Më duket se poeti ynë hermetik i heshtjes 50-vjeçare, Zef Zorba, i ka dhënë zgjidhjen më mbushamendëse kësaj çështjeje, kur ka thënë: “Si të na shkojë mendja me përkufizue të pakufizueshmen? E pikërisht poezia asht e pakufizueshme.” Me gjithë këtë, ajo është arti që është çanësuar më shumë se çdo art tjetër. Poeti nobelist italian Salvatore Quasimodo(1901-1968), duke bërë fjalë për poezinë lirike ka shkruar: “Kur poezia fillon të thotë pushon së qeni”, duke nxjerrë në pah natyrën evokuese e sugjestionuese të saj; ndërsa poeti amerikan Archibald MacLeish (1892-1982), në esenë e tij poetike “Ars Poetica”, e ka përforcuar këtë mendim, duke thënë: “Poezia nuk duhet të thotë, por të jetë”. “Ajo që mund të shpjegohet nuk është poezi”, ka shkruar poeti i madh irlandes William B. Yeats (1865-1939). . Cili do të ishte përkufizimi i poezisë simbas përvojës suaj?, Ferik Ferra: Të përkufizosh poezinë në mbështjelljen e nji formule për t’i dhënë formulës nji pamje algjebrike nuk është e mundur ose më mirë të themi është e pamundur. Ç’është poezia lind pyetja? është grumbull shekujsh, ndoshta edhe më tutje se Gilgameshi, që përjetësia e ka marrë nën sqetull dhe shpirti i 523 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

njeriut e kthen atë nga materia e prekshme në materie hyjnore. Flas për atë poezi që hyn në tempullin e pavdeksisë, se ka edhe poezi që kanë jetë fare të vogël e treten si bora e maleve nën rrezet e nxehta.

Vizitoja muzeun e Luvrit. Mona Liza “banonte” në nji sallë të veçantë me një xham katër gishta të trashë para portretit. Sytë e vizitorëve rrotulloheshin nga të gjitha anët sikur kërkonin diçka që s’e kapnin dot.

Ajo vinte nga vinte Vinçi, kishte ndaluar në rrugë dhe na shikonte me at buzëqeshjen e saj pa na i hequr sytë, katër shekuj para. Po ç’është kjo buzëqeshje, kuriozitet, mospërfillje, dashamirësi, ambëlsi, vanitet, dashuri, e kënaqur nga jeta, e zhgënjyer, ia vlen jeta me gjithë ëndrrat e saj a po jo. Arti i Leonardos kishte kapur majën me atë buzëqeshje, të cilën na e la ta shpjegojmë ne që deri sot nuk arrijmë ta zbërthejmë.

I dashur Anton, kjo është poezia, kur kujton se e prek, ajo të rrëshqet nga duart e mendjes e s’e kap dot as atëherë e as sot dhe as në të ardhmen. Materia hyjnore s’ka kohë e s’ka kufij. Bokaçio thonte sa më shumë kalon koha vijnë e bëhen më brilante tercinat e Dantes. Kjo është poezia, ajo çka mbetet në duart e çdo shpirti, lumturia e atij që e ka krijuar, e pavdekshme si drita. Kishte shumë të drejtë i ndjeri Zef në këndvështrimin e tij. Poezia nuk thotë, nuk i tregon kurrë “këmbët e veta”, por nuk duhet që poezia të mos thotë asgjë, ruajna, o Zot nga absurdi! Tani që po u përgjigjem pyetjeve tuaja kam në dorë poezitë e Silvia .Y. E shkreta poete, pati nji jetë të turbulluar, e të them të drejtën, e vështirë poezia e saj, duhet ta lidhësh kokën me shami, si i themi ne shqiptarët.

Anton Çefa: Poezia juaj, në përgjithësi, është realizuar në kapërcyell mes epikës dhe lirikës. Në dukje parësia i takon epikës, por janë hovet shpirtërore të shprehura shpesh përmes një figuracioni të ndërlikuar, që i japin tonin lirik motiveve. Cili është mendimi juaj lidhur me këtë çështje?

Ferik Ferra: Un linda dhe u rrita në Krujë. Shtëpia ime është në pikën më të lartë të qytetit. Në mëngjes kur zgjohesha nga gjumi gjeja në xhamin e dritares sime kalanë, kodrat e Krastës, fushën e Krujës dhe kaltërsinë e Adriatikut. Syri prekte me një rreze të vetme nga mali, kodrën, fushën e detin e anasjelltas. Ne si shqiptarë lindim epikë, por ndryshon shpirti nga shpirti dhe epika në lindje gjen lirikën në jetë, pak a shumë poezia ime, e miqve të mi, poezia jonë shqiptare.

Anton Çefa: Esteti i talentuar dhe analisti i aftë Defrim Cani, që e ka shoqëruar poezinë tuaj që nga botimi i vargut të parë deri tek i sotmi, 524 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

ka shkruar: “Poezia e Ferrës ka një ‘ingranazh’ me shumë hallka, e cila mbahet fort pas elementeve fondamentale të strukturës poetike dhe të origjinës simboliste, pavarësisht sa të dukshëm e bën atë poeti.” A mund të na i tregoni dhe të na i bëni sa më të dukshme për lexuesin këto hallka poetike?

Ferik Ferra: Po, është një libër i shkruar posaçërisht për fenomenin poetik timin në një studim të imët, të një zëri të veçantë të studimit dhe të kritikës së letërsisë në Shqipëri. Autori (Dëfrim Cani) e ka titulluar librin “Dielli i vështirë’ - dhe koha e poezisë”, të cilin unë e konsideroj një titull emblematik, pasi brenda tij ka metaforën e diellit të vështirë, për të cilin unë do të flas më poshtë, në një çështje tjetër të intervistës, dhe kohën, një nocion po kaq i diskutueshëm për letërsinë artistike.

Studiuesi e ka quajtur vargun tim “ingranazh” me shumë hallka, dhe këtë ide e ka ezauruar në të gjithë shtrirjen e vargut. Po ashtu, studiuesi ka një qasje të imët dhe për figurën në poezinë time, veçmas mbi simbolin si një kryefigurë. Besoj ka të drejtë, ashtu si e ndjej dhe unë.

Ngado të sillemi, poezia që na vjen në buzë dhe që e shkruajmë shpejt e shpejt dhe ajo që rrin gjatë deri kur gatuhet, ka një simbol të thellë, ndryshe ajo nuk do t’i rezistonte kurrë kohës. Na ka ndodhë mua dhe ty, kujtdo poeti, që një poezi ka fjetur brenda nesh vite të tëra dhe pastaj është shkruar. Unë jam i mendimit se simboli që ka brenda ajo poezi e ka ruajtur gjatë atë brenda poetit.

Në hallkat e tjera të vargut, studiuesi ka vërejtur zgjedhjen e fjalës, ritmin, strukturën e komunikimit, strukturën poetike, ekonominë e shprehjes, gjithmonë nën nji petk poetik. Ndoshta kjo ka të bëjë me pasurinë e madhe leksikore që ka fjala gege, e cila zë vend shumë në poezinë time, veçanërisht në poezinë që është shkruar deri në vitin 1990. Fjala është gjëja më e rëndësishme në poezi. Besoj se dhe marrëdhënien që ajo krijon me bazën simbolike të poezisë, për të cilën flet autori, kjo ka rëndësi, për të kuptuar pastaj dhe metaforën, që zakonisht e ka çdo poezi dhe krijim letrar.

Ndërsa për kohën në poezi, mendoj se studiuesi përmes poezisë sime është përpjekur të shtojë koncepte fondamentale mbi nocionin kohë në letërsi, të cilën ai e konsideron një të “tashme” të përjetshme, domethënë që një poezi e mirë duhet ta ketë këtë kohë edhe po të lexohet mbas 100 a më shumë vitesh. Kjo lidhet natyrshëm me aftësinë e poetit e të shkrimtarit për të sjellë apo “ndërtuar” metafora universale, ashtu siç kanë bërë poetët më të mirë të botës dhe ata shqiptarë.

525 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Anton Çefa: Po ky estet, fillesën e botimit të poezive pas rënies së diktaturës e ka shpjeguar me Mitin prej Antigonës, ose me “të drejtën për të qëndruar”, a edhe më përtej me “çështjen e refuzimit”. Si e shpjegoni ju këtë fakt të jetës dhe të veprimtarisë suaj letrare?

Ferik Ferra: I dashur Anton, kjo është e vërtetë, mbasi Antigona shkëlqeu në vuajtjen dhe kalvarin e Edipit. Qe njëra nga vajzat, e cila nuk e braktisi kurrë babanë e saj, deri në vdekje. Unë besoj se pak a shumë dhe unë dhe ti e kemi pasë fatin prej poeti të njëjtë. Më vjen mirë që studiuesi ka marrë në referencë nji mit antik, jo për mua apo dhe të tjerë si unë, por për të respektuar dhe nderuar poezinë, letërsinë në përgjithësi, që në afër 50 vjet është masakruar, është dhunuar, është skllavëruar, e çfarë nuk i kanë bërë letërsisë. E kam fjalën për atë letërsi, që nuk iu bind rregullës ideologjike të kohës.

Poeti i mirë, shkrimtari i mirë, gjuhëtari i mirë dhe cilido i çdo fushe qoftë nuk duhet të lëkundet dhe të përulet para presionit dhe të poshtërojë dijen e vet, mendimin e vet. Ky është dhe një pakt për të mos u nënshtruar. Është një pakt burrnor, i njour nga shumë poetë të huaj dhe shqiptarë. Dhe pse kaluam gati një gjysmë shekulli, poezia ime dhe jotja, por dhe e shumë të tjerëve, arriti të dalë në dritë. Ajo ka pasur të drejtë të qëndrojë, të përkojë me një “disidencë” të heshtur, mbasi ajo nuk e pranoi rregullën dhe imponimin. Dhe heshtja në kësi rastesh është sfidë dhe rezistencë. Dhe studiuesi Defrim Cani këtë çështje e ka pleksur me një mit antik, i cili është modeli sipëror i të drejtës për të qëndruar.

Anton Çefa: Krimitaria juaj dëshmon për një vlerësim të traditës, në të njëjtën kohë ajo është sa tradicionale aq edhe novatore, sa klasike aq edhe moderne, si në përmbajtje ashtu edhe në formë. Çfarë mund të na thoni për këto dy kahje të poezisë tuaj?

Ferik Ferra: Tradicionalen e mësuam në djep. Kuptohet, ishin këngët që na vënin në gjumë, këngë djepi, po ato rima folku u rritën bashkë me ne. Mandej shkolla. Vitet e para në “Këndimet” simbas klasave të fillores. Kështu nisi mësimi i vargut vertikal, të cilin e kishim të detyruar për ta mësuar përmendësh. Autorët e këndimeve kishin shkruar poezi të mrekullueshme, të cilat e përgatitnin nxënësin me një dashuri të pafund për jetën, për artin, për dijen, nëpërmes të një metodike pedagogjike adapte për moshat. Ata na mësonin për atdheun, për lirinë, për botën që na rrethon si afër nesh ashtu dhe larg nesh. Kjo valë na mbeti në shpirt për gjithë jetën, e megjithëse ndjekim zhvillimin 526 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

e vargut horizontal, si i thonë, hap mbas hapi ajo dashuri e parë për klasiken nuk na hiqet nga shpirti. Bile kemi një repekt të madh për ata poetë që frymën e mënyrën poetike moderne e shkruajn me vargun vertikal, kam parasysh midis të tjerëve Mendelshtajnin.

Anton Çefa: Lidhur me ndikimin e traditës, poeti i shquar modern Thomas Eliot ka thënë: “Asnjë poet, asnjë artist, vetëm nuk e ka kuptimin të tejdukshëm. Rëndësia e tij, të çmuarit e tij është të çmuarit e marrëdhënies së tij me poetët dhe artistët e vdekur . . . Me kënaqësi flasim për hollësitë e ndryshimit të poetit nga paraardhësit e tij, veçmas nga ata menjëherë para tij; orvatemi të gjejmë diçka që mund të izolohet me qëllim që të kënaqemi me të. Ndërkaq, nëse i qasemi një poeti pa këtë paragjykim, shpesh do të vërejmë se jo vetëm pjesët më të mira të veprës së tij, por edhe ato më individualet mund të jenë mu ato me të cilat poetët e vdekur, stërgjyshërit e tij, e kanë siguruar pavdekshmërinë e tyre në mënyrën më të fuqishme. Dhe nuk e kam fjalën për periudhën impresioniste të rinisë, por për atë të pjekurisë së plotë.” A jeni i një mendimi me Eliot-in?

Ferik Ferra: Po jam dakord me Eliotin. Paraardhësit nuk janë vetëm mësuesit tonë po edhe ata poetë që pavdekësia i ka marrë në ndërtesën e vet. Danteja kishte nji adhurim për Virgjilin me të cilin bëri atë udhëtim në “Komedinë Hyjnore”. Le të mos nisemi nga Homeri, kur Platoni na thotë se nuk bëjmë gjë tjetër vetëm se kthejmë nga njëra anë në anën tjetër të gojës vargjet e mjeshtrit të madh të antikitetit. Mësuesi është mësues, dhe ai do të ketë vendin e tij sa herë që do t’i drejtohemi atij si në rini dhe në pjekuri.

Anton Çefa: Cilët prej poetëve të traditës, tanë ose të huaj, vlerësoni më shumë dhe mendoni se kanë ndikuar në formimin tuaj poetik?

Ferik Ferra: Krahu verior pesëqindvjeçar i gjuhës e i poezisë (krah nga jam edhe unë), kuptohet duke u nisur nga eposi e deri te Martini, Arshiu, Zorba, Reshpja e Çefa, kanë vendin e vet në zemrën e poezis sime. Kuptohet, vendin e parë e zë Fishta, mandej Mjeda, Koliqi, Gaspër Pali, gjithë gama e Veriut, që më mësoi atë që e ka emrin poezi dhe më mban gjallë shpirtin poetik. Duhet t’i njohim merita edhe Jugut me vargun e shtrirë, sidomos te Lasgushi, Asdreni, Asllani e të rinjve si Pogoni e Arapi etj. Nuk po shkoj më larg se dy gjigantët Dante e Shekspiri, mandej radha është aq e madhe si në klasikët ashtu edhe tek 527 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

modernët, në shkolla e në rryma. As sot nuk di kë të vë më parë, kush na bie në dorë dhe nuk e lexojmë me gjithë vëmendjen tonë!

Anton Çefa: Në një analizë timen vite më parë, ju kam cilësuar si një poet veprimtaria e të cilit lidhet me Dy Shkollat Letrare Shkodrane, të cilat i ka studiuar dhe klasifikuar Koliqi. A pajtoheni me mendimin tim ?

Ferik Ferra: Është një mikst letrarësh e përkthyesish pa harruar Frano Alkajn e Dom Lazër Shantojën, është djepi i artë i vargut tonë poetik, që sa më shumë shkon koha aq ma shumë bën dritë e zë vend në mjeshtërinë poetike, në gjuhën e psikologjinë e vendit.

Anton Çefa: Si poet që gjatë gjithë periudhës së sundimit të diktaturës keni shkruar në heshtje, ju lidheni gjithashtu me poetët e disidencës së heshtur shkodrane: Zorbën, Perdodën, Krroqin, Gerën (pjesërisht), Shllakun dhe mua. A mendoni se me ata keni afri edhe në çështje që lidhen me veprimtarinë poetike dhe mjeshtërinë artistike si tematikën e motiveve, gjuhën, mesazhet, metrikën, figuracionin, etj.?

Ferik Ferra: Plotësisht. Shkruam në heshtje, nuk kishim me kë ta matnim vargun, nuk kishim komunikim midis nesh, ndoshta shumë rrallë. Nuk dinim se ku kishte arritur njëri ose tjetri. Ndoshta ky moskomunikim, kjo heshtje shkrimi ishin ato vargje që prisnin një kohë tjetër, një stinë tjetër. Vargjet tona e pritën atë ditë. Ato e ndjenin që do të vinte ajo ditë. Ne ishim aq shumë afër njëri- tjetrit në mendime, në gjuhë, në stil, në figuracion. Na afronte moskomunikimi. Ne e gjenim rrugën në errësirë, sepse ishte drita e vargut tonë që na çonte aty ku duhej. Paraardhësit tonë na i kishin ngulur piketat e ne duhej t’i gjenim ato. Ishte ajo shkollë disa shekullore që na çonte në drejtimin e duhur.

Anton Çefa: “Çdo vepër duhet të vlerësohet si e zbrazët dhe e pavarur kur nuk ka domethënie të thellë, një diell të brendshëm, por synon vetëm të kënaqë ose të dëshmojë se autori i saj është i shkathët.”, ka thënë De Rada. Si mund të përcaktohet shkurt ky “diell i brendshëm” në poezinë tuaj?

Ferik Ferra: Pa diell s’ka jetë. Ai duhet të jetë kudo, po në radhë të parë në shpirtin e njeriut, të njeriut që shkruan. Un nuk mund të them, nuk kam se si të flas për diellin e brendshëm të poezive të mia. A ka me të vërtetë diell në poezinë time? Këtë duhet ta shohin e ta gjejnë ata që e lexojnë.

528 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Anton Çefa: Në “Credo-n” tuaj, të shkruar në vitin 1961, keni shprehur kënaqësinë që ndjeni për rrezatimin e një dielli mëngjesor dhe për dëshirën që zemra juaj të ngjitet në lartësitë diellore, por keni ndjerë edhe nevojën që “sytë me i ruajtë t’mos bien n’këtë gardh shkëlqimi.”

Një shpjegim më i plotë për Credo-n tuaj poetike, në përgjithësi, dhe për frikën nga “gardhi i shkëlqimit”, në veçanti, mendoj se do të ishte i dobishëm për një lexues të zakonshëm.

Ferik Ferra: Po i referohem tingëllimit tim “Credo”. Dëshira e madhe e imja ishte që kredoja t’i kushtohej artit, vargut. Dëshiroja që vargu të kishte diell duke iu referuar atij. Po më e madhe ishte dëshira për të mos e tepruar me atë kërkesë, mund dhe t’i afrohesha aq shumë sa mund të digjesha në atë gardh shkëlqimi. Deri në kufijt e të mundurës, por gjithnjë me dëshirën e diellit, pa e tepruar ambicien, ndoshta ashtu siç e kishin dëshiruar paraardhësit e mi.

Anton Çefa: Në poezinë “Në diellin e vështirë”, keni shkruar për vështirësitë që krijonte koha e diktaturës, “kur agimet binin në prita të çdo dite / po zemrat shkulnin gardhet e çdo prite / e jeta kapej në diellin e vështirë”, një simbolikë që lidhet sa me jetën, aq edhe me kushtet e krijimtarisë poetike. Për hir të lexuesve të rinj, që nuk e kanë jetuar kohën e diktaturës, do të ishte i nevojshëm një koment sqarues për këto “prita”, shkuljen e tyre dhe për simbolikën e diellit të vështirë.

Ferik Ferra: Sa nga ata që shkruan e punuan me dëshirën e lirisë, nuk pyetën se çdo t’i gjente po të zbuloheshin se kishin shkruar vargje e prozë ku nuk flitej për partinë, për jetën që po lulëzonte, jo në një stinë po në gjithë vitin. Realiteti duhej të hidhej në vargje se ndryshe priste gijotina. Pat nga ata djem trima që shkruan të vërtetën e gjetën burgun, torturën, vdekjen. Disa dolën hapët e disa u mbyllën në burgun që i bënë vetvetes. Jeta ishte ekstremisht e vështirë, ku në çdo hap duhesh t’i hapje sytë për të mos rënë në pritë, se ndryshe e paguaje tepër, aq sa nuk ta priste mendja. Burgu ishte afër derës së shtëpisë, në fillim përçmimi, pastaj dënimi në lagje, pastaj hekurat, burgu dhe a do të dilje gjallë se po të vdisje në burg, për familjarët ishte nji këngë iso, që nuk mbaronte kurrë, ata mund të internoheshin ose depërtoheshin diku në malësi ose afër kënetave. Dielli i bukur që jep jetë, dritë ngrohtësie, shpresë, kthehej në nji kalvar të përditshëm, sa vinte puna të mallkoje veten dhe ta prisje ditën e re e ta masje atë me vuajtjen e përditshme, dhe çdo diell dite, agimi kthehej në diell të vështirë, që duhej ta bartje 529 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

në shpinë çdo ditë. Ky ishte “Dielli i vështirë” i atyre ditëve, i atyre kohëve.

Anton Çefa: Në përgjithësi, është pranuar që në procesin krijues poetik merr pjesë edhe nënvetëdia. Për Pipën, poezia në hullinë e procesit krijues është “ankth i pavetëdishmes instinktive për me dalë në pastërtinë e mendimit, në shpirtin e kthielltë. Pse poezia kjo asht: krymbi qi bahet flutur, e dheshmja qi bahet qiellore, errësina qi bahet dritë.” A jeni i këtij mendimi dhe nëse po, a mund të na e ilustroni me ndonjë fakt konkret ?

Ferik Ferra: jam i një mendjeje me të ndjerin Arshi. Ngacmimi më vjen si një prekje jo në portë po në derë. Në atë moment zgjohet gjithçka.

Hapet dera dhe çdo gjë hyn fluturimthi. Nënvetëdija zotëron deri caqet më të largëta të shpirtit. Ajo fillon të “vjellë” brumin me të cilin gatuhet buka poetike. Ka raste që ajo është e momentit, sikur preket një tast pianoje po ka dhe raste kur trokitja mund të ketë goditur para, jo disa javësh, muajsh apo viti, po para disa dhjetëra vitesh në vetëdije. Kështu ndodhi me një poezi timen me titull “Semaforët”. Makbethin e kishim lexuar e komentuar aty kah viti 1952-53, po ajo goditje ose prekje ta quajmë, erdhi më 2014. Gjatë kësaj kohe ajo kishte fjetur për vite e vite të tëra. E kam shkruar me një frymë fillim e mbarim brenda disa minutave. Çfarë nuk ban nënvetëdija! Nënvetëdija është zgjim vullkani, zgjimi nga “koma” poetike, pastaj vesh pulovrin e kohës kur lind me shpresën e rritjes e të mosplakjes.

Anton Çefa: Është thënë se kur prania e nënvetëdijes është e gjerë, poezia lirike fiton edhe një funksion parathënës, parafolës, profetik. Mitologjia greke, në figurën e Orfeut ka çanësuar një kuptimësi tejet të vlertë të poezisë, në kohën kur ajo nuk ishte ndarë ende nga melodia. Aq e magjishme ishte kënga e tij e shoqëruar me lirë, sa që qetësonte kafshët e egra, i bënte pemët të përkuleshin për ta dëgjuar, shkëmbinjtë të afroheshin, tallazet e detit të qetësoheshin … Kur xhelozia e grave që e dashuronin e copëtoi kortarë-kortarë dhe kokën ia hodhi në lumin Ebro, ajo nuk u mbyt, por qëndroi mbi valë dhe vazhdoi të këndojë. Më vonë ajo u shndërrua në orakull. Epistemologjia ia njeh rolin njohës mitologjisë. Edhe Frojdi e psikanalistët tjerë pas tij kanë parë tek mitet dukuri të nënvetëdijes. Duke u nisur nga përvoja juaj krijuese, a i njihni lirikës këtë rol parathënës?

530 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Ferik Ferra: Lirika është mbretëresha e poezisë. Ajo kap të gjitha anët e shpirtit me një ngacmim të atillë, sa bën të lëvizin gurët dhe drunjtë.

Miti në themel të lirikës krijon një gjendje shpirtërore, sa e prek tjetrin deri në thellësitë e shpirtit. “Ajkuna vajton Omerin”. Kush nuk ndjeu dhimbjen e nënës që në rreze të hanës e vajton të birin në bjeshkët e Jutbinës. Spektri lirik këtu është i pakapshëm, miti, nata, vdekja e 12 vjeçarit, hëna që zverdhet edhe më në lotët e nënës, kërkesën e nënës për t’i ruajtur të birit varrin, veç ta shihte gjallë e duke çetuar me agët.

Epika legjendare kthehet në lirikë legjendare, për t’iu afruar mitit, që me Orfeun nuk ka ngjashmëri .

Kur Fishta dëgjoi poezinë e Prendushit, qëndisjen e flamurit kombëtar nga vajza shqiptare, e cila dha frymën në momentin e mbarimit të qëndisjes, atij iu mbushën sytë me lot. Dikush i tha: Atë Gjergj, si kështu ty, që s’të kanë bërë me lot sa e sa ndeshtrasha të prekesh kaq thellë.

Atë Gjergji iu përgjegj: kjo poezi bën të qajë edhe arushat e malit.

Nënvetëdija e kishte kryer efektin e vet, lirika në këtë rast kishte prekur thellë shpirtin e epikut të madh të letrave tona, i cili ishte edhe lirik. Kur lirika kthehet në mit dhe miti vishet me lirikë, poezia ka hapësirë të pafund e kohë të pafund.

Anton Çefa: Në procesin krijues të poezisë dhe të çdo arti, momentin e zanafillës e përbën frymëzimi. Mendohet se ai ka origjinë hyjnore. Poetë dhe estetë tanë dhe të huaj i kanë njohur vlera hyjnore frymëzimit poetik, e kanë trajtuar atë si dhunti të blatuar prej së larti. Homeri i pari ka shprehur mendimin e vet mbi poezinë si dhunti shpirtërore. Poeti dhe esteti ynë De Rada ka shkruar: “Poezia është një privilegj si dhe Profecia, nuk bëhet sipas vullnetit të njeriut. Vizioni i veprimit hyjnor për ndryshimin e fateve të njerëzve është një dhunti e Profetëve, përgatitja për jetën e lartësive u përket Poetëve të lindur.” Për Fishten, Poetin tonë Kombëtar, që na ka lënë edhe një trashëgimi të vlertë lënde estetike, poeti është “i lindur”. Ndërsa Lasgushi, poeti i fluiditeteve më të brishta lirike, ka thënë: “Poezia është divine”. Estetë të tjerë mendojnë që frymëzimi është një atribut psikologjik që e kanë njerëz të veçantë, si edhe atributet e tjera të kësaj natyre. Cili është mendimi juaj ?

Ferik Ferra: Është divine poezia, pa dyshim që është divine poezia. Ajo është shpirti dhe materia bashkë, por pa një shtysë (ngacmim) ajo nuk fluturon nga shpirti për të marrë rrugët e hapësirës e për të hyrë në shtëpinë e përjetësisë. Çdo gjë i jap jetës, tha Esenini, po lyrën jo. Këtë 531 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

ma ka besuar mua zana (frymëzimi) divinja. Këtë e kanë disa njerëz e quhen poetë, të cilët në botë janë shumë e të rrallë janë pak.

Anton Çefa: Lidhur më këtë çështje, më kujtohet që kur u ndamë prej njëri-tjetrit në vitin 1954, në Derjan të Matit, ku jetuam dhe punuam bashkë vetëm katër muaj, i kushtuam njëri-tjetrit si kujtim nga një poezi; të cilat mjerisht “i dogji" koha. Kujtesa ime riprodhon sot nga poezia yte vetëm këto vargje: "Po shkoj, e vetmitar qendroj përmbi rrugnajë, tue t’ përshëndetë ngadalë e zemërthye e n'zemër ndjej nji vaj të pashpërthye qi tash largimi ngjallë, se ndamja therëse mërriti."

Këto pak vargje të një 19-vjeçari, me kumtin e zymtë të ndarjes dhe nënvetëdijen e pasigurisë për të ardhmen, me një tekst leksikor të hijshëm, në të cilin zotëron ajo rimë oksitone me një “y” të theksueme, mbasi në prozodinë gege diftongjet nuk lexohen të plota, dhe me atë kadencë ritmike që i shkon përshtat aq natyrshëm motivit, dëshmojnë se poezia yte që heret kishte filluar të merrte krahë për fluturim hapësirave të mirëfillta të qiellnajeve poetike. Si e shpjegoni këtë pjekuri poetike të hershme?

Ferik Ferra:Të falënderoj nga zemra që i ke ruajtur në kujtesën tënde ato vargje të asaj poezie, që shkrova në prag të ndarjes sonë!

I dashur Anton, si ty ashtu edhe mua Zoti na dha dhuntinë vargut. Më vjen keq që këtë poezi s’e kam të gjithë, se siç e di, më 1956, unë i eliminova shumë poezi, ndoshta edhe këtë. Pata një moment pasigurie me frikën se po të binin në dorë të “dikujt” puna do të shkonte ndryshe, ndoshta shumë keq. Do të mundohem ta shtie diku këtë poezi, që tani ka mbetur vetëm me gjashtë vargje, dhimbja e ndarjes me një mik. Sa për efektin e saj, ç’të them më shumë. Megjithëqë kishim pak eksperiencë poetike, po ... e kishte dhënë dozën tamam.

Anton Çefa: Me që e kemi fjalën për prozodinë, vihet re që më së shumti, sidomos në poezi të tilla si sonetet, poezitë strofike, po edhe në vargjet e lira, ju përdorni prozodinë gege. P. sh., këto dy vargje të nxjerra nga soneti “Në kapërcyell të qiellit”: “Ngec kundërshtimi yt në një gjuhë të mekur” dhe “Tërmeti ndjehet poshtë deri në themele”, 532 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

vetëm simbas prozodisë gege, ku nuk numërohet ë-ja fundore, janë 11 rrokëshe, çka e kërkon soneti, ndërsa në atë toske dalin 13 rrokëshe.

Pyesim: cila prozodi ju duket më e natyrshme dhe më e përshtatshme për poezinë, prozodia gege apo ajo toske?

Ferik Ferra: Pa dyshim prozodia gege. Në botimin e dy vëllimeve me poezi të zgjedhura nga ç’kam shkruar, botuar me rastin e urimit të 80 viteve, e gjithë poezia është gegënisht. Unë nisa ta shkruaj vargun gegënisht, po kur erdh rasti i botimit të parë më sugjeruan standardin, e kështu gegënisht mbetën fare pak vargje. Tani unë i jam kthyer gegënishtes letrare, po për këtë do të flas më poshtë. Poezia gege është e bukur, epike, lirike, satirike, sepse e kursen “ë-n” dhe e ndihmon apostrofi, duke i dhënë atë forcë, që Lasgushi e quan energji të brendshme, “potencë”. Kështu në vargjet me rimë gegënishtja ka nji avantazh të pa treguem, forcë magjike do ta queja unë.

Anton Çefa: Që nga viti 1945, filloi të zbatohet një politikë kulturore e gjuhësore e mënjanimit të kulturës gege dhe të gegënishtes letrare, që zëvendësoi politikën e mëparshme të Komisisë Letrare Shqipe të afrimit të dy dialekteve, e cila vlerësonte variantin letrar të Elbasanit, si urë për të shkuar drejt një gjuhe letrare të njësuar. Politika e re u kurorëzua me Kongresin e Drejtëshkrimit në vitin 1972. Askush, nëse do të flasë me ndershmëri, nuk mund të mos pranojë që në këtë Kongres ka munguar liria e fjalës. Kongresi vetëm i vuri vulën një gjendjeje që ishte praktikuar më parë, duke e mbuluar “teorikisht” me një mantel të ashtuquajtur “koine”- një gjuhë e njësuar sui generis, me ndonjë element të gegënishtes. Rrjedhimi social-psikologjik i këtij Kongresi qe jashtëzakonisht i rëndë. Veç faktit të përshpejtuar të miratimit të toskërishtes si standard gjuhësor, ai krijoi një përçarje të re në popull, duke ia shtuar përçarjes së madhe të luftës së klasave. Me keqardhje konstatohet sot se për çdo toskë mbahet i drejtë e shkencor mënjanimi i gegënishtes. Si e mendoni të ardhmen e këtij standardi dhe të gjuhës letrare shqipe?

Ferik Ferra: Në vitin 1972, u mblodh Kongresi i Drejtshkrimit, i cili sanksionoi diktaturën mbi gjuhën shqipe, duke vendosur dialektin e Jugut, pa marrë parasysh se ç’të mira kishte dhe çfarë i mungonin këtij dialekti për ta vendosur në themel e deri në tavan si gjuhë letrare. Veç kësaj, nuk u mor parasysh që pjesa më e madhe e popullsisë shqiptare fliste gegënisht dhe as nuk u pyet, qoftë edhe për kortezi. Gjithashtu, nuk u mor në konsideratë se çfarë të metash kishte ky dialekt kundrejt 533 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

gegënishtes letrare, e cila kishte jo pak po rreth gjashtëqind vjet që shkruhej e flitej dhe që gëzonte një gramatikë e sintaksë përfekte.

Do t’i duhej kësaj gjuhe, të quajtur standarde, të bënte kurban në gramatikë, në leksik, në rregulla ortografike, në atë të shkretën zanore “ë”, që merrte një hapësirë të pa kufizuar. Me ndonjë përjashtim të rrallë si Mjeda e Migjeni, për autorët e tjerë të Veriut nuk bëhej fjalë më veç për diskreditim. Kështu, me nji të rënë të kalemit, u fshi çdo gjë sikur nuk kishte ekzistuar. Thuhej se në gegënishte kishin shkruar autorë reaksionarë, dekadentë me një gjuhë të rëndë, të cilën nuk e fliste më Shqipëria. Dëgjohej vetëm gjuha e bukur e zyrave, të cilën e fliste gjithë Shqipëria dhe Kosova. Kosovarët për t’ iu bashkuar atdheut bënë si bënë dhe e pranuan standardin.

E gjithë kjo që ndodhi mori vulën e formës së prerë. Të ndjerit përkthyes të Iliadës iu desh të shtonte jo pak, po 340 vargje, se në gegnënishte nuk e kuptonte kush, po duhej kthyer në standard. Erdhi një moment që gjuha letrare gege u hodh në grumbullin e harresës si shumë gjëra të tjera. “O ha këtë supë o hidhu nga dritarja!”. Standardi u kthye në gjuhën e ditës, e gjygjit, e urdhërit, e gazetës, e poezisë, prozës letrare e shkencore, etj.

Nuk përmendej se në dialektin e Jugut patën shkruar në “Hyllin e Dritës” Faik Konica, Lumo Skendo, Eqren Çabej, Spiro Konda, Namik Resuli e të tjerë. Lavrohej pa asnjë diskutim fjala e bukur shqipe gege dhe toske. Po gjatë këtyre kohëve u bënë përpjekjet serioze shkencore nga Komisia letrare e Shkodrës të afroheshin dy dialektet, duke u mbështetur tek gjuha e Elbasanit. Ndërsa sot po ndodh ajo që nuk pritej. Disa akademikë-senatorë, një ditë u hodhën përpjetë të revotuar se po cenohej standardi, dhe bile pati edhe urdhëra nga dikushi që të merren masa ndaj atyre që nuk respektonin standardin.

Me interes vërejmë se sot në Tiranë po tretet standardi me gjuhën e bukur që e flasin vajzat dhe djemtë e rinj, një gegënishte të përzier me pak standard, që po shkon gjithnjë drejt Veriut, po pa influencën e asnjë dialekti, me diksionin e Shqipërisë së Mesme, një shqipe e re që na i lë me gojë hapët senatorët akademikë, të cilët nuk pushojnë së mallkuari me nostalgjinë e zemrës, që i karakterizon. U ruajt infinitivi dhe gjuha mori bukuri, sa çuditem se si ndodhi kjo.

Jeta dhe dëshira u jep të drejtë atyre që e kanë. U krijua gjuha letrare e Tiranës, që e flasin ato që vijnë në Tiranë, të rinjtë e të vegjëlit, gjuhën që rrjedh dhe shkon drejt burimit nga ka ardhur, në formë të re, të ëmbël, të hijshme, të saktë, me të gjitha kohët gramatikore, ku fjalori shtohet e pasurohet me fjalë të rralla, me stil të rrjedhshëm, duke e lënë pak nga pak standardin në hije.

534 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Ka disa autorë që shkruajnë në gjuhën letrare të Veriut, midis të cilëve jam dhe unë. E nisa vargun tim në gegënisht, kalova në botimet e para në standard, siç e thashë më lart, po në përmbledhjen e poezive të mija të zgjedhura do t’i gjejsh të gjitha në dialektin verior, me përjashtim kur vargjet u takojnë ngjarjeve ose ndeshtrashave në Jug. Anton Çefa: Arshi Pipa lidhur me problemin e gjuhës letrare ka shprehur mendimin që shqipja të përfaqësohet me dy gjuhë letrare, toskërishten dhe gegënishten. Dukuri që e kanë edhe popuj të tjerë. Veç të mirave në fushën e gjuhësisë dhe të letërsisë, duke begatuar lakmueshëm shqipen, kjo gja do të ishte një faktor psikologjik pozitiv shumë i fuqishëm, sepse do të shmangte situatën përçarëse që përmendem më lart. Si ju duket një mendim i tillë?

Ferik Ferra: I ndjeri Arshi e mendonte drejt. Ai ishte me origjinë nga Jugu po u rrit në Shkodër dhe kuptohet se qëndronte mes ishujve gjuhësorë. Kjo nuk ia prishte qejfin askujt, po jeta na çoi diku tjetër, që ndoshta nuk do ta mendonte kush. Kryeqyteti lind e rrit atë që Komisia gati një shekull më parë parashikoi me shumë largpamësi.

Anton Çefa: Çdo poet ka një marrëdhënie të veçantë me fjalën. Tek poezia juaj qëmtohet një respekt i thellë në disa rrafshe për këtë element themelor ndërtimi: respekt për fjalën si strukturim gjuhësor i njëmendtë, si bartëse e kuptimësisë së parë; për fjalën si kumt që shqipton një ideal në jetë; respekt për fjalën si ligjërim poetik që sublimon të bukurën; respekt për fjalën si mjet çlirimi, pasurimi dhe fisnikërimi shpirtëror vetjak dhe si mjet përçimi të vlerave humane tek të tjerët. Refleks i këtij vlerësimi është edhe përdorimi nga ana juaj i një fjalori tejet të pasur që arrin të aktivizojë edhe fjalë që vështirë pajtohen me poezinë. Çka është për poetin fjala, cili është roli i saj në krijesën poetike?

Ferik Ferra: Fjala për poetin asht jeta e poezisë. Ajo qe e para dhe e para mbetet. Zoti veç gjuhës, fjalës, ia dha dhe fjalën shenjave, gjuhën shenjave. Po poezia pa fjalën nuk ekziston, nuk ka jetë. Poezia pa fjalën nuk shkruhet. Ajo me fjalën lexohet, recitohet, prek shpirtin aty ku nuk arrin ta prekë shenja, po duhet të zgjidhet si kokrrat e pjekuna të frutave, të vendoset si gurët e themelit, si tullat në mur, pa teprime, ashtu si duhet, ashtu si thuhet, po gjithnjë nga arkitekti i vargut. Kësisoj ajo merr bukurinë që ka të mshefur brenda vetes, del në dritë, jep ato reflekse drite nëpër të gjitha kohët.

535 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Anton Çefa: Gjithsesi, ndjenja është më e thellë se fjala, dhimbja është më e thekshme se gjuha. Është shprehur mendimi i pafuqishmërisë së gjuhës për të zbuluar në plotninë e vet shpirtin poetik. Lasgushi, poeti i brishtësisë më të epërme të fjalës shqipe, e ka vënë në dukje këtë fakt aq sa i është drejtuar gjuhës me epitetin “o mos-e kuvenduar”: “Ti ndrin në thelb të jetës si dritë e përvëluar, O gjuhë e zemrës sime, o mos-e-kuvenduar”.

Në këto dy vargje, ai na ka dhënë atributin e gjuhës si kumt, si burim drite (dijeje, informacioni), dashuri-dhimbjen e tij për të dhe njëkohësisht pafuqishmërinë, paaftësinë e saj për të depërtuar në skajet më të hijesuara të shpirtit. Këtë “mos-kuvendim” e pati poetizuar më parë mësuesi dhe udhëheqësi i tij i parë shpirtëror e artistik, Naimi: “E ku shkruhen në kartë / fjalët e gjuhës së zjarrtë ?” A hasni vështirrësi për këtë pafuqishmëri të gjuhës dhe si çliroheni prej saj?

Ferik Ferra: Në jetë nuk thuhen të gjitha, sepse jeta nuk mjafton.

Shumë vargje mbesin pa e parë dritën, sepse nuk arrin të thuhen, shumë fjalë pra nuk arrin dritën, o nga mosdashja jonë, o nga pakujdesia jonë, o sepse nga ndonjëherë kushtet dhe momentet të detyrojnë të mos thuash çdo gjë. Kështu ndoshta do vinte fjala e Lasgushit – O mos-e-kuvenduar që për ne që shkruajmë do të ishte nji fatkeqësi e madhe. Po dialektika e jetës e ka edhe mos kuvendimin, kjo do të ishte një hapësirë e re për brezat që vijnë, ku ato do të mund të plotësonin atë që ne nuk kemi arritur ta kuvendojmë në vargje e në letra, në prozë e në poezi.

Anton Çefa: Një i urtë ka thënë: “Të mos jesh kurrë i kënaqur me atë që krijon”. A e keni provuar shpesh këtë ndjenjë ?

Ferik Ferra: Ne, i dashur Anton, nuk na hiqet pena nga dora. I shohim e i rishohim vargjet e mundohemi t’i përsosim. S’jemi të kënaqur me ato që krijojmë, as me sasinë, as me cilësinë. Këtë gjë ne do ta bëjmë sa të jemi gjallë. Ndoshta moskënaqja me atë që kemi bërë është bërë shtysa jonë e përditshme.

Duke ju falënderuar për përgjigjet e çlirëta dhe të një niveli të lartë kulture, ju uroj shëndet, mbarësi e suksese në rrugën e pasurimit të poezisë sonë me vlera të reja!

536 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Botime të Ferik Ferrës: 1.Duke kapërcyer shekullin 2.Në diellin e vështirë 3.Nata e vdekjes së dytë 4.Ëndrra e bregut tjetër 5.Nata pa agim 6.Flautet e dimrit 7.Pellgje dielli 8.Katër shekuj para Krishtit 9.Sytë Kast (dy botime) Në gjuhë të huaja: 1.Diell i vështirë (anglisht) 2.Diell i vështirë (italisht) 3.Perënditë e heshtjes (greqisht) 4. Diell i vështirë (rumanisht)

537 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

DY FJALË ÇAJNË DHENË O TĂIETURĂ CA-N PIATRĂ TEOKLIT DIONISIATI* Dialogë në Malin e Shenjtë Athos „- Janë të sakta këto që po mbështesin etërit? – tha teologu, duke iu drejtuar Plakut Teolipt. Se po më çoni nga paqartësia në paqartësi me këtë përcaktim krejt të ri të shpirtit të krishterë.

- Unë nuk jam i paqartë nga paqartësitë Tuaja, - u gjegj Plaku. Ngaqë s’keni mundur ta ndani Murgimin nga jeta në botë, tek dëgjoni një murg duke folur, do bini nga paqartësia në paqartësi. Vëlla Krisostomi (Gojarti) qëndron qartë në vijat e Murgimit. Ne, i dashur teolog, nuk habitemi kur nuk gjejmë mirëkuptim tek njerëzit e botës, qofshin ata edhe teologë. Dhe është e trishtme, sepse ata nuk lexojnë letërsinë tepër të pasur të murgjve, që të informohen.

Murgimi Lindor, të cilit Kisha i dha trajtë dhe mision, përbën një realitet të qartë, ‚një jetë të fshehur në Krishtin’ (Kolosenëve, 3, 3), një jetë besimi të përsosur, që kryhet në një lidhje të pandashme me Zotin dhe nuk pranon të ndjekë udhën e arsyeve njerëzore. Përcaktimi im nuk duhet t’ju shqetësojë. Murgimi ynë është shkëlqimi i shpirtërimit Ortodoks, është thelbi, qënia e tij, sepse themelohet në besim...

Besimi nuk nënkupton thjesht një pranim të ekzistencës së Zotit, - se ‚edhe djajtë pranojnë e dridhen’ (Jakovi, 2, 19) – por diçka që, gjatë një shqyrtimi, u shpëton kufijve të mendimit njerëzor. S’kam para sysh besimin dogmatik, por atë që kërkonin Apostujt: „Jepna besim” (Luka, 17, 5), nga i cili, po pati dikush qoftë edhe sa një ‚kokërr mustarde’, do të mundë të lëvizë malet. Nga ky kuptim, Besimi formon shenjën shquese të Krishterimit. Asnjë bëmë, asnjë virtyt nuk ka vlerë në Krishterim, nëse nuk është fryt i Besimit, nëse nuk rrjedh nga Besimi, nëse atë nuk E buron dhe E ndan vetë Zoti. Pa bekimin e perëndishëm, mundimet tona janë pa shkëlqim, janë të papërkryera, të varfëra, njerëzore: „Gjithë ç’nuk është nga besimi, është mëkat” (Romakëve, 14, 23). Krishti u afrohet njerëzve që besojnë tek Ai. Dhe bën mrekulli. Zbret në dëshirat e ligjshme njerëzore. Flet me njerëzit „ashtu siç flet dikush me mikun e vet” (Dalja, 33, 11). Besimi përfaqëson lidhjen mistike mes madhështisë 538 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

së pafundme të perëndishme dhe qënies së kufizuar njerëzore. Besimi nënkupton afrimin e atij që beson tek Ai tek I Cili beson. Nënkupton lidhje të mirëfilltë, thithje të shpirtit nga ana e Zotit, në virtytin e punës së perëndishme.

Fjala e Zotit „Unë jam në Atin dhe Ati është në mua” (Joani, 10, 38) shpreh modelin e marrëdhënies mes Zotit dhe besimtarit në Krishtin.

Kjo kuptohet edhe nga fjalia hyjnore „Qëndroni në Mua dhe Unë në ju” (Joani, 15, 4). Ja krejt e fshehta e besimit në Krishtin. Ja në krejt plotninë e vet karakteri i veguar i Krishterimit. Po pse nevojitet besimi? Është një e fshehtë! Por mbase nuk është e fshehtë. Zoti ynë është një Zot i dashurisë, është në qënien e Tij dashuri. Dhe dashuria është njësim.

Kërkon, pra, lidhje, kërkon njësim. O, thellësi e pasurisë dhe mençurisë dhe njohjes së Zotit! Një oqean i pafundëm dashurie! Ai i përsëriti të gjitha në besimin tek Ai, që t’i bëjë të gjithë „bashkëpronarë të qënies së perëndishme” (II, Petri, 1, 4)...

Zoti do që njeriu të jetë tërësisht i Tij, t’I kushtohet në mënyrë absolute, sepse e do krijesën e Vet, e cila vetëm tek Ai mund ta gjejë plotësimin e të gjitha dëshirave të shenjta dhe ringjizjen e jetës së saj të përjetshme në dritë.

Ai ia kundërshton njeriut kthimin në drejtime të tjera, veç drejtimit të Tij. Këtë vullnet Zoti e zbuloi plotësisht në Dhjatën e Re. Ajo që thotë Apostull Pavli, ajo ‚në Krishtin’, ajo pjesëza ‚në’, plot fshehtësi dhe dashuri të përflakur, përmbledh në vete krejt Krishterimin e Apostullit të Shenjtë, krejt Krishterimin e besimtarëve. Kapitulli 11 i Letrës për Hebrenjtë është himni më i bukur kushtuar besimit. Kjo formon themelin e Krishterimit. Kërkesat e tij më të thella, sekretin e tij dhe fuqinë e tij të pamposhtshme. Besimi është pranvera e shpirtrave. Ai zhvendos nga kalimtaret tek të amëshuarat. Na bën në gjendje të ndjejmë se „nuk kemi këtu qytezë të qëndrueshme” (Hebrenjve, 13, 14).

Pa besim, Krishterimi bie në mënyrë fatale në njëfarë sistemi filozofik.

Para së gjithash, humb metafizikën, që përfaqëson natyrën e tij të perëndishme. Nëse pushojmë ‚së vështruari’ përmes besimit, ‚me pasqyrën e gjetjeve’ (I, Korintasve, 13, 12) nuk shquhemi me asgjë nga jobesimtarët e botës dhe e kemi humbur tashmë udhën e shpirtit tonë.

Besimi është edhe qënia, edhe modeli i ne të krishterëve. Pa besim, s’jemi në gjendje t’I afrohemi Krishtit, s’mund të kuptojmë të vërtetat metafizike, thelbësore në botët jolëndore, as se cila është e fshehta e Planit të perëndishëm, as Krishtin, as veten tonë, vdekjen, jetën. Sepse, sipas përcaktimit të Apostullit të Kombeve, „besimi është dëshmia e gjërave të padukshme” (Hebrenjve, 11, 1).

539 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Pa besim, nuk ndihemi të lirë, na merret fryma nga ndikimi i gjërave tokësore. Pa besim, jeta jonë shndërrohet në një tragjedi të padurueshme, sepse na thahet ndjeshmëria dhe na erret shpirti. Besimi jep jetë, flatra, e larton njeriun në shkallën e vet. Dhe një kusht themeltar i kësaj shkalle shpirtërore është harmonizimi i marrëdhënieve mes Zotit dhe njeriut, mes Krijuesit dhe krijesës, mes Krishtit dhe besimtarit. Besimi në Krisht është një fryt i Shpirtit të Shenjtë, që është gëzim, paqe, durim jetëgjatë, dashuri... (Galatenëve, 5, 22).

Këtë rrugë të besimit absolut ka ndjekur Murgimi ynë. Dhe duke pasur parasysh këtë natyrë, qënien dhe thellësinë e këtij besimi të përkryer dhe, nga ana tjetër, duke njohur sa e vështirë është ta përvetësojë dikush këtë gjendje mbidimensionale të besimit, nuk habitem aspak që nuk arrini të na kuptoni, pavarësisht atyre që tha vëlla Gojarti dhe unë, se Murgimi e gjen përligjjen absolute përmes Besimit dhe Dashurisë në Krishtin...” * Cilësuar si personaliteti më prodhimtar i Athosit bashkëkohor, Uratë Teoklit Dionisiati u lind më 6 gusht 1916 në qytetin Navpaktos. Mbetur jetim nga i ati, u rrit prej së ëmës. Pas shkollës fillore në vendlindje, shkoi të kryente gjimnazin në Patra, qyteti i Shën Andreit. Pasi disa vizitash në Malin e Shenjtë dhe pasi kryen sherbimin e detyrueshëm ushtarak, në verën e vitit 1941 vendos të qëndrojë në Manastirin Dionisiu, ku bëhet nxënës i murgut Gavril Dionisiati (1886-1983). I quajtur „plaku i shekullit XX”, Uratë Gavrili ishte një figurë e pazakonshme: murg, drejtues i ndritshëm manastiri dhe ndërgjegjesh, patriot i flaktë, shkrimtar i frymëzuar. Qysh nga viti 1951, me bekimin e Mësuesit të tij, Teoklit Dionisiati nis të botojë artikuj të shkurtër me tema shpirtërore në revistat fetare të Greqisë. Në pak kohë, Dionisiati u bë autori i një vepre të rrallë si për nga cilësia, ashtu edhe për nga sasia. Një vend qëndror në veprën e Dionisiatit zenë disa monografi kushtuar etërve të shquar të Ortodoksisë (Shën Grigor Palama, Shën Nikodim Agioriti, Shën Maksim Dëshmuesi) dhe traditës shpirtërore e kulturore të Athosit. Mbrojtës i përkushtuar e i kthjellët i Ortodoksisë së mirëfilltë, Dionisiati ndikoi ndjeshëm në sqarimin e disa çështjeve thelbësore të besimit dhe në ringjalljen e filokalive të shekullit XX. Murgu Teoklit u zgjodh për katër herë me radhë (1974-1975; 1979-1980; 1984-1985; 1989-1990) „proto epistat”, ose kryetar i Epistasisë së Shenjtë, me përfaqësues të 20 Manastireve të Athosit, - duke dhënë një ndihmesë madhore në riorganizimin e jetës shpirtërore në Malin e Shenjtë. Murgu Teoklit Dionisiati shkoi tek Zoti më 20 janar të vitit 2006 dhe u varros në Manastirin Dionisiu.

[Pjesë nga „Dialoguri la Athos”, Vol. I, Editura DEISIS, Mănăstirea Sf. Ioan Botezătorul, Alba Iulia, 1994] 540 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4

DE VIRIS ILLUSTRIBUS MIRCEA ELIADE despre MIHAI EMINESCU După rezistenţele pe care le-a întâmpinat în timpul scurtei şi chinuitei lui vieţi, opera lui Mihai Eminescu s-a impus fulgerător, neamului întreg, iar nu numai păturei culte. Nu ştiu dacă s-a făcut vreodată socoteala exemplarelor tipărite din Poeziile lui Eminescu. Dar în mai puţin de o jumătate de veac, poeziile acestea au fost reproduse în multe zeci de ediţii, de la modestele tipărituri populare până la admirabila ediţie critică a Fundaţiilor Regale, îngrijită de Perpessicius. Astăzi, după ce-au cunoscut atâtea culmi şi atâtea onoruri, Poeziile lui Eminescu, cenzurate în ţară, apar aşa cum le vedeţi, în haina sfioasă a pribegiei.

Gloria lui Mihai Eminescu ar fi fost poate mai puţin semnificativă, dacă n-ar fi luat şi el parte, de peste veac, la tragedia neamului românesc.

Ce înseamnă pentru noi toţi, poezia, literatura şi gândirea politică a lui Eminescu, o ştim, şi ar fi zadarnic s-o amintim încă o dată. Tot ce s-a creat după el, de la Nicolae Iorga şi Tudor Arghezi până la Vasile Pârvan, Nae Ionescu şi Lucian Blaga, poartă pecetea geniului sau măcar a limbii eminesciene. Rareori un neam întreg s-a regăsit într-un poet cu atâta spontaineitate şi atâta fervoare cu care neamul românesc s-a regăsit în opera lui Eminescu. Îl iubim cu toţi pe Creangă, îl admirăm pe Haşdeu, învăţăm să scriem de la Odobescu, îl respectăm pe Titu Maiorescu şi anevoie putem lăsa să treacă mult timp fără să-l recitim pe Caragiale. Dar Eminescu este, pentru fiecare din noi, altceva. El ne-a relevat alte zări şi ne-a făcut să cunoaştem altfel de lacrimi.

El şi numai el, ne-a ajutat să înţelegem bătaia inimii. El ne-a luminat înţelesul şi bucuria nenorocului de a fi român.

Pentru noi, Eminescu nu e numai cel mai mare poet al nostru şi cel mai strălucit geniu pe care l-a zămislit pământul, apele şi cerul românesc. El este, într-un anumit fel, întruparea însăşi a acestui cer şi a acestui pământ, cu toate frumuseţile, durerile şi nădejdile crescute din ele. Noi cei de aici, rupţi de pământ şi de neam, îl regăsim în tot ce-am lăsat în urmă, de la văzduhul munţilor noştri şi de la melancolia mării noastre, până la cerul nopţii româneşti şi teiul înflorit al copilăriei noastre.

Recitindu-l pe Eminescu, ne reîntoarcem ca într-un dulce somn, la noi acasă. Întreg Universul nostru îl avem în aceste câteva zeci de pagini pe care o mână harnică le-a tipărit şi le împarte astăzi în cele patru colţuri ale 541 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

lumii, peste tot unde ne-a împrăştiat pribegia. Păstraţi-le bine; este tot ce ne-a mai rămas neîntinat din apele, din cerul şi din pământul nostru românesc.

Paris, septembrie 1949

MIRÇEA ELIADE për MIHAI EMINESKUN Pas kundërshtimeve që Eminesku pat hasur gjatë jetës së tij të shkurtër e plot vuajtje, vepra e tij u parapëlqye rrufeshëm nga kombi mbarë, jo vetëm nga shtresat e kulturuara. Nuk e di nëse janë numuruar ndonjëherë ekzemplarët e shtypur të Poezive të Emineskut. Por në më pak se gjysëm shekulli, këto poezi janë riprodhuar në disa dhjetra botime, që nga shtypshkrimet e thjeshta popullore, deri në botimin e admirueshëm kritik të Fondacioneve Mbretërore, të përkujdesur nga Perpessicius. Sot, pasi kanë njohur kaq maja dhe kaq nderime, Poezitë e Emineskut, të censuruara në vend, shfaqen kështu sikurse i shihni, me petkun e ndrojtur të mërgimit. Lavdia e Mihai Emineskut do të kish qënë ndoshta më pak domethënëse, po qe se nuk do të merrte pjesë edhe ai, që përtej shekullit, në tragjedinë e kombit rumun. Çfarë do të thonë për të gjithë ne, poezia, letërsia dhe mendimi politik i Emineskut, e dimë, dhe do të ishte e tepërt ta përmendim sërish.

Gjithçka që është krijuar pas tij, nga Nikolae Jorga dhe Tudor Argezi, deri te Vasile Parvani, Nae Jonesku dhe Luçian Blaga, mban vulën e gjenialitetit ose të paktën të gjuhës emineskiane. Rrallëherë një komb i tërë e ka rigjetur veten në një poet me kaq spontaneitet dhe me kaq zjarrmì, sa e ka rigjetur veten kombi rumun në veprën e Emineskut. E duam të gjithë Kreangën, e admirojmë Hashdeun, mësojmë të shkruajmë nga Odobesku, e respektojmë Titu Majoreskun dhe me zor mund të lemë të kalojë shumë kohë pa e ripërmendur Karaxhialen. Por Eminesku, për secilin prej nesh, është krejt tjetër gjë. Ai na ka shpalosur të tjera agime dhe na ka bërë të njohim të tjerë lotë.

Ai dhe vetëm ai na ka ndihmuar të kuptojmë rrahjen e zemrës. Ai na e ka ndriçuar kuptimësinë dhe gëzimin e mosfatit për të qënë rumun.

Për ne, Eminesku nuk është vetëm poeti më i madh i yni dhe gjeniu më i ndritshëm që kanë ngjizur dheu, ujrat dhe qielli rumun. Ai është, në një farë mënyre, vetë mishërimi i këtij qielli dhe i këtij dheu, me të gjitha bukuritë, dhembjet e shpresat, të lindura prej tyre. Ne të këtushmit, të shkëputur nga toka dhe nga kombi, e rigjejmë në çdo gjë që kemi lënë pas, që nga ajri i maleve tanë dhe nga melankolia e detit tonë, deri në qiellin e natës rumune dhe në blirin e lulëzuar të fëminisë sonë. Duke e 542 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

rilexuar Emineskun, rikthehemi si në një gjumë të ëmbël, në shtëpi.

Krejt Gjithësinë tonë e kemi në vetëm disa dhjetra faqe, të cilat një dorë e zellshme i ka shtypur dhe i shpërndan sot në të gjithë cepat e botës, gjithkund ku na ka hapërdarë kurbeti. Ruajini mirë; është gjithçka që na ka mbetur e panjollë nga ujrat, nga qielli dhe nga dheu ynë rumun.

Paris, shtator 1949

543 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

JANI BASHO (“Sa kam shpirt, kam shpresë…” - një vepër artistike e arrirë për një personalitet të shquar) Në ekranin e kinemasë “Millenium” të kryeqytetit u projektua para pak ditësh filmi tetëdhjetëminutësh “Sa kam shpirt, kam shpresë”, i Mjeshtrit të Madh Esat Teliti, njëherazi regjisori dhe skenaristi i kësaj vepre – simbiozë e përkryer e historisë dhe e arteve. Rrallëherë ndërtreten kaq natyrshëm, me kaq elegancë e sidomos me kaq domethënie, të gjithë përbërësit e një krijimi të ekranizuar si në dokumentarin e këtij krijuesi të mirënjohur e me përvojë të pasur, Mund të thuhet pangurrim se dokumentari për të cilin po flasim është i pari, në mos i vetmi, që mund të cilësohet “i kompletuar” gjatë dy dhjetëvjetshave të fundit.

Esat Teliti punon pa ndërprerje në Televizionin Publik Shqiptar qysh në vitin 1972, fill pasi përfundoi me sukses degën e dramës në Akademinë e Lartë të Arteve, në Tiranë. Ai ka drejtuar Festivalin e 13-të të Këngës në RTSH (1974), spektaklin e parë televiziv “Fituesja e fitueseve” (1974); është nderuar me Çmimin Kombëtar “Aleksandër Moisiu” (1982); ka fituar Çmimin e Parë në Konkursin e Gazetarisë (1984),Çmimin e Dytë në Festivalin e 8-të të Filmit Shqiptar (1989), Çmimin “Antena e Artë”, me rastin e 40-vjetorit të krijimit të Televizionit Shqiptar (2000), Çmimin “Portreti i i vitit 2007”, Titullin “Mjeshtër i Madh”, akorduar nga Presidenti i Republikës (2012), titullin “Mirënjohje e Qytetit” nga Bashkia e Kavajës (2012). Përveç mjaft filmave artistikë, si aktor ose regjisor, Esat Teliti ka përgatitur mbi pesëdhjetë filma dokumentarë, me frymëmarrje të gjerë tematike e shtrirje të gjatë kohore.

Në filmin “Sa kam shpirt, kam shpresë”, të financuar nga Muhamet Malo, regjisori Teliti, si “komandant” topi, u jep udhëzime të sakta “numërorëve” të armës: kamerës, zërit (të ligjëruar e muzikë).

Krahasimi mund të shkojë edhe më tej: ekipi realizues i ngjan një ansambli të intonuar më së miri, falë shkopit të pagabueshëm të dirigjentit. Bie në sy ngrohtësia në trajtimin e figurës së Jani Bashos, personalitet poliedrik: mjek i shquar europian, atdhetar, humanist, organizator e drejtues, nismëtar e zbatues veprash në të mirë të njerëzve. Dihet se vështirësia është njëlloj e madhe: si për një figurë për të cilën është folur e shkruar (duhet gjetur këndvështrim origjinal, i freskët), ashtu edhe për një personalitet që, për arësye të ndryshme, 544 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

objektive apo subjektive, ka mbetur në hije, në terr informacioni. I tillë është edhe rasti i doktor Jani Bashos. Shkaqet objektive për lënien në harresë të këtij intelektuali të përmasave kontinentale kanë të bëjnë me prejardhjen dhe traditat jokomuniste të familjes së tij, ndërsa ato subjektive kryesisht me smirën ndaj aftësive të tij të rralla, jo vetëm në profesionin e mjekut, por edhe në fusha të tjera.

Regjisori ka përzgjedhur me kujdes e me kritere shkencore dokumente bindës. Gjetje e mençur është edhe “vizatimi” i tipareve të Jani Bashos nga kolegë dhe njerëz të thjeshtë, që e kanë njohur në punë e në jetë, si dhe nga familjarë e të afërm. Informacioni që sjellin burimet e mësipërm është i freskët, domethënës, bindës. Në morinë e dëshmive të shkruara e gojore, Esat Teliti ia ka dalë mbanë të fokusohet në ato që, ndonjëherë, të krijojnë përshtypjen se janë pa ndonjë rëndësi të veçantë, por që, në të vërtetë shërbejnë si hallkë lidhëse apo edhe si paraprirëse ngjarjesh e veprimesh përmasash të mëdha e përmbajtjesh të thella. Mbi hollësi të tilla me interes e me peshë të pazëvendësueshme përqendrohet edhe kamera e operatorit të figurës, Erin Telitit, i cili gjatë 26 orë xhirime, – për të nxjerrë 1 orë e 20 minuta “ajkë”, – ka lëvizur pa u lodhur derisa është pozicionuar në pika e kënde nga ku buron freskia e imazheve dhe dinamizmi i tyre. Qielli i vrenjtur dhe dallgët e liqenit, me të cilat Teliti i Ri është takuar jo më pak se shtatë herë, janë në rezonancë me shpirtin e trazuar të protagonistit të filmit. E njëjta duhet thënë edhe për muzikën e formuluar nga Majlinda Bërxholi. Montazhi i Alda Sulës dhe operatori i zërit Elton Verzivolli meritojnë gjithashtu përgëzime.

Jani Basho pa dritën e dielllit në Pogradec në vitin 1892. Shkollën fillore e kreu në qytetin e lindjes dhe më pas mbaroi gjimnazet grek e turk në Manastir. Në tetor të vitit 1915, Jani filloi studimet në Fakultetin e Mjekësisë të Universitetit të Vjenës, të cilin e përfundoi në vitin 1921.

Pasoi specializimi trevjeçar në mjekësi të brendshme, kirurgji të përgjithshme dhe obstetrikë-gjinekologji. Ishte koha kur fitoi titullin “Unicus Medicus Doctor (Mjek i Veçantë), i cili të huajve u jepej tepër rrallë. U kthye në atdhe më 1924 dhe u largua sërish pas rrëzimit të qeverisë së Fan S. Nolit. Vazhdoi me specializime të tjera dhe, për aftësi të shquara, u emërua zëvendës i profesorit Denk, atëkohë kryekirurg i Vjenës.

Ndërkaq u përgatit terreni që kjo detyrë t’i besohej doktor Janit, me kusht që të martohej me një vajzë austriake prej dere të madhe e të qëndronte përjetë në Vjenë. Të dy këto kushte Jani nuk i pranoi.

Le të hapim një parantezë për veprimtarinë atdhetare të Janit në Vjenë.

Më 10 mars 1918 shqiptarët që studionin atje themeluan shoqërinë 545 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

“Djalëria”, duke zgjedhur dhe rizgjedhur kryetar Jani Bashon. Qëllimi i saj ishte, ndër të tjera, “Me afrue antarët në dashuni vllaznore” (Cituar sipas Jovan Basho, Sa kam shpirt, kam shpresë, Tiranë, 2002, f. 25-26).

Me shoqërinë e lartpërmendur bashkëpunonin shumë atdhetarë shqiptarë, si Bajram Curri, Hasan Prishtina, Faik Konica, Rexhep Mitrovica, Gjergj Pekmezi etj, sidhe personalitete të shquar dhe profesorë të Universitetit të Vjenës. Idetë me theks të ngritur atmëmëdhetar, që shfaqte në faqet e revistës “Djalëria”, Jani përpiqej t’i zbatonte në praktikë, sidomos përmes shqetësimit të pareshtur për fatet e kombit. Ai e ngriti jo një herë zërin pranë organizmave ndërkombëtare në mbrojtje të të drejtave tona të patjetërsueshme.

Veçojmë faktin që ai kryesoi delegacionin e studentëve shqiptarë që takoi ambasadorin amerikan në Vjenë, Von Coolidge, i cili më pas do të zgjidhej President i SHBA. Biseda me personalitetin e lartë amerikan u bënte jehonë mendimeve që Jani pat shpalosur qysh në numrin e parë të revistës “Djalëria” (1920, f.1,2): “…Kthimi prapë i tokave shqiptare të rrëmbyera dhe bashkimi i tyre me mëmën Shqipëri, është e drejta jonë e shenjtë, për fitimin e së cilës çdo shqiptar i vërtetë s’ka për të kursyer asnjë therrori… Ideali ynë përmban atë Shqipëri, e cila përmbledh në gjirin e vet gjithë bijtë e saj, ku të mbretërojnë liria, rregulli, drejtësia dhe qetësia dhe ku kultura përparon me të njëjtin hap me botën e qytetëruar. Djalëria shqiptare i ka mirë parasysh ndalime dhe pengesat e mëdha me të cilat është shtruar rruga e realizimit të idealit të saj. E di fort mirë se liria e vërtetë dhe bashkimi i një kombi fitohen me një përgatitje sistematike të gjatë, me punë të parreshtur, më së fundi edhe me gjak. Kjo gjë nuk e tremb, përkundrazi, i shton energjinë dhe e bën të gjejë sa më shpejt mënyrën e vetme të shpëtimit të saj, atë të lidhjes e bashkimit të shqiptarit me shqiptarin, të vëllait me vëllain”.

Ambasadori amerikan i vuri në dijeni studentët shqiptarë të Vjenës se Presidenti Wilson do të mbronte të drejtat e Shqipërisë në Konferencën e Paqes, në Paris. Atij i kishte rënë në dorë tashmë letra që i patën dërguar dhe ku firma e parë i takonte pikërisht doktor Jani Bashos. Në atë letër, ndër të tjera, thuhej: “Zoti President… ngremë zërin tonë tek ju, si mbrojtësi i njerëzimit duke e ditur me siguri se marrja pjesë e Shteteve të Bashkuara nën udhëheqjen e drejtë e të ndershme të Zotërisë Suaj, në Kongresin e Paqes, drejtësia do të përmbushet dhe shqiptarët, duke pasur të drejtën e vetvotimit për formën e qeverimit të tyre, do të kenë lejën, si një komb i lirë, të hyjnë në Lidhjen e Kombeve…”.

Një miqësi e ngushtë, si me aktorin e shquar me prejardhje shqiptare, Aleksandër Moisiu, doktor Janin e lidhte edhe me shkencëtarin gjenial 546 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Albert Ajnshtajnin. Ky erdhi fshehtas në Shqipëri në fillim të viteve ‘30 të shekullit të kaluar. Këtu qëndroi tri ditë që i mjaftuan për t’u pajisur me pasaportë shqiptare, për t’u shpëtuar përndjekjeve të nazistëve gjermanë, si çdo hebre. Meritën për këtë akt human e ka tërësisht doktor Jani, i cili, si mjek personal i mbretit Zogu I, ndërhyri pranë këtij dhe siguroi miratimin përkatës. Fill paskëtaj, në disa letra që i dërgoi, Ajnshtajni i shprehte mirënjohjen e thellë doktor Janit. Lidhur me këtë çështje, mbretëresha Geraldinë, në një intervistë dhënë revistës angleze “Style”, në qershor 2002, që titullohet “Kthimi i Mbretëreshës”, ka pohuar se mbreti Zogu I i pat thënë që “Ajnshtajni ka ardhur në Shqipëri, është takuar me të dhe ka marrë pasaportë shqiptare”.

Dëshmi të ngjashme, krejt të pavarura nga njëra-tjetra, kanë dhënë bankieri Ajati Bega dhe profesori Skënder Koja, i pari si person që e ka takuar Ajnshtajnin kur ky do të bënte disa veprime bankare, ndërsa i dyti ka dëgjuar për këtë ngjarje nga goja e Ajatit.

Jani Basho u kthye përfundimisht në Tiranë në nëntor 1927 duke sjellë me vete projekte për ndërtim spitalesh. Ky zbatues i përkushtuar i betimit të Hipokratit, po vinte në atdhe pikërisht për t’u ardhur në ndihmë bashkëkombësve të vet të shumëvuajtur. U emërua shef i përgjithshëm i Seksionit të Shëndetësisë në Komandën e Mbrojtjes Kombëtare dhe drejtor i Spitalit Ushtarak, duke i shndrruar me shpejtësi dhe përkushtim në dy institucione ku sundonte rregulli dhe disiplina e vetëdijshme. Ndërkohë ushtronte edhe detyrën e mjekut vetjak të mbretit Zogu I. Për shkak të ndërhyrjes së italianëve dhe të grabitjes së një pjese të fondeve, spitali civil dhe ai ushtarak u ndërtuan me përmasa më të vogla nga sa ishin parashikuar.

Me këmbënguljen e doktor Janit, erdhi posaçërisht nga Vjena një inxhinier që hartoi projektin për furnizimin e Tiranës me ujin e Selitës.

Projekti u quajt tepër i kushtueshëm nga qeveria dhe nuk u pranua,çka e dëshpëroi doktor Janin jashtë mase. Në vitin 1935 hoqi dorë nga çdo funksion zyrtar dhe çeli në shtëpinë e vet të parën klinikë private në Shqipëri, me mbi 30 shtretër. Aty punoi si kirurg e njëherazi hodhi themelet e obstetrikës e të gjinekologjisë në vendin tonë. Në vitet e parë të pushtimit (1939-1942) punoi si drejtor i përgjithshëm i shëndetësisë, por nuk pranoi dhe nuk pati këshilltar italian. Regjimi komunist ia shtetëzoi banesën, klinikën dhe çdo pasuri që pat vënë me djersë, mund, aftësi dhe ndershmëri. Nga dhjetori 1944 punoi si kirurg në spitalin ushtarak dhe më 1946 u caktua mjek në maternitetin e Tiranës, duke përgatitur edhe obstetër-gjinekologët e parë. Hafijet e regjimit, ndër ta edhe mosmirënjohës shpirtzinj me bluzë të bardhë, filluan ta etiketonin si “borgjez” e “antisovjetik”, paçka se gjithnjë 547 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

tregohej objektiv, duke mos mohuar arritjet, bie fjala, në luftën kundër malarjes, në ndërtimin e spitaleve dhe të ujësjellsave.

Ndërroi jetë më 12.2.1957, në moshën 65-vjeçare, i përcjellë për në banesën e amshuar me nderime të mëdha në Pogradec. Jehona e mirënjohjes për veprën e tij të çmuar erdhi e fuqishme atë ditë dimri përmes fjalës së ngrohtë të njerëzve të thjeshtë, të kolegëve, të pacientëve e të të gjithë atyre që ia njohën virtytet e panumërta në punë e sipër.

Jani Bashoja u lind e u rrit në një truall pjellor, “të ushqyer” brez pas brezi nga virtyte të panumërta. Mbiemri, që ka kuptimin “krye, kryetar, kokë” me sa duket nuk është i rastit po të kemi parasysh se Bashot kanë pasur gjithmonë në dorë fatet e qytetit: në administratë, në shkencë, në kulturë, në art. Këtë besim të pogradecarëve, Bashot e kanë merituar përderisa kanë qenë ngaherë sinonim i atdhetarisë, ndershmërisë, modestisë. Po jap dy shembuj që lidhen drejtpërdrejt ose kanë lidhje me mua dhe me fisin tim. Në vitin 1920, im gjysh, Sandri Kyçyku, mërgoi në SHBA për të siguruar bukën e gojës për dy djemtë e tij të mitur që mbetën jetimë, me shpresë që t’i tërhiqte më vonë atje. Deri atëherë ia la amanet mikut të ngushtë, Gjokës, vëllait të Jani Bashos.

Gjoka, ashtu siç financoi studimet e Janit, u kujdes me bujari krejt të pazakontë edhe për mirërritjen e tim eti dhe të tim ungji. Vangja, bashkëshortja e Gjokës, u bë nënë e dytë për Kyçykët e vegjël.

Më 28 qershor 1961, fill pasi kisha dhënë provimin e kimisë në Bukuresht dhe, ashtu si në semestrin paraardhës, u përgjigja shumë mirë, profesori i kësaj lënde, Andrei Hilzenrath, u shpreh: “Kaq profesorë të aftë paska Tirana?!” E sqarova: “Unë e kam mbaruar gjimnazin në një qytet të vogël, në Pogradec”. Profesori pogradecar i kimisë quhej Kozma Basho, i biri i Gjokës dhe nipi i Jani Bashos. Në gjurmët e ndritshme të pararendësve po çapitet mjeku i mirënjohur Jovan Kozma Basho.

Varri i Janit në Pogradec ndodhet pranë atij të Lasgush Poradecit. Dy Zeusa olimpikë në sferat përkatëse. Jeta u dha shumë pak, u tregua e padrejtë. Dy të munduar, “të armiqësuar” me realitetin e jetës ku nuk po gjenin dot vendin që u përshtatej; ëndërrtarë të dashuruar me muzgjet e vjeshtës, me vreshtët e me valët e liqenit. I afronte edhe diçka tjetër: vetëm trupërisht ishin larg Pogradecit. Shpirtin e kishin aty oreçast, me këmbët në truallin austriak, me zemrën buzë liqenit. Të tillë ishin e të tillë mbetën deri në fund. Kjo mënyrë të menduari e të jetuari i afroi aq shumë me shoshoqin, paçka se ishin tipa të ndryshëm.

Lasgushi ishte me temperament sanguin, impulsiv, nervoz, i prerë, i pabaraspeshueshëm, në kontrast të plotë me Janin, i përvuajtur 548 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

përsëthelli si ndonjë shenjtor, i butë, i ndrojtur, me një zë aq të ulët, – rrallëherë e ngrinte lart, – saqë ndoshta jo gjithkush e merret vesh çfarë donte të thoshte. Por erdhi edhe momenti që haku vajti tek i zoti, siç thotë populli, paçka se post mortem! Janë dy ikona, zëri i të cilave dëgjohet më qartë sa më larg ndodhemi prej tyre.

KOPI KYÇYKU

549 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

BIBLIOTHAECAHAEMUS ARDIAN VEHBIU Pluhuri më i shtrenjtë se libri Im atë kish bibliotekë të pasur, të cilën e kish mbledhur vetë, vit pas viti, me libra të profesionit. Ca prej këtyre i kish lexuar, ca të tjerë e kishin lexuar; dhe më në fund, në një raft rrinin edhe librat që i kish shkruar vetë.

E megjithatë, kur dua të kujtoj atë bibliotekë, që mbulonte të paktën tre faqe muri, i pari titull që më vjen në mendje është Enciklopedia e Madhe Sovjetike (Большая советская энциклопедия), në botimin e dytë, të viteve 1950-1958.

Pesëdhjetë vëllime të rënda, të vëna në rresht e të veshura me uniformë blu të errët, si të ishin rekrutë të flotës; e të dalluar prej njëri-tjetrit jo nga titulli, por nga numri. Pesëdhjetë batalione marinsash cirilikë, tashmë në gjumë.

Kot e mban këtë enciklopedinë, i thoshte ime më; sa zë vend dhe mbledh pluhur. Hidhe më mirë.

Por im atë nuk dëgjonte nga ai vesh; edhe pse vëllimet e enciklopedisë nuk e kam parë t’i prekte kurrë. Për të, ajo armatë fjalësh ishte trashëgim magjiplotë prej viteve kur kishte studiuar në Moskë; dhe pesëdhjetë vëllimet e ruajtura në bibliotekë vlenin si lingotat e arit, që kanë pasë mbajtur bankat në bodrume të fortifikuara, për të garantuar vlerën e monedhës.

Unë, nga ana ime, enciklopedisë ia mbaj mend mirë edhe ngjyrën edhe aromën karakteristike, por jo fjalët – sepse rusisht nuk dija. Madje, me kalimin e viteve, ato bedena të Murit të Madh Rus, që më ngriheshin mu në dhomën ku flija, erdhën dhe u shndërruan në kufitarë të një territori të keq, ku kisha refuzuar të shkelja.

Ka artikuj të vyer, për shkencën dhe teknikën, thoshte im atë; por pa bindur kënd, madje as veten.

Pas ftohjes dhe pastaj “prishjes” me sovjetikët, në vitet 1960, Bashkimi Sovjetik erdhi dhe përfundoi i shpërbërë, anembanë Shqipërisë, në trajta produktesh herë kulturore herë politike, herë shkencore herë dëfryese, që tashmë nuk i duheshin më kujt, por që shumëkush i ruante.

Disa mbanin enciklopeditë, të tjerë pllakat e gramafonit me operat e Glinkës dhe baletet e Çajkovskit dhe rumbat e fokstrotet si prej cirku; 550 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

disa radiot me dru panje, të punuara si mobilje, të tjerë albumet dhe librat e artit, riprodhimet e peizazheve të Shevçenko-s; e të tjerë akoma fotografitë që kishin bërë andej, të veshur me pallto të rënda dhe kokore, të përqafuar me krijesa flokëçelura si prej bore.

Unë mbaj mend edhe filmat vizatimorë të Mosfilm-it, që i shfaqnin në kinemanë e Pallatit të Pionierëve – dhe njëfarë droje ose ankthi, që më ngjallte mua fëmijës zëri i kadifenjtë i përrallëtarit rusisht, në sallën e errët dhe të zhurmshme; sikurse mbaj mend edhe veturat e markave sovjetike – Pobjedat, Zim-ët, Moskviç-ët, Vollga-t, të cilat vjetëroheshin, dita-ditës, në rrugët përndryshe pa trafik të Tiranës.

Elitave të krijuara në vitet 1950, që kishin studiuar me aq entuziazëm në universitetet e Lindjes e më shpesh në ato të Bashkimit Sovjetik, iu desh pastaj t’i heqin mënjanë municionet e tyre të lagura të dijes, së bashku me kujtimet, diplomat deri dje të vëna në kornizë, gratë që kishin marrë andej dhe krenaritë e mëdha.

“Bashkimi Sovjetik është bërë tashmë qendra e botës së qytetëruar,” pallte parathënia e veprës.

Pesëdhjetë vëllime, pesëdhjetë mushka të militarizuara, që transportonin, nga një vit në tjetrin, një botë tashmë për ne të perënduar: Bashkimin Sovjetik të sapodalë triumfues nga Lufta II Botërore, dhe të gatshëm për të pushtuar botën mbarë. Herë-herë, vendi që zinin këto troje të fjalës ruse, në bibliotekë, më dukej i krahasueshëm me vendin e Bashkimit Sovjetik vetë, në hartën e botës – tepër i madh, tepër i shtrirë, tepër i hapësirshëm për të pasur kuptim mirëfilli.

Kur shkroi, në 1940, prozën e vet të mistershme, për “Tlön Uqbar-in”, dhe për Orbis Tertius-in, këtë version të një enciklopedie dyzetvëllimshme hartuar në vendin imagjinar të Tlön-it, Borges-i gati i parapriu shfaqjes në firmamentin tonë, të këtij objekti kabá dhe të frikshëm, të këtij plani për t’i dhënë trup dhe jetë një roboti stalinist të hatashëm, të programuar për ngërthim mendjesh.

Për enciklopedi të tilla baroke dhe madhështore si paradë, thonë se nuk i lexon askush – qëllimi i tyre nuk është të përcjellin dije dhe të kuvendojnë me përdoruesit, por ta skalitin dogmën në mermer dhe t’i japin vërtetësi të amshuar. Jo më kot ua ndesh vëllimet e numëruara të vëna në radhë, uniformisht, në sallat e bibliotekave institucionale – roje të statu quo-së, të dijes së koaguluar, në mos të fosilizuar; kështjella ndonjëherë më të papushtueshme se ato prej guri.

Vite më vonë, pasi vdiq im atë, jemi përpjekur të bindim ndonjë bibliotekë a institucion kulture, në Tiranë, që t’i marrë ato vëllime – por këtë pesëdhjetëkëmbësh antideluvian tani nuk e dëshiron më askush, 551 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

as për ta pasur, as për t’ua treguar të tjerëve, butaforikisht, se e ka.

Vepra, me kalimin e viteve, ka përfunduar në zhvepër –ekzoskelet kandrre dikur të ngathët e sot përndryshe të përtharë, përmendore e trishtë e entropisë, vrimë harrese e kthyer së prapthi.

Nëse një enciklopedi, në vetvete, nuk shfletohet por vetëm peshon, fizikisht dhe mendërisht, aq më pak do të hyjë në punë kjo sovjetikja, në Shqipëri, kur e shkruar në një gjuhë tjetër, tashmë të huaj në të gjitha kuptimet e mbiemrit; dhe që i referohet një rruzullimi me të cilën ne shqiptarët pothuajse nuk komunikojmë më.

Pa përmendur pastaj që vetë Bashkimi Sovjetik ka dalë nga përmasa jonë e historisë, dhe tani mbijeton, njëlloj si Tlön Uqbar-i i Borges-it, në kujtime, në imagjinatë, në harta, në disertacione... dhe në enciklopeditë. Çfarë janë ato pesëdhjetë vëllime, në mos një sistem i renditur udhëzimesh të imta deri në obsesion, se si ta risjellësh përbindëshin në jetë, faqe pas faqeje, dogmë pas dogme, hero pas heroi, kodon pas kodoni?

Ende e stivuar në raftet e bibliotekës sime, por tashmë me vëllimet të përziera si letrat e bixhozit para fallit, Enciklopedia e Madhe Sovjetike vazhdon të mbledhë pluhur, shtresë pas shtrese, pa u shqetësuar për ndryshimet përreth.

Sikur të begeniste dikush ndonjë ditë, dhe të ulej t’ia bënte analizën stratigrafike pluhurit, do të gjente aty historinë tonë si familje – leskra dhe luspa të kodeve tona intime, përzier me tymra të vjeshtës, qerpiç të tharë, blozë të oxhakëve të mëhallës, hi duhani e, kushedi, edhe ndonjë atom ceziumi radioaktiv, të arratisur nga Çernobili përtej.

Por se ç’kanë një qetësi si prej varreze tani, aq sa nuk të bëhet t’i trazosh më – thuase po të guxosh t’ua hapësh kapakët, do të të shkrihen në duar, si rëra; dhe askush nuk do të uronte t’i shtohej rërë Saharasë që na rrethon.

Nxjerrë nga libri Sende që nxirrte deti, Dudaj, Tiranë, 2013.

552 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

PENA QË S’U THYEN CONDEIE CARE NU S-AU FRÂNT JAMARBËR MARKO Poet, născut în 1951 la Tirana, fiul celebrului prozator Petro Marko și al pictoriței Safo Marko, autor al volumelor "Întâmplător cu intenție" (1995) și ”Pro nobis” (2001). Absolvent al Facultății de Filologie a Universității din Tirana, secția Jurnalistică (1974). Înzestrat cu un talent aparte, Jamarbër Marko s-a distins printre scriitorii de aceeași vârstă ai Albaniei de la începutul anilor '70, dar originalitatea și spiritul liber i-au distrus tinerețile. În anul 1973, dictatorul Enver Hoxha, urmând exemplul rău famatei Revoluții Culturale chineze, a aplicat un adevărat masacru împotriva artiștilor și intelectualilor albanezi care visau la o viață cât de cât europeană. După condamnarea celui de al 11-lea Festival Național de Cântec, sute de artiști albanezi au fost obligați să ia calea exilului interior prin închisorile patriei. Unul dintre ei era și Jamarbër Marko. La 22 de ani, a fost închis sub acuzația de 'propagandă împotriva regimului popular". A decedat la Tirana, în singurătate și sărăcie, în septembrie 2010, lăsând în urma sa numeroase manuscrise.

Astăzi e sâmbătă (poem)

Astăzi e sâmbătă…

Pentru mine și pentru tine Pentru toți Pentru toți cei care Avuseseră ceva pe pământ Astăzi e sâmbătă Și pentru cei plictisiți Pentru cei ce nu știu să trăiască E sâmbătă și pentru cei Ce nu mai sunt.

Astăzi e sâmbătă Pentru caii care trag carele-n beznă Pentru jucăriile deja jucate Și pentru locurile goale prin sălile gloriei.

Astăzi e sâmbătă 553 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Și pentru cei ce nu știu aceste lucruri Ce suferă și nu-s fericiți.

Numai azi e sâmbătă Am auzit-o pe stradă La ușa spitalului Astăzi e sâmbătă Chiar dacă nimeni nu și-ar aminti Nu doar pentru că eu sunt azi plictisit Dar pentru măreția unei zile Care și-a îmbrăcat vechea pelerină a lumii.

E sâmbătă Căci nu există nici o altă zi Ca cea de azi Și cineva poate va spune Că niciodată n-a mai fost sâmbătă Că niciodată, în nici o zi N-a împins până la marginea prăpăstiei Marea înțelepciune Marea viață în fața unui tricou Simpla zi Sâmbăta Sâmbătă de azi O sâmbătă atât de repetată Deasupra celor ce nu mai trăiesc azi Cu ușurința celor ce trăiesc Înveliți de sâmbăta Care, precum o foaie de caramea Se lasă peste vechea moleșeală.

Astăzi sâmbăta cade asupra vechii amenințări Și se spune de către toate buzele, peste tot, Chiar și unde ziua s-a încurcat cu o altă zi Chiar și unde iubirea a fost înlocuită cu o altă iubire.

Pretutindeni azi sâmbăta a mângâiat rănile și a zâmbit Spre a deveni mai umană Spre a se îndepărta câtuși de puțin de greutatea timpului Care, îmbrăcat în umbra și lumina unei sâmbete S-a oprit jucăuș și a spus: Astăzi e sâmbătă Sâmbăta în care am început să pricepem Că doar în lumea noastă înseamnă ceva 554 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Să stai puțin mai mult în frig Ca să mai muți spre infinit Nodul adevărat Ce se clatină senzual Înlăuntrul sâmbetei Care nu se va schimba parcă cu nici o altă zi Astăzi e sâmbătă Pentru singura simplitate și gând Pentru singura plăcere și tristețe Pentru a face un singur pas În mărunta lume a oamenilor.

555 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

ARTE ENTON PANARITI 'Nuk ka rëndësi çfarë është, ose ishte, por çfarë e bëj unë të jetë' – Robert Raucshenberg Përballë një pune të Robert Raucshenberg gjëndesh i befasuar me dy perceptime të pazakonshme mbi këtë artist: e para është elementi i surprizës që ai sjell në art me shumë forcë, dhe e dyta: se objekti i tij artistik është diçka dhe gjithçka që gjendet rreth e përqark nesh, në shtëpi, në rrugë, në studio etj, ndërsa autori është shumë i kursyer në vaj, acrylic, apo akuarel.

Rauschenberg-u, me talentin e tij të pazakonshëm, u ndryshon destinationin fillestar këtyre objekteve, duke i kthyer ato në vepra artistike të mirëfillta.

Diku nga vitet ’50, Robert Rauschenberg-u, me një shishe wisky në dorë, si me një armë efikase për të larguar vorbullën e trazuar të ndjenjave dhe shpresën se 'Ai ' nuk do të ishte në studio, mbërriti përpara derës të studios së mitit të ekspresionizmit amerikan W. De Konning. Një trokitje në derë, një gllënjkë sa për të rregulluar zërin dhe .... De Konning nuk u çudit aspak, ai ishte mësuar me vizita të tilla artistësh që pretendonin për kurorën e së ardhmes, por kjo vizitë do ndryshonte pak nga ato të zakonshmet.

Raushenberg-u kishte nje ide, edhe një gllënjkë tjetër, mbase të parafundit: në fakt, ai kishte shkuar t'i blinte një vizatim mjeshtrit, me qëllimin e vetëm që ta fshinte të gjithën dhe të linte vetëm shenjat që ngeleshin nga përdorimi i gomës.

'E kuptoj shumë mirë këtë ide tënden' ishte përgjigja e thjeshtë e de Konning-ut.

Nuk dihet nëse gllënjka e fundit e Raushenberg-ut, apo ajo e parafundit e de Koninng-ut e ktheu idenë nga nje ide që rridhte e ngrohte në kokat e tyre në realitetin e një blerjeje të suksesshme.

Pasi akti tregtar qe kryer, Raushenberg-u shkoi në studion e tij, mori gomën dhe e fshiu nga fillimi në fund vizatimin e de Konning-u, dhe atë që mbeti nga përdorimi i gomës e konsideroi krijimtari të vetën.

Dikush mbase do t’i vinte një emër tjetër këtij veprimi, por jo Rauchenberg-u e aq më pak de Konning-u. Për të dy ky fakt ishte një gjest i thjeshtë dhe mjaft kuptimplotë, me një mesazh të vetëm: 556 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

- 'Nuk ka rëndēsi çfarë është, ose ishte, por çfarë e bëj unë të jetë' Në këtë situatë kërkimore krijuese gjendej Robert Raushenberg-u në fillim të viteve ´50 dhe ´60, kur skena artistike e New York-ut ishte nën ndikimin e expresionizmit, por ky artist i ri dhe i panjohur që shihej heraherës nga njëra studio tek tjetra, me një shishe wisky në dorë, po planifikonte në mendjen e tij një 'take over' të skenës artistike amerikane, me pasoja për krejt artin bashkohor dhe më tej.

Gjithçka do të niste në vitin 1948, kur Raushenberg-u, mbasi kthehet nga ushtria, vendos të fillojë studimet për arte vizuale në Black Mountain College, me të vetmin qëllim që të bëhet një artist 'modern'.

Black Mountain ishte ndër kolegjet e rinj në USA për nga jetëgjatësia dhe shumë experimental për nga kurrikula. Arti ishte në qendër të programit dhe çdo student ishte i lirë të shprehte idetë dhe talentin në mënyrën e vet. Në kolegj, një ndër mësuesit më të rëndësishëm të artit për të, do të ishte Joseph Albers. Një pedagog nga e famshmja shkollë e Bauhaus-t në Gjermani, i cili kishte emigruar në USA pas ardhjes së nazizmit në fuqi.

Në leksionet e tij mbi artin Albers do të formulonte një nga këshillat më kuptimplote dhe më të rëndësishme për gjithë grupin e studenteve të tij. Ajo ishte sa e thjeshtë, aq dhe e komplikuar: "Ju duhet t’i mendoni dhe shikoni të gjitha problemet me syrin tuaj përsonal dhe të gjeni zgjidhjen më të mirë të mundshme, duke iu shmangur teorive të pranuara tashmë si zgjidhje".

E saktë, e pastër dhe e qartë.

Kërkonte vetëm pak fantazi në realizim.

Tekefundit, ai ishte gjerman dhe zgjidhja ishte gjithmonë aty rrotull, mjafton të mendoheshe pak.

Raucshenberg-u dhe Albers-i ndryshonin shumë nga njëri-tjetri pothuajse në çdo gjë, por megjithatë, ky i fundit do ta udhëhiqte me sukses dhe në mënyrë shume efikase drejt proçesit të përvetësimit të teknikave të ndryshme artistike dhe në aplikimin e tyre jo vetëm në telajo, por edhe diku në një sipërfaqe tjetër. Kontakti me Albers-in është momenti më i rëndësishëm për Raushenberg-un si një artist në formim e sipër. I pyetur më vonë për këtë marrëdhënie, Raushenberg-u do të përgjigjej: "Kurrë nuk u morëm vesh, por unë mësova shumë prej tij".

Në vetvete Raushenberg-u ishte një individ mjaft komples; interesat e tij do të shtriheshin nga hapësira artistike në atë teknologjike, nga vallëzimi dhe performanca në fotografi dhe printime të ndryshme, pa pasur as më të voglin dyshim për kufijtë natyrorë dhe problemet që këto arte dhe disiplina të ndryshme krijojnë nga përzjerja midis tyre. I pyetur nga miqtë e tij se ku do ta vendoste ai artin e vet në momentin e 557 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

dhënë, ai do përgjigjej thjesht: "Për momentin, gjendem midis artit dhe jetës".

Dhe ky 'moment' do të zgjaste gjithë jetën e tij.

Jeta e tij private ishte e ngjashme me atë artisike: miqtë ishin të ndryshëm, nga politikanë në valltare, e nga artistë në inxhiniera dhe gjithçka për të ishte në funksion të artit dhe të konceptit të tij mbi artin si një art gjithëpërfshirës, një art ku rregullat duheshin rikrijuar në përputhje me konceptin e tij personal mbi artin, ku rregullat i krijonte ai vetë, ai ishte zoti i universit të vet.

Por në fillim duhej përmbytja që do të shkaktonte thyerjen e status quosë në art.

Guximi i tij, shoqëruar me pak whiski, bëri që Ideja mbi blerjen nga de Konning të shërbente si dita e parë e shiut që, në vazhdimësi, do shkaktonte përmbytjen e madhe në universin njyjorkez të artit, duke mbartur me vete njëherazi edhe bekimin e mjeshtrit të madh të kohës.

Gjithçka do të fillonte me ciklin e pikturave të bardha, pastaj atyre të kuqe, të zeza, të arta dhe, më pas, Raucshenberg-u do të fillonte të aplikonte materiale copash tekstilesh dhe gazetash të ndryshme. Nga ky moment në vazhdim ai do thyente çdo rregull të lojës artistike dhe çdo ligj të formatit artistik të kohës, duke qenë gjithë kohën në garë vetëm me veten e tij.

Temperamenti i tij nuk do ta lejonte që të rrinte gjatë në një cikël të vetëm për ta përsosur atë; ai thjesht do të hidhej pa pritur nga një teknikë në një tjetër, me më shumë elemente të panjohur, të cilat do t’i zgjidhte rrugës .

Këto lëvizje të shpejta nga njëri cikël tek tjetri tregojnë se ai ishte jo vetëm në kërkim të një rruge personale në art, por edhe të spektatorit që do ta pranonte këtë vizion të tijin.

Koncepti i Raucshenberg-ut mbi kombinimin e elementeve të kundërt në kufijtë e tyre ishte ajo që ai kërkonte ta kthente në vlere të qëndrueshme dhe të padiskutushme artistike.

Nuk ishte e lehtë, por fatmiresisht për të, ai ishte në kohën e duhur, në vendin e duhur dhe kishte guximin e duhur.

Gradualisht, kishte ardhur radha objekteve të gjetura si jorganë jastëkë, rrota, gurë, pjesë mobiljesh, dritare etj, gjithçka – dhe me gjithçka nënkuptohej çdo gjë që gjendej jashtë, në jetën e përditshme, me shumë, ose pak lidhje me artin.

Vetvetiu, si pa dashur, ai po e lëvizte gjithë artin vizual në një drejtim të pashkelur më parë. Ai po u jepte vlerë gjërave që të tjerët i konsideronin pa vlerë.

Braque kishte shpikur dhe përsosur kolazhin, ose kështu ai dhe Pikaso mendonin, por Raucshenberg-u do të guxonte më shumë dhe më me 558 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

sukses të ndërfuste në kolazhet e tij çadra dhe kafshë të mbushura me lecka, duke i dhënë një përmasë tjetër kolazhit tradicional.

E papritura ishte se, në momentin këto objekte, të gjetura dhe të vëna në telajo, nën një ritëm tjetër, transformohen dhe kthehen në një objekt të ri, të vetëm, me cilësinë e re të një vepre arti.

Kështu, nga këto përzjerje të vrullshme, do të lindnin të pagëzuarat kombinime, ose 'combis'.

Combies ishin kolazhe të gërshetuara në atë mënyrë që e gjithë vepra artistike kthehej në një novacion artistik. Combies përfshin gjithçka nga jeta e përditshme, të mbyllur ose jo nën një kornize artistike. Kështu, në njëfarë mënyre, Raucshenberg-u e rishpiku dhe e transformoi kolazhin nga e para.

Te ky cikël gjithçka shkrihet në funksion të idesë, formës; linjat, objektet, ngjyrat shkrihen nën atë dendësi nervore dhe pasioni të vrullshëm për t’ia arritur qëllimit final: krijimit të një imazhi të vetëm artistik.

Midis jetës dhe artit, mes pijes dhe orentimit të tij seksual, Raucshenberg-u do të shkarkonte në vepra arti surpriza të tilla si "Krevati", "Monogram" dhe "Rebus" – të tria këto punë janë kulme të krijimtarisë së tij personale dhe ikona të artit modern, të interpretuara nga të gjithë këndvështrimet e mundshëm artistikë dhe sociologjikë, nga kritika dhe publiku.

Por jo të gjithë ishin dakord me këtë vizion të ri. Punët e Raucshenbergut kanë një element befasues, ose, siç do të thoshte ai vetë: "një lloj fryme të re", që jo çdokush mund ta kalojë pa u ankuar.

Të para për herë të pare, punët e tij duken të çuditshme, por, sa më shumë i shikon, aq më shumë fillon të kuptosh që edhe e 'çuditshmja', po të trajtohet me kujdes dhe fantazi, bëhet pjesë integrale e së bukurës në art.

Në vitet ’60 Raucshenberg-u do të krijonte piktura në silkscreen, një teknikë sa e thjeshtë, aq edhe e komplikuar, duke i shtyrë përsëri kufijtë e mundësive në art dhe duke hapur rrugën për 'Fabrikën' e Andy Warhol-it.

Gjatë krijimtarisë së tij, Raucshenberg-u u ndikua shumë pak nga kritika, e cila jo gjithmonë ishte dashamirëse.

Ajo pjesë kundra e kritikës do ta bënte përgjegjës për gjithçka dhe çdo gjë që kish shkuar keq në art. Një nga emrat më të shquar në këtë kor kritik do të ishte C. Greenberg.

Në përgjithesi, kundërshtarët e Raucshenberg-ut bashkohen në faktin që arti i tij është pa jetë, pa ngjyrë, aksidentalist, dhe pa pikë përgjegjësie për atë që ai i ofron publikut, dhe kjo e fundit rëndon më shumë se çdo gjë tjetër.

559 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Por asgjë dhe asnjë nga këto komente negative nuk e penguan atë të krijonte vepra të tjera të rendësishme.

Kritika kishte punën e vet, artisti detyrën e tij, fjalët ndryshojnë me kalimin e kohës, ndërsa veprat ngelen.

Raucshenberg-u donte gjithmonë t’i shtynte kufijtë artistikë të gjinive ku ai punonte dhe, në këtë pikë, efekti i tij në art është i ngjashëm me atë të Pikasos dhe të Marcel Duchamp-it.

Ajo që kritika lë mbas dore është fakti që Raucshenberg-u ishte një rregullthyes konstant dhe, si i tillë, ai kërkonte rregull nga kaosi. Ai hyri si një tornado në ketë qytet artistik prej qelqi, ku qëllimi nuk ishte të vlerësohej dëmi, por të rikonceptohej idea e rindërtimit nga e para, e së gjithës nën një koncept të ri artistik.

Mënyra se si Raucshenberg-u e konceptoi artin, si e aplikoi dhe e modifikoi atë, do të shërbente si udhërrëfyes për krejt artin bashkëkohor. Ky ishte momenti kur kritika kishte mbaruar së përtypuri dhe tashmë ishte ngopur me abstrakt-ekspresionizmin dhe kishte deklaruar se piktura kishte vdekur. Sikurisht, nuk ishte hera e parë dhe e fundit që kritika vendoste për vdekjen e pictures. Ky ishte momenti i Raucshenberg-ut. Ky ishte misioni i tij artistik.

Raucshenberg-u krijoi shumë zhurmë në jetën artistike botërore, por ofroi një imazh estetik tjetër dhe një ritëm të ri për kohën, nga ku shumë lëvizje të reja artistike do të merrnin forcën e nevojshme për lëvizje në të dyja anët e Atlantikut.

Për më shumë se gjysëm shekulli, Raucshenberg-u krijoi vepra artistike me çdo gjë që gjendet rreth nesh, me ose pa qëllim të paracaktuar, por gjithmonë pjesë e jetës që kthehet në art, i gjendur gjithmone midis jetës dhe artit. Është pikërisht kjo hapësira lidhëse, mistike, midis të dyjave, pa të cilën as jeta dhe as arti nuk merr dot vlerën e plotë; është kjo formula e pakodifikuar që ai i la trashegim artit dhe brezave të mëvonshëm.

Kur Robert Raucshenberg-u vdiq, në moshen 82 vjeçare, ishte mbase i vetmi artist amerikan që kishte ndikuar më shumë se kushdo tjetër në të gjitha rrymat artistike botërore të pas-viteve ‘50 të shekullit XX. Emri i tij u shndërrua në një legjendë të artit modern.

560 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

MERITA TOÇILA* Lidhja e Artit me veshjen Veshja e realizuar në sajë të teknikës dhe stilit, demostrohet si art tridimensional në lëvizje. Mbi trupin projektohet modeli sipas një ideje të caktuar dhe nga përzgjedhja e materialit vendoset si do të mbetet varianti përfundimtar. Falë përvojës së trashëguar, veshja duket diçka e realizueshme shpejt, por për të ardhur deri tek konfeksionimi në atelie dhe sfilimi i manekinit mbi pasarelë, fillimisht skicohet në mendjen e dizenjatorit para se të hidhet në letër e të vizatohet me ngjyrë. Nga artisti kalon tek modelisti, i cili bën zbërthimin e modelit në elementë teknikë dhe së fundmi tek ekzekutori. Ky zinxhir bashkpunëtorësh dikur, shumë kohë më parë, ishte vetëm një grup vashash para një vegje primitive, të cilat tentonin që një pjesë të natyrës dhe jetës së tyre ta përfshinin në pëlhurat që endnin. Aty mund të vendosnin zogjtë që fluturonin në qiell ashtu si i konceptonin, njeriun siç dinin ta vizatonin, shtëpinë, pemët, diellin, detin, hënën si drapër që dukej në netët e qarta, velat e hapura të varkave në det tek ishte në lundrim zoti i zemrës së tyre. A nuk bënte të njëjtën gjë Penelopa tek priste Odiseun të kthehej nga rrugëtim i gjatë?! Këto shenja simbolike materializohen dhe kthehen në mesazhe të një botë të tërë besimi. Nëpërmjet analizës së simboleve dhe propabilitetit të zbërthimit të tyre drejt arritjes së kuptueshmërisë së mesazhit të paraardhësve të lashtë për brezat e sotëm, vendosjes së urave lidhëse artefakt-vëzhgues-interpretues, mund të bindemi që do të kemi filluar të vendosim një komunikim me trashëgiminë tonë. Nëse një stilist i viteve ’60-të do të shprehej se funksionaliteti duhet të jetë shpirti i veshjes, kompozimi - ritmi i brendshëm dhe estetika - mbëshjella e saj,358 habitemi sa të qartë kanë qenë artizanët tanë dhe sa bukur kanë mbivendosur ngjyrat, me sa zhdërvjelltësi kanë përkthyer në imazhe ngjarje, fenomeme e objekte, sa me mjeshtëri e kanë punuar lëndën e parë tekstile për të dhënë një vepër tërësisht të realizuar.

Ky ishte imazhi ndjesor i sjellë në pëlhurë, i cili krijonte marrëdhënie të drejtpërdrejtë me shikuesin, sepse reflektonte historinë e jetës së tij endur me ngjyrë, cilësuar ndryshe si ndërveprimi fillestar art-veshje.

Sipas Andre Courreges 1967 tek Icons of fashion (Gerda Buxbaum), f. 89, edit. Prestel, New York, 1999 561 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 358

Kjo duket një lidhje fort e ndërsjelltë, pasi që nga lashtësia këto dy fysha ushqejnë njera-tjetrën. Arti shihte te veshja zgjidhjet dekorative, strukturën, stilin dhe komoditetin mbështetur në origjinalitet. Artistët kanë filtruar dhe zhvilluar idenë e bukurisë fizike mbështjellë me pëlhurë.

Ideja se njeriu duhet të shfaqet bukur skicohet dhe skalitet në të gjitha qëndrimet, rrudh ose shtendos veshjen e tij, rrumbullakos apo zgjat linjën e gjestit.359 Ky impenjim i vazhdueshëm artistik ka bërë që të kemi një trashëgimi të konsiderueshme nëpërmjet së cilës të kuptojmë shpirtin artistik, kohën dhe ndërveprimin artist-veshje, që krijon një marrëdhënie pasuese shikues-vepër. Kjo marrëdhënie e dytë që lidhet me jetën e veprës pas ekspozimit mbetet gjithmonë e ndryshueshme me evoluimin e kohës dhe brezave sjellë në interpretime dhe këndvështrime të reja, gjë që e bën veprën artistike të duket përherë e re, befasuese dhe e panjohur deri në fund. Vepra artistike, pas ekspozimit, shkakton refleksionin mbi të kaluarën dhe të tashmen dhe ngacmon individë të pajisur me dhunti artistike të realizojnë veshje të stilizuara në bazë të artefakteve nga trashëgimia. Kësisoj mjeshtrat e daltës dhe të penelit, u vijnë në ndihmë artistëve të fushave të ndryshme: teatrit, kinemasë, operas, pikturës, fotografisë, performancës, në paraqitjet e shfaqjeve me temë historike duke sjellë idealet e bashkohores mbështetur tek e kaluara.

Pra, nëse veshjet kanë mundur të zënë një vend të rëndësishëm në zakonet tona të përditshmërisë, kjo ka ndodhur edhe falë arteve. Duke shqyrtuar krijimtarinë e artistëve pamorë, jo pak herë ndeshim në to pasqyrimin e jetës apo figurës njerëzore me veshje kombëtare ose moderne, por jo vetëm në artet figurative ndodh kjo. Shumë nga regjisorët dhe dramaturgët nuk mbetën pas duke iu referuar temave të ndryshme të historisë së popullit tonë. Dhe nuk është e vështirë të pikaset sesi me anë të një kostumografie të realizuar saktë të mund të kuptohet koha kur është realizuar, vendi dhe kushtet historike.

E njëjta gjë ndodh dhe me ekranin. Në aktivitete të ndryshme artistike veshja gjen pasqyrim të gjerë, herë në vendin e duhur dhe herë jo, herë në mënyrë korrekte dhe herë jo, por gjithsesi për shikuesin e thjeshtë ajo mbetet elementi kryesor nga i cili nuk mund të sillet indiferent, aq më tepër ta injorojë.

359

Referuar Charles Baudelaire tek Le Peintre de la Vie moderne, f.11, Paris, 1863 562 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4

Shpesh një kostum për skenë i cili evokon një periudhë historike, nuk i shpëton dot bashkkohësisë për faktin se qoftë dhe një pjesë e vogël e tij është kryer nga prodhimi industrial si një kopje e modelit historik dhe kjo e bën absolutisht pjesë të së tashmes. Nëse dikush merr përsipër të rikrijojë një veshje nga shekulli XIX, asgjë nga ajo nuk i përket më asaj kohe: pëlhura, fija e qëndisjes, dekoracionet, personi që e punon, koha në të cilën punohet, përgatitja teknike e realizuesit, etj. Ndaj dhe sot duken diletante dhe qesharake imitimet e veshjeve shqiptare të shekullit XVIII-XIX, sepse së pari nuk përdoret materiali i asaj kohe, aksesorët dekorativë janë ordinerë dhe dëmtojnë modelimin, personat nuk kanë njohuri të mjaftueshme mbi kostumet dhe në vend të një pasqyrimi të përafërt sjellin kostume denigrues krahasuar me ato të trashëguar nga e kaluara duke e dëmtuar rëndë atë edhe pse nisen me dëshirën e mirë për ta aktualizuar dhe për të mbajtur traditën gjallë.

Përsa i përket veshjeve të momentit që nuk i përkasin të kaluarës, por aktualitetit të çdo kohe kur realizohet një vepër skenike (teatër, opera, film), ato veniten shpejt, madje që të nesërmen e mbarimit të shfaqjes.

Më së shumti mbeten në rekuizitën e ndonjë teatri, apo siç janë përdorur rëndom duke i ripunuar për një model të ri personazhi të shfaqjes pasardhëse duke fshirë në këtë mënyrë memorien artistike. 360 Veçoria e tyre, nëse pëlqeheshin nga publiku, ishte riprodhimi i shpejtë prej rrobaqepësve, duke i konsumuar brenda një hapësire publike si dyqan, vend pune ose ambient social. Por edhe kjo ishte veçse një kalim mode, më së shpeshti sezonale.

Kjo dukuri që ndodhte me kostumin e skenës dhe të ekranit, ishte e pakonceptueshme për artin pamor pasi aty nuk prekej lënda dhe veshja nuk materializohej, por dokumentohej figurativisht. Veprat e këtij mediumi, ku janë pasqyruar gjerësisht veshjet mbeten të pandryshueshme dhe jetojnë për një kohë më të gjatë duke ardhur si një dëshmi kokëfortë e ekzistencës, vazhdimësisë, por dhe artzejtarisë në trevat shqiptare. Ato janë memoria që mund të konsumohet artistikisht duke e vendosur veprën në një hapësirë publike në marrëdhënie të drejtpërdrejtë me shikuesin i cili mund të interpretojë, analizojë, debatojë (dhe këto mbeten subjektive), por asnjëherë të ndërhyjë apo deformojë.

360

Rekuizita e Kinostudios “Shqipëria e re”, Arkivi i Albafilm, Tiranë, 2014 563 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4

Artistët bashkkohorë e përdorin veshjen edhe jashtë telajos për të eksploruar ide dhe forma të ndryshme prezantimi të cilat kanë sjellë një perceptim të ri të trupit duke ndërfutur tekstilet e ndjeshme që ndryshojnë formë duke rafinuar siluetën. Sa më shumë të vazhdojë kërkimi, aq më tepër do shohim të çelen rrugë dhe mundësi të reja në bashkveprimin e veshjes me artin, forcimin e lidhjes midis tyre dhe realizimin e një arti miks siç është performanca e veshjeve në të cilën ndërthuren disa forma artistike. * Autorja ndjek Studimet për Doktoraturë pranë Qendrës së Studimeve Albanalogjike, në Institutin e Antropologjisë dhe Studimeve të Artit, Dega “Etnologji” mbi Kostumografinë shqiptare, Tiranë. Ka mbaruar Masterin e Nivelit të Dytë pranë Qendrës së Studimeve Albanalogjike, në Institutin e Antropologjisë dhe studimeve të Artit, Dega “Etnologji dhe Folklor”, Tiranë, si dhe Akademinë e Arteve të Bukura / Fakulteti i Artit Figurativ / Dega Pikturë –Tekstil, Tiranë. Ka kryer gjithashtu Masterin e Nivelit të Dytë: L`Administration et Gestion d`Entreprise, IFG - L`Institute Français de Gestion, Tiranë.

564 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

DULCIS IN FUNDO Rregullore botimi në REVISTËN HAEMUS Revista Haemus pranon vetëm editoriale, artikuj dhe recenca që nuk janë botuar më parë, me përjashtim të rasteve kur materialet paraqitin personalitete dhe ngjarje të rëndësishme.

Vlerësimi i cilësisë akademike të materialeve bëhet në pajtim me procesin double blind review; komunikimi ndërmjet vlerësuesve dhe autorëve bëhet me anë të e-mail-it: haemus.librarium@gmail.com Revista Haemus garanton se punimet nuk do të refuzohen / ndryshohen edhe kur idetë e shprehura janë të kundërta nga të studimeve të botuara më parë apo nga qëndrimet e vlerësuesve, por vetëm në rast se nuk dëshmojnë se janë hulumtime shkencore.

Kolegjumi i redaksisë jep siguri për fshehtësinë e materialeve që nuk pranohen të botohen, sidhe për ndryshimet që u bëhen, ndërsa autori mban përgjegjësi të plotë për idetë e shprehura në artikull, për dokumentet e përdorura dhe për burimet e cituara.

Redaksia e revistës nuk mban përgjegjësi për opinionet e shfaqura nga autorët në artikujt e dërguar për botim.

Për frytshmërinë e veprimtarisë botuese, ju lutemi të respektoni rregullat e mëposhtme të redaktimit: -përmasat e artikullit mund të luhaten nga 5 (minimum), deri në 15 (maksimum) faqe, format A4 standard (përfshirë shënimet nënfaqëse dhe bibliografike, tabelat dhe/ose grafikët e mundshëm. Faqeve u vihen numura; - artikulli duhet të ketë një strukturë logjike, pra hyrje, kapituj (nënkapituj), përfundime; - teksti duhet shkruar me gërma Times New Roman, me madhësi 14, me shënja diakritike, në një rresht; - faqja e parë duhet të përmbajë titullin e punimit (Times New Roman me madhësi 16, majë, i qëndërzuar) dhe bashkëngjitur autori (Times New Roman me madhësi 12, emër e mbiemër, titulli shkencor, përkatësia në një institucion/shoqatë/organizatë, statusi: masterant / doktorant, adresa elektronike, pra e-mail); - artikulli do të shoqërohet me një përmbledhje (me deri 250 fjalë) dhe fjalë-kyç (keywords), minimum 5 fjalë, në gjuhën angleze (Times New Roman me madhësi 12); - burimet bibliografike do të saktësohen në trajtë shënimesh nënfaqëse dhe/ose bibliografi përfundimtare (Times New Roman me madhësi 12, në një rresht), si më poshtë: mbiemri (me shkronja të mëdha), emri i 565 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

autorit (autorëve), titulli i punimit, vëllimi / botimi, shtëpia botuese, vendi, viti, faqja/faqet, ndërsa referencat në Internet citohen me link-un e plotë dhe datën e aksesit në të. Për citimin e një artikulli do të saktësohen elementët e mëposhtëm: autori (-ët), titulli në thonjëza, periodiku, vëllimi, numuri, dita/muaji/viti i botimit, faqja/faqet. Po qe se punimi nuk ka autor, vihen tre yje lineare (***) ose emri i institucionit që e ka botuar punimin; - për citate përdoren thonjëzat („ – për hapje dhe ” – për mbyllje); - figurave dhe/ose tabelave u vihen numura, ndërsa titulli i tyre shkruhet me gërma më të vogla, - me 2 pika,- se sa teksti bazë, justify dhe të qëndërzuar nën figurë dhe/ose tabelë.

- vazhdimisht shënohet shpjegimi i figurës, apo i grafikut, dhe saktësohen burimi, autori, nëse është rasti; - bibliografia (Times New Roman me madhësi 12, në një rresht) vendoset në fund të artikullit, pas shtojcave. Punimet shkruhen sipas rendit alfabetik të mbiemrit të autorëve, duke u vënë numura arabë, të pasuara nga pika. Kur janë dy ose më shumë autorë për një punim, rregulli i rendit alfabetik është i vlefshëm vetëm për mbiemrin e të parit.

Radha e të dhënave është: mbiemri dhe emri i autorit, titulli i punimit, vëllimi / botimi, shtëpia botuese, vendi, viti.

Bashkëpunimi: Për çdo material që do të botohet në revistë, bashkëpunëtori përkatës duhet të shlyejë një shumë prej 90 – 120 euro për çdo titull / material shkencor të të gjitha fushave. Në këtë shumë përfshihen shtypja në letër dhe elektronike e revistës, mediatizimi, shpenzimet për dërgesën e revistës me postë, si dhe 2 (dy) ekzemplarë të revistës për autorin e materialit të botuar.

Theksojmë posaçërisht se veprimtaria jonë zhvillohet mbi baza vullnetare dhe asnjë përqindje nga shumat e lartpërmendura dhe / ose nga donacionet e mundshme nuk do të përdoret përveçse për ato që deklaruam më sipër. Çmimi i secilit ekzemplar të Revistës Haemus dhe / ose i një koleksioni të saj, në format elektronik të siguruar, ose në letër, gjendet në: www.revistahaemus.blogspot.ro Redaksia Haemus

566 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Regulament de publicare în REVISTA HAEMUS Revista Haemus acceptă doar editoriale, articole şi recenzii care nu au fost anterior publicate, exceptând cazurile în care materialele prezintă personalităţi şi evenimente de anvergură.

Evaluarea calităţii academice a materialelor se face conform procesului double blind review, corespondenţa dintre evaluatori şi autori realizându-se prin intermediul e-mail-ului: haemus.librarium@gmail.com Revista Haemus garantează că lucrările nu sunt respinse / modificate pentru că ideile exprimate sunt contrarii altor studii publicate anterior sau poziţiilor evaluatorilor, ci doar în cazul în care nu fac dovada cercetării ştiinţifice.

Colectivul de redacţie asigură confidenţialitatea pentru materialele respinse de la publicare, precum şi pentru modificările aduse acestora, iar autorul îşi asumă întreaga responsabilitate pentru ideile exprimate în articol, pentru documentarea invocată şi sursele citate.

Redacţia revistei nu-şi asumă responsabilitatea pentru opiniile exprimate de autori în articolele trimise spre publicare.

Pentru eficientizarea activităţii editoriale, vă rugăm să respectaţi următoarele criterii de redactare: - dimensiunile articolului pot varia între minim 5 şi maxim 15 pagini format A4 standard (inclusiv note de subsol şi bibliografie, eventual tabele şi / sau grafice), paginile se numerotează; - articolul trebuie să aibă o structură logică, respectiv introducere, capitole (subcapitole), concluzii; - textul trebuie redactat cu caractere Times New Roman de mărimea 14, diacritice, la un rând; - prima pagină trebuie să conţină titlul lucrării (Times New Roman de mărimea 16, bold, centrat) şi afilierea autorului (Times New Roman de mărimea 12, nume şi prenume, titlu ştiinţific, apartenenţa la o instituţie / asociaţie / organizaţie, statut de masterand / doctorand, precum şi adresa de e-mail); - articolul va fi însoţit de un rezumat / abstract (de până la 250 de cuvinte) şi de cuvinte-cheie (keywords), minim 5 cuvinte, în limba engleză (Times New Roman de mărimea 12); - sursele bibliografice se vor preciza sub forma notelor de subsol şi / sau bibliografie finală (Times New Roman de mărimea 12, la un rând), după cum urmează: nume (cu majuscule), prenume autor (i), titlul lucrării, volumul / ediţia, editura, localitatea, anul, pagină / pagini, iar trimiterile Internet se citează cu link-ul întreg şi data la care a fost acesta accesat. Pentru citarea unui articol se vor preciza următoarele elemente: autor (i), titlul între ghilimele, publicaţia,volumul, numărul, zi 567 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

/ lună / an apariţie, p./pp. Dacă lucrarea nu are autor, se trec trei steluţe liniare (***) sau numele instituţiei sub egida căreia a apărut lucrarea; - pentru citate se folosesc ghilimele („ – pentru deschidere şi ” – pentru închidere); - imaginile şi / sau tabelele se numerotează, iar titlul acestora se scrie cu un corp mai mic cu 2 puncte decât textul de bază, justify şi centrat sub imagine şi / sau tabel.

- mereu se notează explicaţia figurii, respectiv a graficului şi se precizează sursa, autorul, dacă este cazul; - bibliografia (Times New Roman de mărimea 12, la un rând) se plasează la sfârşitul articolului, după anexe. Lucrările se scriu în ordinea alfabetică a numelor autorilor, numerotându-se cu cifre arabe urmate de punct; când sunt doi sau mai mulţi autori pentru o lucrare, regula privitoare la ordinea alfabetică este valabilă doar pentru primul nume.

Ordinea datelor este următoarea: numele şi prenumele autorului, titlul lucrării, volumul / ediţia, editura, localitatea, anul.

Implicarea colaboratorilor: Cu privire la materialele publicate în Haemus, colaboratorul respectiv trebuie să achite o sumă care variază între 90 și 120 Euro pentru fiecare titlu / material științific din toate domeniile. În această sumă sunt incluse tipărirea pe hârtie și electronică a revistei, mediatizarea, cheltuielile poștale, precum și 2 (două) exemplare ale Revistei care îi revin autorului / instituției care a trimis materialul.

Menționăm expres că activitatea noastră se desfășoară voluntar și niciun procent din sumele mai sus menționate și / sau din eventuale donații nu este folosită decât pentru ceea ce se declară mai sus.

Prețul unui exemplar al Revistei Haemus și / sau al unei colecții, în format electronic securizat sau pe hârtie, se găsesc în site-ul : www.revistahaemus.blogspot.ro Redaksia Haemus

568 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Regulations of publishing HAEMUS REVIEW Haemus Review accepts editorials and reviews only, which has not been published previously, except for the cases the issues presents personalities and far-reaching events.

Valuation of the academic quality of the issues is made according to the process double blind review. The correspondence between estimators and authors is made through the e-mail haemus.librarium@gmail.com Haemus Review guarantees the fact that the works are not declined / modified because the expressed ideas are contrary to other previously published studies or because of the estimatorsâ&#x20AC;&#x2122; positions, but only because they do not prove the marks of a scientific research.

The editorial staff secures the strict confidentiality for the rejected issues from publication, as well as for the modifications made inside them. The author assumes the whole responsibility for the ideas expressed inside the article, for the given documentary and the cited sources.

The reviewâ&#x20AC;&#x2122;s editorial staff does not assume the responsibility for the opinions expressed by the authors inside the articles sent for publication.

To have a great editorial efficiency, we kindly ask you the following criteria of editing: -The dimensions of the article can vary between minimum 5 and maximum 15 pages A4 format standard (including the foot notes and bibliography, charts and/or diagrams, in case of need), the pages are numbered; -The article must have a logical structure, respectively introduction, chapters (under chapters), and conclusions; -The text must be written in Times New Roman characters with 14 sizes, with diacritical signs, at one row distance; -The first page must contain the title of the written work (Times New Roman with 16 sizes, bold, centered) and the affiliation of the author (Times New Roman 12 sizes, name and surname, scientific title, the belonging to an institution / organization, in course of obtaining a Master degree statute / or a Doctor degree, as well as the e-mail address); -The article will be accompanied by a summary / abstract (up to 250 words) and by the key words, 5 minimum, in English (Times New Roman of 12 sizes); -The bibliography sources will be indicated in the foot notes and/or in the final bibliography (Times New Roman of 12 sizes, at one row), as it follows: name (written in capital letters), authorâ&#x20AC;&#x2122;s first name (i), the written work title, the volume / the edition, the publishing house, the 569 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

locality, the year, the page / the pages and the Internet sending is cited with the whole link and the date it was accessed. For citing an article there will be précised the following elements: the author (i), the title between inverted comas, the publication, the volume, number, day / month / an apparition, page / pages (p./pp.). If the work has not got an author, there will be put three little stars in the same raw (***) or the name of the institution the aegis of which the work has appeared; -There will be used inverted comas for the quoted passage („ –for opening and “–for the ending); -The images and / or the charts are numbered, and their title are written in a less body than the base text with 2 points, in justify form and centered under the image and/or the chart.

-It is always necessary to note the chart explanation, respectively of the graphic and to precise the source, the author if the case needs; -The bibliography (Times New Roman of 12 sizes, at one row) is placed at the end of the article, after annexes. The written works are taken down in an alphabetical order of the authors’ names, numbering them with Arabian figures followed by the full stop; when there are two or more authors for a written work, the rule as regarding the alphabetical order is to be kept only for the first name.

The order of the data is as it follows: the author’s name and first name, the title of the written work, the volume / edition, the publishing house, the place, the year.

In Haemus: Regarding to materials published in Haemus, the author must pay an amount of between 90 and 120 Euro for each title / scientific material in all fields. This amount includes printing on paper and electronic journal, media, postal charges. Each author receives by mail two (2) copies of the magazine where he published and a digital copy (via email).

We expressly make the mention that our work is carried out voluntarily and any percentage of the amounts mentioned above and / or any donations is used only for what declared above.

The price of an each exemplars of the Haemus Review and / or an entire collection, on secure electronic edition or paper, are in the site: www.revistahaemus.blogspot.com Redaksia Haemus

570 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

MASTER‘S PAUL CELAN Ishin netë / Erau nopți Ishin netë kur më dukej se sytë e tu, të cilëve u vizatoja rrathë të mëdhenj të portokalltë, e ndiznin sërish hirin. Në ato netë shiu binte më rrallë. Hapja xhamet dhe hipja, lakuriq, në parmakun e dritares, që të shoh botën. Drurët e pyllit vinin drejt meje, një nga një, të nënshtruar, një ushtri e mundur vinte të dorëzonte armët.

Qëndroja i palëvizshëm dhe qielli ulte flamurin nën të cilin pat dërguar hordhitë në betejë. Nga një kënd më vështroje si rrija atje, pathënshëm i bukur në lakuriqësinë time të përgjakur: isha e vetmja yjësi të cilën nuk e pat fikur shiu, isha Kryqi i Madh i Jugut. Po, në ato netë ishte vështirë të hapje venat, kur flakët më përfshinin, kështjella e amforave ishte e imja, e mbushja me gjakun tim, pasi dëboja hordhinë armike, duke e shpërblyer me qytete dhe porte, teksa pantera prej argjendi shqyente agimet që më përgjonin. Isha Petroniusi dhe sërish e derdhja gjakun mes trëndafilësh. Për secilën petale të njollosur fikje nga një pishtar.

E mban mend? Isha Petroniusi dhe nuk të dashuroja.

[Nga vëllimi „Paul Çelan. Përmasa rumune” (Paul Celan. Dimensiunea româneasca) i Petre Solomon-it, Sh. B. Kriterion, Bucuresht, 1987]

571 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

MIRCEA IVĂNESCU poezia është tjetërgjë? / poezia e altceva? nuk duhet të tregosh në poezi – kam lexuar një këshillë drejtuar një poeti të ri – pra të mos tregoj se si, fort herët, ajo zgjohej në mëngjes, dhe tek ulej mbi shtrat priste t’i qetësohej frymëmarrja, me fytyrën në shuplaka – të mos them asgjë për fytyrën e saj aq të lodhur sa i kërruseshin supet, para pasqyrës, kur krihej ngadalë. të mos dëshmoj makthet pranë fytyrës së saj të huajsuar, kthyer përtej meje. të mos endem me vargje, si me një pasqyrë në duar ku thërrmohen ato të gdhira me dritë të hirtë para agimit. poezia s’duhet të jetë paraqitje varg pamjesh – kështu shkruhet. poezia duhet të jetë e folme e brendshme. domethënë po unë të flas për fytyrën e saj duke u mbytur, duke kërkuar frymëmarrjen? mirpo atëhere do të jetë veç mënyra si unë flas për fytyrën e saj, për lëvizjet e ngadalësuara nga kafshime të turbullta ndërgjegjeje, mendimesh veç të miat, të pamjes së saj – do të ishte vetëm një fytyrë, një pamje – po ajo – qënia e vërtetë e saj?

[Mircea Ivănescu, nga vëllimi „Vargje” (Versuri) 1968]

572 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

PAUL VINICIUS temjan dhe kanellë / tamâie și scorțișoara e çfarë nëse ai skalitësi i fjalëve s’është lindur për kohën e jetës së vet? mbi kohë një kafshëzë shtëpiake me sy të verdhë e flokët shtëllungë një rrugaç i vogël ngelës në të gjitha do t’i lerë llastiqet mënjanë dhe do ndriçojë me dritën e syvë të vet fletët e librit si në njëfarë metastaze. që ku deti mblidhet kutullaç dhe kalliri ngre ballin kurse qielli e mbështet kaltërsinë vetëm në zogj këngëtarë.

*******

573 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

574 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014