Revista Haemus Nr. 45-50 - online version - Part I

1 |Revista H a em u s

Nr.

45-50

/

2014

HAEMUS Revistë evropiane * Revistă europeană

Themeluar në Bukuresht më 1998 / Fondată la Bucureşti în 1998 nga / de Kopi Kyçyku & Ardian Kyçyku *** Drejtues dhe botues / Directori şi editori Kopi KYÇYKU & Ardian KYÇYKU ISSN: 1454-1203 ISSN electronic: 2069 – 153X Nr. 45-50 / 2013-2014 E-mail: asociation.haemus@gmail.com www.revistahaemus.blogspot.com www.librarium-haemus.blogspot.com © KOPI KYÇYKU & ARDIAN KYÇYKU Përgjegjësia e përmbajtjes së shkrimeve u takon autorëve.

Responsabilitatea pentru conţinutul materialelor revine autorilor.

Këta numura të Revistës janë përgatitur për botim nga Kopi Kyçyku dhe Ardian Kyçyku / Aceste numere ale Revistei au fost pregătite pentru tipar de către Kopi Kyçyku şi Ardian Kyçyku

* Ballina është punuar nga Kűdesign sipas një fotografie të bërë nga / Coperta a fost realizată de Kűdesign, după o fotografie semnată: IULIA ENKELANA©

2 |Revista H a em u s

Nr.

45-50

/

2014

Përmbajtje/Cuprins/Content Fjalori / Dicţionarul „H A E M U S” GRIGOR SINAITI: Tre llojet e të shkruarit _______________________________________ 9 GRIGORIE SINAITUL: Cele trei feluri ale scrisului _______________________________ 9 PERLA JERONIM DE RADA: Dimineaţă în cătun (Mëngjesi në katund) _______________ 10 MITRUSH KUTELI: Rugăciune (Lutje) __________________________________________ 11 FAN STILIAN NOLI: Moise la munte (Moisiu në mal) __________________________ 11 BEQIR MUSLIU: Cronica Ioaninei (1350-1400), II Kronika e Janinës (13501400), II _______________________________________________________________________ 12 BARDHYL LONDO: Disidenții (Disidentët) _____________________________________ 13 VIRION GRAÇI: Fenascon (Fenaskon) _________________________________________ 14 PAUL VINICIUS: s'kam më sahat, as zemër (nu mai am nici ceas, nici inimă)14 PËRSIATJE/CUGETARE Dorëshkrimet, Europa dhe pyetje të tjera _________________________________ 16 CLIO AZIS GJERGJI: Legjitimiteti i Revolucionit Demokratik Shqiptar të Qershorit 1924 ____________________________________________________________ 27 AZIS GJERGJI: The Legitimacy of Albanian Democratic Revolution June 1924 _____________________________________________________________________ 40 PARNASSÓS ARIAN LEKA: Carte de mare (Libër deti) _____________________________________ 53 ESSE ANTON ÇEFA: Prolog për poezinë lirike _______________________________________ 59 ARDIAN VEHBIU: Rreth diskursit mbizotërues në ligjërimin e sotëm publik në Shqipëri _______________________________________________________________________ 76 LUPA E HULUMTUESIT / LUPA CERCETĂTORULUI SILVANA LEKA: Deti: mes dualizmit demonizim / adhurim në mendësinë dhe letrat shqipe __________________________________________________________________ 82 DUMITRU GABURA: Concepte de psihologie transpersonală și integrativă în procesul de creație a poetului Victor Teleucă _____________________________ 118 BLERINA GOCE: Mungesa e erotikës në letërsinë e shkruar shqiptare _____ 130

3 |Revista H a em u s

Nr.

45-50

/

2014

MIJËVJETSHI I URTISË / MILENIUL ÎNŢELEPCIUNII FILOCALIA: Fjala e zbrazët – Heshtja / Vorba deșartă – Tăcerea _________ 158 THESARE/COMORI SHABAN SINANI: Ius statuendi në shekujt e humanizmit: Statutet e Ulqinit166 EDELAJDA CENAJ-ÇEPA: “Kopështi Letrar” botuar prej Lef Nosit ___________ 174 MEDALION PÄR LAGERKVIST: Të përndershmet eshtra _________________________________ 179 ARDIAN VEHBIU: Ecce Homo _________________________________________________ 181 Ars longa, vita brevis _______________________________________________________ 182 Fierea (Vreri) _______________________________________________________________ 184 ALARMI / ALARMA HAEMUS VINTILĂ HORIA: Mbi shpërbërjen dhe rrezikun (Despre degradare și risc)187 PORTRET JERONIM DE RADA sau Înmulţirea unei zile _________________________________ 193 EUROIDĖ KOPI KYÇYKU: Pjetri i Dytë i Mijëvjetshit të Tretë __________________________ 201 (I N) H U M A N U S JOLANDA LILA: Moskomunikimi i poezisë së Martin Camajt me horizontin pritës ________________________________________________________________________ 209 VAL POPA: Zura vend ngadalë në rrënjë____________________________________ 213 LOTË & BUZËQESHJE/LACRIMI & ZÂMBETE IOLANDA MALAMEN: Të jesh shkrimtar në Rumani _________________________ 219 KRITIKË/CRITICĂ ALISA VELAJ: Metamorfozat e pafundme të qënësisë ______________________ 221 JORINA KRYEZIU: Aspekte të romanit policor te “Pasardhësi” i Kadaresë _ 234 MARISA KËRBIZI: Çështje të së vërtetës në romanin ”Autoportret me teleskop” të Besnik Mustafajt _________________________________________________________ 249 ERMELINDA KASHAHU: Vargjet e poetit Sali Bytyçi, zëri i shoqërisë që jeton tek unë ______________________________________________________________________ 258 MIQ/PRIETENI “Gjuha është një urë e padukshme dhe e mrekullueshme...”

Bisedë me botuesen FERIDE E. BERISHA____________________________________ 262 4 |Revista H a em u s

Nr.

45-50

/

2014

ARIF MOLLIQI: Motivi i Adamit për rebelim ________________________________ 269 ARIF MOLLIQI: Am intrat în greva foamei (Kam hyrë në grevë urie) _____ 273 SHQIPTAR OSEKU: Precum șarpele sub piatră (Si gjarpëri nën gur) _______ 279 IMAGO MUNDI KOPI KYÇYKU: Gjeopolitika dhe përparimi i kufirit kominternist __________ 283 TRADITA/TRADIŢII ROVENA VATA: Doke shqiptare në zonën e Dukagjinit, të mbledhura nga Lef Nosi në periudhën 1930 ______________________________________________ 287 SENAD NEZIRI: Patronimi, ose Vllazëria Torbani ___________________________ 296 IN MEMORIAM KOÇO MIHO: Kristo Sotiri, arhitectul pogradețar care a lucrat la construirea Cazinoului din Constanța __________________________________________________ 303 ESSE NON VIDARE IULIA ENKELANA: Teatrul invizibil __________________________________________ 306 IN ATRAMENTUM VERITAS...

PIETRO QUARONI: Regele Zog I al Albaniei în memoriile unui diplomat italian (Mbreti Zogu I i Shqipërisë në kujtimet e një diplomati italian) _________ 310 PROSA HIQMET MEÇAJ: Zhurma prapa derës _______________________________________ SADEGH HEDAYAT: Perçja ____________________________________________________ ARBEN DEDJA: Parașută (Parashutë) _______________________________________ KORNELIU D. ZEANA: Manuel ________________________________________________

312 314 319 321

DËSHMI/MĂRTURII ARIAN LEKA: Në kërkim të këmishës së humbur… _________________________ 329 AB HONORES Idetë e Besim Sahatçiut për regjinë _______________________________________ 337 DIXIT MIHAI EMINESCU: Drita nuk ndizet veçse për ata që shohin... / Lumina nu se aprinde decât pentru cei care văd... _______________________________________ 343 LASGUSH PORADECI: Artisti ri-krijues / Artistul re-creator_________________ 344 PETRE ȚUŢEA: Shkalla e vlerave njerëzore / Scara valorilor umane ______ 345 5 |Revista H a em u s

Nr.

45-50

/

2014

ION D. SÎRBU: Izma / Isme ___________________________________________________ 345 MARIAN POPA: Fjala ‘e vërtetë’ / Cuvântul ‚adevăr’ ________________________ 346 INGMAR BERGMAN: Filmi si ëndërr / Filmul ca un vis ______________________ 347 FEDERICO FELLINI: Lejomëni të gaboj / Permiteți-mi să greșesc __________ 348 VASILE ANDRU: Jetë dhe shenjë / Viață și semn ____________________________ 349 KJELL ESPMARK: Thjeshtësi fisnike dhe madhështi e qetë / Simplitate nobilă şi măreţie calmă ____________________________________________________________ 350 ALEXANDER ZINOVIEV: Teatri dhe tregjet / Teatrul și târgurile____________ 350 ZONA DANJA SINANAJ: Gjysmë viti pa njohje ndërkombëtare _____________________ 352 ARMELA XHAHO: Albania gender inequality in workplace: expectations of feminity and domesticy ____________________________________________________ 364 OAZI I PËRKTHYESIT / OAZA TRADUCĂTORULUI DINO BUXATI: Kënga e luftës ________________________________________________ 370 HANS FALLADA: Raporti i detajuar lidhur me lumturinë e të qenit morfinist374 ESTETICA ERMIR NIKA: Modernizmi si dukuri historike, kulturore dhe letrare ____ 389 ALMA DEMA: Kamy, përballë Sabatos në steriotipin i huaj ________________ 397 RISVAN TËRSHALLA: Humanizmi dhe autoritarizmi në këndvështrimin etik të Erich Fromm-it._____________________________________________________________ 407 FITIM ÇAUSHI: Bukuria e një ligjërimi artistik ______________________________ 414 TË FTUAR/INVITAȚI Muri i Katërt… - Bisedë me artistët Albert Dedja & Dardana Bërdyna __ 421 LIRIDONA ZEQIRI: ... ku fati merr emër ______________________________________ 436 ARJAN TH. KALLÇO: Lumturia e pajetuar e Lidias __________________________ 439 SAJMIRA HALILI : Parashutist, N’zallishte, Filiz n’pritje ____________________ 445 SHPENDI TOPOLLAJ: Actualitatea doctoratului lui Lasgush Poradeci despre opera poetică a lui Mihai Eminesku (Aktualiteti i doktoraturës së Lasgushit për Emineskun) _____________________________________________________________ 446 SHAZIM MEHMETI: Errësira qumështore ____________________________________ 451 SCOLA ERMIRA YMERAJ: Arsimi – çelës për një të ardhme më të mirë _____________ 455 DIANA DJALOSHI: Emërtimet togfjalëshore në leksikun e gjuhës standard shqipe të kohës sonë ________________________________________________________ 465

6 |Revista H a em u s

Nr.

45-50

/

2014

SCRIPTA MANENT Primirea monografiei „Viaţa lui Mihai Eminescu” în lumea albanofonă 475 URA LIDHËSE/PUNŢI DE LEGĂTURĂ Kinemaja – diçka përtej shqetësimit Bisedë me kineastin ARTAN MINAROLLI ____________________________________ 477 ARDIAN VEHBIU: Fail better _________________________________________________ 486 SCENA IULIA ENKELANA: A fost ca o piesă __________________________________________ 490 ERALD BAKALLI: Konvencioni dhe ndjeshmëria skenike ___________________ 515 QYTETE/ORAŞE STOKHOLMI __________________________________________________________________ 521 DUO Poezia – kjo materie e prekshme, që shpirti i poetit e kthen në materie hyjnore – Bisedë e poetëve ANTON ÇEFA dhe FERIK FERRA ________________ 523 DY FJALË ÇAJNË DHENË / O TĂIETURĂ CA-N PIATRĂ TEOKLIT DIONISIATI: Dialogë në Malin e Shenjtë Athos ____________________ 538 DE VIRIS ILLUSTRIBUS MIRCEA ELIADE despre MIHAI EMINESCU _____________________________________ 541 MIRÇEA ELIADE për MIHAI EMINESKUN _______________________________________ 542 JANI BASHO: (“Sa kam shpirt, kam shpresë…” - një vepër artistike e arrirë për një personalitet të shquar) ____________________________________________ 544 BIBLIOTHAECAHAEMUS ARDIAN VEHBIU: Pluhuri më i shtrenjtë se libri _____________________________ 550 PENA QË S’U THYEN / CONDEIE CARE NU S-AU FRÂNT JAMARBËR MARKO: Astăzi e sâmbătă _______________________________________ 553 A R T E ______________________________________________________________________ 556 ENTON PANARITI: 'Nuk ka rëndësi çfarë është, ose ishte, por çfarë e bëj unë të jetë' – Robert Raucshenberg _______________________________________________ 556 MERITA TOÇILA: Lidhjet e Artit me veshjen________________________________561 DULCIS IN FUNDO Rregullore botimi në REVISTËN HAEMUS ___________________________________ 565 7 |Revista H a em u s

Nr.

45-50

/

2014

Regulament de publicare în REVISTA HAEMUS_____________________________ 567 Regulations of publishing HAEMUS REVIEW _______________________________ 569 MASTER‘S PAUL CELAN: Ishin netë / Erau nopți _______________________________________ 571 MIRCEA IVĂNESCU: poezia është tjetërgjë? / poezia e altceva? ____________ 572 PAUL VINICIUS: temjan dhe kanellë / tamâie și scorțișoara _______________ 573

8 |Revista H a em u s

Nr.

45-50

/

2014

Fjalori / Dicţionarul „H A E M U S” GRIGOR SINAITI Tre llojet e të shkruarit Sipas Maksimit të madh, tri janë llojet e pandëshkuara dhe të papërçmuara të së shkruarës: ato që shkruhen për të mbajtur mend; për dobinë e të tjerëve; dhe për dëgjesë. Nën këtë prizëm janë hartuar shumë shkrime nga ata që kanë synuar përunjësinë. Kurse ai që shkruan për t’u pëlqyer, për t’u dukur dhe për lavdi të rreme do ta marrë pagën e vet, pa pasur asnjë dobi këtu dhe asnjë shpërblim në amëshim, por do të ndëshkohet si dikush që ka nxjerrë për shitje në tezgë fjalën e Zotit, që të fitojë dinakërisht kënaqësinë prej njerëzve.

GRIGORIE SINAITUL Cele trei feluri ale scrisului După marele Maxim sunt trei feluri neosândite şi nedispreţuite de cuvinte scrise: cel dintâi e al celor scrise pentru propria aducere aminte; al doilea, pentru folosul altora; şi al treilea, pentru ascultare. Pentru pricinile acestea s-au alcătuit cele mai multe scrieri de cei ce au căutat cu smerenie cuvântul. Iar cel ce scrie despre virtuţi pentru a plăcea, pentru a fi văzut şi pentru a primi slavă, îşi va lua plata sa, neavând nici un folos aici şi nici o răsplată în veacul viitor, ci se va osândi ca unul care a scos la vânzare pe tarabă cuvântul lui Dumnezeu, ca să câştige în chip viclean plăcerea de la oameni.

9 |Revista H a em u s

Nr.

45-50

/

2014

PERLA JERONIM DE RADA Dimineaţă în cătun (Mëngjesi në katund)

Stejari viața își schimbase și la mare apă nouă de zile noi strălucea; dar porumbița lui Anakreontes atât de străveche în Templu trăia. Într-o zi plecă după apă la munte și nu s-a mai întors cum îi era obiceiul. În acea zi, n-a putut-o îngheța nici zăpada n-a putut s-o-nsângereze săgeata ci spre depărtări zbură, până ce găsi casa-mi fericită.

Când din sufletul zorilor se iviră ca o bucurie ce se revarsă din ochi pământul plin de case și marea, porumbița, atingând cu aripi geamul din fereastra mea m-a trezit Alergând, m-am grăbit să privesc afară: strugurii, puțin necopți arătau așa de bine.

Aidoma florilor abia înflorite ușor înfiorate de vânt și care zâmbesc în acel cântec de leagăn al vântului așa zâmbea și cerul. Ţărâncile, înșirate, cântau. Tu priveai nu credeai că-n jurul tău ar exista și suferința umană.

Din exil mă întorsesem lângă surorile mele, mama des pomenea prin casă 10 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

numele-mi atât de drag.

O bucurie m-a pătruns ca un fior, în pat, noaptea târziu trecând prin trupul cald al fetei când simte întâia oară cum sâni-i cresc.

(Din „Cântecele lui Milosau”, Cântecul I)

MITRUSH KUTELI Rugăciune (Lutje) Eu, Mitrush, poetul albanez O voi ruga pe mama mea Din cornul lunii - o sfoară, cum visez Să-mi dea, ca să mă prind de ea. Ținut de lună și de sfoară: "Ce fericire!", am să cânt Va fi pentru întâia oară Peste infern, trăind în vânt.

FAN STILIAN NOLI Moise la munte (Moisiu në mal)

Se suie-n muntele pustiu Marele mag, cel veșnic viu Să stea de vorbă cu Dumnezeu De Palestina Prea vlăguit ajunge sus Tremură tare, juri că e dus Și Iehova din nori rostește Parcă cu fulgere lovește: 11 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

"Tu, strănepoții, bătrâni veți fi Pe pământ sfânt nu veți păși Sclavi - fii de sclavi, nu meritați Nu vreți voi libertate!"

Ziua lui Moise - fără o rază Suflet-zdrobit, îngenunchiază Lacrimi în ochi, inimă grea El cere milă.

"De ce atâta timp m-ai surghiunit?

M-ai lovit, Doamne, și tot m-ai strivit?

Patru decenii, de ce mi-ai hrănit Visul fierbinte, ce azi a murit?"

BEQIR MUSLIU Cronica Ioaninei (1350-1400), II Kronika e Janinës (1350-1400), II Corpus Scriptorum historiae bizantinae

Pretutindeni îmi ascundeai fața Iar mie-mi trebuie să te urmăresc prin oglinzi care nu Le puteam găsi nici măcar în pergamente rupte-n Biblioteci Astfel iar am ajuns la Ioanina Tu nu erai acolo Eh Nu ți-am zis Epir se smulgea din carnea trupului Meu muritor până tu mă căutai pretutindeni Din mâna mea dreaptă curgea sânge Etolian La subțiori mă mușca Akarnania Și au murit Stevan și alți împărați între timp Salvările au continuat mai încolo Dar după a-ceea ce se scrie cu sânge și slove Prin istorie a venit Nichifor II Îngerul Din nou văr de sânge cu Ioan Cantacuzino Ce metapauză în istoria anilor 1356-1359 Au spus că Nichifor II Îngerul așa se numește și este 12 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Ginerele scriitorului și împăratului Ioan Cantacuzino A coborât din Costandinopole aprins de supărare Și a început salvările Oare nu ți-am zis S-au închis toate cărțile un timp Pielea era considerată drept zidul vulnerabil ca să poată opri Sângele să nu țâșnească și să se suie-n munți Alvanoiții unde sunt Zise Cu toții s-au speriat Cineva a spus Va trece și acest imperiu precum multe alte imperii Și s-a strecurat într-un manuscris Eu sunt Acela Mi-a zis Oare nu-ți citesc toate astea într-un pergament Nu Îi spus Acesta este Acel Anonim care a scris cu sânge Și Oare n-ai în mână Cronica Ioaninei Și vrei să te ascunzi printre slovele neliniștite Amin

BARDHYL LONDO Disidenții (Disidentët) I-am înjurat pe disidenți prin ziare din ecranele televizoarelor unii – cu o ascunsă durere omenească cei mai mulți – cu vanitatea oratorilor.

Iar ei plecau triști în noaptea cu o durere de plumb fulgere rare le luminau drumul către ei înșiși.

Ca un demon îngrozitor îi persecuta viață-moartea.

Noi continuam să înjurăm. Târziu ne-am dat seama că venise vremea 13 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Disidenței față de noi înșine.

VIRION GRAÇI Fenascon (Fenaskon) Ninsorile din acest an au întârziat peste măsură.

Fluturi singuratici păreau fulgii cu tăișul munților pe fundal - și rapid se sfârșeau în oțetul salatei servite la hanul sărac lângă podul ce unește simplu și repede doar malurile care-i despart la rândul lor pe cei ce vor să se despartă.

Puțin curaj.

Puțin stoicism.

Puțin fenascon.

Puțină decadență. O, prieteni. Au întârziat peste măsură ninsorile acestui an și v-au găsit pe marginea șoselelor, pe stâlpi și m-au găsit pe mine când rodeam cu dinții unghile ursulețului fotograf.

PAUL VINICIUS s'kam më sahat, as zemër (nu mai am nici ceas, nici inimă) tani asgjë s'më dhemb më vera e kuqe dhe ky mëngjes të diele 14 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

derdhur mbi tryezë cigarja e mbrame dhe mbase mendimi se dikur një herë do jem mjaftueshëm i lehtë sa të hyj brenda një zogu

15 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

PËRSIATJE/CUGETARE ARDIAN-CHRISTIAN KYÇYKU Dorëshkrimet, Europa dhe pyetje të tjera Pas leximit të librit “Kodikët kronografikë të Shqipërisë” (Shkrime dhe dorëshkrime prej Rilindjes Europiane deri në Rilindjen Kombëtare) të prof.dr.

Shaban Sinanit, Botoi “Naimi”, Tiranë, 2014

Shkrimi dhe historia Jo gjithmonë shkrimi është fund i një bote dhe fillim i një tjetre. Fati i dyfishtë i shkrimit, që është fat i dyfishtë edhe për të ardhmen historike, - herë si bekim e herë si prapësi, - ndeshet sidomos në periudhat kur çështja e mbijetesës trupore duket më e rëndësishme se sa vetë shpirti.

Shkrimi “mbyll” e ruan në Kujtesë disa të vërteta që duket se, përkohësisht, ose edhe përjetësisht, do të dalin nga vëmendja. Në të njëjtën kohë, teksa pasuron Kujtesën, shkrimi degdis në harresë ngjarje që s’kanë të ardhme, ndonëse duken si vendimtare. Gjithkush mund të vërejë sot se, kur cilësia e jetës bie, historinë dhe dijen njerëzore e përshkojnë njëherazi, shpesh me të njëjtën forcë, - a thua se duan të sillen si shkrimi, - dy lëvizje: shtohen librat pa thelb, shoqëruar me shumë llafe, lavde, tubime e çmime (gjë që i ngujon, ose i dëbon rrethinave të shoqërisë autorët e mirëfilltë, dijetarët, shkencëtarët) dhe: hartohen disa (pak) vepra, të cilat do të bartin kujtesën dhe strukturën shpirtërore të një populli në një, dy, ose më shumë shekuj që pasojnë. Sa herë varfëria duket e padurueshme, gati aq sa ç’bëhet e tillë kamja e shfrenuar, babëzia dhe prishja e të folmeve, njerëzimi gjunjëzohet para psikozave të shkatërrrimit të botës, i bindur rrejshëm se kjo po ndodh për herë të parë e të fundit me këtë brezni, se këtu na çuan marrëzitë dhe mëkatet (e ditura e të panjohura të paraardhësve), por edhe bëmat e frikshme të atyre që duken si bashkëkohës. Sepse kuptimi i fjalës bashkëkohës ka dy presa: mund të jesh bashkëkohës vetëm me të tashmen, por mund të jesh bashkëkohës me vetë Shkrimin, me atë që harton përtej shikimit historinë “e nëndheshme”.

Për fat, pikërisht në kohëra të tilla dalin në dritë, pavarësisht se sa të dukshme bëhen, vepra me rëndësi parësore për kulturën dhe dijen e një 16 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

kombi. Një libër i tillë është “Kodikët kronografikë të Shqipërisë” (Shkrime dhe dorëshkrime prej Rilindjes Europiane deri në Rilindjen Kombëtare) i profesorit Shaban Sinani, shkencëtar i përkushtuar dhe i pajisur jo vetëm me vullnet të pazakontë, por edhe me një paanësi, të cilën do të duhej t’ia kishin zili, në mos po t’ia përvehtësonin mjaft shkencëtarë tanët, fqinjë e më tej. Pas një përvoje shumëvjeçare në botën e hulumtimeve shkencore dhe pas mbi dhjetë vitesh punë me librin e mësipërm, kur shtrohet çështja e ecurisë dhe fatit të (dorë)shkrimeve me vlerë, autori e shpreh qartë mendimin e vet: “Zhvillimet kulturore dhe mendore, edhe në periudhat më të rrepta, i tejkalojnë kufijtë gjeografikë, krahinorë, shtetërorë”. Kjo ndodh sidomos në të rreptën kohën e tanishme, kur atlaset vjetërohen më shpejt se letërnjoftimet, kur letra dhe boja gati kanë dalë nga qarkullimi, kur kujtesa e shoqërisë po njësohet me kujtesën e shtypit, dhe kur dora, zgjatimi i trurit, është e detyruar të merret me gjithçka tjetër përveç shkrimit.

Lexuesi(t) Duhet thënë qysh në krye të herës se, edhe ngaqë përmban e ndriçon një sërë kodesh / çelësash metaforikë të shumëfishtë, “Kodikët kronografikë të Shqipërisë” nuk u drejtohet të gjithë lexuesve, por padyshim duhet që sa më shumë lexues t’i drejtohen atij, sidomos nëse kanë ndërmend të ndihen sadopak krenarë për çështje të vërteta, - përtej çdo shkëlqimi të rremë, apo bymimi me prejardhje ideologjike, - siç janë shqipja e përhershme, mbijetesa e kombit shqiptar, e hapësirave të ndryshme të Mërgatës, përkushtimi i disa viganëve që e shohin qëndrimin në hije si përmasë të jetëgjatësisë së kombit, por edhe si mpakje e ndikimit të padijës. Në veprën e prof. dr. Shaban Sinanit dëshmitarët e Historisë dhe të Kujtesës përmenden me emra e mbiemra, me të dhëna jetësore e bibliografike; janë shembuj të gjallë se si duhet punuar të paktën në lëmin e shkencës dhe, për nga vetmohimi dhe idealizmi, nuk ndryshojnë fort nga dëshmorët. Riparja me vërtetësi, sado shkurt, por plot domethënie, e personaliteteve (Pjetër Bogdani, Nikollë Keta, Theodhor Kavalioti, Daniil Voskopojari, Jeronim de Rada, Ali Pashë Tepelena, Shën Kozma Etoli dhe një varg i gjatë shkruesish, rishkruesish, pasanikësh mendje e xhephapur, bukurshkruesish, ruajtësish e gjurmuesish të kodikëve etj) përforcon bindjen se ajo që bëhet me shpirt, pavarësisht pabesive dhe trandjeve historike, nuk bjerret dhe se, në kohëra që janë mbuluar qëllimisht me mjegull e terr, mirëkuptimi të paktën ndërballkanik, - në rrafsh kulturor e fetar, - nuk ka qënë një 17 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

sajesë. Nën të dhënat e shumta lexuesi do të shohë qartë anësinë e disa studiuesve, por edhe ndershmërinë dhe mendjen e hapur të të tjerëve.

Botimi i librit “Kodikët kronografikë të Shqipërisë” është një vegim për lexuesin e zgjedhur, i cili, për arsye të shpjegueshme, deri më tash ka pasur dijeni të copëzuara rreth hapësirës që mund të emërtohet Shqiptarí, Shqipëri Europiane, ose Europë Shqiptare. “Një nga arsyet pse shumica e dorëshkrimeve kronografike janë identifikuar shumë vonë (një pjesë e tyre ende nuk janë identifikuar), shënon autori, është edhe hyrja e vonët e tyre në arkiva. Por arsye më të rëndësishme lidhen me filozofinë e të kuptuarit të historisë në Ballkan. Para së gjithash, ka penguar dhe pengon ende të kuptuarit e gjuhës si kufi. E tashmja mbetet ende e çuditshme: asokohe bartësit e gjakut arbër kishin gjuhë dhe kërkonin me ngulm një alfabet, kurse tani, duke pasur alfabet, vepra dhe kryevepra të sprovuara në vite, disa rropaten të shkatërrojnë gjuhën. Kam përshtypjen se shumica e tyre e bëjnë këtë pavetëdijshëm, gjer edhe vetëm nga pamundësia për ta njohur, për ta shkruar e për ta folur shqipen si duhet. Shkaqe dhe shpjegime për gjendjen e sotme mund të ketë shumë, por në thelb, si dikur, sërish qëndron padija dhe thyerja e baraspeshës që duhet të sundojë mes prejardhjes gjuhësore, gjeografike, familjare, të gjakut etj, dhe nivelit të paranojës (jo vetëm në kuptimin e mbrapshtë, por edhe thjesht psikologjik, ndonjëherë edhe mjekësor) të secilit. Nëse do të donim ta shihnim edhe anën tjetër të medaljes, në përputhje me Gjuhën si kufi, mund të thuhet se, ngaqë dimë shumë gjuhë të huaja, edhe falë zgjerimit të Fshatit Global, i bie që ne shqiptarët të kemi një truall kulturor të gjerë sa rruzulli.

Dorëshkrimet si pengje Sado e habitshme të tingëllojë, Europa për të cilën shkruan prof.dr.

Shaban Sinani në veprën e tij, - e fanitur pas lëçitjes së kodikëve, letërkëmbimeve, dokumenteve zyrtare, - ngjan mjaft me Europën e sotme. Lindja dhe Perëndimi janë ende në një marrëdhënie të koklavitur, e cila fort rrallë është ashtu siç duket, ose siç paraqitet. Pjesa më e madhe e gjërave vendosen dhe ndodhin shumë larg trajtës që ato marrin në shtyp, në letërsi, në hapësirën virtuale e madje edhe në atë shkencore.

Kriter vlerësimi ende ka mbetur mirëqënia, në dëm të dhuntisë, veçmas të dhuntisë që nuk del për shitje. Për këtë arsye dorëshkrimeve me vlera u kanoset vazhdimisht “burgimi”, ose zhdukja. Disa shembuj nga libri: “Ilo Mitkë Qafëzezi njofton për zhdukjen, në shekullin XIX, të Katastikut të vjetër historik të Voskopojës (καταστικον), i cili, siç thonë pleqtë intelektualë të sotmë voskopojarë, paska qenë ‘i madh e i rëndë sa një anë 18 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

kali’”. I njëjti përshkrim i bëhet prej kronikave dhe kujtimeve atij që voskopojarët e quanin Ungjilli i Gjallë, i bukurshkruar nga kopjuesi në pergamenë të shtrenjtë, dorëshkrim tek i cili besimtarët varnin shpresat e tyre të jetës njësoj si ata të Beratit tek Codex Purpurues Beratinus. (...)

Dorëshkrime të rralla që kanë qënë trashëgimi e botës shqiptare janë zhdukur deri në kohët moderne. Sipas një relacioni që mban datën 23 dhjetor 1992, në rrjetin shtetëror të arkivave u pranua një kodik me vlera të jashtëzakonshme, me përmbajtje ungjillore, në starosllavisht (sllavishten e vjetër), shkruar me aflabetin glagolitik. Ky kodik u takonte shekujve XIV ose XV. Megjithëse dorëshkrimi i sapopërmendur qëndroi mbi tre muaj në arkiv, nuk u arrit ndonjë marrëveshje me pronarin, qytetar nga Shkodra, i cili, në vend të shpërblimit, kërkonte një vizë hyrëse në një shtet të Perëndimit”. Nëse ngjarja e mësipërme do të këqyrej me sytë e një metafore letrare, - zona e teatrit absurd, - ‘pronari’ i dorëshkrimit në fjalë përpiqej të këmbente një truall të madh me vizën për të hyrë një truall shumë më të vogël. Fatkeqësisht, metaforat nuk e mbajnë gjallë njeriun, edhepse, historikisht, mund të mbajnë gjallë shpirtin e një populli të tërë.

“Nuk dihet numri i dorëshkrimeve që humbën në kohërat e errëta të ateizmit”, shton autori. (...) Lumo Skëndo e kishte shprehur këtë shqetësim (të ruajtjes së dorëshkrimeve, - sh. im, A. K.) në formën e një pyetjeje që përmbante më shumë dëshpërim se shpresë: Do të dalë vallë no një i pasur, no një mprojtës i letravet dhe i letrarëvet, që të ket trimërinë sa të marrë në mprojtje të tij editimin rishtazi të libravet të bëra të ralla dhe të pa gjetshme; dhe ata dorëshkrime të ruajturë prej një fati shumë të mëshirshmë, po që janë kurdoherë në rezik të humbjesë prej mykut, zjarit, dhëmbit të miut ose dorës’ së njeriut?”

Mendoj të ndalem pak në historikun e vjedhjeve, zhdukjeve, prishjeve dhe mbajtjes peng të dorëshkrimeve të rralla (jo për nga numuri i kopjeve, por për nga cilësia e të vërtetave që mbartin). Është një historik i pasur në përpjestim të zhdrejtë me përmasat e një vendi. Në vendet e mëdhenj, mungesa e dorëshkrimeve të rrallë nuk ndihet, ndonjëherë as për shekuj me radhë, sepse historia e tyre shtjellohet në një tjetër rrafsh gjeopolitik, atje ku historinë e bën fitimtari, dhe rëndom në vende të tillë fitimtarët e bëjnë kalimin e pushtetit në mënyrë të atillë, që të mos ketë humbës. Në vendet e vegjël, ku prore, ose pas çdo zgjedhjesh, shtrohet çështja e mbijetesës përmes kalimit nga një nënhije tek tjetra, dalja në dritë e disa dorëshkrimeve (të vërtetave, të dhënave të padiskutueshme) mund të shkaktojë trandje të cilat shoqëritë përkatëse nuk janë (më) të afta t’i përballojnë. Nga ana tjetër, trajtat gjeopolitike shumëvjeçare nuk i honepsin fort të vërtetat që mund të ndryshojnë hierarki, qofshin këto 19 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

edhe vetëm në lëmin e imagologjisë. Por ka edhe arsye të tjera, - të ‘shartuara’ me besim ‘jashtëshkencor’, siç është ‘habent sua fata libelli’1, që duhet të bindin se asnjë dorëshkrim i rrallë nuk humb, nuk zhduket, por vetëm mbahet (mbetet, qëndron, si në pritë) peng, e jo medoemos nga dikush, por edhe nga të vërtetat e veta. Sa i përket errësirës së ateizmit, ajo nuk mpaket njëheresh me zgjerimin e lirive qytetare, madje shpesh, me shkuesinë e mamonizmit, dendësohet, shtohet, duke veshur shpesh maskën e vetmohimit, trymbetimin e të drejtave të njeriut, të bashkësisë, servilizmin bajat që synon të shitet si atdhedashuri, apo edhe predikimin pa mbështetje në fakte...

Nga pikëpamja shkencore, pavarësisht nga mjegullat, humbjet dhe rreziqet, - këta të fundit të përnjimendtë, apo të sajuar, që shpesh sikur shlyejnë një gjobë për mbrojtjen dhe daljen në dritë të disa dorëshkrimeve edhe më të çmuara, - dijetarët e shqipes as nuk e ndërprenë e as nuk e ndërpresin veprimtarinë e tyre, duke marrë vetiu parasysh mundësinë që, pas daljes në dritë të një dorëshkrimi, puna e tyre të vihet në pikëpyetje, ose të ketë shërbyer për tjetër gjë. E qartë është që shkrimi dhe botimi janë në thelb të gjuhës shqipe, pas një tradite gojore jashtëzakonisht të pasur dhe befasuese. “Ishte fundi i shekullit XVII kur, për herë të parë, - shkruan prof.dr. Shaban Sinani, - në veprën e njohur Cuneus prophetarum, Pjetër Bogdani shqipton si qëllim të librit të tij mallin e shtampësë2”. Ose Jul Variboba, “në njërin prej dy teksteve hyrës të veprës së tij Ghiella e Shën Mëriis Virghiër (Roma 1762)”, mbjell një tjetër gur themeli në vlerësimin e shqipes: Oi endermia Regin!: Nani fiassem paa latine na ti di, ζogna e S. Mërij. E chee prittur mai ti caa ghjacùn rigalaartur gni rimm’ e arbëresc mbi chit manner e cacchj e ghjatt si ast chiȯ ci somenȧt ti vaa ndir duar? U e dii sa ndir ghjθ ghjughet ti tiera chee passur achhj rimm’ ti ghjatta e t’ȧmbeglia e ti bủcura saa si caan cund e numer, ma ndi ghjughet tann’ arbërest mund θom se chiȯ ast e para ci ti vien nani, chiȯ ci ti rifien ghjθ ghjellen tande, ghjθ ghareet, edė duluret, e ghosdat ci ti spuan ė ζamëren, cuur isce ndi chit jett. Gn’ater chanëc, si chiȯ, certu se ningh e chee passur mai, nemangu t’arbërest e caan passur3. Mirpo shqipja ishte pandashmërisht e lidhur me dheun e të Çdo libër / libërth ka fatin e vet – lat.

Ma unë, tue pasunë mālln’ e shtampësë, gjithë atyne u ktheva faqenë, veç ju lutshë të më shtampohej libri, ashtu qi kur të kthenje prej dheut sinë të keshe nji qirī ndezunë n dorë. Shih për një kontekst më të gjerë Anila Omari, Pjetër Bogdani: Cuneus prophetarum (Çeta e profetëve), Tiranë 2005, f. XVIII. Cituar nga: prof.dr. Shaban Sinani, “Kodikët kronografikë të Shqipërisë”, Tiranë 2014.

3 Përshtatja në shqipen e sotme: Tani flasim pa latinisht na të dy, Zonja e Shën Mëri. E ke pritur kurrë ti gjëkund të të dhurohej një rimë e arbëreshë në këtë mënyrë e kaq të gjatë si 20 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 1 2

parëve dhe me karakterin vetjak, por edhe historik të shqiptarëve, siç këndohet nga Nikollë Keta (Nicolò Chetta): Kush të huajt ndih, përkëmb Arbrinë tha. / Përse Arbri ndien dhunë, ka nder, e he, / Arbri qime ndërroi, zakonë s’e la. / Me kordhë, me tifek, Arbri përble, / Për gjakun e tij po gjak Arbri dha4. (...) Fallem nddersë t’Arbrit, / ggiacu’t culluam farëmirit5 Lindja, Perëndimi, ç’kanë qënë...

Duke u mbështetur në dëshmitë e panumurta që sjell libri “Kodikët kronografikë të Shqipërisë”, nuk duket e rastit as ngjashmëria e disa qëndrave kulturore ballkanike me pjesët më të zhvilluara të Europës, dje dhe sot. Mund të bëhet edhe një ndarje, për lehtësi paraqitjeje 6: a. Kultura, botimet, marrëdhëniet me të huajt: “Të shumtë qenë voskopojarët që dhuruan prona e pasuri të tyre për ndërtime kishash e manastiresh të ritualit romak, sidomos për ndërtimin e Kishës së Përgjumjes së Shën Mërisë në Budapest. Me prejardhje nga Voskopoja ishin 177 familje që dhanë ndihmesë për ndërtimin e kësaj kishe. Po aq të shumtë ishin edhe pjesëmarrësit në revolucionin kombëtar grek, krahas kapedanëve moraitë dhe kryengritësve suliotë.

Nga disa studiues është përmendur madje një proces venetizimi që mbeti i papërfunduar, i njëjtë me atë që patën nisur qysh në fund të shekullit XVI të krishterët bregdetas, të Himarës me rrethina, duke u orientuar drejt kishës romake, me kushtin që të ruanin ritin bizantin. Tregtarët voskopojarë mbajtën për një kohë të gjatë rolin e ndërmjetësuesve, është kjo që këtë mëngjes të vë ndër duar? Unë e di sa ndër gjithë gjuhë të tjera ka pasur aq rima të gjata e të ambla e të bukura, sa nuk e kanë kund, por në gjuhën tonë arbëreshe mund të thom se kjo asht e para që të vjen tani, kjo që rrëfen jetën tënde, gjithë haretë, gjithë dhimbjet, e gozhdët që të shpuan zemrën, kur ishe ti ndë këtë jetë. Një tjetër këngëm si kjo sigurisht nuk e ke pasur kurrë, megjithëse të arbëreshët e kanë pasur. Transkriptimi dhe përshtatja sipas tekstit ilustrues në V. Librandi, Grammatica albanese con le poesie rare di Giuglio Variboba, edizione Hoepli 1897, p. 3-4. Cituar nga: Prof.dr. Shaban Sinani, “Kodikët kronografikë të Shqipërisë”, Tiranë 2014.

4 I falem nderës së Arbërit / Gjakut të kulluar fisnik. Matteo Mandalà (a cura di), Profilo storico-antologico della letteratura degli albanesi di Sicilia, vol. I, Sciascia 2005.

5 M. Mandalà, (a cura di, trascrizione di Giuseppa Fucarino), Nicolò Chetta, Tesoro di notizie su de’ Macedoni (1777), Contessa Entellina, 2002.

6 Fragmentet në thonjëza janë cituar nga: Prof.dr. Shaban Sinani, “Kodikët kronografikë të Shqipërisë”, Tiranë 2014.

21 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4

përkthyesve dhe agjentëve tregtarë jo vetëm me tregun e Venetikut, por dhe me konsujt e tyre në Ballkan. Shkronjat dhe tipografitë vinin nga Venetiku, bashkë me to dhe modelet e shtampës, idetë dhe polemikat.

Megjithëse manastiret e Shën Naumit dhe të Shën Prodhomit kishin varësi që buronin prej dy ortodoksive me kryeqendra të ndryshme kishtare, pravosllavizmit (православская церковь) dhe Patrikanës së Stambollit, midis tyre kishte marrëdhënie të shkëlqyera bashkëpunimi.

Nektar (arkimandrit) Tërpo Voskopojari, i quajtur dhe murgu i tre manastireve: Shën Naumit, Shën Gjon Prodhomit dhe të Ardenicës, kur hyri në konflikt me sundimtarët osmanë për shkak të forcimit të kushteve për islamizim, dhe më pas edhe me klerin vetë, mërgoi në Itali. (...) Fenomeni Voskopojë nuk qe një vetëtimë që ndriçoi e u shua pa gjurmë. Zhvillimi iluminist i saj u ndërpre në mënyrë të dhunshme disa herë, por modeli që krijoi ky qytet në shekullin XVIII mbijetoi atje ku u rivendosën voskopojarët e shpërngulur. Një prej këtyre qendrave është qyteti i Manastirit, popullsia e të cilit njeh rritje të menjëhershme me mbërritjen e të shpërngulurve nga Voskopoja më 1769 dhe më vonë, më 1812. Pas këtyre viteve jeta e këtij qyteti ndryshoi rrënjësisht. Manastiri u shndërrua në një qendër intelektuale multietnike, multigjuhësore, multialfabetike e multifetare. Shumë shpejt ai u bë qendra më e rëndësishme e rajonit, duke zënë pak a shumë vendin e Voskopojës, me shkollat, gjimnazet e seminaret në gjuhët greke, vllahe, serbe e bullgare dhe, më së fundi, duke u bërë kryeqyteti i shkronjave shqipe. Shkollat e Manastirit kishin aq autoritet, sa nxënësit e tyre pranoheshin në Universitetin e Athinës pa konkurrim. Mbështetësit më të mëdhenj të shkollave të qytetit ishin emigrantë të pasur, të vendosur në Perëndim, donacionet e të cilëve mundësuan ndërtimin e funksionimin e tyre”. b. Vllazëritë, kultura e punës, ndershmëria, shqisa e drejtësisë: Ja disa nene nga Statuti i esnafit të bakallëve të Voskopojës, hartuar për herë të fundit në vitin 1779: 1. Anëtarët (vëllezërit) e esnafit duhet të kenë dashuri brenda shoqërisë, si kusht për të fituar mbi kundërshtarët; 2.

Mjeshtrat (ustallarët) të nderohen; ata janë përgjegjës për çirakët (nxënësit) e tyre; 3. Ai që nuk u bindet urdhrave të mjeshtrit, përjashtohet nga esnafi; 4. Anëtari që keqtrajtohet, fyhet a poshtërohet, nuk duhet të kërkojë hakmarrje a ndëshkim prej ndonjë autoriteti tjetër, përveçse para esnafit vetë; 5. Dënimet jepen vetëm nga esnafi; 6. Nëse nxënësi shan esnafët më të vjetër, apo fyen njerëzit që vizitojnë tregun, ndëshkohet me fshikullim, por jo në sytë e popullit: ndëshkimi jepet në magazinat e tregut, në mënyrë që të mësojë si të sillet; 7. Kur thirren nga mjeshtri, vartësit duhet të lënë çdo punë dhe t’i përgjigjen atij; 8. Nëse një anëtar i shoqërisë 22 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

vdes, të gjithë duhet të marrin pjesë në varrimin e tij; 9. Anëtari (vëllai) që vërtetohet se ka krijuar miqësi me zyrtarë turq, për të përfituar ushqime: peshk të konservuar me kripë, fasule apo diçka tjetër, përjashtohet nga esnafi; 10. Dyqanet të dielave nuk punojnë, por të zotëve të tyre u lejohet të qëndrojnë jashtë derës së dyqanit. 11. Nëse dikush vjen për të blerë dhe kërkon një mall, bakalli që gjendet aty mund t’ia japë; 12. Ata që e kanë një dyqan të vetin, nuk mund të venë për shitje mallra të tyre në dyqane të të tjerëve”. c. Qytetaria, ligjet, jetesa: “Sipas statuteve të qytetit, banorët e Durrësit ndaheshin në tri kategori: banorët vendës, që kishin statusin e qytetarit dhe të drejtën e pjesëmarrjes në jetën publike; të huajt që banonin në Durrës; dhe të tjerë, që qëndronin për një kohë të shkurtër në lagjet jashtëqytetëse (suburbis). Organi më i lartë i qytetit ishte këshilli bashkiak, i cili miratonte ligje të reja dhe mbledhja e tij ishte ditë festive për vetë qytetin.

Statutet kishin pjesën e vet të së drejtës penale, mbi bazën e së cilës duhej të gjykoheshin e dënoheshin dhuna publike, padrejtësitë, krimet ndaj jetës, gjakmarrja, falsifikimet për përfitim të pronës së tjetrit. Me statute rregulloheshin të drejtat e qytetarëve vendës dhe të të huajve: marinarëve, tregtarëve, udhëtarëve”. d. Qënia, sjellja, psikologjia shqiptare: Gjatë udhëtimeve të veta për të hartuar Fjalorin e tij, Arnold Ritter von Harf “kishte përgatitur një çerdhe pyetjesh për fjalë dhe shprehje standarde të dobishme për një të huaj jo vetëm për gjuhën shqipe, por për të gjitha gjuhët dhe të folmet që i takoi të njihte gjatë pelegrinimit të tij. Në shqip përgjigjja për shprehjen ‘dua’ një grua mungon, (...) sepse në mendësinë shqiptare nuk pranohej të kërkohej një grua, siç kërkohet djathi, vera, buka, taverna, çka lidhet me kodin e trashëgimisë vendëse.

Më tej: “... karakteri vendës i tyre shprehet dhe në nyja të përveçme të statuteve, për shembull kur flitet për respektin për të moshuarit (statusi i të moshuarit, i tëparilemit, sipas shprehjes së Buzukut, edhe sot është një rregullator i sjelljeve të njerëzve në familje e në shoqëri, sidomos në Shqipërinë e Veriut, ku më i vogli duhet t’i drejtohet më të madhit me apelativin bac). Por në të njëjtën mënyrë mund të shihet prania e mendësisë shqiptare të atëhershme e të mëvonshme edhe në mënyrën si gjykohet dhe penalizohet prostitucioni (penalitete që shkallëzohen në rast të përsëritjes së të njëjtës sjellje). Të tilla penalitete në statutet e Republikës së Shën Markut, shumë më e urbanizuar se qytetet shqiptare të asaj kohe, njëfarë metropoli europian, nuk gjenden”.

23 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

e. Unë – tjetri: “... është rasti për të përmendim se, në shekullin XVIII, alfabetet dhe gjuhët e popujve të Ballkanit nuk kanë qënë përjashtuese ndaj njëratjetrës, si në shekullin XIX, kur u projektuan idetë-shtet. Në fondin e njërit prej më të hershmëve të Rilindjes Shqiptare, Naum Veqilharxhi, gjenden shumë dorëshkrime në rumanisht, dhe kjo nuk ka pse të shqetësojë studiuesin. Kodikët në vllahisht, shkrimet në arumanisht në Voskopojën e shekullit XVIII, qenë një faktor që ndikoi drejtpërsëdrejti edhe në Rilindjen Kombëtare Rumune. Shumë personalitete të popujve fqinj u formuan nën pishtarin iluminist të Voskopojës. Historia e ka sjellë që në bibliotekat dhe arkivat shqiptare të ruhen dorëshkrime me rëndësi edhe për popuj jo në fqinjësi. Deri në vitet 1930 në Vlorë gjendej një Safar Torah, dorëshkrim i librit të shenjtë të hebraizmit, me sa duket ruajtur ndër shekuj prej hebrenjve sefardë (nga Safardica, tokë e shenjtë, siç quhej Spanja në golden age të bashkëjetesës së tyre, deri në shpërthimin e inkuizicionit)”. f. Besimi, faltoret, shkollat: “Studimi i kësaj trashëgimie do të bënte të njohur gjendjen kulturore dhe intelektuale të botës shqiptare në shekullin e para-Rilindjes; do të lejonte një ndryshim vlerësimi në kahun pozitiv për rolin e faltoreve në jetën shpirtërore të popullit, do të ofronte argumente për të provuar se kulti dhe shkollimi kanë qënë bashkë dhe kanë inkurajuar njëri-tjetrin.

Vëllezër të dashur, banorë të fshatit Himarë, i lutem Shën Perëndisë për shëndetin tuaj trupor dhe shpirtëror. Unë, të dashur vëllezër, si një shërbëtor i denjë i Krishtit, që është mësuesi i gjithë të krishterëve, me lejen e personaliteteve fetare të këtij vendi, erdha aty në vendin tuaj dhe pashë që nuk keni shkolla që të mësojnë fëmijët tuaj falas. Unë iu luta të krishterëve dhe ata dhanë aq sa kishin mundësi dhe dëshirë për shkollën tuaj. Por duhet që, me përkushtimin dhe kujdesin tuaj, të ndihmoni përherë shkollën tuaj, si me dhurata nga ju si besimtarë, po ashtu dhe me të ardhurat e fshatit, në mënyrë që të shpërbleheni me hirin e Zotit dhe nga njerëzit vetë. I lutem Zotit të bekojë shkollën tuaj dhe fëmijët tuaj. Kështu u shkruante murgu i shenjtë Kozma i Etolisë himariotëve në gusht të vitit 1779”. g. Rrënjët e Rilindjes Kombëtare:

24 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

“Në thelb dukuria e shkrimeve kronikale e çoi vendin në shekullin që përgatiti Rilindjen. U përhap në gjerësi ars scribensi. U përgatit mjedisi për një alfabetizim e grafematizim origjinal të shqipes. Kisha dhe shkolla u bashkuan më së paku në funksionet didaktike. Krijimi i alfabeteve u shoqërua me gramatikat, fjalorët dhe këndimet e para. Malli i shtampësë, të cilit i falet Bogdani, u bë një dukuri më e gjerë. Shtypshkrimi dhe tipografitë u shfaqën në hapësirën shqiptare si një dukuri e re në Ballkan. Teknika e Gutenbergut u shoqërua me ndikime të fuqishme në jetën shpirtërore të njerëzve. Kultura e librit dhe e shkrimeve, kultura e ideve, i ktheu qendrat e dorëshkrimeve në ishuj të zhvillimit iluminist.

Në kushtet kur në njërën anë të Adriatikut përgatitej Rilindja greke, me neohelenizmin, kurse në anën tjetër përgatitej Rissorgimento-ja e bashkimit italian, lidhjet ndërmjet botës shqiptare, arvanite dhe arbëreshe, sidomos në vijën bregdetare, por dhe më gjerë, u bënë ura njësimi ndërshqiptar. Librave dhe dorëshkrimeve kishtare iu shtuan tekstet filozofike, kronikale dhe morale. Njeriu shqiptar hyri në shkrime si subjekt e objekt. Bota etnografike shqiptare u paraqit në to jo më vetëm prej familjeve patronimike, por prej njeriut të zakonshëm.

Përkthimet prej letërsisë klasike greko-romake dhe asaj të Rilindjes Europiane u ndërmjetësuan shqip për herë të parë. Për herë të parë duken shenjat e një zhvillimi industrial dhe të një organizimi në shoqëri profesionale. Në shekullin e lulëzimit, Voskopoja, me 14 sindikata, qeverisej mbi bazën e një statuti, që përmbante 36 kapituj, mbi bazën e të cilëve duhej të vepronin jerarkët kishtarë dhe laikët, gjykatësit dhe arhondët, njësoj si qytetet-shtete të Perëndimit europian dhe të Shqipërisë perëndimore në periudhën e tërmetit humanist. (...) Alfabetet e shqipes nisën të provoheshin. Të gjitha këto kërkojnë vëmendje edhe për një riperiodizim të historisë së letërsisë shqipe, duke i kërkuar fillet e saj jo kur u shpallën, por kur lindën, praktikisht një shekull më parë asaj Rilindjeje që njihet në historitë e letërsisë shqipe; një ndryshim që ndodhi atje ku objektivisht qe e mundur: tek arbëreshët e Italisë, përmes lidhjeve të tyre me arvanitët e Greqisë, në gjithë hapësirën jugore të vendit, ku shkrimet zotëruan gjithë vendin dhe kohën”. h. Letërsia e ardhme dhe e ardhmja e letërsisë: “Është pikërisht tradita e dorëshkrimeve, kodikë ose të afërta me to, që mund të ofrojë të dhëna se kur qarqet letrare në Shqipëri nisin të interesohen për njëri-tjetrin. Çështja e multialfabetizimit që sundon në këto dorëshkrime dhe e tejkalimit të tij është njëherësh edhe çështje e kalimit prej nënsistemeve autonomë të letërsisë shqipe në letërsi kombëtare”. (...) “Ndërkomunikimi midis arbëreshëve dhe arvanitëve, 25 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

pastaj midis arbëreshëve dhe qarkut ortodoks tosk, lehtësoi promovimin e gjuhës shqipe në mjedisin ndërkombëtar”. i. Nderimi ndaj shkencës: “Statuti i Drishtit përmban edhe nene të posaçme për ndihmën dhe mbështetjen që bashkësia qytetëse duhet t’u japë studiuesve”.

Një kodik i kodikëve, por edhe i disa kodeve të Shqiptarisë Prof.dr. Shaban Sinani, përkundër vështirësive të panumurta, ka kryer një punë vigane, prej scrib-i, duke shmangur natyrshëm konceptin materialist të hulumtimit të historisë dhe të kulturës, me një stil të kthjellët, që nuk mund të keqkuptohet e as të lerë vend për mëdyshje. Ai ka punuar në heshtje dhe përkushtim, njëlloj sikur të mbante një Kodik të Kodikëve të Shqipërisë, ku gjenden të dhëna shpesh vegimtare për Kishën si ruajtëse të Kujtesës, për vendin që zënë letërsia, historia dhe tekstologjia në kulturën e një kombi, për mënyrën si duhen hartuar e zbatuar rregullat e qeverisjes së qyteteve, nenet e vllazërive të tipit esnafor, për historinë se si një komb, shpesh i mbajtur peng mes padijës dhe idealizmit, hyn në Shkrim falë gjuhës së vet – dhe në vëmendjen e botës falë shkrimit, për rolin e pazakontë të Mërgatës në mbrujtjen dhe mbrojtjen e letërsisë, për një riperiodizim të drejtë të kësaj të fundit pas kaq kohësh etj.

Lexuesi gjendet para një vepre shkencore shumëplanëshe e të shumëfishtë, që jo vetëm fton, por edhe çon më tej paqen e hershme të paktën ndërballkanike (mes popujsh, gjuhësh, shkencash), dhe mirëkuptimin. Si ca dijetarë të sprovuar me bojën dhe gjakun e kulturës, faktet nuk bërtasin asnjëherë.

Mund të thuhet se, në ndodhtë që historia të përsëritet nga thellësitë kohore të vetvetes, – përmes analfabetizimit shpirtëror, dhunës dhe përbuzjes ndaj ‘të vegjëlve’ që nuk duhet të mësojnë më shumë se ç’duhet, por edhe ndaj paraardhësve të vet idealistë, – Europa e nesërme, si edhe sot, do të ketë ç’të mësojë nga këta kodikë, në mos për ta rimarrë veten, të paktën për të mbijetuar, ose për të mos u tjetërsuar krejt.

Bukuresht, shtator 2014

26 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

CLIO AZIS GJERGJI7 Legjitimiteti i Revolucionit Demokratik Shqiptar të Qershorit 1924 (Master of Albanian History)

Ka shumë arsye pse shqiptarët e përkujtojnë me krenari 90 vjetorin e Revolucionit Demokratik të Qershorit 1924. Së pari, Revolucioni Demokratik i Shqipërisë (1924) u zhvillua kundër qeverisjes së korruptuar e të kriminalizuar të feudalëve shqiptarë, me pjesëmarrjen e luftëtarëve nga të gjitha krahinat e vendit, nga shtresa të ndryshme të popullsisë dhe nga të katër besimet kryesore fetare në Shqipëri. Së dyti, udhëheqësit e Revolucionit Demokratik të Qershorit 1924 e mbështetën aksionin e tyre kryengritës në parimet bazë të Lirisë dhe të Drejtave të Njeriut, të shpallura nga Revolucioni Demokratik Amerikan (1776) dhe Revolucioni Demokratik Francez (1789). Së treti, pavarësisht nga dështimi, idetë e Revolucionit Demokratik të Qershorit 1924 u bënë burim frymëzimi për brezat e rinj të shqiptarëve në rrugën e fitoreve të sistemeve qeverisëse demokratike në Shqipëri, Kosovë e shtetet e tjera ballkanike ku jetojnë shqiptarët.

Kongresi Kombëtar i Lushnjes (21-31 janar 1920) hodhi themelet e shtetit kombëtar të Shqipërisë së mbetur nga copëtimi i trojeve Azis Gjergji ka lindur ne fshatin Gusmar të Kurveleshit të Sipërm (1948). Bir i një familjeje oficeri të Kufirit, edukimin Parashkollor dhe Fillor i mori në Shkodër, ndërsa Shtatëvjeçaren e mbaroi në Korçë. Studimet e Mesme, Universitare e Pasuniversitare i kreu në Tiranë, në fushën e Historisë Botërore dhe të Shqipërisë. Ka dhënë kontribut si skenarist dhe realizues i dokumentarëve historikë në Televizionin Shtetëror të Shqipërisë, në rubrikat: “Historia e Luftës së Parë Botërore”(25 seri, 1972); “Midis dy luftërave” (25 seri, 1973) dhe "Ngjarje dhe Data" (1974-1990, 80 seri). Për realizimin e dokumentarit televiziv "Isa Boletini" është lauruar me Cmimin e Republikës, Shk. II (1979). Ka qenë anëtar i Redaksisë së "Fjalorit Enciklopedik Shqiptar 2", botuar ne 3 vëllime nga Qendra e Enciklopedisë pranë Akademisë së Shkencave (2008-09) Është autor i librit studimor historik "Myslim Peza-dëshmitar dhe protagonist (1912-1939)”, botuar në Tiranë (2008) dhe ribotuar në Prishtinë me titullin "Myslim Peza dhe Mbreti Zog" (2009). Aktualisht jeton në qytetin Paducah, KY, USA, ku vazhdon të merret me studimin e ngjarjeve dhe personaliteteve historicë të Shqipërisë (periudha 1912-1939).

7

27 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

shqiptare prej Konferencës se Ambasadorëve te Fuqive te Medha te Europes, në Londër 1913. Shumë politikanë, të shkolluar në universitetet e Europës Perëndimore dhe Shteteve të Bashkuara të Amerikës, u angazhuan ta shkëpusnin Shqipërinë nga e kaluara e saj pesë shekullore osmane dhe ta fusnin në rrugën e modernizimit ekonomik, kulturor e shoqëror, sipas parimeve themelore të ndërtimit të shtetit demokratik.

Udhëheqësi kryesor i këtij grupimi idealistesh demokratë ishte Peshkop Fan S. Noli, ish-student i shkëlqyer i Universitetit të Harvardit, i zgjedhur deputet në Kuvendin Kombëtar të Shqipërisë qysh nga viti 1921, si përfaqësues i Federatës “Vatra” të emigrantëve shqiptarë në SHBA. Pas kater vjet lufte parlamentare midis deputeteve konservatore dhe demokrate, Shqiperia u ndodh ne prag te Revolucionit Demokratik te Qershorit 1924.

I. Shkëndia e Revolucionit Vlorë, 20 prill 1924. Stafi i gazetës “Politika” u nisi kolegëve të shtypit demokratik shqiptar telegramin kobëzi: "Sot në Tiranë u plagos tradhëtisht Avni Rustemi, përfaqësuesi i Kosovës në Kuvend. Populli i këtushëm është shumë i alarmuar." Nacionalistët e njohur demokratë Halim Xhelo, Riza Cerova e njëmbëdhjetë anëtarë të tjerë të shoqërisë “Bashkimi” i çuan fjalë udhëheqësit të tyre se goditja e tij ishte pika e nisjes së një periudhe, e cila do të ngrinte lart gjallërinë e nacionalizmit; plumbi feudal kishte goditur "idealin shqiptar". Po ashtu shoqata “Djalëria e Kosovës” i dërgoi Ministrisë së Drejtësisë telegramin e njohur: “Plagosja e Heroit të Kombit, Avni Rustemi, ka ba përshtypjen ma të madhe në popull e sidomos në djelmninë e Kosovës…” 1) Dy ditë më pas, më 22 prill 1924, gazeta “Shkumbini” shkroi: “Avni Rustemi, hero i kombit shqiptar, zemra e nacionalizmës së vendit tonë, prijësi i idealistëve të Arbërisë fatkeqe, shtylla e demokracisë, lulja e djelmënisë shqiptare, përkrahës i nxehtë i bujkut të mjeruar të këtij vendi aq të begatshëm e pjellor, mis i prefekturës së Kosovës, bie dëshmor prej dorës tradhtare.” 2) Lajmi i vrasjes së deputetit dhe udhëheqësit të Rinisë Demokratike Shqiptare “Bashkimi” u përhap si një vetëtimë në qiellin gjithaq të rënduar politik të Shqipërisë. Kuvendet tradicionale të mbajtura në të gjitha krahinat e vendit shprehën dhimbje dhe revoltë gati për shpërthim. Kuvendi i djelmnisë, popullit dhe autoriteteve civile e ushtarake, i mbledhur në Krumë të Hasit më 23 prill 1924, e njoftoi 28 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

popullin e Vlorës se “dëshpërimi i shkaktuem prej atentatit që qëlloi shembëlltyrën e idealizmës shqiptare, heroin kombëtar Avni Rustemi, gjithnji po vjen tue e egërsue popullin” 3) Emigrantët shqiptarë në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, studentët e Parisit, Vjenës, Napolit, San Demetrio Korones, atdhetarë të vjetër e të rinj nga e gjithë bota shprehën ngushëllimet e tyre më të sinqerta me anën e telegrameve, të cilat u botuan në shtypin e kohës. Situata revolucionare që do të çonte në kryengritjen e qershorit 1924 ishte shkaktuar nga dhuna dhe vjedhjet e votave nga qeveritarët bejlerë në zgjedhjet për Asamblenë Kushtetuese të dhjetorit 1923. Gjatë fushatës së zgjedhjeve ishin vrarë Sheh Adem Gjinishi, Haxhi Jusuf Kazazi; të dy veprimtarë të shquar të grupit opozitar demokratik. Se ku do ta çonte Shqipërinë seriali i këtyre vrasjeve politike e kishin paralajmëruar të rinjtë demokratë vlonjatë, në telegramin e tyre të ngushëllimit dërguar familjes së të ndjerit Jusuf Kazazi, kur kishin shkruar: “Rënia dëshmor prej dorës feudale e veteranit atdhetar Haxhi Jusuf Kazazit, tingëlloi në zemrat e atdhetarëve dhe të popullit të Vlorës si një rrufe. Gjaku i tij dhe i Adem Gjinishit do të shkaktojnë e do të sjellin 1789ën e Francës në Shqipëri.” 4) Në prill të vitit 1924, situata politike dhe ushtarake në Shqipëri kishte dalë jashtë kontrollit të qeverisë së feudalit të madh Shefqet Bej Vërlaci.

Sipas opinionit të shefit të Legatës italiane në Durrës, Markezit Durazzo dërguar ato ditë Ministrisë së Punëve të Jashtme të Italisë, ceremonia e varrimit të Avni Rustemit po përgatitej të ishte “një lloj mbledhjeje e të gjitha forcave demokratike nacionaliste të vendit që janë në opozitë me fuqinë arrogante të bejlerëve dhe veçanërisht me Ahmet Bej Zogollin, i cili konsiderohet si urdhëruesi i deliktit”. Konsulli italian në Vlorë Salvatore Meloni, dëshmitar i ceremonisë së varrimit të Avni Rustemit, më 3 maj 1924, informoi Legatën italiane në Durrës se “gjatë disa fjalimeve turma qante, gjë që tregon sa simpati gëzonte Avniu në Vlorë. Oratorët më të vendosur e akuzuan publikisht Ahmet Bej Zogollin si bashkëpunëtor në vrasje.” 5) Fjalimi i njohur i udhëheqësit të opozitës demokratike, Fan Noli, në funeralin e varrimit të Avni Rustemit, mbetet një analizë shkencore për momentin historik në të cilin ndodhej shoqëria shqiptare e kohës: “Vlora mori vesh kuptimin e tmerruar të vrasjes së Avniut në Tiranë edhe me klithmat e saj zgjoi tërë Shqipërinë nga letargjia, në të cilën ishte mbytur. Kjo vrasje s’është veç një incident i periudhës kritike, ku ndodhemi. Karakteristikat e kësaj periudhe janë dy: 1) Që antikombëtarët janë në fuqi dhe populli të mos presë gjë nga kjo qeveri dhe nga kjo Asamble.

29 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

2) Që antikombëtarët nuk kënaqen vetëm me këtë, por u vënë pusi atdhetarëve dhe i vrasin prapa kurrizit, siç vranë Avninë…

Nuk duhet të flemë të qetë gjersa të gjënden e të dënohen fajtorët e kësaj vrasjeje. Duhet të ndjekim vrasësit nga shpella në shpellë, nga përroi në përrua, nga bregu në breg, gjersa t’i kapim dhe atëherë t’i bërtasim këtij dëshmori: “Avni i zumë, flij i qetë, se tani Shqipëria nuk është më në terrorin e bashibozukëve antikombëtarë, se tani Shqipëria është në udhë të mirë, në udhën e lirisë.” 6) Kryengritja e armatosur Në Vlorë, afro njëzet e gjashtë anëtarë të Asamblesë, të gjithë të opozitës, të përkrahur nga delegatët e krahinave të mbledhur për varrimin e Avni Rustemit, vendosën të mos kthehen në Tiranë, pasi në kryeqytet nuk garantohej sigurimi personal i asamblistëve dhe liria e mendimeve. “Sot në mëngjes ata u dërguan protestë të gjithë deputetëve që të vendosin të mblidhen për të caktuar vendin për selinë e përhershme të Asamblesë,” informoi konsulli Meloni. “Në qoftë se partizanët e Qeverisë nuk do të pranojnë, ata nuk do të kthehen në Tiranë dhe do të fillojnë agjitacionin për luftë të armatosur kundër tyre.” 7) Thirrjes së kolegëve të opozitës demokratike iu përgjigjën 18 deputetë të Partisë Popullore, të cilët morën pjesë në kuvendin e delegatëve nga krahinat e ndryshme të Shqipërisë, mbajtur në Vlorë më 24 maj 1924.

Sejfi Vllamasi, kryetar i këtij grupimi, shkruan: “Duke menduar se situata kaotike e pazgjidhshme s’mund të përmirësohej me mënyra legale, duke menduar edhe se opozita nuk do të ishte aq e paaftë për të nxjerrë burra shteti dhe aq e vakët përballë interesave kombëtare sa mund të sakrifikoheshin këto interesa për ambicje e hakmarrje, ne ish-anëtarët e Krahut Kombëtar, civilë e oficerë, vendosëm të marrim pjesë aktive në Revolucionin e Qershorit 1924, i cili pa pjesëmarrjen tonë nuk mund të kurorëzohej me sukses.” 8) Duke analizuar shkaqet e shpërthimit të kryengritjes së armatosur të Qershorit 1924, udhëheqësi i saj, peshkop Fan Noli është shprehur se atë “e provokoi vetë Ahmet Zogu që ditën që vrau Avni Rustemin. Pa këtë vrasje asnjë atdhetar i urtë nuk do të ish në favor të një kryengritjeje dhe as një atdhetar i rreptë nuk do të ish i zoti të fabrikonte një kryengritje në qejfin e tij. Nga ana tjetër duhet shtuar që pas kësaj vrasjeje s’kishte njeri që ta ndalonte kryengritjen, se ashtu si kundër është zor të fabrikohet një kryengritje pas qejfit, ashtu është zor të ndalohet kryengritja e provokuar kur ndizen gjakrat” 9) 30 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Kryengritja e Qershorit 1924 u shtri në të gjithë territorin e Shqipërisë.

Organizata Demokratike “Bashkimi”, e mbledhur në kuvendin e saj në Vlorë më 5 maj 1924, i bëri thirrje djalërisë shqiptare për t’u ngritur në kryengritje të armatosur kundër qeverisë së kryesuar nga çifligari i madh, Shefqet bej Vërlaci. Thirrja e djemve të “Bashkimit” i gjeti të përgatitura nënprefekturat e Shkodrës e të Kosovës. Garnizoni i ushtrisë kombëtare të Shkodrës, i komanduar nga kolonel Rexhep Shala, ngriti krye kundër qeverisë më 16 maj 1924, ndërsa më 24 maj 1924, kryengritësit e Malësisë së Gjakovës, të udhëhequr nga koloneli në pension Bajram Curri, shtinë në dorë qendrën e nënprefekturës së Krumës. Më 23 maj Kuvendi i krahinës së Labërisë mori vendimin përfundimtar për t’u hedhur në kryengritjen e përgjithshme; një ditë më pas, 400 djem të armatosur të organizatës “Bashkimi” u bënë gati të fillonin marshimin drejt Tiranës, ndërsa më 26 maj në favor të kryengritjes së armatosur u shpall edhe garnizoni i ushtrisë kombëtare i Përmetit, i komanduar nga nënkolonel Kasëm Qafëzezi. Objektivi i kolonel Bajram Currit dhe fshatarëve të tij të armatosur ishte Tirana, ku kolonel Ahmet Zogu sapo ishte emëruar komandant i Operacionit të Veriut. Kolonel Ahmet Zogu i kërkoi urgjent nënprefektit të Pukës Pukës t’і jepte informacion se ku ndodhej Bajram Curri dhe nga cila anë kishte ndërmend të mësynte: nga Puka apo Mirdita, nga Bicaj apo Dukagjini? 10) Dymbëdhjetëmijë kryengritës nga Jugu e Veriu i Shqipërisë, me armë në dorë, të mbështetur nga shumica e populli shqiptar, në javën e përflakur të 25–31 majit 1924 u nisën drejt Tiranës për të rrëzuar me çdo kusht regjimin konservator të bejlerëve çifligarë dhe zëvendësimin e tij me sistemin e demokracisë liberale të Europës Perëndimore dhe Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Kur kryengritësit kaluan Shkumbinin dhe iu drejtuan Tiranës, kreu i cifligareve Shefqet Bej Vërlaci, kryeministri Iljaz bej Vrioni dhe anëtarët e tjerë të qeverisë, deputetë e nëpunës të lartë të administratës u larguan në panik drejt portit të Durrësit; u hipën anijeve që mundën të gjenin dhe përfunduan në brigjet e Barit e të Korfuzit. Në pasditen e 9 qershorit, kolonel Ahmet Zogu u bëri qytetarëve të Tiranës thirrjen e fundit për t’i kundërshtuar me armë trupat kryengritëse, por ata i dhanë të kuptonte se nuk kishin ndër mend të jepnin jetën për një regjim që ishte në kundërshtim me idealet e tyre liberale e demokratike.

Në të gdhirë të datës 10 qershor 1924, Zogu u tërhoq drejt Matit e Dibrës. Si përfundim, siç shkruan edhe historiani amerikan Bernd J. Fisher, “Zogu u detyrua të kalonte në Jugosllavi, duke mbyllur kështu në mënyrë të turpshme vitet e para të jetës së tij si politikan aktiv në Shqipëri” 11).

31 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Publicisti i shquar Faik Konica e ka pasqyruar fitoren e Revolucionit Demokratik të Qershorit 1924 në gazetën “Dielli”, datë 5 qershor 1924, me këto fjalë: “Një javë me radhë shtypi i Evropës dhe i Amerikës, i ushqyer me lajme nga Roma, nga Beogradi dhe nga Athina, përhapi fjalë përpjekjesh, betejash, gjaku, në mes të bashibozukëve t’Ahmet Zogollit e të Shefqet Vërlacit nga njera anë, edhe t’ushtarëve kombëtarë (të cilët quhen “kryengritës” prej gazetave të huaja) nga ana tjatër... Emri “kryengritës”, i dhënë prej shtypit t’Amerikës e t’Evropës atyreve që kundërshtojnë me armë në dorë klikën e turpit dhe të prishjes, është një emër që s’duhet të na trembë”. Kryengritjet shumë herë janë të dëmshme; po ka raste që kryengritjet janë fisnike, të domosdoshme, shpëtimtare. Profesori James Q. Dealey, në veprën klasike të tij “The state and Government”, thotë se në jetën e një populli munt të ngjasë që kryengritja të jet’ e duhur.” 12) Hyrja e forcave të armatosura demokratike në Tiranë më 10 qershor 1924 shënoi edhe triumfin e kryengritjes së përgjithshme, e cila krijoi kushtet që demokratët shqiptarë ta zhvillonin më tej embrionin e revolucionit demokratik që kishte lindur...

Shënimet 1. Avni Rustemi, dokumente e materiale (përmbledhje dokumentesh), përgatitur për botim nga DPASH, Tiranë, 1974, shih: dok. nr. 74, 76, 87.

2. Dokumenta e materiale historike nga lufta e popullit shqiptar për Liri e Demokraci (1917-1941), DPASH, Tiranë, 1959, f. 124, dok. nr. 116 (gazeta “Shkumbini”, 30 prill 1924).

3. Po aty, f. 126, dok. nr. 121, telefon datë 23 prill 1924; gazeta “Politika”, Vlorë, 23 prill 1924.

4. Gazeta“Politika”, viti III, nr. 5, 4 shkurt 1924; Historia e Shqipërisë, vëll. II, Tiranë, 1965, f. 534; Historia e popullit shqiptar, vëll. III (2007), f. 216.

5. Dokumenta e materiale historike nga lufta e popullit shqiptar për Liri e Demokraci (1917-1941), f. 130, dok. 127 (tel. i Durazzo-s, 29 prill 1924); dok. 130, f. 130 (shkresë e konsullit italian Meloni në Vlorë dërguar kryekonsullit Duracos në Durrës, 3 maj 1924).

6. Avni Rustemi, dokumente e materiale, f. 181–182, dok nr. 114 (botuar në gazetën “Politika”, 8 maj 1924).

7. Dokumenta e materiale nga lufta e popullit shqiptar…, f. 134, dok. nr. 131(informacion i konsullit Meloni dërguar legatës italiane në Durrës, rreth datës 5 maj 1924).

8. Po aty, f. 141, dok. nr. 141 (tel. i delegatëve të Kuvendit të Vlorës dërguar Këshillit të Ministrave, 24 maj 1924); Sejfi Vllamasi, Ballafaqime politike në Shqipëri(1897-1942), botim i dytë, Tiranë: Neraida, 2000, f. 416.

9. Fan S. Noli, Vepra 3, Akademia e Shkencave e Shqipërisë (Instituti і Historisë), Tiranë, 1987, f. 24: artikulli “Përgjigje “Diellit”, botuar në gazetën “Immigranti”, Worcester (Uster), nr. 14, 26 dhjetor 1925.

10. Dokumenta e materiale nga lufta e popullit shqiptar…, f. 135, dok. nr. 132 (tel. i konsullit italian në Shkodër, Spano, dërguar Legatës italiane në Durrës, më 7 maj 1924); f. 144, dok. nr. 144 (letër e një pjesëmarrësi në kryengritje drejtuar Bajram Currit, më 26 maj 1924); f.

145, dok. nr. 147 (tel. i Kom. të Operacionit të Veriut, A. Zogu dërguar nënprefekturës së 32 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Pukës, 31 maj 1924); Historia e Shqipërisë, vëll. II, (1965), f. 541–543; Historia e popullit shqiptar, vëll. III (2007), f. 224–225.

11. Dokumenta e materiale nga lufta e popullit shqiptar…, f. 148–150, dok. nr. 152–157 (tel. të komandantit të Operacionit të Veriut, A. Zogu dërguar prefekturave Elbasan, Lezhë, Kavajë, Milot, 4–8 qershor 1924); Joseph Swire, Shqipëria, ngritja e nje mbretërie, botimi shqip, Tiranë: Dituria, 2005, f. 342–343; Owen Pearson, Albania and King Zog, 1908-1939, The center for Albanian Studies in association with I. B. Tauris Publishers,London, 2004, f.

222, 224; Emine Arifi-Bakalli, artikull “Qëndrimi i Mbretërisë Serbo-Kroato-Slovene ndaj Revolucionit të Qershorit të Shqipërisë”, botuar në revistën “Gjurmime albanologjike”, Seria e shkencave historike, X–1980, Prishtinë, 1981, f. 191; Bernd J. Fischer, Mbreti Zog dhe përpjekja për stabilitet në Shqipëri, botimi shqip, Tiranë: Çabej, 1996, f. 73.

12. F. Konica, Vepra 3, përgatitur nga Nasho Jorgaqi, Tiranë: Dudaj, 2001, f. 314–15 (artikulli “Veprimi i ushtërisë kombëtare”, botuar në: “Dielli”, 5 qershor 1924).

II. Pse dështoi Revolucioni Demokratik i Qershorit 1924?

Dy nga botimet më të rendësishme të Historisë së Shqipërisë pohojnë se gjatë luftimeve nga të dyja palët: konservatorë dhe demokratë, u plagosën ose u vranë rreth 200 veta.13) Në përputhje me idealet e revolucionioneve demokratike në Shtetet e Bashkuara të Amerikës (1776) dhe në Francë (1789), Organizata e Rinisë Demokratike “Bashkimi” në mëngjesin e 16 qershorit 1924 afishoi nëpër dyert e shtëpive dhe në lokalet e Tiranës, Thirrjen e saj, ku thuhej: Sot, në kryeqytetin e lirë të Shqipërisë, kremtojmë triumfin e shkëlqyer të demokracisë. Por vepra e kryengritjes edhe s’është mbaruar. Prej kësaj lëvizjeje, që është shënja e zgjimit të ndërgjegjes kombëtare, shoqëria “Bashkimi”, e cila qëndron edhe sot, si gjithmonë, indipendente dhe larg çdo influence politike, pret: 1) Rrënjosjen e demokracisë së vërtetë, ruajtja e së cilës duhet të mos u besohet kurrë feudalëve dhe pseudodemokratëve…

2) Dënimin shembullor të shkaktarëve të vëllavrasjes dhe shpagimin nga pasuria e tyre e të tëra shpenzimeve dhe dëmeve materiale që pësuan shteti dhe populli.

3) Spastrimin e shtetit prej spiunëve, dallkaukëve dhe nëpunësve të pazotë dhe vegla të ambicjeve të atyre që duan të themelojnë sundimin e vet mbi shkatërrimin e Shqipërisë dhe shtypjen e popullit…

4) Çarmatimin e përgjithshëm.

5) Sigurimin e indipendencës ekonomike të popullit bujk, me anën e reformave agrare të gjera, të cilat vetëm ato kanë për ta shpëtuar kombin nga robëria shekullore e sundimit feudal. Shoqëria “Bashkimi” është e 33 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

bindur se theroritë që bëri populli dhe gjaku që ai derdhi pa u kursyer, nuk do të venë kot…etj. 14) Për hir të së vërtetës, duhet thënë se kërkesat e shoqërisë demokratike “Bashkimi” u vunë në themel të programit të Qeverisë Noli, e cila premtoi: “Çrrënjosjen e feudalizmit, çlirimin e popullit dhe vendosjen definitive të demokracisë në Shqipëri; pakësimin e spastrimin radikal të nëpunësve, si dhe sigurimin e të drejtave e përgjegjësive të tyre me ligj; ndërrimin e sistemit të taksave në favor të popullit; përmirësimin e gjendjes së bujkut dhe emancipimin ekonomik të tij; lehtësimin e hyrjes së kapitalit të huaj dhe mbrojtjen e organizimin e kapitaleve të vendit; ndreqjen e udhëve e të urave; organizimin e degës së shëndetësisë e të arsimit; reformimin radikal të komuneve gjyqësore dhe sigurimin e indipendencës së vërtetë të gjyqeve; marrëdhënie miqësore me të gjithë shtetet e veçanërisht ma ato fqinje, si dhe lartësimin e prestigjit dhe të kreditit të shtetit në botën e jashtme etj.” 15) Programi i Qeverisë Noli përmbante në vetvete esencën e mendimit të përbashkët të intelektualëve demokratë, të diplomuar në universitetet më në zë të Europës Perëndimore dhe të Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Pa asnjë mëdyshje, do thënë se, mes tyre, figura e kryepeshkopit Fan Noli ishte më e kompletuara. “Kryepeshkopi ka kaluar shumë vite të jetës së tij në Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe gjetiu jashtë vendit,– shkroi ato ditë korrespondenti i gazetës londineze “The Times” në Tiranë. – Ai është i diplomuar në Universitetin e Harvardit, ka studiuar për drejtësi; është shumë i zoti në letërsi e muzikë dhe ka të ngjarë të jetë një kokë më lart se çdo figurë publike shqiptare në fushë të arsimit.”16) Fan Noli kishte studiuar vërtet në Harvard, por, siç u pa edhe nga praktika e drejtimit të Revolucionit Demokratik 1924, nuk e kishte përvetësuar siç duhet pragmatizmin e liderëve amerikanë. Ndonëse iu drejtua një populli afro 90% analfabet, Fan Noli bëri të flisnin shqip personazhet e mëdhenj të letërsisë botërore, si Jul Cezari, Otelloja, Makbethi, Hamleti, Don Kishoti etj. Ai e pasuroi fondin e artë të kulturës shqiptare me përkthimet e paarritshme të “Rubairave” të Omar Khajamit, të “Korbi” e “Annabel Li” të Egdar Posë, të “Skënderbeut” të poetit anglez Henry Longfellow, të “Kasolles” së Blasko Ibanjezit dhe të “Armiqve të popullit” e “Zonjës Ingru” të Ibsenit etj. Zëri i tij prej tenori do t’i shndërronte shërbesat fetare në kishat ortodokse autoqefale shqiptare dhe oratoritë e mbajtura në Këshillin Kombëtar në himne magjike. Por ky krijues e përkthyes gjenial nuk kishte lindur për t’u bërë burrë shteti. Atdhetari e deputeti demokrat Sotir Peci e kishte kundërshtuar dy vjet më parë kandidaturën e Fan Nolit për postin e 34 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

kryeministrit të Shqipërisë, me fjalët profetike: “Noli nuk është burrë shteti dhe na çon në katastrofë!” Por në qershorin e vitit 1924, për paradoks, i rastisi pikërisht Sotir Pecit, të vetmit anëtar të Këshillit të Naltë që nuk lëvizi nga detyra, të nënshkruante emërimin e Fan Nolit në postin e kryeministrit të shtetit demokratik (17).

Zgjedhja e Fan Nolit në krye të qeverisë së dalë nga fitorja e Kryengritjes së Qershorit 1924 tregoi se demokracia liberale shqiptare ishte akoma shumë e re dhe pa përvojë në menaxhimin e kombinuar të pushteteve politike, legjislative, ekzekutive e gjyqësore. Programi i Nolit përmbante në vetvete një varg reformash zinxhir me karakter demokratik e liberal, të cilat mund të kryheshin vetëm nëpërmjet një procesi shndërrimesh me karakter ushtarak, siç u kryen nga Mustafa Qemal Ataturku në Turqinë e re, e sapodalë nga gërmadhat e Perandorisë feudale ushtarake Osmane. Por, ndryshe nga burri i madh i shtetit turk, Fan Noli nuk kishte përvojë administrative e ushtarake për të marrë përsipër përgjegjësinë historike të udhëheqjes dhe zhvillimit të plotë të një revolucioni demokratik, qe mbeti në embrion. Fan Noli dhe administrata e kryesuar prej tij bënë shumë gabime të mëdha historike, por në lidhje me tematikën tonë, ne do të parashtrojmë vetëm tre prej tyre, që i kanë vënë në dukje me mprehtësi bashkëkohësit e tij.

Në shënimet e tij, politikani Sejfi Vllamasi thekson: “Detyra e parë e qeverisë ka qenë legalizimi i saj nga ana e Asamblesë, ose me anë të zgjedhjeve të reja. Këtë gjë kaq të ngutshme qeveria s’qe në gjëndje ta kuptonte. Ministri i Britanisë së Madhe, z. Eyres, në mënyra të ndryshme ia sygjeroi qeverisë nevojën e legalizimit; po ashtu edhe ministri italian markezi De Durazzo. Po ato sygjerime i bëri edhe Tefik Mborja, i ngarkuari me punë i Shqipërisë në Romë, në emër të Musolinit, i cili tregoi nevojën e domosdoshme për legalizim. Nga ana tjetër, edhe opinioni i brendshëm e kuptonte këtë nevojë dhe bënte presion mbi qeverinë për legalizim. Bile edhe përkrahësit e Zogut, me Sali Vuçiternin në krye, i deklaruan qeverisë se edhe ata, si asamblistë, ishin gati të votonin për qeverinë. Por të gjitha këto sygjerime dashamirëse mbetën pa efekt.” 18) Edhe kolonel Faik Quku , gjithashtu kujton: “Opozita nuk kreu nji detyrë të domosdoshme për botën demokratike: legalizimin e qeverisë. Për këtë qëllim kishte mjaftue me ftue ish-asamblistat ose me ba zgjedhje të reja.

Kur filloi përgatitjet për zgjedhje të reja, ishte vonë (19).”Enciklopedisti Faik Konica ia ka bërë publikisht vërejtjet e tij Fan Nolit qysh më 16 gusht 1924, duke shkruar me dhimbje e ironi në gazetën “Shqiptari i Amerikës”: “E dashura Governa jonë borgjeze me një fisnikëri fjalësh të bukura u zotua të na japë një shtet të riorganizuar, një shtet të 35 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

shëndoshë, të pastër, fare të ri. Po ç’qereste do të përdoret për binan’ e re? Le të kemi shpresë dhe le të presim. Për një gjë jemi të sigurtë: që as një bojë sado e çkëlqyer, e hequr mi qeresten’ e kalbur, nuk ka për të ndaluar “tartabiqet”. Binaja e re do qereste të re – qereste brand new si thon’ anglisht, ose flambant neuf në ju pëlqen më mirë t’a thomi frëngjisht. Në mos jemi të zotët të lëmë më nj’anë miqësira dhe krushqira dhe interesa të fshehta, s’qe nevojë të bëhej një revolucje dhe të derdhej gjak...” 20) Gabimin e dytë të madh Fan Noli e bëri në fushën e reformave liberale në ekonomi, sidomos në mosrealizimin e reformës agrare.

Domosdoshmëria e shndërrimeve në fushën e pronësisë dhe të marrëdhënieve në prodhim në fshat diktohej nga gjendja e falimentuar e ekonomisë bujqësore dhe mjerimi ekonomik i fshatarëve. Sipas regjistrimit të vitit 1923, Shqipëria kishte 803.959 banorë, nga të cilët 104.382 veta (12,3%) jetonin në 11 qytetet e vendit, ndërsa pjesa tjetër prej 699.577 banorë (87,7%) gjendeshin në fshat, ku ishin të detyruar të siguronin pothuajse të gjitha ushqimet e tyre dhe 75% të veshjeve të nevojshme. Në Shqipëri, udhëtari mund të përshkonte me automjet vetëm 839,5 km rrugë automobilistike; pjesën tjetër duhej ta shkelte kaluar mbi kuaj, mushka e gomarë ose të ecte në këmbë. 21) Në relievin e vendit mbizotëronin 67% shkurre, gëmusha e rrëpira malore, 24% pyje dhe vetëm 9% e territorit të Shqipërisë ishte në dispozicion të prodhimit bujqësor. Sipas regjistrave të pronësisë mbi tokën e punueshme, 220.000 ha tokë (55%) e zinin çifligjet, të ndara midis bejlerëve çifligarë, shtetit dhe institucioneve fetare. Marrëdhëniet midis pronarëve çifligarë dhe fshatarëve argatë rregulloheshin me sistemin e vjetër osman të gjysmës, të së tretës dhe të qesimit, sistem i cili, sipas historianit amerikan Bernd J. Fischer, “i ngjante së tepërmi sistemit të bujkrobërisë”. Sipas studiuesit shqiptaro-amerikan Stavro Skëndi, të cilit i referohen edhe historianë të tjerë, “shqiptari i mesëm jetonte në një gjëndje varfërie të skajshme”. 22) Këshilltari holandez Jan Hunger, i dërguar në vitin 1923 nga Lidhja e Kombeve për të ndihmuar qeverinë shqiptare, kishte vënë re se, ndryshe nga vendet e tjera, në Shqipëri fshatarësia që gjendej në një varfëri ekstreme, paguante 76,2% të taksave, ndërsa pronarët e pasur vetëm 6%. Për të përmbysur këtë raport absurd, Hungeri kishte rekomanduar një sërë reformash në sistemin e taksave mbi të ardhurat. Ai kishte propozuar që bejlerët e pasur myslimanë të tokave, të cilët paguanin vetëm 6% të taksave, të detyroheshin të merrnin përsipër një barrë më të madhe. Ne fakt, Bernd J. Fisher thotë se “ajo që propozonte Hungeri ishte reforma agrare”. Ishte e kuptueshme që, përpara Revolucionit të 36 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Qershorit 1924, qeveria e kryesuar nga çifligari më i pasur në vend, Shefqet bej Vërlaci, të mos i pranonte propozimet liberale të ekonomisë së tregut të parashtruara nga Hungeri dhe në maj të vitit 1924 e kishte dëbuar nga Shqipëria. 23) Pas fitores së Kryengritjes së Përgjithsheme të Qershorit 1924, Fan Noli e vuri në rendin e dites reformën agrare. Në autobiografinë e shkruar në vetën e tretë, ish-kryeministri Fan Noli pohon se gjatë regjimit të tij, ai vuri në rend të ditës reformën agrare në Shqipëri, toka e së cilës, deri atëherë, sundohej dhe zotërohej nga një grusht çifligarësh. Ishte e natyrshme për një graduat të Universitetit të Harvardit të vinte në rend të ditës demokracinë në atdheun e tij (24). Në projektin e hartuar nga Ministria e Bujqësisë në muajin tetor 1924 u parashikua shpronësimi i pasurive shtetërore. Tokat që do të shpronësoheshin, do t’u jepeshin fshatarëve pa tokë dhe atyre me pak tokë. Çdo familjeje fshatare që kishte deri në tre djem, do t’i jepeshin deri në 6 ha tokë e punueshme.

Nëse familja kishte më tepër se tre djem, do t’i jepej një sasi toke plotësuese prej 2 ha etj. Në projektligjin e reformës nuk thuhej nëse toka do t’u jepej fshatarëve të varfër falas apo kundrejt pagesës, por përmbajtja e tij linte të kuptoje se do të përdoreshin të dy format. 25) Megjithatë, si në të gjitha ndërmarrjet e tjera, Fan Noli u lëkund dhe u tërhoq përfundimisht nga projekti i dëshiruar. Në përgjigjen dërguar historianit Xhozef Suajër (Joseph Swire), Fan Noli do të dëshmonte: “Duke këmbëngulur për reformat agrare, unë ngjalla zemërimin e aristokracisë së tokës; duke mos arritur t’i realizoja ato, humba mbështetjen e masave fshatare. Kolegët e mi në qeveri dhe shumica e oficerëve të ushtrisë ishin ose kundër, ose, në rastin më të mirë, indiferentë ndaj këtyre reformave, megjithëse më parë ishin deklaruar në favor të tyre. Zoti Sotir Peci, Regjenti, iu kundërvu atyre haptazi dhe ashpërsisht. Zoti Eyres (Harry) arriti t’i bindte të gjithë ata që ishin përreth meje se reformat agrare ishin një novacion i rrezikshëm bolshevik.” 26) Për rrjedhim, duke mos e zbatuar “rendin e ditës” në praktikë, Fan Noli jo vetëm që nuk e kreu deri në fund ciklin e plotë të zhvillimit të embrionit të revolucionit demokratik, por e kompromentoi edhe kryengritjen e armatosur që e solli në pushtet, për të cilën disa studiues shprehen se ishte një “puç ushtarak”, “grusht shteti”, “pronunciamento militare” etj.27) Gabimin e tretë dhe fatal Qeveria Noli e bëri në marrëdhëniet ekonomike dhe diplomatike me shtetet demokratike të Europës Perëndimore dhe të Amerikës. Së pari, ajo nuk u hapi dritën jeshile as kompanisë britanike “Anglo-Persian” e as asaj amerikane “Standard Oil” për shfrytëzimin e fushave të naftes e gazit në Shqipëri, duke i mbajtur 37 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

larg dy shtetet më të fuqishme demokratike të kohës. Së dyti, Qeveria Noli nuk bëri asnjë hap përpara për të siguruar ndihmën dhe miqësinë e Mbretërisë së Italisë, ndonëse vetë i kërkoi kryeministrit “popullor” në atë kohë, Benito Mussolinit, që ta mbështeste “moralisht” dhe “materialisht” për zbatimin e programit të qeverisë së tij demokratike.

Aq e lëkundur u shfaq Qeveria Noli në marrëdhëniet me qeverinë italiane; sa, jo vetëm refuzoi paktin e veçantë të miqësisë që i ofroi Mussolini, por nuk ratifikoi as traktatin tregtar italo-shqiptar që ishte nënshkruar në fillim të vitit 1924.

Në kundërshtim me linjën demokratike të qeverisë së tij dhe në kundërshtim me këshillat e ish-kryeministrit Sulejman Delvina, i cili në Qeverinë Noli mbante postin e Ministrit të Punëve të Jashtme, Fan Noli urdhëroi lidhjen e marrëdhënieve diplomatike me Rusinë Bolshevike; veprim, i cili e izoloi qeverinë e tij nga bota e jashtme liberale e demokratike. Në kushtet e anarkisë së brendshme dhe të indiferencës së jashme, kreu i çifligarëve konservatorë, Ahmet bej Zogu, nuk e pati të vështirë të merrte përsëri pushtetin me ndihmën e armatosur të monarkive fqinje ta dëbonte Qeverinë Demokratike të Fan Nolit dhe të vendoste diktaturën autoritare të tij. 28) Dështimi i Revolucionit Demokratik të Qershorit 1924 në Shqipëri tregoi së pari, se revolucionin demokratik e fillon populli, por vazhdimin dhe suksesin e tij e kanë në dorë udhëheqësit; së dyti: nëse një revolucion demokratik dështon, situata politike nuk kthehet më në gjendjen e mëparshme, por bie në diktaturën e një grushti njerëzish dhe së treti: asnjë qeveri liberale e demokratike nuk është e imunizuar nga kthimi në qeverisjen diktatoriale.

Fund

Shënimet: 13) Historia e Shqipërisë, vëll. II (1965), f. 543; Historia e popullit shqiptar, vëll. III (2007), f.

226.

14. Dokumenta e materiale nga lufta e popullit shqiptar…, f. 150–51, dok. nr. 159 (Thirrja e shoqërisë “Bashkimi”, 16 qershor 1924, botuar në gazetën “Bashkimi”, 8 korrik 1924).

15. Dokumenta e materiale nga lufta e popullit shqiptar…, f. 151–153 (Programi i qeverisë demokratike të kryesuar nga Fan Noli, botuar në gazetën “Drita”, 19 qershor 1924); Musine Kokalari "Jetëshkrimi", botuar në rubrikën "Dossier" të gazetës "Ndryshe", nr. 406, 11 shtator 2007, f. 18.

16. Pjesë nga intervista e korresp. të gazetës “The Times”, 4 shtator 1924, revista "Studime historike", nr. 3–4, Tiranë, 1999, f. 234.

17. S. Vllamasi, Ballafaqime politike…, vep. e përm., f. 408.

18. Po aty, f. 371.

38 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

19. F. Quku, Qëndresa shqiptare gjatë Luftës së Dytë Botërore, vëll. I, Tiranë: Ilar, 2006, f. 25.

20. F. Konica, Vepra 3, f. 331 (artikulli “Shtëpi të ra me qereste të vjetër”, botuar në gazetën “Shqiptari i Amerikës”, 16 gusht 1924).

21. Teki Selenica, Shqipëria më 1927, Tiranë 1928, f. III; Valentina Duka, Qytetet e Shqipërisë në vitet 1912–1924, Tiranë: Toena, 1997, f. 77, 113.

22. Iljaz Fishta, Veniamin Toçi, Gjendja ekonomike e Shqipërisë në vitet 1912–1944, prapambetja e saj, shkaqet dhe pasojat, Tiranë, 8 Nëntori, 1983, f. 66–67; Iljaz Fishta, Mihal Ziu, Historia e ekonomisë së Shqipërisë, Tiranë: Dita, 2004, f. 35; Stavro Skëndi, Albania, New York: F. Praeger, 1956, f. 152; B. Fischer, Mbreti Zog…, f. 55.

23. B. Fischer, Mbreti Zog…, vep. e përm., f. 61–63.

24. Fan S. Noli, Vepra 6, Akademia e Shkencave (Instituti i Historisë), Tiranë, 1990, f. 295.

25. Niko Deçka, artikull “Mbi reformën agrare të përgatitur nga Qeveria Demokratike e Fan Nolit”, në librin “Çështje të lëvizjes demokratike dhe revolucionare në Shqipëri në vitet 1921– 1924”, Tiranë: 8 Nëntori, 1977, f. 149–150.

26. J. Swire, Shqipëria, ngritja e një mbretërie, f. 350; O. Pearson, Albania and king Zog, f.

230.

27. Gazmend Shpuza, artikull “Viti 1924 – midis revolucionit, puçit dhe ndërhyrjes së armatosur,” në revistën "Studime historike", nr. 1–2, Akademia e Shkencave (Instituti i Historisë), Tiranë, 2000, f. 70; Historia e popullit shqiptar, vëll. III (2007), f. 227.

28. Arben Puto, Shqipëria Politike 1912-1939, Tiranë: Toena, f. 365-66; S. Vllamasi, Ballafaqime politike në Shqipëri (1897-1942), botim 2-të, f. 385–86.

39 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

AZIS GJERGJI8 The Legitimacy of Albanian Democratic Revolution, June 1924 Rezume The Albanian Democratic Revolution of June 1924 There are many reasons why we, Albanians feel proud on the 90th anniversary of the Democratic Revolution in June 1924 after its leaders supported their action on the basic principles of Liberty and Human Rights, proclaimed by the American Democratic Revolution (1776) and the French Democratic Revolution (1789): to speak, to believe, to write, to assemble and have checks and balance of the government. Secondly, the Albanian Democratic Revolution (1924) took place against the government of corrupt and criminalized the Albanian feudal lords, with the participation of fighters from all provinces of the country, from all categories of the population and of the four major religious faiths in Albania.

Where the series of political killings of the democratic patriots such as Sheikh Adem Gjinishti, Hadji Jusuf Kazazi and the recent assassination of the deputy Avni Rustemi would lead Albania, had been warned by Vlora youth democrats, in their condolences telegram sent to the family of the late Kazazi, in which the following was written: “The veteran patriot Hadji Jusuf Kazazi, felled a martyr, by the feudal hand, struck like lighting the

Azis Gjergji was born in the village Gusmar of Upper Kurvelesh (1948). Son of ĂĄ border officer, he received Preschool and Primary Education in city of Shkodra, Middle school education in the city of Korca and High School in capital of Tirana. He also received his bachelor and graduate degree in Albanian History at the University of Tirana in capital. He has contributed as a screenwriter and editor of historical documentaries at the Albanian State Television (TVSH), such as:"History of the First World War" (25 series, 1972); "Between the two wars" (25 series, 1973) and "Event and Date" (1974-1990, 80 episode series). For the realization of the TV documentary " Isa Boletini" was awarded the Prize of the Republic, Second Level (1979). He was a member of the editorial board "Encyclopedic Dictionary 2", published in three volumes by Encyclopedia Center at the Albanian Academy of Sciences (2008-09) and is the author of the historical study "Myslim PEZA-witness and protagonist (1912 to 1939)", published in Tirana (2008) and reprinted in Pristina with the title "Myslim Peza and King Zog" (2009). Currently living in the city Paducah, KY, USA, where he continues to study the events and personalities of historical Albania (period 1912 - 1939).

8

40 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

hearts of the patriots and the people of Vlora. His blood and that of Sheikh Adem Gjinishti will cause to bring the year 1789 of France , in Albania.”

The June 1924 uprising spread across all Albanian territory. The entry of the armed democratic forces in Tirana on June 10, 1924, marked the triumph of the general uprising, which created the conditions for the Albanian democrats to further develop the embryo of the democratic revolution which had been born. However as in other undertakings Fan Noli was hesitant and eventually completely withdrew from the desired project. In the reply sent to the historian Joseph Swire, Fan Noli would testify: “By insisting in the agrarian reform, I provoked the anger of the landed aristocracy; by not accomplishing it I lost the support of the peasants. My colleagues in the government and the majority of the military officers were either against or at best indifferent to these reforms, though previously they had declared themselves in favor. Mister Sotir Peci, the Regent opposed them openly and severely. Mister Eyres (Harry) managed to convince all those around me that the agrarian reforms were a dangerous bolshevik innovation.”

As a result, by failing to implement the “day agenda” in practice, Fan Noli not only did not accomplish the full cycle of the embryonic development of the democratic revolution, but also compromised the armed uprising which brought him to power, about which some scholars say it was a “military coup” , “coup d’etat”, “pronunciamento militare”etc. The failure of the Democratic Revolution of June 1924 in Albania demonstrated that, first, the people initiate the democratic revolution, but its continuation and its success is in the hands of the leaders; secondly, whether a democratic revolution fails, the political situation does not return to the previous situation, but falls into the dictatorship of a handful of people; and thirdly, no liberal and democratic government is immune to the return of the dictatorial regime.

There are many reasons why Albanians have to be proud in commemoration of the 90th anniversary of the June 1924 Democratic Revolution. Firstly, the Albanian Democratic Revolution took place against the corrupt and criminalized government of Albanian feudal lords, the participation of fighters from all provinces of the country, from different layers of the population and of the four major religious faiths in Albania.

Second, leaders of the Democratic Revolution in June 1924 supported their action insurgents in the basic principles of Freedom and Human Rights, proclaimed by the American Democratic Revolution (1776) and the French Democratic Revolution (1789). Third, despite the failure of the Democratic Revolution ideas to June 1924 became a source of inspiration for the younger generation of Albanians in road victories democratic governance 41 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

systems in Albania, Kosovo and other Balkan countries where Albanians live.

National Congress of Lushnja (21 to 31 January 1920) laid the foundations of the Albanian state from the fragmentation of the remaining Albanian lands during the Conference of the Ambassadors of the Great Powers of Europe, in London in 1913. Most the attending politicians, educated at the universities of Western Europe and the United States, committed to separate Albania from its past five centuries under Ottoman rule and put it on the path to economic modernization, as well as cultural and social development, according to the basic principles of building á democratic state. The main leader of the group idealistic democrats was Bishop Fan S. Noli, former brilliant student at Harvard University. He had been an elected deputy in the National Assembly of Albania since 1921, as a representative of the Federation "Vatra" Albanian immigrants in the USA. After four years of parliamentary struggle between conservative and democratic deputies, Albania was on the eve of the Democratic Revolution of June 1924.

The Sparkle of the Revolution Vlora, April 20, 1924. The staff of the “Politika” (“Politics”) newspaper sent out the telegram of the ominous news to the colleagues of the Albanian democratic press: “Today, Avni Rustemi, the representative of the Kosovo people in the Assembly, was treacherously injured in Tirana. People here are very alarmed.” The well known democratic nationalists Halim Xhelo, Riza Cerova and eleven other members of the “Bashkimi” (“Unity”) society would notify their leader that the attack on the “sacred” body marked the starting point of a phase, which would raise the nationalist movement to a higher level; the feudal bullet had attacked “the Albanian ideal”. Also “Djalëria e Kosovës” (“The youth of Kosovo”) association would send the following telegram to the Ministry of Justice: “The injury of the Nation’s Hero, Avni Rustemi, has made the greatest impact on the people, especially the Kosovo youth...” 1) Two days later, in April 1924, the “Shkumbini” newspaper would write: “Avni Rustemi, a hero of the Albanian nation, the heart of our country’s nationalism, the leader of the idealists of the unfortunate Arbëria (old Albania), the pillar of democracy, the flower of the Albanian youth, an ardent supporter of the miserable farmer of such a prosperous and fertile land, deputy of the Kosovo prefecture, falls a martyr, killed by the traitor’s hand.” 2) 42 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

The news of the murder of the distinguished personality of the Albanian people spread like lightning in the troubled political sky of Albania. The traditional meetings held in all regions of Albania expressed pain and revolt on the brink of explosion. The meetings of youth, people, and the civil and military authorities, gathered in Kruma of Has on April 23, 1924, informed the people of Vlora that: “the despair caused by the assassination of the sacrament of the Albanian idealism, the national hero Avni Rustemi, is progressively outraging the people. ” 3) The Albanian immigrants in the United States of America, the students of Paris, Vienna, Napoli, San Demetrio Korona, old and young patriots from across the world expressed their most heartfelt condolences by telegrams, which were published in the press of the time. Revolutionary situation that would lead to the uprising of June 1924 was caused by violence and looting votes in elections for the Constituent Assembly of December 1923, by landlords in power. During the election campaign Sheikh Adem Gjinishi and Hadji Yusuf Kazazi were killed - two public supporters of the democratic opposition campaign. This would take Albania into a series of political assassinations as had been warned by the youth democrats from Vlora, in their condolences telegram sent to the family of Kazazi, in which the following was written: The veteran patriot Hadji Jusuf Kazazi, felled a martyr, by the feudal hand, struck like lighting the hearts of the patriots and the people of Vlora. His blood and that of Sheikh Adem Gjinishti will cause to bring the year 1789 of France , in Albania 4) In April 1924, the political and military situation in Albania had completely gone out of control. According to the opinion of the head of the Italian Legation in Durrës, Marquis Durazzo sent to the Ministry of the Foreign Affairs of Italy those days, the ceremony of the funeral of Avni Rustemi was being prepared to be: “a kind of congregation of all the nationalistic and democratic forces of the country who are in opposition with the arrogant power of the beys and especially Ahmet Bey Zogolli, who is considered delinquency’ commander.” The Italian consul in Vlora, Salvatore Meloni, the witness of the funeral ceremony of Avni Rustemi on May 3, 1924, informed Italian Legation in Durrës that “during several speeches the crowd cried, which proves the level of sympathy Avni enjoyed in Vlora. The most determined speakers publicly accused Ahmet Bey Zogolli as an accomplice in murder.” (5) The renowned speech of the democratic opposition leader, Fan Noli, at Avni Rustemi’s funeral, remains a scientific analysis of the historic stage of the the Albanian society of the time: 43 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

“Vlora learned the terrifying meaning of Avni’s murder in Tirana and with its outcry woke the whole Albania from lethargy in which it had drowned. This murder is nothing more than an incident of the critical situation we are in. There are two characteristics of this stage: 1) The anti-nationalists are in power and the people can expect nothing from this government and this Assembly.

2) The anti-nationalists are not satisfied only with this, but they ambush the patriots and kill them behind their back as they did with Avni...

We must not rest until the culprits of this murder are found and punished. We must chase the killers from cave to cave, from stream to stream, from coast to coast, until we get them, and then we can call out loud to this martyr: “ Avni we got them, you may rest in peace because Albania is no longer living with the terror of antinationalist bashibazouks, Albania is on the right path, the path of freedom” (6) The Armed Uprising In Vlora, about twenty six members of the Assembly, all members of the opposition supported by the delegates of other regions congregated for Avni Rustemi’s funeral, decided not to return to Tirana to carry on with the sessions, since personal security and freedom of expression were not granted. “This morning they sent a protest to all deputies requesting them to get together in a meeting to pick the location for the permanent headquarters of the Assembly,” informed Meloni. “In the occasion the partisans of the Government refuse, they will not come back to Tirana and will start the propaganda for an armed revolt against them.” (7) Eighteen deputies of the People’s Party responded to the appeal of their colleagues of the opposition to participate in the meeting of the delegates from different regions of Albania, held in Vlora on May 24, 1924. Sejfi Vllamasi the leader of this group writes: “Considering that the unsolved chaotic situation could not be improved in legal ways, considering that the opposition would not lack the ability to produce statesmen, is not indifferent towards national interests and would not trade these interests for ambitions and revenge, therefore we, the ex-members of the National Side, civilians and officers decided to take active part in the June 1924 Revolution, which without our participation could not be successful.”(8) While analyzing the causes of the outbreak of the armed uprising of June 1924, its leader, bishop Fan Noli, stated that “it was provoked by Ahmet Zogu himself starting with the day he killed Avni Rustemi. Without this 44 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

murder none of the wise patriots would be in favor of an uprising and none of the strict patriots would be able to fabricate an uprising at their own will. On the other hand it should be added that after that murder nobody could manage to stop the uprising, because as unlikely as it is for an uprising to be fabricated at their will, the same holds true about being able to stop the provoked uprising when blood is boiling.” (9) The June 1924 uprising spread across all Albanian territory. The Democratic Organization “Bashkimi” (“Union”), gathered for its meeting in Vlora, on May 5, 1924, sent an appeal to the Albanian youth for an armed uprising against the government led by the big feudal Shefqet Bey Verlaci. The appeal of the boys of “Bashkimi” (“Union”) found the prefectures of Skutari (Shkodra) and Kosovo (Kosova) prepared. The garrison of the national army of Shkodra, at the command of the Colonel Rexhep Shala, rebelled against the government on May 16, 1924. On May 23, the Assembly of Labëria territory took the final decision to join the general uprising and on May 24, 1924, the insurgents of the Gjakova Mountain region, led by the retired Colonel Bajram Curri, got hold of the headquarters of the Kruma prefecture. A day later, 400 armed men of “Bashkimi” (“Union”) organization got ready to start marching towards Tirana. On May 26, the garrison of the national army of Permet at the command of Vice Colonel Kasem Qafezezi, proclaimed itself in favor of the armed uprising. The objective of Colonel Bajram Curri and his armed peasants was Tirana, where Colonel Ahmet Zogu had just been appointed the commander of the North Operation. Colonel Ahmet Zogu urgently requested from the vice prefect of Puka to provide him with information about Bajram Curri’s location, and which direction he was planning to attack: from Puka or Mirdita, from Bicaj or Dukagjini? (10) Twelve thousand armed insurgents from the South and North of Albania, supported by the majority of the Albanian people, set off to Tirana in the bloody week of May 25-31, 1924 to overthrow the conservative regime of the feudal landowners at any cost and replace it with the system of liberal democracy of the Western Europe and the United States of America. When the insurgents crossed Shkumbini and headed to Tirana, the head of the landowners Shefqet Bey Verlaci, the prime minister Iliaz Bey Vrioni and the other members of the government, deputies and other senior administration officials fled in panic towards Durres harbor; boarded the ships they managed to find and ended up on Bari and Korfu coast. In the afternoon of June 9, Colonel Ahmet Zogu launched the last appeal to the people of Tirana to fight the insurgent troops. But they let him understand that they were not willing to give their lives for a regime that was against their liberal and democratic ideals. At the dawn of June 45 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

10, 1924, Zogu withdrew towards Mati and Dibra. As a conclusion, as the American historian Bernd J. Fisher writes, “Zogu was forced to flee to Jugoslavia, thus shamefully closing his first years as an active politician in Albania.” (11) The democratic patriot Faik Konica described the victory of the Democratic Revolution of June 1924 in “Dielli” (“The Sun”) newspaper, on June 5, 1924 with these words: “In the course of one whole week the press of Europe and America, fed with news from Rome, Belgrade and Athens spread words on efforts, battles, and blood among the bashibazouks of Ahmet Zogolli and Shefqet Verlaci on one side and the national soldiers (who are called “insurgents” by the foreign press) on the other side ... The name “insurgents”, given by the press of America and Europe to those who oppose with arms the clique of shame and destruction, is a name which must not scare us”. The uprisings are harmful often times; but there are occasions when the uprisings are noble, indispensable, rescuing. The professor James Q Dealey, in his classical book “The State and Government” says that it might happen that in the life of a nation the uprising is necessary” (12) The entry of the armed democratic forces in Tirana on June 10, 1924, marked the triumph of the general uprising, which created the conditions for the Albanian democrats to further develop the embryo of the democratic revolution which had been born.

The failure of the Revolution Two of the most important publications of the History of Albania confirm that during the fight, about 200 people were killed or injured from both sides: conservatives and democrats. (13) In compliance with the ideals of the French Revolution of the year 1789 - freedom, equality, justice – in the morning of June 16, 1924, the Organization of the Democratic Youth “Bashkimi” (“Union”), posted its Appeal on the doors of Tirana houses and businesses. It stated: “Today in the free capital of Albania, we celebrate the excellent triumph of democracy. But the mission of the uprising is not over yet. From this movement which is the sign of awakening of the national awareness, the “Bashkimi” (“Union”) society which as always stands independent and far from any political influence, expects: Instill of true democracy which must never be entrusted to feudalism and pseudo democrats...

Exemplary punishment of those who caused killings among the people and their wealth to be used as a compensation for all the costs and material damage caused to the state and people. Clearing of the state 46 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

from the spies, charlatans, and incompetent officials who are the tools of the ambitions of those who want to establish their rule over the destruction of Albania and the oppression of the people. General disarmament. Ensuring the economic independence of the farming population through extensive agrarian reforms which are the only ones to save the nation from the centuries of slavery of the feudal rule. The “Bashkimi” (“Union”) society is convinced that the sacrifices of the people and the bloodshed unsparingly will not go in vain…” (14) For the sake of truth, it must be said that the demands of the democratic society “Bashkimi” (“Union”) were laid in the foundation of the Noli Government program, which promised: “Eradication of feudalism, liberation of people and definitive establishment of democracy in Albania; reduction and radical clearance of the officials, and defining their rights and responsibilities by law; changing of the system of taxation in favor of the people; improving farmers’ situation and their economic emancipation; facilitating the entry of foreign capital and protecting and organizing of country’s capitals; repair of roads and bridges; organizing of the health and education services; radical reformation of the judicial communities and granting real independence of the court; friendly relations with all countries especially the neighbor countries and also raising the prestige and the credibility of the country abroad etc.” (15) Noli Government program itself contained the essence of the common thought of the democratic intellectuals, graduates from the most prestigious universities of Western Europe and the United States of America. Without any doubt it should be said that among them the personality of Archbishop Fan Noli was the most accomplished one. “The Archbishop has spent many years of his life in the United States of America and elsewhere abroad,- wrote those days the correspondent of the London newspaper “The Times” in Tirana.- A graduate of Harvard University, he studied law; is proficient in literature and music and it is very likely he is a head above any Albanian public figure in the field of education.” (16) Fan Noli had really studied in Harvard, but as it was proved by the practices of running of the Democratic Revolution of 1924, he had not properly adopted the pragmatism of the American leadership. Although he addressed approximately 90% illiterate people, Fan Noli made the great characters of the world literature like Julius Caesar, Othello, Macbeth, Hamlet, Don Quixote etc speak Albanian. He enriched the golden fund of the Albanian culture with unmatchable translations of the “Rubâiyât” of Omar Khayyam, “The Raven” and “Annabel Lee” of Edgar 47 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Poe, “Scanderbeg” of the English poet Henry Longfellow, “La Barraca” by Vicente Blasco Ibáñez, and “An Enemy of the People” by Henrik Ibsen etc.

His voice of a tenor could change the religious services in the Albanian Autocephalous Orthodox Churches, and the orations held in the National Council into magical chants. But this genius translator and creator was not born to become a statesman. The democrat and patriot deputy Sotir Peci had opposed the candidacy of Fan Noli for the position of the prime minister of Albania two years before with the prophetic words: “ Noli is not a statesman and he is leading us towards destruction.” But as a paradox, in June of 1924, it turned out that particularly Sotir Peci the only member of the High Council who didn’t resign from his duty, signed the appointment of Fan Noli in the position of the prime minister of the democratic state. (17) Selection of Fan Noli at the head of the government which emerged from the victory of the June 1924 Uprising showed that the Albanian liberal democracy was still very young and inexperienced in the combined management of the political, legislative, executive and judicial powers.

Noli’s program within itself contained a series of chain reforms of a democratic and liberal character, which could be accomplished only through a process of transformations of a military character such as those carried out by Mustafa Kemal Atatürk in the new Turkey fresh from the ruins of the Ottoman Feudal Military Empire. But unlike the great man of the Turkish state, Fan Noli did not possess administrative and military experience to take the historical responsibility of the leadership and complete development of a democratic revolution, which remained in embryo. Fan Noli and the administration led by him made many big historic mistakes, but related to our theme, we will present only three of them, which were wisely pointed out by his contemporaries. In his notes the politician Sejfi Vllamasi points out: “The first duty of the government was its legalization by the Assembly or through new elections. The government was not able to understand this very pressing situation. The Minister of Great Britain, Mr. Harry Eyres, suggested to the government the need for legalization in different ways.

The same was suggested by the Italian minister Marquiz De Durazzo.

Same suggestions were made by Tefik Mborja, the person in charge of the Albanian affairs in Rome, on behalf of Mussolini, who stressed the indispensable need for legalization. On the other hand, the domestic opinion understood this need and put pressure on the government to get legalized. Even the supporters of Zog with Vuçiterni at the top, declared to the government that they, in the quality of members of the assembly 48 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

were ready to vote for the government. But all these good willed suggestions remained without effect” (18) Colonel Faik Quku also recalls: “The opposition did not perform one necessary task for the democratic world: the legalization of the government. For this intention, it could have been sufficient to invite the ex-members of the Assembly or call for new elections. When they started the preparation for the new election it was too late. (19)” Since August 16, 1924, the publicist Faik Konica made his critique about Fan Noli public, by writing with irony and pain in the “Shqiptari i Amerikës” (”Albanian of America”) newspaper: “Our dear bourgeois Government, with noble beautiful words, promised to give us a reorganized state, a healthy state, pure, very new. But what lumber are we using for the new construction? Let us wait and hope. We are certain of one thing: that whatever excellent paint applied on the rotten lumber will not prevent it from the “fleas”. The new building needs new lumber – brand new lumber as they say it in English, or “flambant neuf” if you prefer to say it in French. If we are not skilled to stay away from nepotism and hidden interests, then the revolution and the bloodshed were not necessary.” (20) The second major mistake Fan Noli made in the field of liberal reforms in economy was especially the lack of implementation of the agrarian reform. The necessity of the transformations in the field of ownership and the relationship to production in the countryside was dictated by the broken down situation of the agricultural economy and the economic misery of the peasants. According to the 1923 census, Albania had 803.959 people, out of which 104.382 (12.3%) people lived in the 11 cities of the country, while the rest of 699.577 (87.7%) people lived in the countryside where they had to provide almost all their food supply and 75% of essential clothing. Albanian travelers could drive only for 839.5 km. of roads; the rest had to be done by horses, mules and donkeys or walk. (21) The landscape of the country was dominated by 67% bushes, shrubs and steep mountains, 24% forests and only 9% of the Albanian territory was available for agricultural production. According to the property records of the arable land, 220.000 hectares of land (55%) were owned by the landowners, state and religious institutions. The relations between landowners and peasants were regulated by the old ottoman system, which according to the American historian Bernd J. Fischer, “is very much resembled the system of serfdom”. According to the Albanian American scholar Stavro Skendi, who is referred to by many other historians, “the middle class Albanian lived in extreme poverty.” (22) 49 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

The Dutch councilor Jan Hunger, sent by the United Nations to assist the Albanian government, had noted that, unlike other countries, the Albanian peasantry who lived in extreme poverty, paid 76.2% of the taxes, while the rich owners only 6%. To flip over this absurd ratio, Hunger had recommended a series of reforms in the system of income taxes. He had suggested that the wealthy landed, who paid only 6% of the taxes be forced to take over a greater responsibility. In fact Bernd J Fischer says that “what Hunger suggested, was the agrarian reform”. It was comprehensible that before the June, 1924 Revolution, the government headed by the richest landowner in the country, Shefqet Bey Verlaci, could not accept the liberal proposals of the market economy proposed by Hunger and in May 1924 he was expelled from Albania. (23) After the victory of the General Uprising of June 1924, Fan Noli put the agrarian reform on the day agenda. In his autobiography written in third person, former Prime Minister Fan Noli claims that during his governance, he put the agrarian reform on the priority agenda for Albania, the land of which was ruled and dominated by a handful of landowners until then. It was natural for a Harvard University graduate to put democracy in his country on the day agenda.(24) In October 1924 the Ministry of Agriculture designed a project which predicted the expropriation of the state assets. The expropriated land, could be given to the peasants without land and with very little land. Every Albanian family who had 3 boys would be given up to 6 hectares of arable land. If the family had more than three boys, they would be given an additional land of 2 hectares etc. In the draft bill of the reform it was not specified whether the land would be given to the peasants free of charge or for a payment, but its contents implied that both forms could be used. (25) However as in other undertakings Fan Noli was hesitant and eventually completely withdrew from the desired project. In the reply sent to the historian Joseph Swire, Fan Noli would testify: “By insisting in the agrarian reform, I provoked the anger of the landed aristocracy; by not accomplishing it I lost the support of the peasants. My colleagues in the government and the majority of the military officers were either against or at best indifferent to these reforms, though previously they had declared themselves in favor. Mister Peci (Sotir), the Regent opposed them openly and severely. Mister Eyres (Harry) managed to convince all those around me that the agrarian reforms were a dangerous Bolshevik innovation.” (26) As a result, by failing to implement the “day agenda” in practice, Fan Noli not only did not accomplish the full cycle of the embryonic development of the democratic revolution, but also compromised the armed uprising 50 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

which brought him to power, about which some scholars say it was a “military coup” , “coup d’etat”, “pronunciamento militare”etc. (27) The third fatal mistake of Noli Government was the economic and diplomatic relations with the democratic countries of the Western Europe and America. First it did not open the green light to the British company “Anglo – Persian” and the American “Standard Oil” for the exploitation of the oil and gas fields in Albania thus keeping at a distance the two most powerful democratic countries of the time. Second, Noli Government never took a step forward to secure the aid and friendship of the Kingdom of Italy, although he asked Benito Mussolini, a “popular” prime minister of the time, to support him “morally” and “materially” for the implementation of the program of his democratic government. Noli government was so hesitant in the relations with the Italian government that not only refused the special friendship pact offered by Mussolini, but also did not amend the Italian –Albanian trade treaty that had been signed in the beginning of the year 1924.

Contrary to the democratic line of his government and against the advice of the former prime minister Sulejman Delvina, who held the position of the Minister of Foreign Affairs in Noli Government, Fan Noli ordered the establishment of the diplomatic relations with the Bolshevik Russia; an action that isolated his government from the outside liberal and democratic world. In the anarchic domestic conditions and external indifference, the head of the conservative landowners, Ahmet Bey Zogu, did not find it hard to get the power back with the armed assistance of the neighboring monarchies, expel the Democratic Government of Fan Noli and impose his authoritarian dictatorship.(28) The failure of the Democratic Revolution of June 1924 in Albania demonstrated that, first, the people initiate the democratic revolution, but its continuation and its success is in the hands of the leaders; secondly, whether a democratic revolution fails, the political situation does not return to the previous situation, but falls into the dictatorship of a handful of people; and thirdly, no liberal and democratic government is immune to the return of the dictatorial regime.

Notes: 1. Avni Rustemi, summary of documents, prepared for publication by DPASH, Tirana, 1974, doc. no. 74, 76, 87.

2. Documents and historical materials from the Albanian people’s war for Freedom and Democracy (1917-1941), DPASH, Tirana, 1959, p. 124 (doc. no. 116: newspaper "Shkumbini", April 30, 1924).

51 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

3. Ibid., p. 126 (doc. no. 121, telegram dated April 23, 1924; newspaper "Politika", Vlora, April 23, 1924.)

4. "Politika", year III, no. 5, February 4, 1924; History of Albania, vol. II, Tirana, 1965, p. 534; History of the Albanian people, vol. III (2007), p. 216.

5. Documents and historical materials from the Albanian people’s war for Freedom and Democracy (1917-1941), p. 130 (doc. 127: tel. of Marchese Durazzo, sent to Roma, 29 April 1924); p. 130 (doc. no. 130: letter of Consul Meloni sent to Marchese Duraco in Durrës, May 3, 1924).

6. Avni Rustemi, summary of documents, p. 181-182 (doc no. 114: newspaper "Politika", May 8,1924); bashibazouk (Turkish başι-bozuk: formerly civilian of irregular mounted troops in the Ottoman military service.)

7. The documents and historical materials about the war of the Albanian people ..., p. 134 (doc. no. 131: information of Meloni, Italian consul in Vlora, sent to the Italian Legation in Durrës, on May 5, 1924).

8. Ibid., p. 141 (doc. no. 141: tel. of Vlora Assembly delegates sent to the Council of Ministers, May 24, 1924); Sejfi Vllamasi, Political confrontation in Albania (1897-1942), second edition, Tirana: Neraida, 2000, p. 416.

9. Fan S. Noli, Work 3, Academy of Sciences of Albania (Institute of History), Tirana, 1987, p. 24: article "Response to Sun", published in the newspaper "Immigrant", Worcester, no.

14, December 26, 1925.

10. Documents and historical materials from the Albanian people’s war for Freedom and Democracy (1917-1941), p. 135 (doc. no. 132: tel. of the Italian consul in Shkodra, Spano, sent to the Italian Legation in Durres, on May 7, 1924), p. 144, doc. no. 144: letter of a participant in the uprising to Colonel Bajram Curri, on May 26, 1924); p. 145 (doc. no. 147: tel. of the Commander of North Operation, Ahmet Zogu sent to the Puka sub-prefecture, May 31, 1924): History of Albania, vol. II, Tirana 1965, p. 541-43, History of the Albanian people, vol. III (2007), p. 224-25.

11. Documents and historical materials from the Albanian people’s war for Freedom and Democracy (1917-1941), p. 148-150 (doc. no. 152-157: telegrams of the Commander of the North Operation, Ahmet Zogu sent to prefectures of Elbasan and sub-prefecture of Lezha, Kavaja, Milot, June 4 - 8 1924); Joseph Swire, Albania. The rise of a Kingdom, Albanian edition, Tirana: Dituria, 2005, p. 342-43; Owen Pearson, Albania and King Zog, Indipendence, Republic and Monarchy 1908-1939, The Center for Albanian Studies in association with I. B. Tauris Publishers, London, 2004, p. 222, 224; Emine Arifi-Bakalli, The attitude of Serb-Kroat-Sloven Kingdom to Albanian June Revolution, published in the journal " Gjurmime Albanologjike", Series of historical sciences, X-1980, Pristina, 1981, p. 191; Bernd J. Fischer, King Zog and the struggle for stability in Albania, Albanian edition, Tirana: Çabej, 1996, p. 73.

12. F. Konica, Work 3, prepared by Nasho Jorgaqi, Tirana: Dudaj, 2001, p. 314-15 (article "National army action," published in "Sun", June 5, 1924).

13. History of Albania, vol. II (1965), p. 543: History of the Albanian people, vol. III (2007), p.

226.

14. Documents and historical materials from the Albanian people’s war for Freedom and Democracy (1917-1941), p. 150-51, doc. no. 159 (The call of "Bashkimi” association, June 16, 1924, published in the newspaper "Bashkimi”, July 8, 1924).

15. Ibid., p. 151-53 (Democratic government’s Program led by Fan Noli, published in the "Drita" newspaper, June 19, 1924); Musine Kokalari "Biography", published in the section "Dossier" of the newspaper "Ndryshe", no. 406, September 11, 2007, p. 18.

52 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

PARNASSÓS ARIAN LEKA Arian Leka este una dintre vocile inconfundabile ale tinerei literaturi de expresie albaneză; este un autor care face poezie programatică, înaltă, ca să nu spunem vizionară. Ceea ce-l deosebeşte de confraţi este profunzimea şi perspectiva programului poetic. Un program ce nu pleacă de la hârtie spre autor, strigându-le literelor şi sunetelor să devină versuri, ci care curge în mod firesc din(tru) autor şi se naşte ca poezie. Născut la Durrës pe 19 februarie 1966, după ce a studiat (deloc întâmplător muzica, cred eu) la Liceul “Ian Kukuzeli”, a absolvit Facultatea de Istorie-Filologie a Universităţii din Tirana, secţia Limbă şi Literatură Albaneză, completânduşi studiile la Florenţa. În anul 1994, publică volumul de povestiri Acest tărâm liniştit unde nu se întâmplă nimic, urmat de Sacro e Profano, Viciile celor Morţi, Doan Doel, Cele mai frumoase Legende (vol. 1, 2), Nava Somnului, romanul Şarpele Casei, volumul de poeme Strabism şi Umerii bărbatului (nuvele şi povestiri), volumul Carte de mare etc. A tradus în limba albaneză fragmente din creaţia T. F. Marinetti, Cesare Pavese, Dino Campana, Eugenio Montale, Italo Calvino. A înfiinţat primul festival internaţional de poezie – POETEKA și este redactorul-şef al revistei Poeteka, revistă specializată de poezie şi cultură poetică, ce apare trimestrial la Tirana din anul 2004. Scrieri ale lui Leka au apărut şi au fost traduse în limbile engleză, germană, italiană, portugheză, croată, română, macedoneană, franceză. Leka este laureatul a mai multor premii, printre care Premiul Ligii Scriitorilor din Albania, Premiul “Pana de Argint” pentru volumul “Strabism”, al concursului “Europa – patria noastră comună” etc.

Carte de mare (Libër deti)

Martie, II (Mars, II) Marea fusese, marea crăpătura dintre cărțile groase din bibliotecă unde ochiul mi-am pironit să văd lume Și mi-am întrebat precursorul. Simplu: - Sunt singur? Am prieteni? Ce-i dincolo de mare? Ce urmează? De ce nu înfigem rădăcini pe pământul uscat?

Complet inutilă limfa...? Țițeiul...? Râșina...?

Sosise marea 53 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Prim locuitor, lichid între oase uscate.

- Cei ce muncesc la mare vor purta pământul în brațe. Ceilalți de pe țărm vor judeca ce fusese ghininul și binele. Judecata e muncă. Și cine judecă trăiește mult.

Vivere necesse est. Navigare non est necesse, rosti statuia fără aripi în timp ce privea valuri. În mâna stângă purta vâsla uscată iar în stânga o cheie unde picură spaima ce uneori înlocuiește sceptrul...

III Bate la apă când porțile s-au spart.

Chiparoșii învață templele cum se stă drept.

Miresme de flori povestesc ceva mințit, Deși cu bobocii încă atârnă de ram.

Orașul doarme, dormea, dar viața se răzvrătise, Iarbă rea pleznise-n betonul falezei.

Cartierele marine aruncă zaruri cu stelele Legate-n lanțuri, târnăcoape, noduri în așteptarea lui dublu șase.

Unu pe cupeu! Unul în pivniță!

La cârciumă, prin taverne doar unul!

Beții triste. Violență. Voluptate. Mici greșeli.

Căințe murdare. Vinovății spălate și cu pești frecate.

Trădări adormite pe fețe, Se-ntorc în sufletul nostru bpline de grijă.

La fel cum pisicile după orgii calcă moale pe cioburi.

Prin târâmurile marine nu sunt pierduți.

Sunt doar mințiți.

IX Un om a căzut în mare.

- Epidamnos!9 Neamul tău nu va culege ceea ce alții au Denumirea antică a orașului albanez Durrës, aflat pe malul Mării Adriatice, la cca. 30 km de Tirana.

54 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 9

Semănat, Epidamnos.

Pești cu dinți pluteau pe țărmuri și vinul prin dealuri ieșit-a amar în acel an în care am visat altfel.

Sânge colorat în noroi.

- Epidamnos! Rege Epidamnos! În transă vorbești limb pe care o vorbeai, cu cuțitul scrii pe argilă o altă limbă. Nu știai. N-aveai cum să știi că pumnalul folosit de tăiat gâturi, se folosea și de tăiat hârtie.

Rege Epidamnos! Ți-a plăcut Adriatica. În trup ți-ai ascuns o altă mare.

XII Obosesc, se sperie, se ascund cu toții.

Cerul în cer, omul în om și se feresc de vânătoarea ochiului.

Corăbiile legate de sfoară, se așează și iarăși cad precum mortul din mormânt.

Furtună. Bătălii prin schele. În molurile clădite de marea însăși.

Dar marea în Martie pricpe Nu-i ea regina. E cununa rămasă pe valuri.

Bestia sălbatică paște oase.

Trebuie să fie legată, Închisă spre a se liniști în peștera ei.

Sinele se hrănește cu vise, cu aer întunecat, melci fără carcase. În Martie marea se joacă.

Dar nu e copil.

55 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Deschidere (Hapje) Calitățile se hrănesc cu pete .............................................

Simțurile subțiri Croșetate sunt de vicii. ........................................................... Și se despart de noi, ca din fum o buclă. ..............................................................

XI Această mare în Aprilie n-are aripi. rugăciunile celor ce-au început navigharea-n Martie atârnă cu capul în jos, sub apă fac lumină de fosfor.

Lumină. Mai multă lumină.

Cum îți găsești drumul printre faruri o, lichid subțire?

Nu ți-e teamă?

Nu poți ridica scări înalte în cer?

Ajlimono!

Strigărul tău n-a sosit până la urechile mele!

Urechile erau cuiburi, pline de păsări adormite-n colțuri.

S-au dus toate,oci, f oameni, boboci, fluturi.

Eu am rămas.

Ajlimono!

Mă mințise cu adevăruri plate.

Marea la mijloc.

Nimic din ce văzusem în vise n-am găsit.

IX Ce numisem cândva iele, acum n-o putem numi spumă, fără a-i strecura sufletului plictis.

56 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Febră curată-n creier. Vise.

Carpe diem!

Taci și minte mai bine, minte și spune: - Cine s-a-ntors, s-a-ntors. Cei ceig navigau s-au înecat! Alți nu mai așteptați, sunt în zbor. Printre ei vor fi și salvați.

Carpe diem!

Iunie Ai întârziat și am întrebat cine...: - A cui va fi oare această mare atât de tânără?

Bărcile mici dormeau răsturnate cu vâslele sub gușă.

Cu țapi slabi se culcau valurile și fătau plictis.

Copiii cu capete aplecate știau răspunsul. Și erau două posobilități: - Marea s-a format din sudoare, se spunea prin școli.

- S-a format din lacrimi, insistai tu.

III Toamna are botniță pe bot și cârlig negru în nări.

Au vândut-o din sat în sat, au plimbat-o din cătun în cătun.

Malurile semănat-au cu mese puse ca ospăț de după violență.

Bogăția se risipește, umple singurătatea omului învins.

Intrare (Hyrje) Târâmuri pârjolite de noua furtună.

Nemulțumiți calmi.

Viața în vine se duse amestecată cu turme de boi.

Utopia se subțiază de atingerea la buzunar.

De ură ne sufocăm mai ușor decât de respirația agățată de gâtul străin.

III 57 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Destinul bate din ușă-n ușă.

Orașul își numără louitorii, împarte suveniruri: temporarii – marans, cei veniți – habitator civis – ai săi.

Omul tot nu știe de ce se plictisește-n târâmurile cu mare.

Simte că ceva spre el se tărâște. Îmbătrânește tânăr și complet nevinovat.

Erau atât de aproape pământul, apa, vântul, nenumărate stelele...

[Din volumul “Libër deti” (Carte de mare), Ed. Ideart, Tirana 2009]

58 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

ESSE ANTON ÇEFA Prolog për poezinë lirike Poezia është kontributi i parë letrar i njeriut. Ajo lulëzoi si mjet me të cilin idetë, ngjarjet, çdo kumt qenë përcjellur nga një brez në tjetrin shumë kohë para se të përdorej proza.

Qysh prej qytetërimeve të mëhershme, poezia ka qenë mjet komunikimi i ligjit, i historisë, depo e kujtesës së popullit, argëtim i tij, veprimtari ezoterike për grupe të vogla (elita), etj.

Fillimisht, llojet e para poetike, psalmet e himnet, këndoheshin të shoqëruara me muzikë në tempujt fetarë.U këndohej hyjnive pagane si diellit, hënës dhe çdo gjëje që adhurohej nga njerëzit. Me kalimin e kohëve ato u ndanë nga muzika, por ruajtën ritmin dhe thirrjet emocionale që karakterizonin tekstin. Dalëngadalë, poezia filloi të trajtojë motive laike, duke u ndarë kështu nga besimi.U dedikohej heronjve, bëmave të tyre heroike. Më vonë lindën oda, poezia pastorale, elegjia, dhe llojet e ndryshme të poezisë lirike. Emrin që gëzon sot poezia lirike e mori ngase në kohët e lashta këndohej e shoqëruar me lirë.

Tragjedia dhe epika në kohën e antikitetit grek shkruheshin në vargje.

Kështu vazhdoi gjatë qytetërimëve perëndimore me dramën dhe narrativën epike. Përvojat publike, shprehja e kulturës së një kombi, e një klase drejtuese a e një grupi shoqëror u bartën përmes poezisë.

“Poetët janë ligjdhënësit e panjohur të botës” ka shkruar Shelley.

Me kalimin e kohës, poezia, duke braktisur dramën, që u tërhoq përgjithësisht në domenin e prozës, dhe narrativën heroike, që kaloi kryesisht tek romani, i mbet lirikës, e cila u struk më së shumti në një komunikim intim. Ajo u bë shprehje e botës së brendshme të të dashuruarit, të atdhetarit, të filozofit, të besimtarit, etj. *** Poezia është arti më i vështirë për t’u përcaktuar. Më duket se poeti ynë hermetik i heshtjes 50-vjeçare, Zef Zorba, i ka dhënë zgjidhjen më mbushamendëse kësaj çështjeje, kur ka thënë: “Si të na shkojë mendja 59 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

me përkufizue të pakufizueshmen? E pikërisht poezia asht e pakufizueshme.”

Me gjithë këtë, ajo është arti që është çanësuar më shumë se çdo art tjetër. Ajo është përcaktuar shkëncërisht dhe artistikisht. Një gjë e tillë është plotësisht normale, sepse poezia është trualli artistik i universales njerëzore, ku jetojnë parajsa dhe ferri, qielli dhe toka, yjtë dhe hëna, e gjithë natyra, fushat e malet, zogjtë e pemët, po kryesisht njeriu, jeta dhe vdekja, dhimbja dhe lumturia, të gjithë elementet e lëndës dhe të shpirtit, më shumë se kudo tjetër.

Kushti i parë, më i qenësishmi, i poezisë lirike është krijimi artistik i një përfytyrimi sa më të pasur kuptimisht. Sepse lirika mbështetet tërësisht në figurën e imagjinatës së sajuar prej përjetimeve të poetit dhe sendërtimit të saj nga lexuesi, gjatë leximit rikrijues që është gjithnjë individual.Vargjet që lexojmë janë vetëm lulet, kurse rrënjët, kërcellin dhe gemat e tyre duhet t’i kërkojmë në përfytyrimet dhe emocionet tona.

Në qenësinë e saj, lirika është si një shkëmb në breg të detit, shkëmb i mendimit të larë e të lëmuar nga dallgët e brengës për njeriun dhe njerëzimin – një dhimbje universale. Sepse vetë poezia është universale në dimensionet e saj të bukurisë së shpirtit.

Poeti nobelist italian Salvatore Quasimodo (1901-1968), duke bërë fjalë për poezinë lirike ka shkruar: “Kur poezia fillon të thotë pushon së qeni”; duke nxjerrë në pah natyrën evokuese e sugjestionuese të saj; ndërsa poeti amerikan Archibald MacLeish (1892-1982), në esenë e tij poetike “Ars Poetica”, e ka përforcuar këtë mendim, duke thënë: “Poezia nuk duhet të thotë, por të jetë”. “Ajo që mund të shpjegohet nuk është poezi”, ka shkruar poeti i madh irlandes William B. Yeats (1865-1939). Tagora na e ka dhënë aq bukur këtë fakt estetik: “Kur mbasi të ketë dëgjuar të recitohet një poezi imja, ndonjë më thotë: “Nuk e kam kuptuar’, unë jam i detyruar të hesht.

Në qoftë se i merrni erë një luleje dhe thoni: ‘Nuk kuptoj’ – përgjigjja ime është: ‘Këtu nuk ka gjë të pakuptueshme, është vetëm erë e mirë’.

Dhe në qoftë se, megjithëkëtë, ju ngulni këmbë duke thënë: ‘E di, po ç’kuptim ka?’. Atëherë nuk më mbetet tjetër veç të ndërroj bisedë ose të bëhem i pakuptueshëm, duke pohuar se era e mirë është forma që merr gëzimi i gjithësisë në një lule”.

Do të ishim plotësisht të gabuar, nëse në përcaktimet e mësipërme do të gjenim një poezi të pakuptueshme ose të pakuptimtë. Krejt e kundërta: poetët e cituar kërkojnë që poezia në sa më pak fjalë të krijojë një përfytyrim sa më të gjerë që të shprehë një përvojë sa më të pasur dhe të transmetojë një kumt sa më të qartë. Dhe me që në poezi nuk parashtrohen idetë, por jepet përjetimi vetjak i tyre nëpërmjet intuitës 60 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

dhe përfytyrimit ndjenjësor, lexuesit i duhet të rigjallërojë, të rikrijojë në vetëdijen e tij përvojën përfytyruese të poetit, dhe mundësisht dridhjet emocionale të zemrës së tij, pra “ta ndjejë” poezinë, nëse dëshiron të përjetojë atë që Leonardo Da Vinci e ka quajtur gëzimi i të kuptuarit dhe që është simbas tij “kënaqësia më fisnike” e njeriut.

Mitologjia greke, në figurën e Orfeut ka çanësuar një kuptimësi tejet të vlertë të poezisë, në kohën kur ajo nuk ishte ndarë ende nga melodia.

Orfeu mbahet këngëtari-poet më i shquar që jetoi para Homerit. Pindari, liriku më i madh i antikitetit grek, e quan atë “Babai i këngës”. Aq e magjishme ishte kënga e tij e shoqëruar me lirë, sa që qetësonte kafshët e egra, i bënte pemët të përkuleshin për ta dëgjuar, shkëmbinjtë të afroheshin, tallazet e detit të qetësoheshin…Kur xhelozia e grave që e dashuronin e copëtoi kortarë-kortarë dhe kokën ia hodhi në lumin Ebro, ajo nuk u mbyt, por qëndroi mbi valë dhe vazhdoi të këndojë. Më vonë ajo u shndërrua në orakull. Kështu e ka përfytyruar mitologjia greke poezinë: magjinë, bukurinë, vlerën, pavdekshmërinë dhe profecinë e saj.

Mesazhi i saj: një ilaç jo vetëm për dhimbjen njerëzore, por edhe të botës së gjallë.

Në një mit tjetër, Afërdita – hyjnesha e dashurisë dhe e bukurisë – përfytyrohet e lindur nga shkuma e detit. Një vizion poetik i madhërishëm! (Botticelli ka bërë një kuadër të mrekullueshëm me këtë subjekt:“Lindja e Venusit „). Poezia, si shprehja më e kthjellët e dashurisë dhe e bukurisë, është e tillë: ajo lind nga shkumëzimi i bardhë i dallgëve të përjetimit figurativ të dramës së jetës.

“Poezia, ka shkruar Kuteli, është rithmë shpirtëror, muzikë dhe magji e fjalës, përmjet së cilës i flet zemra zemrës dhe jo mendja mendjes”. Dhe më poshtë: “ . . . është lirizmi – fluid, intuit, dridhje shpirti, botë ngjyrash (të fjalës), harmonish, metaforash, - i cili ndjehet nuk mendohet, preket me shpirt e jo me mjet tjetër.”

Në përmbledhjen e parë poetike timen me titull “Dritarja e një britme”, në vend të parathënies, kam dhënë disa përcaktime personale të poezisë: “Për vetveten, poezia asht hapsina e shpirtit në hapsinën e fjalës.

Për poetin, poezia asht dhimbja e dritës, gufimi i gjakut, zjarmia e ndjenjës, guri i mendimit.

Për studiuesin, poezia asht nji truell në mes racionales e iracionales, reales e imagjinatives, në mes asaj qi shprehet dhe asaj qi nuk shprehet.

Për njeriun, poezia asht vegimi i tejdukshëm i andrrës, iluzioni ku përsëdyten shpirti dhe bota, po edhe nji thelb ku plazmohen idealet, në lëvozhgën e vetëdijes dhe të pavetëdijes sonë.

61 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Për njerëzimin, poezia asht nji nga dimensionet ma humane të jetës.

Për secilin popull, poezia asht nji urnë gjenuine qi ruen si relikën ma të shtrejtë mbetjet e shejta të etënve.

Për ne shqiptarët, poezia asht klithma e fisit, britma e trojeve, etja e barit, zjermi i votrës, hini qi mbetet mbas djegies së eshtnave të të parëve.

Për shokët e mi, brezin e poetëve jokonformistë, qi u rriten dhe u plakën pa e shijue fjalën e botueme, poezia asht nji bisedë e gjatë me vetveten për ruejtjen e dinjitetit e njikohësisht shfrim ndaj diktaturës.”

Në sendërtimin poetik, një element i rëndësishëm i procesit krijues është nënvetëdija, një dukuri psikologjike, që merr pjesë në lindjen e poezisë.

Ndodh ngandonjëherë, ndoshta nga lodhja e tepërt mendore, (poezia, sado që zë fill në një moment frymëzimi, nuk krijohet pa mund; përkundrazi), trajtimi i motivit sendërtohet në një mënyrë të tillë të turbullt, me një pjesëmarrje të dobët, të skajshme të vetëdijes. Në raste të tilla, poezia fiton edhe një funksion parathënës, parafolës, profetik.

Në mitin e Orfeut që përmenda më lart, koka e tij e prerë, mbasi këndoi e këndoi, u shndërrua në orakull. Epistemologjia ia njeh rolin njohës edhe mitologjisë. Edhe Frojdi e psikanalistët tjerë pas tij kanë parë tek mitet dukuri të nënvetëdijes.

Zorba, duke dhënë sqarime për përmbledhjen poetike të veten, ka shkruar: “Punimet e këtij libri kanë mjaft errësi e që vazhdojnë të jenë edhe pas leximit të vëmendshëm. Ka momente që edhe mund të duken të qarta, por që në të vërtetë mërtisin ekspresivitete jo vetëm të koshiencës, por edhe të subkonshit. E shumë herë ajo që bie në sy, është ana formale, mjete të morfologjise e të prozodisë, funksioni i të cilave ka qenë vetëm rilevimi e shoqërimi i fenomenologjisë së brendshme.”

Për Pipën, poezia, në hullinë e procesit krijues është “ankth i pavetëdishmes instinktive për me dalë në pastërtinë e mendimit, në shpirtin e kthielltë. Pse poezia kjo asht: krymbi qi bahet flutur, e dheshmja qi bahet qiellore, errësina qi bahet dritë.”

“Poezia, fundja, lind nga dhembja, ka shkruar Ali Aliu, buron nga ndjenja e vetmisë së madhe. Dhe lind për ta sfiduar atë . . .” Vetmija “është shija e hidhur me të cilën lind (njeriu, sqarim imi, A. Ç.) dhe e cila nuk i ndahet, si dije apo si ndërdije, si e zgjuar apo si e përgjumur për tërë jetën”.

“Lirika është zëri i poetit që i flet vetvetes ose askujt; është meditacion i brendshëm ose një zë në ajër, mospërfillës për çdo dëgjues a folës”, është shprehur T. S. Eliot për natyrën komunikuese të lirikës. “Poezia është 62 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

rrëfim ndjenjësor i vetëvetes për vetëveten, në momente vetmie”, ka shkruar J. S. Mill në “Ç’është poezia” (1833).

Në procesin krijues të poezisë dhe të çdo arti, momentin e zanafillës e përbën frymëzimi. Mendohej se ai ka origjinë hyjnore. Në gjuhën latine, frymëzimi quhej “afflatus „ që ka kuptimin e frymës së Zotit, që mbush shpirtin e poetit ase të profetit.

Në vijim të praktikës së ritualeve magjike dhe fetare, nga natyra e tyre e shenjtëruar me kalimin në poezinë me tematikë laike, u ruajt tek grekët origjina hyjnore e frymëzimit. Homeri i drejtohet Muzës duke besuar se ajo do ta frymëzonte dhe ndihmonte në punën krijuese. (Në mitologjinë greke kishte nëntë muza. Evterpi ishte hyjnesha e poezisë lirike dhe e muzikës). Fishta interpretues i shpirtit shqiptar dhe i mitologjisë sonë, i drejtohet Zanës, njëfarë hyjneshe tokësore.

Poetë dhe estetë tanë dhe të huaj i kanë njohur vlera hyjnore frymëzimit poetik, e kanë trajtuar atë si dhuratë të blatuar prej së larti, dhunti që u jepet njerëzve të veçantë. Homeri,në traditën teorike letrare europiane, i pari ka shprehur mendimin e vet mbi poezinë si dhunti, shpirtërore.

Poeti dhe esteti ynë De Rada ka shkruar: “Poezia është një privilegj si dhe Profecia, nuk bëhet sipas vullnetit të njeriut. Vizioni i veprimit hyjnor për ndryshimin e fateve të njerëzve është një dhunti e Profetëve, përgatitja për jetën e lartësive u përket Poetëve të lindur.”

Për Fishtën, Poetin tonë Kombëtar, që na ka lënë edhe një trashëgimi të vlertë lënde estetike, poeti është “i lindur”. Ndërsa Lasgushi, poeti i fluiditeteve më të brishta lirike, ka thënë: “Poezia është divine ( hyjnore).

Prandaj, kur shkruan poezi, duhet ta kesh shpirtin të shenjtëruar. Çdo poezi duhet të jetë një xhevahir dhe xhevahir duhet të jetë çdo varg i saj dhe çdo fjalë e saj duhet të jetë xhevahir”.

Për Zorbën, frymëzimi është një shkëlqim vetëtime që nëpërmjet fjalës zbret fulikare dhe vret mu në shpirt. Dhe është“më bukur se jeta vetë”, dhe dhemb, “oh . . .!”

Jam përpjekur në punën time krijuese ta sendërtoj momentin e lindjes së frymëzimit dhe qenësinë e tij, këtë gjendje të ngritur shpirtërore, sa të vetëdijes aq edhe të nënvetëdijes, gjatë së cilës shperthen hovi krijues nën ndikimin e ndjenjave dhe ideve të fuqishme, të larta e fisnike, duke nxitur fanatzinë krijuese të poetit: “Flakëz e kapun Që luhatesh krejt lirshëm Hapsinave yjore, Mbërthehesh në çast 63 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Në veriga fjale E dhimbjeje E trille jete.”

Në kohët më të vona, poetët i zëvëndesuan muzat me vajzat që dashuronin, duke ua dedikuar atyre frymëzimin poetik. Dante, të parën vepër madhore “Jeta e re „ ia dedikoi bukuroshes që dashuronte, Beatriçe Portinarit. Po këshu veproi Petrarka, i cili në pjesën më të madhe të soneteve të veprës së tij kryesore “Përmbledhje lirikash„ u frymëzua nga dashuria për enigmatikën Laura.

Poetët e kohëve më të vona dhe ato të ditëve tona, frymëzimin e gjejnë në vetvete, të nxitur nga kazuistikat personale. Poeti romantik anglez, John Keats (1795-1821), ka shkruar në “Ode e Psikës „ : “Unë shoh dhe këndoj i frymëzuar prej syve të mi„. Poeti amerikan Stevens Wallace (1879-1955), poetizon: “Unë isha bota në të cilën eca, dhe çka unë pash, dëgjova apo ndjeja s’erdhen veç prej meje dhe aty unë gjeta veten më të vërtetë dhe më të çiltër. „ Lirika është një “delirium tremens” (shastisje nga të dehurit) – një dalldi e shpirtit të ekzaltuar, që përpiqet të formësohet në akullin e mendimit, po aq edhe në mjegullnajën e nënvetëdijes, duke u endur në indin më të brishtë të fjalës.

Koliqi ka shkruar: “Edhe njeriu me shqise ma të topituna nga epshi landuer njef çastet e mistershme në të cilat shpirti dridhet në nji dëshir të hollë arratije edhe pajiset me flatra qi rrahin kah largësit e avullueshme t’andrrës. Kush, mandej, asht i rysun në valavitje mallëngjimesh të paçanësueme, din mirëfilli se shqetësimi i përbrendshëm shkaktohet nga eti (etja) i bukuris qi papritmas kap shpirtin dhe kërkon ndoj freski ngushulluese qi t’ia shuej. Ajo freski nuk gjindet veçse te kroni i Poezis. „ Në procesin e tij krijues, një poet peisazhist, me aftësinë e kultivuar të vrojtimit dhe forcën e madhe abstraguese të realitetit natyror, nëpërmjet udhëve të një imagjinate të pasur, krijon në vetëdijen e tij artistike një realitet të vetin shumë më të pasur se ai reali, natyrori, dhe ua shqipton atë lexuesve mjeshtërisht. Veçoria estetike e kësaj dukurie jetësohet aq qartë në artin e pikturës. Është dukuria estetike që e ka cilësuar aq bukur autori dhe oratori amerikan Henryard Beecher: “Çdo artist fut penelin thellë në shpirtin e vet dhe vizaton unin e tij në 64 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

pikturat e veta“, ose Picasso: “Unë i pikturoj gjërat si mendoj unë për to dhe jo si i shoh. „ Duke folur për procesin krijues, poeti Nexhat Peshkëpia e cilëson këtë si një përpjekje, përpëlitje, për çlirim. Mendimin teorik të Nexhat Peshkëpisë për procesin krijues në hullinë e artit poetik, e përshkon një vlerësim tepër i lartë. “Në përpjekjen (më vjen të thom, në përpëlitjen) e tij dramatike për çlirim, një poet krijon” – ka shkruar ai. Elementin poetik, Nexhati e quan “një element që nuk përcaktohet, që s’mund të përkufizohet me fjalë, që është universal, që prek jo çdo njeri, por qenien njerëzore dua të thom, … element që kthen një dhimbje personale të kufizuar në një dhimbje të ndjerë nga gjithësia, … element që na rrëmben shpirtin, që na ndrydh zemrën, … që kthehet në një dhëmbje depërtuese në çdo zemër, në çdo shpirt, në t’imin, në tëndin, në t’atijin.”; “një cilësi misterioze artistike…”, që nuk ka të bëjë me artin e përpunimit të vargut.

“Në kazuistikat personale, ka shkruar Kuteli, buçet poeti i vërtetë.” Nga kazuistikat personale lindin perlat poetike, kur ato bëhen burim i përjetimeve të forta, i dhimbjeve të thekshme, që mund të lehtësohen e të fashiten vetëm nëpermjet poezisë.

“Përcaktuese është vuajtja, mundimi.-ka shkruar Kafka-Për artistin arti është vuajtje përmes të cilës ai lirohet për t’i përballuar një vuajtjeje të re.”

Dy janë burimet që përftojnë këto kazuistika: sfidat kolektive si dashuria për atdheun dhe për çdo gjë që lidhet me të, idealet e larta humane si ai i lirisë, etj., dhe sfidat personale si ndjenja fisnike e dashurisë, e mallit, ngjarjet e dhimbshme, pamjet madhështore të natyrës, etj.

Poezinë e vërtetë nuk e bën tema e madhe, atë e bën fluiditeti lirik, dridhjet shpirtërore, ndjenjat e fuqishme, përjetimet e forta, etj. “Munt të mos jesh poet, thotë Kuteli, kur ke shkrojtur njëzet vëllime me vargje të thata (me rimë, masë e temë patriotllëkesh e dijetarllëkesh, kur këto s’kanë qysh prekën, qysh tundën e qysh shkundën shpirtin e njeriut e qysh ngjallin ushëtim ndjenjash), edhe, të jesh poet kur ke shkrojtur edhe një poezi të vetme (jo mbi Skendërbenë po . . . mbi lulen e qërshisë), e cila mban e jep dridhje në shpirt.” Çdo poet ka një marrëdhënie të veçantë me fjalën. Tek poezia e vërtetë qëmtohet një respekt i thellë, në disa rrafshe, për këtë element ndërtimi: respekt për fjalën si strukturim gjuhësor i njëmendtë, si bartëse e kuptimësisë së parë, për fjalën si kumt që shqipton një ideal në jetë, në rend të parë, atë më njerëzorin, idealin e lirisë, respekt për fjalën si ligjërim poetik që sublimon të bukurën, respekt për fjalën si mjet çlirimi, pasurimi dhe fisnikërimi shpirtëror vetjak dhe si mjet përçimi të vlerave estetike e humane tek të tjerët.

65 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Jo fjala e thjeshtë në kuptimin e saj semantik, por fjala si leksemë poetike e ngritur në simbol a e veshur me rrobën e figuracionit, sidomos me atë të metaforës, e bën mrekullinë e saj, duke u ngjitur në majat joshëse të realizimeve artistike. Mbi një objekt poetik të përcaktuar qartë, poeti i vërtetë end me një kujdes të përkushtuar, nëpërmjet fjalës një tis të mëndafshtë figurativ, që kur shkon deri në transparencë fiton një shkëlqim e një bukuri të rrallë.

Mendoj se në analizë të fundit, vlerësimi i poezisë peshon më së tepërmi në vlerësimin e fjalës. Ndonjëherë një fjalë e vetme i jep vlerë poezisë ose e dëmton atë. Fjalët bëjnë çudinë në artin letrar, dhe çudia në lirikë është më e madhe se kudo tjetër.

Poeti a prozatori që zotëron mirë gjuhën ka në dorë pushtetin e fjalës – më të madhin prej pushteteve. Sepse nuk ka gjë në botë më të fuqishëm se pushteti i ideve. Dhe idetë barten nëpërmjet fjalës. Në poezi, nëpërmjet fjalës si leksemë poetike, fjalës si simbol, fjalës si figurë. Këtu lidhet forca e jashtëzakonshme e ndikimit të letërsisë, sidomos poezisë.

“Poezia është mbi të gjitha përqëndrimi i forcës së gjuhës, çka është forca e marrëdhënies sonë të fundit me çdo gjë të universit.” (Adrienne Rich).

Më vjen mbarë të sjell këtu një thënie tw Pol Valerit: “poezia mund të pastrohet nga çdo skorje e mbeturinë e së kaluares duke u mbështetur në zbulimin e Zhan Zhak Rusosë, d. m. th., që në origjinë fjala s’ka qenë një shembëllesë e të menduarit, porse një zë i ndjenjës, jo një ide, por një britëm, dhe se prandaj poezia, e çliruar nga mendimi, duhet të çohet drejt emotivitetit të thjeshtë.”

Nëpërmjet fjalës krijohet teksti poetik.“Gjuha artistike është një ndër elementet më të rëndësishem të qenësisë së tekstit letrar; vetëm ajo është në gjendje të krijojë një kontekst të pasur poetologjik.”, ka shkruar studiuesi Anton Nikë Berisha. Po ky studiues ka shprehur mendimin që “krijuesi letrar që shpreh rrafshin më të lartë të gjuhës poetike, shpreh rrafshin më të lartë të vetëdijes estetike nacionale”.

Për shkrimtarin dhe, sidomos, për poetin, fjala është në thelb elementi në të cilin shpirti merr frymë. Duke e ndjerë forcën e madhe të fjalës shqipe, liriku ynë i madh Lasgushi, në poezinë e tij kushtuar gjuhës, ka shprehur keqardhjen se ka mbetur aq i huaj për fjalën shqipe. E pra ai është një ndër mjeshtrit më të mëdhenj të saj. Lasgushi është një shembull i gjallë i nderimit për gjuhën, fjalën. E gdhendur prej një dore mjeshtri, fjala lasgushiane, kjo "fshehtësirë e ndezur në fill prej shkrepëtime" është ndër më të bukurat fjalë që janë krijuar ndonjëherë në poezinë shqipe. Është një fjalë që merr variacionet më fluide tingullore, një fjalë që duke shkëlqyer nga trajta pasurohet njëkohësisht nga brendia e saj semantike.

Kësaj veçorie të stilit komunikues të Lasgushit i shtohet një tjetër veçori: 66 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

aventurat befasuese që sendërton poeti me fjalën e tij, që për autorin përbën "një nga teknikat e komunikimt të pashpikura ndonjëherë".

Spikasin në gjuhën poetike të Lasgushit emërtimi i "ndjenjave bipolare", siç i ka qujtur ai vetë në studimin e tij "Poezi et coetera", dhe që nuk janë vetëm ndjenja, po edhe dukuri të jetës, të natyrës dhe të kozmosit.

Forcën e madhe të fjalës në sendërtimin e misionit të shenjtë shoqëror të poezisë, forcën e saj deri në flijim të krijuesit, na e ka gdhendur me daltën e një dhimbjeje të pafund, poeti ynë i papërsëritshëm, Azem Shkreli: “Mos u bëj poet nëse s’mund të lindësh Në secilin varg, të lindësh në secilën fjalë ....................................

Mos u bëj poet nëse s’mund të vdesish Për secilin varg, të vdesish për secilën fjalë.”

Një nga tiparet më të veçanta të realizimit artistik dhe, në rastin tonë, të realizimit poetiko-lirik është stili, një element që sendërtohet në çdo përbërës të krijesës poetike. Janë dhënë trajtimet më të ndryshme për të.

Për mendimin tim, më i përshtatshmi mbetet përkufizimi i dikurshëm i Buffon-it: “Stili është njeriu”, njeriu si personalitet, si formim kulturor, si talent, si etje për ta njohur e dëshmuar të vërtetën, të mirën dhe të bukurën, njeriu si temperament, si nerv psikik që nuk duron padrejtësinë, të keqen, të ultën, por vuan, reagon e revoltohet ndaj tyre. Është një tipar dallues i shprehjes gjuhësore të çdo artisti, të çdo poeti, që formohet nga personaliteti letrar i tij dhe që pasqyron këndvështrimin filozofik të jetës e të botës, kulturën dhe sidomos psikologjinë e tij.

“Personaliteti i shkrimtarit asht gjithmonë çelsi i artit të tij”, ka thënë Pipa. Po perifrazoj, duke shprehur mendimin tim: çelësi i bukurisë, i fuqisë, i origjinalitetit të artistit, në rastin tonë, të poetit lirik, është stili”.

Stili është personal, i mëvetësishëm. Aty ku mungon stili, aty kemi imitim, bile kopje.

E ngjizur gjithnjë nga misteri i dhimbjes, në magjen e alkimisë së imagjinatës, lirika – duke përftuar kënaqësinë që jep përjetimi estetik figurativ i realitetit – çliron e pastron shpirtin e njeriut. Tek ajo mishërohet katarsa më shumë se në artet e tjera.

Të gjithë e dinë mitin e Sizifit. Ai u dënua nga Olimpi t’i ngjitet një kodre, në humnerat e errësirës së Ferrit, duke bartur shkëmbin, që rrokullisej gjithnjë kur ai ngjitej lart. Po a ka gjë më të madhërishme, më të bukur e më humane se mesazhi i tij i mosnënshtrimit, i mosdorëzimit. Alber 67 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Kamy e trajtoi në shkrimet e veta si të lumtur, sepse siç thotë ai “Vetë lufta drejt majave mjafton për të mbushur zemrën e njeriut”. Poezia e vërtetë, edhe në kohët më të errta, është një përpjekje sizifiane drejt majave dhe maja më e lartë e njerëzimit është çlirimi shpirtëror i njeriut, i cili është funksion themelor i poezisë. Northrop Fraj ka thënë: “Vepra e imagjinatës na prezanton një vizion, jo të madhështisë personale të poetit, por të një gjëje jopersonale dhe shumë më madhështore: vizionin e një akti të vendosur të lirisë shpirtërore, vizionin e rikrijimit të njeriut”.

“Nëse përsëritet shpesh thënia e Dostojevskit se e bukura do ta shpëtojë botën, ka shkruar Visar Zhiti, mua më pëlqen të shtoj se poezia është ajo që na shpëton ne nga kotësia dhe zvetënimi i gjërave dhe na jep emocionin e duhur, aftësinë për t’u mrekulluar”.

Qenësia e arteve është shprehje e ndjenjave. Poeti i shpreh ato nëpërmjet gjuhës, piktori me anën e ngjyrave dhe vizave, kompozitori me notat muzikore, skulptori duke gdhendur në gur, dru, etj., arkitekti me krijimin e një godine madhështore.

“Arti është prodhimi më fisnik i shpirtit të njeriut. Në arte, letërsia zë vendin e ballit dhe kjo ka në krye poezinë.” (Kuteli).

Poezia është shumë e afërt me muzikën. Një nga elementet që i rrit vlerat estetike poezisë është organizimi fonetik tingullor i fjalës, i vargut, i strofës. Në këtë dukuri fonetike-stilistike, një rol të rëndësishëm luajnë përsëritjet e tingujve, rrokjeve, fjalëve, pa përjashtuar edhe përsëritjen e vargjeve të tëra, alternimet e përbërësve të mësipërm, zakonisht me një rregull a renditje të caktuar. Nëpërmjet tyre, shpesh krijohen harmoni imitative, jehonë melodish, që jo vetëm i japin një hijeshi të këndshme, të veçantë e origjinale vargut, por edhe pasurojnë nëntekstin semantik dhe, sidomos, emocional të poezisë.

Afria me muzikën është shfaqur, në një rrafsh edhë më të ngushtë, në përpjekjet e riprodhimit të formave muzikore. Në letërsinë italiane përmendet nobelisti Eugenio Montale, në letërsinë tonë Zef Zorba, i cili ka realizuar në poezi forma të tilla muzikore si fugat, fagatot, sonata me tempo, kadencat, etj.

Afrinë e poezisë me pikturën e ka shprehur qartë Camaj: “. . . kam nxanë shumë nga mjeshtrit e artit dhe nga kompozicioni i pikturave”.

Universalitetin e saj, shpeshherë lirika e shpreh edhe nëpërmjet lidhjes së saj me filozofinë. “Një poezi fillon me kënaqësi dhe mbaron me urtësi”, ka thenë Robert Frost. “Poezia përpiqet të krijojë tek ne një gjendje, dhe këtë gjendje të jashtëzakonshme ta ngre deri tek njohja e përkryer.” (P. Valery).

“Më duket se poezia i përket diçkaje më këndellëse, më të ardhangët, më substanciale se akcila formulë me të cilën filozofia mund të 68 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

faqebardhësohet, apo të tëhuajzohet. Tek poezia janë të gjitha: meditimi, mbresa, ndjeshmëria, lidhja me natyrën, lidhja më të tjerët. Është një pëlhurë jashtëzakonisht kërthndezëse, shumë e larguar nga letërsia dhe më prajtëse se ky, apo ai sistem filozofik”, ka thënë, në një intervistë (përkthyer shqip nga Bilal Gjini), poeti bashkëkohor freng Philippe Jaccottet.

Një veçori e përgjithshme e artit, pra edhe e artit poetik, është lidhja e tij me traditën. Në procesin krijues, në vetëdijen dhe nënvetëdijen e tij, tek poeti jehojnë zërat e së kaluares. Këtë dukuri rëndësore të procesit krijues na e ka dhënë me një qartësi të plotë poeti i shquar modern Thomas Eliot: “Asnjë poet, asnjë artist, vetëm nuk e ka kuptimin të tejdukshëm. Rëndësia e tij, të çmuarit e tij është të çmuarit e marrëdhënies së tij me poetët dhe artistët e vdekur . . . Me kënaqësi flasim për hollësitë e ndryshimit të poetit nga paraardhësit e tij, veçmas nga ata menjëherë para tij; orvatemi të gjejmë diçka që mund të izolohet me qëllim që të kënaqemi me të. Ndërkaq, nëse i qasemi një poeti pa këtë paragjykim, shpesh do të vërejmë se jo vetëm pjesët më të mira të veprës së tij, por edhe ato më individualet mund të jenë mu ato me të cilat poetët e vdekur, stërgjyshërit e tij, e kanë siguruar pavdekshmërinë e tyre në mënyrën më të fuqishme. Dhe nuk e kam fjalën për periudhën impresioniste të rinisë, por për atë të pjekurisë së plotë.”

Lasgushi: “Asnjë, nga gjithë veprat artistike me jetë të përbotëshme, s’është ‘origjinale’; trupi i tyre është ‘i huaj’; vetëm shpirtin, them unë, s’ ia-u disputon dot njeri. As njeri, them unë, as perëndi. Njeriu, them unë, është më pak se perëndija, perëndija më shumë se njeriu, po shpirti lith njeriun me perëndinë duke valuar madhërish midis të dyve: Ja! Ky është, them unë, shpirti i veprave artistike të vërteta, qenia metafizike e artistit ri-krijonjës, e tretur në veprën – ri-krijesë të tij.” *** Zhvillimi i poezisë sonë lirike, në përshtatje të kushteve dhe rrethanave historike të vendit tonë, ka pasur veçoritë e veta. Në mënyrë të qartë, na e ka dhënë Çabej në “Etnogjenezën e literaturës shqipe”: “Poetit si një prijësi shpirtëror i ka rënë zakonisht edhe barra e apostullit nacional . . .

Nacion dhe politikë kanë qenë këtu gjer tani temë kryesore e krijimit letrar.”

Në mesin e shek. XIX, në letërsinë tonë, si refleks i zhvillimeve të lëvizjes kombëtare për çlirim, u lavrua rryma e romantizmit, në kohën kur kjo rrymë në Europë ua kishte lënë radhën shkollave letrare moderne si realizmit, natyralizmit dhe simbolizmit.

69 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Me dinjitet të lartë artistik dhe bashkëkohor me romantizmin europian u pasqyrua kjo shkollë letrare në veprat e De Radës, sidomos në “Këngët e Milosaos”. “Kush dëshiron të shohë plotësimin e poezisë romantike, të lexojë “Këngët e Milosaos” të zotëri Jeronim De Radës” ka thenë babai i romantizmit evropian, Hygoi; çka dëshmon pajën e fisme të genit shqiptar në kushte lirije.

Ndikimet e poezisë moderniste evropiane u shfaqen në poezinë tonë në vitet ’30. Kanë lënë gjurmët e tyre të pashlyeshme në këtë rrafsh Poradeci dhe sidomos Koliqi. Studiuesi italian Gradilione ka shkruar për Lasgushin: “Me një karakter modern më të theksuar, i paangazhuar ideologjikisht, me një gjuhë të re zhvillon në fjalë vlera të reja ngjyrësore dhe muzikore që i çelin lexuesit pjesërisht atmosfera të fshehta shpirtërore dhe ndriçojnë thelbin në objektet e vargëzuara.”

Koliqi në “Pasqyrat e Narçizit”, mbështetur në simbolikën e mitit të Narçizit, ka shprehur në një nivel të admirueshëm artistik shndërrimet e fytrave të shpirtit të tij poetik në rrjedhat e jetës. Ai ka përkthyer poetët simbolistë belg: Charles Van Lerberghe, të cilin e quan “nji vizatues me lapsë ari”, Le Roy, Rodenbach, Severin; ka shkruar poezi nën ndikimin e tyre, në të cilat dallohet për një konceptim modern të poezisë dhe “për përdorimin e teknikave të panjohura shprehëse.”

Van Lerberghe-n, Koliqi e cilëson si “një ndër poetët ma karakteristikë të shkollës symboliste”, që “pikë për pikë e ka vu në zbatim përkufizimin e simbolizmit nga Stephane Mallarme, themeluesi i kësaj rryme letrare: “Soditja e sendeve, parafytyrimi që nisë fluturimin prej andrrimeve qi ato sende zgjojnë, përbajnë kangën. . . . Asht përdorimi mjeshtruer i përsosun i këtij mysteri qi përban symbolin: me përmendë e me ngjallë dal-kadalë nji objekt për të shfaqë nji gjendje shpirtnore, apo, anasjelltas, me zgjedhë nji objekt e me shlirue prej si nji gjendje shpirtnore nëpër nji varg zhdrivillimesh . . .”

Veç sa thamë, ai na ka dhënë mendimet e tij për modernizimin e poezisë sonë. Ja çfarë ka shkruar, në vitin 1932, lidhur me këtë problem: “Shpirti ynë, për me dashtë me shelbue edhe kombtarisht, duhet ta shuej etin e vet sidomos te krojet e freskëta për jetë të jetës, e të qarta, të poezis qi këndon votrën, qi përlavdon flijimet e lira për idealin e vllaznimit kombtar, qi fuqizon sedrën burrnore, qi frymzon nxehtësinë e ndjeniave shoqnore dhe mëshirën ndaj t’ afërmvet, qi nxit kah nji jetë e ndërgjegjshme e kah naltësimi hyjnuer.

“Ne ma parë se vizatuesa me lapsë ari, na duhen mjeshtra qi të dijnë mirë me shti në punë shestet e mistrit ndertuese për të ngrehë kështjellin e 70 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

epër rrethue me pyrgje paramune ku të ruhet visari shprehës i shqipes i përbamë nga veprat në të cilat rreh zemra e madhe e kombit.

“Por kur themelet e kështjellit të jenë të sigurueme dhe ndertesa të naltohet krenare n’orizonte tona, mund t’u urojmë mirardhjen në rregjinin e letrave shqipe edhe vargjeve të vizatueme me lapsë ari e të përshkueme me deje melodije së hollë e andërr-ndiellse. Poezija nuk asht vetëm flatër shqipje qi rrëmben shpirtin n’epërsit epike, por edhe krue ngushullimesh të kullueta. E na Shqiptarët, të shkapetun breg në breg nga nji fat mizuer, kemi nevojë hove hove me pushue menden e zemrën n’oazet e kredhuna në gjymsadritën e prarueme të poezis s’ashtuquejtun dekadente. Honny soit qui mal y pense!”

Në vitet e gjysmës së dytë të shekullit të kaluar, modernizmi në poezi u përfaqësua nga Martin Camaj, Azem Shkreli, Ali Podrimja, etj.

“Camaj përfaqëson urën që lidh shkollën letrare të Veriut shqiptar me poezinë moderne europiane. . . . Bota e Camajt është sa shqiptare për nga natyra, shenjat, mitet që përçon, po aq edhe kozmopolite e origjinale për nga trajtat e saj.” (“Osservatore Romano”, 18.12 1986). “Poezia e tij është një muzikë sugjestive e nëndheshme, që ballafaqohet me modulet dhe mënyrat shprehëse të lirizmit europian e perëndimor, pranë poetëve të mëdhenj të shekullit tonë.” (Il Mattino, 11.4. 91).

Në periudhën e diktaturës mungoi poltësisht liria e njeriut dhe liria e poetit. Të gjitha rrymat letrare që lulëzuan në Perëndim u quajtën borgjeze e revizioniste, dhe ndonjë poet që bëri ndonjë përpjekje sado të vogël për të ecur në gjurmët e tyre u kritikua ashpër. Mund të përmendim këtu Xhevahir Spahiun, Fatos Arapin, etj.

Gradilione, duke analizuar poezinë e Arapit ka konstatuar: “Poezia e Arapit është dekadente për nga prirja e natyrshme e poetit për të mos u angazhuar politikisht, . . . është simboliste dhe hermetike për nga ‘parapëlqimi i lojës së metaforave dhe analogjive, për nga përdorimi evokativ dhe me aluzion i fjalës mbi bazën e ‘vlerave të saj fonike, dhe jo atyre komunikuese dhe si pasojë për nga paqartësia në dukje, për nga shpërbërja e metrikës tradicionale dhe sintaksës me zhdukjen e lidhjeve konceptuale dhe logjike dhe me privilegjimin e parataksës dhe asindetit ...”

Në fillimet e viteve ’90, veç poetëve të realizmit socialist, u futën në rrugën e poezisë një mori e madhe penash të moshave dhe të shtresave shoqërore më të ndryshme. Poezia shqipe po përpiqej të gjente rrugën e vet, po ashtu edhe çdo autor. U botuan përmbledhje poetike të shkruara në burgje dhe kampe pune të detyrueshme. Po ashtu, u botuan përmbledhje poetike të shkruara në heshtje. Nga poetët e heshtjes shkodrane, botuan Zef Zorba, Sandër Gera, Primo Shllaku dhe shkruesi i 71 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

këtiij punimi. Disidenca e heshtjes, pa tjetër, qe një dukuri e përgjithshme mbarëkombëtare. Përmendim poetët e pushkatuar Trifon Xhagjika, Vilson Blloshmi, Genc Leka, të cilët në kushtet e diktaturës ushqyen një koncept për poezinë, të ndryshëm nga ai i realizmit socialist.

Për t’u shënuar, është vepimtaria poetike e Blloshmit, i cili njihte letërsinë dhe kulturën frenge, prej së cilës përktheu nga Hygoi, Volteri, etj., dhe u ndikua prej tyre.

Në rrethanat e krijuara të mungesës së plotë të fjalës së lirë dhe të nënshtrimit të plotë të artit ndaj ideologjisë dhe politikës komuniste, natyrisht që pati intelektualë që e ndjenin nevojën e krijimtarisë letrare dhe që e respektonin atë si atribut të sinqertë e fisnik të përvojës shpirtërore, që e respektonin atë si një fushë të ndershme veprimi krijues, personalitete të tilla krijuese që e kuptonin drejt dhe e respektonin funksionin e fisëm shoqëror që bart mbi shpatullat e veta letërsia e arti dhe që, prandaj, nuk donin ta vënin atë në shërbim të shtrembërimit të së vërtetës, të mashtrimit, të dhunës, të krimit dhe të çdo gjëje tjetër të ulët që gjalliste nën diktaturë. Kështu, fisnikëria e disidencës u njëmendësua përveç në dukurinë e “thyerjes së penave” të njohura në fushën e letrave, edhe në dukurinë e të shkruarit në heshtje, “botim fundi i arkës”, a “ letërsia e sirtarit”.

Të heshtësh është pa dyshim më mirë se të flasësh, kur nuk mund të thuash të vërtetën. Në raste të tilla, gjithnjë njeriu e përtyp me dhëmbët e mendjes e të zemrës të vërtetën që nuk mund ta flasë dhe ai që gëzon dhuntinë e të shkruarit dhe, më së tepërmi, tundimin e tij, e hedh atë në letër.

Me ato njohuri që kam, po radhis këtu dy fjalë vetëm për një grup disidentësh të heshtur që gjalloi në Shkodër, e cila si qendër e lashtë dhe e rëndësishme tradite e kulture nuk mund të binte lehtë viktimë e verbër e propagandës komuniste, e gënjeshtrës dhe e mashtrimit. Disidentët shkodranë e kuptuan mirë, e gjykuan drejt dhe e ndoqën hap pas hapi kohën që jetuam, kështu që vepra e tyre është pasqyrë shpirtërore e intelektualit të ndershëm, e hije-dritave ku luhatej ndjenja dhe mendimi, ideali dhe brenga e kohës, një pasqyrë ku vezullon ideali human, dhimbja e thellë për popullin që po vuante të zezën e ullirit, pasqyra ku flakëron dinjiteti i njeriut dhe i krijuesit.

Poetët e heshtjes shkodranë i karakterizon një konceptim i poezisë i ndryshëm nga poezia e realizmit socialist, lirëshmëria motivore dhe një teknikë poetike moderne, elemente të tilla si shprehja e kursyer, sintetike, shpesh eliptike, fragmentarizmi, etj. Duke shkruar për teknikën e vet poetike, Zorba ka bërë fjalë për “një regjim të fortë analize e kursimi”, duke shfrytëzuar rimat e aritmitë, metrat e asimetritë, pauzat, 72 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

asonancat e disonancat, etj. , që e lidhin me zhvillimet e poezisë europiane. “Toni, ritmi, koloriti i nji fjale, i një fraze, më është dukur pasqyrimi më i përafërt me çfarë kërkoja të shprehja sesa mund të ishte një radhitje e gjatë.”, ka shkruar Zorba.

Zef Zorba (1920-1993).“Në heshtjen e thellë të këtij gjysmëshekulli, Zorba, i pajisur me një kulturë të mrekullueshme vizatoi figurën e një intelektuali të vërtetë, larg kompromiseve. Ai krijoi një afinitet të çuditshëm me letërsinë e filozofinë moderne, duke përkthyer poetë të tillë si R. Frost, Xh. Ungareti, S. Kuazimodo, E. Montale, T. S. Eliot, dramaturg si Shou, Pirandelo, Uelld, Uajllder, Martin, e filozofë si B. Kroçe, H. Xh. Gadamer, etj., etj.” (Stefan Çapaliku).

Si vepër postume, u botua përmbledhja e tij poetike “Buzë të ngrira në gaz”, e cila është e pajisur me një “Pasthënie” të autorit me vlerën e një traktati teorik për poezinë e tij dhe poezinë në përgjithësi.

Në vitin 1996, Zorbës iu dha çmimi “Martin Camaj”, në arsyetimin e të cilit nga komisioni përkatës i përbamë prej albanologut Hans Joachim Lanksch, prof. dr. Walter Breu (Universiteti i Kostancës), prof. dr. Elvira Glaser (Universiteti i Zurihut) dhe prof. dr. Wilfrich Fiedler (Universiteti i Munihut), thuhet “Zorba i takon një qarku të vogël shkrimtarësh në Shqipni që, artistikisht dhe moralisht, e rimerrshin fillin e këputun të vazhdimësisë së letërsisë shqiptare dhe e rimkambëshin lidhjen me rangun e saj të naltë që kishte fitue me autorë si Lasgush Poradeci, Mitrush Kuteli, Ernest Koliqi.” Dhe më poshtë: “Vjershat e Zorbës janë art autonom i fjalës, art që ushqehet nga substanca fizike e shpirtërore e fjalës” dhe “Zorba asht modernisti i parë genuin dhe njiherit hermetiku i parë i poezisë së re shqiptare, me sa asht fjala për atë të shkruar në Shqipni”. (Hans-Joachim Lanksch: “Arti autonom i fjalës”, “Phoenix”, 1997 / 1, f. 49-52.

Tefë Krroqi (1924-1996) .Poet, tregimtar, aktor, regjizor i talentuar, përkthyes i Ibsenit dhe i dramaturgëve të tjerë dhe, kohët e fundit, i dramës së Gjon Palit II, “Vëlla i Zotit tonë”, vënë në skenë nga teatri “Migjeni” i Shkodrës, bibliotekar i apasionuem, publicist. Kohët e fundit qe anëtar i redaksisë së “Hyllit të Dritës”. Poezitë dhe tregimet e tij, botim “fundi i arkës”, të shkruara kryesisht në moshën e rinisë, kanë mbetur pa u botuar. Revista “Kuq e Zi”, (në vitin 1994 / nr. 4), që botohet në Bruksel, botoi disa poezi nga kjo përmbledhje.

Aleksandër Gera (1926-2001). I njohur si poet dhe hartues këngësh.

Aleksandri botonte dhe në të njëjtën kohë shkruante poezi disidente. Nga botimet, me vulën e realizmit socialist, po përmendim: “Lugina e qetë”, “Gjurmë të kohës”, “Kangë e zbritun nga malet”, “Nora e Hotit”, “Kangë agimesh”, etj. Vdiq në vitin 2001, mbasi botoi “Via Lucis”, që si duket e 73 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

shkroi mbas përmbysjes së diktaturës. Ai nuk arriti të botojë asnjërin prej titujve të përmbledhjeve poetike të shkruara në heshtje: “Sonatat e Kain Abelit”, “Epitafe te Zalli i Kirit”, “Pika shiu në tokën e rreshkun”, “Alastor flatërdjegun”, një thes me dorëshkrime, që ai quante me një titull të përgjithshëm “Kangët e nëndheshme”. Dy poezi që më dërgoi para pak vitesh nga Italia e bija, Paola Gera, janë nxjerrë nga përmbledhja e titullueme “Gufime kangësh të theruna”. Dorëshkrimet gjinden pranë së bijës, Paola Gera (në Itali).

Kritika letrare e ka vlerësuar poezinë e Gerës. “Tradicionalja me vazhdimësinë e saj ma përfaqësuese dhe modernia me praninë mbizotnuese si strukturim bazë poetik dhe në ndërsjellje figurative transmetojnë forcën domethanëse të poezisë së Sandër Gerës” shkruan në kopërtinën e brenshme të “Via Lucis”, kritiku Hasan Lekaj. “Poezia e Gerës shëmbëllen me një produkt të harmonisë mes traditës dhe modernitetit, në poezinë tonë. Me siguri që në rendin ekzistues të monumenteve të poezisë shqipe, ajo do të afirmojë vokacionin e saj autentik, tue i imponue këtij rendi ndryshime cilësore estetike, të tilla ndryshime që imponuen, me botimin e tyre, poezia e Camajt dhe e Zorbës”, shkruan po aty kritiku Arben Prendi Ernest Perdoda (?- 2001). Pati një prirje të veçantë për poezi. Zotëronte mirë italishten e spanjishtën. Përktheu poezi nga letërsia italiane, sidomos nga Ungareti, poeti që pëlqente më shumë. Nuk arriti, për arsye financiare, të botojë lirikat origjinale dhe të përkthyera nga poetët italianë, sidomos nga Ungareti. Mbeti, gjithashtu, në dorëshkrim përkthimi në spanjisht i “Kanunit të Lekë Dukagjinit”, të cilin ia pati dërguar shumë kohë më parë Akademisë së Shkencave për botim. Nuk dihet fati i këtij dorëshkrimi.

Një cikël lirikash të Perdodës u botuan në revistën “Phoenix”, viti 1999 / 2. Këtu është shkruar se poezitë i takojnë: “Këngëve të para”, “Elegjive” dhe “Monologjeve”. Poezia e tij, të cilën kam pasur fatin ta njoh që gjatë kohës së krijimit të saj, dallohet për një bukuri të rrallë, ndjeshmëri e shije të hollë, figuracion të pasur, një akustikë imitative, ku spikat paja e fonetikës së gjuhës sonë, jetësuar në një strukturë harmonike të realizuar, më së shumti, në pak vargje.

Veç motiveve të lirikës intime e të natyrës, poezia e Perdodës karakterizohet për dhuntinë e artë të shqetësimit intelektual për atë që po ndodhte me atdheun e popullin tonë, duke e pasqyruar atë në situata e detaje konkrete dhe duke njëmendësuar mesazhe fisnike të qarta, të cilat aty-këtu kalojnë në intonime revoltuese.

Primo Shllaku (1947). Në vitin 1994, botoi përmbledhjen e parë poetike të shkruar gjatë viteve që mohuan fjalën e lirë. Më vonë, panë dritën e 74 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

botimit: një përmbledhje e dytë poetike me titull “Hana e njelmët e ditës”, dhe disa vepra të tjera në prozë. Shllaku na ka përkufizuar shkëlqyeshëm qenësinë e punës në heshtje: “Na u rritëm në një atmosferë të purifikueme në çdo lloj spiritualizmi, e cila mbasi kishte mohue parimisht ekzistencën e jetës së përtejme, në mënyrë tinzare e graduale, filloi me nxjerrë jashtë ligji dhe jetën tokësore të njeriut…Na mbërritëm deri te kufijtë e ekzistencës, te koma sociale, te HESHTJA dhe atje ndërtuem çerdhën tonë të fundit. Ky qe shansi ynë i parë i mbijetesës.”

Poezitë e Shllakut janë “imazhe e skica shpirtënore të lindura prej heshtjes, në të cilat pikturohet ithtësia e realitetit përmes një përjetimi intim të poetit”. . . . Ato “pasqyrojnë ankthin e nji breznie e të nji kombi, bajnë dëshmi të përpjekjes për mbijetesë intelektuale, emocionale e morale”. Motivet erotike, më së shumti, karakterizojnë vëllimin “Lule nate”, por nuk janë të pakta lirikat në të cilat shpërfaqet një ind i fuqishëm meditacioni ekzistencialist i sendërtuar ndonjiherë mbi objekte poetike disi të çuditshme, gjithsesi të stisura me ngjyrat e një figuracioni sa befasues aq edhe origjinal.

Autori i këtij shkrimi i takon, gjithashtu, këtij grupi. Ka botuar përmbledhjet e lirikave: “Dritarja e nji britme”, “Heshtja ka tingull guri” , “Fjalë në vargoj të muzgët” dhe antologjinë poetike “Flatrime më krahë të premë”.

75 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

ARDIAN VEHBIU Rreth diskursit mbizotërues në ligjërimin e sotëm publik në Shqipëri Sot dua të flas për diskursin dominant (mbizotërues) në ligjërimin publik të shqipes dhe ta bëj këtë në mënyrë joteknike, për t’i komunikuar mendimet e mia me sa më shumë të interesuar.

Megjithatë, disa koncepte më duhet t’i përkufizoj që në krye – duke filluar nga diskursi vetë, me të cilin kam parasysh një bashkësi tekstesh, të shkruara dhe të folura, të cilat lidhen mes tyre për nga tema, mënyra e nyjëtimit, kontekstet ku përdoren dhe subjektet që i përftojnë; dhe që dua ta dalloj nga ligjërimi publik, me të cilin kam parasysh tërësinë e diskurseve të tilla.

Kam parapëlqyer që diskurset, në shtjellimin tim, t’i ndaj në mënyrë empirike, ose duke respektuar klasifikimet tradicionale të diskurseve të cilat qarkullojnë në kulturën tonë dhe në kulturat e tjera; me shpresë edhe se çdo përdorim i termave, në vijim, do të jetë vetë-shpjegues në masë të madhe.

Natyrisht, tema është aq e gjerë sa askush nuk do të guxonte t’i qasej shterueshëm me një kumtesë kaq të shkurtër; prandaj do të kujdesem që t’u mbahem disa caqeve të caktuara, të cilat më imponohen edhe nga qasja ime në thelb semiologjike.

Tani, me diskursin mbizotërues në ligjërimin publik të shqipes sot të gjithë ata që komunikojnë në publik herët a vonë do të ndeshen – duke e përjetuar ose si thelb të çfarë po kërkojnë të thonë ose si rezistencë ndaj nyjëtimeve alternative të mendimit. Duke pasur parasysh një përkufizim të Foucault-it, se diskursi nuk është veçse një medium me anë të së cilit marrëdhëniet e pushtetit përftojnë subjekte folëse, do të pranoj që në krye se çështja e diskursit mbizotërues në ligjërimin publik është e lidhur ngushtë me pyetjen se kush e ka pikërisht pushtetin sot në Shqipëri dhe si po e ushtron atë.

Përndryshe, gjithsekush e përjeton marrëdhënien me këtë diskurs në mënyrën dhe në fushën e vet. Në rastin tim, ia kam ndier praninë, më shumë si pjesë të nënujshme të një ajsbergu sa inert aq edhe gjigant, kur fillova të përfshihem në debatet publike për gjuhën shqipe, historinë e saj dhe prejardhjen e shqiptarëve të sotëm, debate të zhvilluara, në masën më të madhe, në kontekste të hapura dhe me pjesëmarrjen e jospecialistëve.

76 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Me kohë vura re se, çfarë pengonte madje dëmtonte fatalisht komunikimin e palëve në këto debate nuk ishte nyjëtimi i mendimit vetë, por premisat e nënvendosura dhe, më tej akoma, ato që në retorikë i quajnë entimema, dhe që, në kuptim më të gjerë, kanë lidhje me presupozimet e debatit ose edhe me kuptimin e termave të përdorur.

Kështu, kur unë flisja për ilirë dhe ilirishte, kisha parasysh një bashkësi të lirshme popujsh që jetonin në pjesën perëndimore dhe qendrore të Ballkanit në lashtësi dhe për të cilët dimë shumë pak, ngaqë edhe vetë ilirishtja nuk është shkruar ndonjëherë; ndërsa për shumë partnerë të mi në debatet, ilirët ishin stërgjyshët hyjnorë të shqiptarëve, dhe ilirishtja veç një emër tjetër për shqipen e lashtë. Më tej akoma, unë isha i vetëdijshëm se emri shqiptar i popullit ndeshet për herë të parë relativisht vonë dhe se më parë ky popull e ka quajtur veten arbëreshë, arbërorë etj.; ndërsa shumë të tjerë flisnin me lehtësi për shqiptarë në kohën e Romës dhe të fillimeve të Krishterimit, duke ia hequr termit natyrën, si të thuash, historike; dhe më në fund, unë e trajtoja gjuhën shqipe si një strukturë në kuptimin saussure-an, ndërsa një pjesë e mirë e të tjerëve flisnin për të si të ishte entitet biologjik ose historik të cilit mund t’i matej mosha dhe lashtësia.

Mund të sjell edhe shembuj të tjerë; por kaq besoj mjafton për të ilustruar sesi diskursit tim të arsyetuar i dilte përballë një diskurs tjetër, që e imitonte atë, duke u mimetizuar; por që u jepte termave dhe koncepteve kuptime të tjera, të ndryshme nga ato të miat. Ky ishte, natyrisht, diskursi kombëtarist në ligjërimin publik të shqipes, i cili mua m’u paraqit si diskurs mbizotërues – meqë si rregull vlera dhe pesha e argumenteve të mia u përcaktuan në raport me këtë diskurs, të përdorur tashmë si etalon ose standard të mendimit. Nëse, me Foucault-in, pranojmë se diskursi është një sistem i cili strukturon mënyrën si e perceptojmë realitetin, atëherë kjo lloj skizofrenie në termat dhe në presupozimet rrezikon të përftojë, vjedhurazi, botëvështrime të ndryshme.

Kombëtarizmi shqiptar – nuk po përdor termin nacionalizëm, meqë ky është ndotur tashmë me gjithfarë konotacionesh – i ka rrënjët të paktën që në epokën e Rilindjes kombëtare; të gjithë ne e njohim, pse është pjesë e formimit tonë qytetar, që t’i bëjmë tonat parimet, narrativat dhe gjykimet e vlerave të përpunuara nga ata që ia dhanë vetëdijen moderne kombit shqiptar. Si shumë kombëtarizma të tjerë, edhe yni është historik, në kuptimin që ka formën e një diskursi historiografik, edhe pse ngërthen elemente të politikës dhe të mitit, madje edhe të diskurseve religjioze; por gjithnjë duke kërkuar, me mjetet e veta, të vërtetën.

77 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Dhe meqë diskursi ynë kombëtarist është kaq i rrënjosur në histori, atëherë burimet e reja të këtij diskursi sot nuk mund të jenë veçse historianët, të cilët e shohin veten në një rol të dyzuar, teksa dija u kërkon diçka, ndërsa publiku diçka tjetër; krahas shkrimtarëve të mëdhenj, të cilët i japin kombëtarizmit retorikën e nevojshme për t’u rrokur nga masa e publikut duke filluar që nga bankat e shkollës publike fillore, së bashku me forma të reja të narrativave kombëtariste tradicionale.

Dhe këtu nuk mund të mos flasim për intelektualët dhe rolin e tyre në përpunimin dhe mirëmbajtjen e ligjërimit publik. Që prej Rilindjes, publiku ynë pret që intelektualët t’i shohë në rolin e mësuesit; dhe në diskurset e tyre publike të gjejë të riprodhuar temat kryesore të ideologjisë kombëtare, sipas rastit të kombinuara me mitin. Kjo pritje nuk përkon aq me rolin e intelektualit si njeriu që merr në pyetje, publikisht, strukturat e pushtetit dhe të dijes, të cilin e gjejmë veçanërisht në Europën Perëndimore dhe që, prej dekadash, ka shërbyer si model edhe për intelektualin shqiptar modern. Kontradikta shpjegon pse opinioni publik ka reaguar me ashpërsi të veçantë ndaj pozicionimeve kritike të intelektualëve publikë ndaj dogmës kombëtariste – meqë është ndier i tradhtuar në pritjet e veta më të shenjta.

Nga ana tjetër, diskursi kombëtarist, edhe pse mbizotërues, nuk shtjellohet në zbrazëti – por i duhet të gjejë vetveten në kundërvënien me diskurse të tjera, ndonjëherë njëlloj të fuqishme; të tilla si diskursi integrist, i çuar përpara nga klasa e sotme politike, e cila i jep përparësi integrimit të Shqipërisë në Europën e Bashkuar; ose diskursi neoliberist, i cili i bën apologjinë një forme të skajshme të kapitalizmit; ose diskursi mirëfilli religjioz, e kështu me radhë.

Edhe pse tema të tilla si bashkimi kombëtar duket se kanë zënë tashmë vend në strategjitë politike të elitave, në të dy anët e kufirit ShqipëriKosovë, sërish përshtypja mbetet se diskursi mirëfilli kombëtarist parapëlqen t’i qëndrojë larg sipërfaqes së diskursit politik të elitave, i cili priret nga pragmatizmi dhe, sikurse e thamë, eurocentrizmi; përpjekja e paradokohshme e një force politike të re, si AK-ja, për ta bërë kombëtarizmin program të vetin nuk u mbështet prej zgjedhësve, çka tregon se publiku ende dëshiron t’i mbajë të ndara politikën me besën kombëtariste, nëse mund ta quajmë kështu; duke e parë diskursin kombëtarist si emëruesin e përbashkët, gati sakral, të çdo lloj ligjërimi publik të meritueshëm; në kuptimin që kombëtarizmi ende nuk duket të jetë zëvendësuar nga përkushtimi qytetar ose gatishmëria për shërbim publik.

78 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Dhe nga ky këndvështrim specifik, diskursi kombëtarist është përqafuar, veçanërisht, nga masat të cilat ende nuk e gjejnë veten në teknokratishten e Europës dhe të elitave politike në Tiranë; masat të cilat e përdorin për të vlerësuar zhvillimet dhe qëndrimet politike të figurave publike, duke i gjykuar ato sipas rastit, si patriotë, antishqiptarë, të shitur, tradhtarë, etj., ose nëpërmjet një retorike që parapëlqen antagonizmin ndaj pranimit dhe aq më pak përkrahjes së pluralizmit; çka do të thotë edhe se debatet për këto çështje e kanë të pamundur të shndërrohen në dialogë.

Mirëpo nëse diskursi kombëtarist po shërben sot si zëri publik i masave, deri në atë shkallë sa edhe të mbizotërojë në ndërhyrjet e panumërta, por rigorozisht anonime, në rrjetet sociale dhe në hapësirat e komenteve në mediat, atëherë do të kuptojmë edhe pse elitat politike e përqafojnë këtë lloj diskursi jo aq në përplasjet mes tyre sesa kur i drejtohen publikut; dhe sidomos në gjakimet e tyre parazgjedhore. Me fjalë të tjera, duke qenë ky lloj diskursi mbizotërues, ai vetvetiu shërben edhe si mjet ose vektor i populizmit; çka edhe e lidh drejtpërdrejt me vijën e masave dhe mekanizmat totalitarë të ligjërimit publik të kultivuara para 1990-ës dhe që kanë mbijetuar, sot e kësaj dite, me parazgjedhje, ose ngaqë nuk i ka zëvendësuar dot gjë tjetër.

Për t’u kthyer te Foucault-i, ky më se një herë ka shënuar se diskursi operon nëpërmjet përjashtimit, meqë gjithnjë përkufizohet si çfarë mund të flitet përballë çfarë nuk mund të flitet; si mund të flitet përballë si nuk mund të flitet; dhe kush mund të flasë, përballë kujt nuk i jepet, ose nuk i dëgjohet fjala. Në një shoqëri dhe kulturë që kërkojnë të jenë pluraliste si e jona sot, kombëtarizmi rifut në lojë një fillesë moniste, pse i ka të gatshme zgjidhjet edhe për çështje që nuk janë shtruar akoma dhe përgjigjet për pyetje që nuk janë bërë akoma; dhe në atë masë që përdoret si masë, etalon ose gur prove për vlerën e propozitave të ligjërimit publik, ose si kriter për autorizimin e diskurseve publike, shërben si kundërpeshë e pluralizmit, të cilin elitat tona dhe intelektualët publikë përndryshe e kanë përqafuar. Për t’ju kujtuar që këtu nuk është fjala vetëm për ushtrime të mendimit ose përsiatje, po mjaftohem të përmend se herë pas here dëgjon thirrje, nga të gjitha instancat, që të veprohet ligjërisht për të mbytur diskurse alternative ndaj atij mbizotërues, në emër të mbrojtjes së “simboleve kombëtare.”

Kanë thënë, për Mesjetën europiane, se në atë kohë krejt jeta e mendimit zhvillohej brenda kornizës së kishës dhe të religjiozitetit, përfshi këtu edhe ateizmin; këtë përfytyrim mund ta bartim tani në konfliktet diskursive të cilat na dëshmohen brenda ligjërimit publik sot, meqë një pjesë e mirë e këtyre konflikteve, si ai midis historiografisë ose 79 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

albanologjisë, si disiplina të dijes akademike, dhe ideologjisë kombëtariste, jo vetëm që përcillen me zell nga mass mediat, por edhe konsumohen në hapësirën e vënë në dispozicion falas prej tyre. Vetëm në kontekstin e ofruar nga një gazetë, ose një faqe online, bëhet e mundur që autorë problematikë dhe sfidues të statu quo-së si Oliver Jens Schmitt ose Nathalie Clayer, sa për të sjellë dy emra, të bien në kontakt drejtpërdrejt me zërat anonimë që riprodhojnë identitetin e tyre nëpërmjet liturgjive diskursive të kombëtarizmit. Dhe nëse është kështu, atëherë do të themi se diskursi kombëtarist është bërë sot mbizotërues në ligjërimin publik pikërisht ngaqë ligjërimi publik po realizohet i tëri, i homologuar, në kontekstin e mass mediave, ose në gazeta, në televizion dhe në Internet, ku masa e publikut priret të ndërhyjë gjithnjë e më aktivisht, e nxitur edhe prej interesave populiste dhe komerciale të pronarëve të mediave. Paradoksi, në këtë mes, është se praktika e diskursit kombëtarist, drejtpërdrejt ose si sistem referimi ideologjik dhe etik, po fillon të zëvendësojë kombëtarizmin vetë, në format e veta beninje, si atdhetarizmi (patriotizmi); në kuptimin që, gjithnjë e më shpesh, të qenët patriot po ngatërrohet, deri edhe nivele elitash intelektuale, me të deklaruarit i tillë.

Më në fund, dëshira e përgjithshme e elitave për t’i kombinuar në një diskurs të vetëm kombëtarizmin tradicional, me ngjyra etnocentrike, dhe integrizmin ose europeizmin pragmatik dhe të imponuar nga rrethanat gjeopolitike, shprehet edhe në kitsch-in me të cilën po risillen në vëmendje marrëdhëniet e shqiptarëve si të tillë me botën dhe veçanërisht me Perëndimin – që nga Skënderbeu dhe mitet antemurale elegjiake të Shqipërisë si mbrojtëse e qytetërimit të krishterë prej hordhive aziatike, ose pompimi irracional i “lashtësisë” së shqipes, e deri te lektisja e tabloidëve pas bëmave të artistëve dhe sportistëve shqiptarë të integruar në kultura dhe shoqëri të tjera. Paradoksalisht, e gjithë kjo terapi e minon etnocentrizmin, duke hedhur dritë të re mbi pozicionin fare periferik të shqiptarisë në arenën botërore dhe europiane; pikërisht në një kohë kur kultura shqip, nëse mund ta quajmë kështu, po e gjen të vështirë t’u përgjigjet në mënyrë adekuate sfidave asimiluese të globalizimit.

Duke përfunduar, po vërejmë se diskursi kombëtarist si diskurs mbizotërues sui generis në ligjërimin publik sot vjen më tepër si dëshmi dhe shprehje e çnyjëtimit të pushtetit politik; pse më tepër mbush një zbrazëti, të përftuar nga ngurrimi i elitave në pushtet për të përftuar një diskurs të tyrin specifik, për t’i folur publikut; ose nga zotimi i tyre i pamjaftueshëm, si palë në dialogun publik. Kundrejt kësaj pamjaftueshmërie, kombëtarizmi, si formë standard e populizmit, 80 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

imponohet si një formë e narkotizimit të publikut. Fjalëkyçet e këtij diskursi, të tilla si Shqipëria, shqiptar, shqiptaria, Kosova, martir, gjak, kjo tokë, ky truall, dheu, të rënët, kufijtë, gjymtimi, liria, lufta, armiku, tradhtia, besa, lashtësia, i huaji, shfarosja, mbijetesa, ilirët, pellazgët, Skënderbeu, pushtimi, ngre krye, feja e shqiptarit, bashkimi, të shitur, të blerë, kolona e pestë, serbi, greku, turku, përçarja, viktimat, eshtrat, varret, antishqiptarizmi etj. nuk zënë vërtet vend qendror në diskursin mirëfilli politik, por i nënvendosen atij, si mjete të gatshme, për të mbajtur kontaktin me masën politikisht të panyjëtuar; dhe si garanci për të arritur konsensus përtej dasive politike, gjeografike, fetare dhe kulturore. Ky raport, që do ta quaja pervers, midis pragmatikës dhe maksimalizmit, më tregon se pakçka ka ndryshuar në premisat kulturore të ligjërimit publik, që nga Rilindja e këtej; dhe se ne jemi ende duke vuajtur pasojat e kalimit të parrjedhshëm nga épistèmé-ja e para-1990ës, në këtë të sotmen, në pamundësinë tonë për t’i përvetësuar në mënyrë kritike kontradiktat dhe konfliktet e pashmangshme gjatë ndërrimit të rendeve, përfshi edhe atë të sendeve. Dhe nëse është kështu, atëherë mbizotërimi masiv i diskursit kombëtarist dhe entimemave përkatëse mund dhe duhet parë edhe si një lloj reagimi i sistemit shoqëror imunitar.

Shënim: Një version i kësaj kumtese është lexuar në konferencën “Lehtësia e papërballueshme e fjalës”, Tiranë 2014.

81 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

LUPA E HULUMTUESIT LUPA CERCETĂTORULUI SILVANA LEKA Deti: mes dualizmit demonizim / adhurim në mendësinë dhe letrat shqipe (Nga Eposi i kreshnikëve drejt krijimtarinë autoriale të Rilindjes kombëtare) “Në vetvete, detet janë negativë”10, shkruan studiuesi Roger Crowley në shënimin e tij mbi librin “The Great Sea” me autor Profesorin e Universitetit të Cambridge, David Abulafia. Kjo sepse detet janë hapësirë e pamundur dhe e mohuar për të jetuar. Te ky “kontinent i lëngshëm” mund të lundrosh, por edhe të mbytesh, mund të kryesh ekspedita zbulimesh, por edhe luftra shkatërruese, mund të nisesh si skllav dhe të mbërrish si mbret, mund të nisesh si mëkatar dhe të mbërrish si i shenjtë, mund të bësh tregti dhe shkëmbime, por edhe të biesh pre e piratëve pengmarrës, ngjarje që disa njerëzve u dha pasuri dhe disa të tjerë i varfëroi, disa qyteteve u dha begati dhe disa të tjerëve u dha skamje dhe zhdukje, disa kultura i ngriti e disa të tjera i shembi përgjithmonë.

Kjo është një marrëdhënie, një bashkëjetese humane, një shtytje tërheqje, përzier me frikë dhe adhurim, idealizim dhe zhvleftësim, një sjellje që ndonjëherë e ka mistifikuar detin, por jo rrallë edhe e ka vështruar si një krijesë antropomorfe me fuqi demoniake.

Këtyre përjetimeve, që kulturat tjera kanë ndaj detit, nuk u kanë shpëtuar as shqiptarët. Marrëdhënien e tyre me detin shqiptarët e kanë përjetuar si fat dhe fatkeqësi njëherazi. Lidhur me këtë studiuesi Shaban Sinani, në punimin e tij shkencor të vitit 2003, “Himara: identiteti i bashkësisë dhe etnotipi”, shprehet se bartësit e kësaj marrëdhënieje “e kanë përjetuar si privilegjin e bregdetit, ashtu dhe fatalitetin e tij; si epërsinë e autoktonisë dhe të fuqisë tokësore, ashtu dhe si lakminë e aloktonëve për t’ua ngushtuar hapësirën.”11 Kjo marrëdhënie binare: fat – 10 11

Crowley, Roger: Literary review, July 2014, No. 422.

Sinani, Shaban., Ura dhe kështjella, Argeta LMG, Tiranë 2006, fq. 134.

82 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4

fatkeqësi, dashuri – urrejtje, truarje – bekim, i ka lënë gjurmët dhe dëshimitë e veta në mënyra sjelljesh, në rituale, në qëndrime, proverba, por edhe në lëndën letrare.

Një prej fillesave më të hershme në krijimtarinë e shqiptarëve, në të cilën dëshmohet veçimi i kësaj marrëdhënieje e ndeshim si në fragmente të veçanta të “Eposit të kreshnikëve” ashtu edhe në “Këngën e Gjergj Elez Alisë”. Është marrëdhënia mes autoktonin me aloktonin, e vendasit me të huajën, me të keqen - të zezën, “që vjen”, “del” jo nga toka, por nga deti.

Aty ndeshim të regjistruara edhe vargjet: Â dalë zani e paska marrun dhenë, se ’i baloz i zi â dalë prej detit...12 Kahja i zhvendosjes së narracionit është përcaktuar qartë: nga deti në tokë. Është përcaktuar edhe marrëdhënia: mbërritja e një rreziku cilësuar si i zi dhe që nga deti i afrohet steresë. Që në këtë moment ka zënë fill procesi i thurjes së përshkrimit të diçkaja me tone të errta, të zymta.

Me kaq fillon përpunimi në laboratorin e demonizimit të tjetrit. Në vetvete demonizimi nuk është gjë tjetër veçse përfolja për keq, përngjasimi i tij /saj si djalli, demoni, paraqitja e tij / saj si e keqja vetë apo me sjellje armiqësore dhe djallëzore. Shpesh, deminizimi i dikujt apo i diçkaje është pjesë e një riinterpretimi propagandistik. Ky qëndrim ka rrënjë edhe në mendësitë kolektive, të cilat arshivojnë në kujtesën e tyre ngjarje, marrëdhënie, sjellje dhe qëndrime, të cilat, pasi i kanë analizuar, u japin emër, i cilësojnë me mjetet e tyre specifike dhe i përshtasin.

Kështu, me gjasë ka ndodhur edhe në krijimin e vargjeve të sipërcituar “i baloz i zi a dalë prej detit.”

Nëmata, mallkimi e më pas edhe demonizimi i tokës është një e dhënë të cilën e ndeshim më dendur sesa mallkimi, truarjen apo demonizimin e detit. Në Dhjatën e Vjetër është i njihur fakti i mallkimit dhe demonizimit dhe shkatërrimin e të tokës së Kannanit, Jerikosë, Sodomës, Hamit.

Por mallkimi dhe hakërrimi ndaj detit, si diçka që ka brenda djallin dhe që sjell vetëm fatkeqësi, siç përfytyrohet se janë punët e djallit, nuk është një dukuri aq e shpeshtë për kulturat e sidomos për letërsinë. Mjafton të sjellim ndërmend faktin se në mendësinë dhe mënyrat e sjelljes së detarëve nuk lejhet që të truhet deti, nuk lejohet, që sa kohë sa Visaret e Kombit, Vargjet 14, 15, vol. II. Bernardin Palaj dhe Donat Kurti (Tiranë 1937), fq 42-48; Folklori shqiptar II, Epika legjendare (Cikli i kreshnikëve), Vëllimi i parë. red. Qemal Haxhihasani (Tiranë 1966).

83 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 12

lundërtarët janë në det, ndaj detit thuhen fjalë kundër, të përmenden e të shqiptohen fjalët “djall”, “dreq” e aq më pak të demonizohet ai apo të shpallet fajtor. Përkundrazi, sërish në Bibël, në Librin e Jonas, ky i fundit kërkon të çlirojë e të shfajësojë stunë detare dhe vetë detin e tërbuar, duke u shprehur se faji është në të dhe se fajtori është pikërisht ai13.

Por ndërkaq, prej mijëra vitesh, deti është vështruar edhe si shtëpi e monstrave dhe e qenieve fantazmagorike. Demonologjia na paraqet lista të hollësishme jo vetëm mbi emërtimet, mbi përdorimin e detit si strehë e kreatyrave dhe monstrave të tilla detare si Aspidokeleoni, Leviatani, Hidra, Hipokampi, Cetus, Sirena, Skilla, Karibda, Prokopius, por edhe mbi rimarrjen e këtyre monstrave nga mitologjia politeiste dhe nga letërsia.

Ky këndvështrim thjeshton disi faktin se pse e gjejmë detin si vend të mundshëm prej nga mund të dilnim monstrat – balozët / balozët e zinj dhe pse ai ka zënë këtë vend në epos dhe në Këngën e Gjergj Elez Alisë.

Nënvetëdija është bashkuar me faktin historik, pushtuesit janë shndërruar në përbindësha të imagjinatës dhe përputhen me rrezikun që vjen nga deti.

Interesant për studim bëhet edhe fakti se kënga mbi balozin e zi që del nga deti apo variacionet mbi këtë temë, këndohen sidomos në viset malore, si versioni i mbledhur në Nikaj - Mërtur. “Â dalë zani e paska marrun dhenë se ’i baloz i zi â dalë prej detit, Trim i prapët e belagji qi ish’ kanë, Ja ki’ qitun dheut nji rreng të randë: ”Tim për tim kah një dash të pjekun, tim për tim kah një vashë me ja djergun, ditë me ditë kah nji kreshnik me premun, javë për javë kah një krahinë me djegun!”

Përveç këtyre, motivi i dyluftimit me “të ardhurin nga deti”, siç na ofron larmi stilistike, na sjell edhe motërzime, përballje tipologjike ndaj versionit matricë, që nga versioni i vëllait të sëmurë, në lëngatë e me varrë në shtat e deri te babai plak dhe i pa djalë, të cilit i del për zot e bija, që ndeshet dhe e mund bajlozin: “- Çka ke bab i thot qi kjan?

- M’ka ardh dita mu karit Mejdan harapi me ka lyp 13

Dhjata e Vjetër. Jona, Kapitulli I, Vargjet 11 – 15.

84 | R e v i s t a H a e m u s N r .

45-50

/

2014

Un i mjeri plak pa jamEdhe djal nuk pa kam E bija pa i that: - Marak mas ban!

Zoti punt i rregullan Te berberi ke me çu ke me m’qeth e ke m’mrru ke me m’ rru e me m’gadit Si djal 20vjeç me m’qit Samir vajza isht gadit porsi djal e ka qit….”14 Tema e ndeshjes me të njëjtin “baloz” që del prej detit shfaqet edhe në epikën legjendare, pikërisht në Epos, fragmenti “Omeri prej Mujit”15 ku ai që kërkon të sfidojë balozin është Omeri prej Mujit dhe jo Gjergj Elez Alia.

“Kanë nisë agët e dert qi po bajnë: - Na ka dalë nji baloz prej detit, Askush nesh n’mejdan qi po i del, Ndo edhe tokën tonë ai po na e merr.

E ça foli Omeri i Mujit?

Fjalë m’i çoni balozit t’detit Me dalë heret n’at log mejdanit!”16 Por tema e Gjergj Elez Alisë dhe e dyluftimit me bajlozin, shndërruar tanimë në Harap (nuk përmendet më i zi, për shkak se nominativi Harap e përmbush edhe cilvsorin) rimerret dhe rikrijohet si variacion edhe në krijimtarinë e autorëve që e shohin folklorin, mitologjinë si burim dhe mbështetje për krijimtarinë, siç ndodh te “Lahuta e Malcis” me autor Gjergj Fishtën.

“Kish dalë nji Harap prej detit trim i zi e belaxhi edhe qitka ' i porez t'randë ka tri bukë pogace për shpi Shih: Osmanaj, Shaban; Këngë popullore nga Ulqini…ART CLUB 2011, fq. 162.

“Hylli i dritës”, Shkodër, 7 (1931), fq. 685-693; Visaret e Kombit, vol. II. Bernardin Palaj dhe Donat Kurti (Tiranë, 1937), fq. 203-210; Folklor shqiptar II, Epika legjendare (Cikli i kreshnikëve),Vëllimi i parë. Qemal Haxhihasani (Tiranë 1966), p. 229-235.]

16 Po aty.

85 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 14 15

shatë mbasë venë për ditë me i pi ka i taroç për mish te zi' ka nji dash në mjesditë m'ia pjekun ka nji skjap për darkë m'ia repun.

Njiqind vetë n'mejdan ka pre njiqind vithna qiti faret njiqind shpia edhe ka djegun.”17 Por e gjitha kjo që e gjejmë të shprehur në krijimtarinë me apo pa autor, e ka bazën e vet të mbështetur në realitet e në histori. Është interesant fakti që shtjellon Pjetër Budi, Ipeshkvi i Sapës e i Sardës, në letrën drejtuar Kardinalit Gozzadini, i cili në letrën e tij të 15 shtatorit të vitit 1621, drejtuar autoriteve për mbrojtjen dhe ndihmën e Perëndimit ndaj luftës së shqiptarëve, e sheh detin në dy funksione: edhe si hapësirën prej nga mund të vijë rreziku turk ndaj Shqipërisë, por edhe mundësinë e mbrojtjes pikërisht në molet dhe portet e atdheut. “Mos me ardh Turku nëpër det me i mësye do t'i vijë prej së larget, edhe në ardhte nëpër det s'kanë me pasë limane ku të sdrypin gjindjen e vet pse të tana ato kanë kenë të marrun e të zanun prej nesh.”

Por gjithsesi, synimi i punimit tonë është qasja jo thjesht ndaj faktit historik, por ndaj gjurmës që ky fakt ka lënë në krijimtari. Është shkruar rreth personalitetit të Gjergj Elez Alisë si hero kulturor, personifikimit të tij, emërtesave te ne dhe te fqinjët tanë. Por që t’i mbetemi besnik një versioni tanimë të ngulitur, themi se Gjergj Elez Alisë si hero vendas, paraqitet tipologjikisht si një lloj Anteu. Fuqinë e tij ai e mer nga nga toka /dheu /vendlindja. Gjithë sa ai ka në jetë i ka të lidhura me tokën dhe me tokësoren. Kjo pikaset lehtësisht në dy detaje të tekstit.

Së pari: Në pretendimet e “bajlozit të zi të detit” i cili as më shumë dhe as më pak i kërkon jo tjetër veçse asaj që Gjergj Elez Alia zotëron dhe që është vendosur mbi tokën shprehimisht: “Tim për tim kah një dash të pjekun, tim për tim kah një vashë me ja djergun, ditë me ditë kah nji kreshnik me premun, javë për javë kah një krahinë me djegun!”

Së dyti: Në amanetin e fundit të Gjergj Elez Alisë drejtuar shokëve të cilëve u lë porosi atë që ai zotëron dhe që rrënjët i ka në tokë: 17

Shih Gjergj Fishta, “Lahuta e Malcis”, Kanga e pestë – Deka.

86 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0

/

2014

“Falë u kofshin sarajet e mija!

Falë u kofshin tanë paret e mija!”

Elemente të ngjashëm i ndeshim jo vetëm në krijimtarinë popullore, por edhe ne krijimtarinë autoriale të mëvonshme.

Duket qartazi: siç harapi - balozi është krijesë e prejardhur prej detit edhe omeri prej Muji, si mëtonjës dhe sfidues edhe Gjergj Elez Alia janë heronj kulturorë, përfaqësues të forcës toksore vendosur përkundrejt fuqisë detare të ’i baloz i zi â dalë prej detit.

Nga botimi në botim ndeshim me transformimin e emrit personifikues të fuqisë detare herë në “harap i zi” / arabët dhe herë në “bajloz”, gjë që i ka bërë studiuesit të ndajnë mendime si për pikëtakime me Epin spanjoll të Sidit apo me Këngëve të Rolandit, ashtu edhe me transformimin e faktit jetësor të ardhjes (nga deti) të përfaqësuesit të Republikës së Shën Markut baiulus-it 18. Është debatuar në detaje edhe mbi etimologjinë së fjalës bajloz, si fjalë e prejardhur nga venetishtja bajl – bajle – bajt+o (ndoshta (!?) edhe nën ndikimin e gojëfoljes dhe përmendjes së nominativit në eposit boshnjak.

Kjo tezë është përkrahur nga një pjesë studiuesish që kanë kontribuar në studimin e Ciklit të kreshnikëve, që prej Maximilian Lambertz-it e këtej, ashtu siç edhe ka pasur kundërshtarët e saj. Këta e shohin cilësimin bajloz (i zi) si: a.

një mbishtesë e ngjyrimit turko-oriental, të njohur tashmë edhe në epos dhe e trajtojnë si një eufemizëm apo si një riemërtim të prejardhur nga tabuja që i është bashkëngjitur strukturës arkaike të folklorit vendas. b. Kjo prani është vështruar edhe si gjurmë e periudhës së piraterisë, në fund të epokës që përligjte flijimin e krijesës humane – femrës apo edhe demonizimin e detit si burim dhe prejardhje e së keqes për popullsinë e hinderlandit 19.

Për më tepër shih Sh. Sinani, Ura dhe Kështjella, “Një identitet i hapur në një tjetër kohë”, 2.2, fq 134, Argeta-LMG, 2006 ku mes të tjerash shkruhet: “Gjergj Elez Alia dhe “nji bajloz i zi” që del prej detit janë karakterizuar si përfaqësues të forcave tokësore dhe atyre detare.

Për të qenë më të saktë, heroit të këngës legjendare shqiptare i del në mejdan një “baiulus” (ambasador i Venetikut) i përtej detit, po dhe “nji harap”, në disa variante, analogjikisht me “maurët” në Epin e Sidit a “morët” në “Chansons de Roland”.

19 Për më shumë: Shaban Sinani, Mitologji në eposin e kreshnikëve, Argeta LMG 2006; Robert Elsie, A Dictionary of Albanian Religion, Mythology, and Folk Culture, Hurst & Company, London 2001 87 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 18

Rreth kësaj çështjeje ka treguar interesim edhe Prof. Eqrem Çabej i cili, në lidhje me bajlozin shtron pyetjen nëse kemi të bëjmë me një individ të veçantë, me një personifikim të një grupi ose një trillim të absttaguar e përgjithësues pa ndonjë lidhje faktike me realitetin?

Profesor Eqrem Çabej thekson edhe se variantet ndër sllavët janë pa dyshim të krijuara shumë me vonë. Kjo sepse “harapi” ose “arapi” është një fjalë turke, që me siguri ka ardhur në Ballkan pas periudhës së pushimit turk20.

Në dobi të këtyre argumenteve vjen edhe një dokument i qëmtuar prej nesh gjatë kërkimit në arkivin e Institutit të Historisë dhe Letërsisë Tiranë, prej të cilit po veçojmë këta elementë fillimisht formalë, dhe më pas ata përmbajtësorë, duke e nisur nga paraqitja e pasaportës me të dhënat bazë të dokumentit: Pasaporta e dokumentit është kjo: Vendndodhja e dokumentit: Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë / Arkiva Vendndodhja e materialit: DOSJA 806 Koha e kërkimit: Maj 2010 Titulli i dosjes: Procesverbal i mbajtur në mbledhjen e komisionit të Historisë së Letërsisë Shqipe. “Diskutim për Maketin e Historisë së Letërsisë Shqipe”, Shtypur nga Dega e Botimeve e Universitetit, Tiranë 1958 Titulli i materialit: “Diskutimin e Injac Zamputit, anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, për maketin e Historisë së letërsisë shqipe.

Autori i materialit: Injac Zamputi Lloji i materialit: Daktiloshkrim i sigluar dhe plotësuar diku-diku me dorëshkrim (emri i autorit, nënshkrimi është autoshkrim) Nr. i faqeve: 7 (shtatë) faqe Materiali që shqyrtuam është pjesë e një fashikulli më të gjerë, por pjesa në dobi të argumentit tonë lidhur me “Këngën e Gjergj Elez Alisë” dhe interpretimin e fjalës “bajloz” fillon në faqen 85 dhe vijon deri në faqen 99.

20

Shih E. Çabej: Studime etimologjike II, A-B Tiranë 1976 f. 60-61 88 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Në faqen 3 të dokumentit (respektivisht faqja 87 në numërimin e përgjithshëm), pas disa vërejtjeve terminologjike, Injac Zamputi jep shënimin për fjalën “bajloz”, etimologjinë dhe përdorimin e tij në folklorin shqiptar, epikën legjendare, Ciklin e Kreshnikëve, saktësisht në Këngën e Gjergj Elez Alisë, shënim të cilin po e riprodhojmë sipas dokumentit: “Në faqen 51, të shënimit 2, thuhet se fjala Bajloz, vjen nga italishtja “bailo” ambasador venedikas pranë Portës së Lartë, etj.

Nuk asht ashtu. Fjala “bajl” origjinën, për sa i përket përdorimit të saj në gjuhën shqipe, mund të mos jetë aq e vjetër sa edhe sundimi bizantin. Me të vërtetë, në Bizant, fjala bajt kishte vështrimin e të dërguesit në një vend. Dhe, gjatë periudhës së perandorisë latine në Lindje, me fjalën bajl kuptohej qeveritari i një vendi. Me këtë vështrimin e fundit e patën edhe venedikasit (dhe jo venecianët si thuhet në Maktin e Letërsisë) dhe pikërisht në Durrës sundimtari venedikas quhej Bailo, për të mos folë për bajlin e Korfuzit etj. Pastaj, vonë, për Venedikasit shënoi vetëm ambasadorin e tyne pranë Portës.

Tue marrë parasysh sa thamë ma nalt, mendoj se asht e nevojshme të rishikohet ndopak thania e faqes 51 rr. 18-19, për sa i përket “rangut të randë” t’ imponuem nga bajlozi, d.m.th. nga Venediku. – Bajlozi, pra, mund të jetë edhe ndonjë qeveritar ma i hershëm ose i dërguem bizantin i vjetër. Dhe kështu kanga e Gjergj Alez Alisë – që i ka të gjitha tiparet e një kange të vjetër homerike – do të fitonte edhe një tjetër element vjetërsie mbasi, si dihet, zotimet venedike në vendin tonë janë vendosë relativisht vonë 21.

Ndoshta nga këndvështrimi i sotëm ky dokument nuk përbën ndonjë interes krejt të përveçëm për sa i përket të dhënave dhe interpretimeve që sjell, por vendosur në kohë (1958), në vitet kur studimet albanologjike nuk ishin në nivelin e sotëm, por ende në fillesat e tyre, studiuesi Injac Zamputi, bën përpjekje dhe propozon që pavarësisht shtresëzimeve të reja, ta shtyjë më në hershmëri kohën e krijimit, bashkë me modelin e këtij krijimi së pari në kohë të largëta (homerike, propozon autori), ndërsa modelin ta vendosë sa më pranë formave Zamputi, I., pjesë e dosjes “Procesverbal i mbajtur në mbledhjen e komisionit të Historisë së Letërsisë Shqipe”, fq. 87, daktiloshkrim i ruajtur në Arkivin e Institutit të Historisë dhe Letërsisë, TIranë.

89 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 21

burimore të lashta epike, kur mbishtresimet orientale, qoftë në topos qoftë në etnos, huazimet në leksik dhe në emërtesa, nuk ishin ende të pranishme.

Veç gjurmimit etimologjik të bajlozit, interes për ne përbëjnë argumentet mbi vargun “një bajloz i zi ka dal prej detit” si prani e vetëdijes demonizuese ndaj detin si sjellës i së keqes dhe nga ana tjetër e kundërvënies së përhershme tokë (Gjergj) det (bajloz), pavarësisht se në folklorin shqiptar gjendet edhe topose të tjera poetike që lidhe jo më me demonizimin, por me estetizmin e detit, siç fjala bie e Bukura e detit, Hyria e detit etj., të cilat krijojnë opozicion më vete me demonizimin e detit.

Si përfundim, edhe pse në dukje opozicion i hapur, përballja e detit me tokën mbetet një marrëdhënie. Pjesë e marrëdhënies formale është edhe përbërja tokës e cila jo vetëm është e rrethuar me ujëra, por në brendësinë e vet ruan elementin ujë, ndërsa uji “mbështetet” në tabanin tokës.

Si elemente përforcues i përkatësisë së Gjergj Elez Alisë si personifikim i fuqisë tokësore autoktone vijnë dhe vargjet e fundit të këngës epike prej nga të gjitha vokacionet: ai i varrit (murana), i zogut (të verës), i pemës (bli), i malit (që dushkon), i zogut vajtimtar (qyqes), kulmi i shtëpisë (shembur përdhe), shtegtari (i malit) dhe bjeshka e vërria – janë vakacione dhe shënjuese të tokës.

Gjamë të madhe shokët qi m'i kanë ba!

Po ja çilin nji vorr bukur të gjanë, Vlla e motër ngrykas për me i xanë E ‘i muranë të bukur e kanë mbarue, vlla e motër kurr mos me u harrue.

E ‘i bli t’bukur, qi m’ja vndojnë tu kryet, zogu i verës gjithmonë me pushue.

Kur ka nisun mali me u dushkue, â ndalë qyqja n’muranë t’vorrit të ri, ka gjetë blinin të tanë degash tha.

Ka flurue përmbi ‘i saraj të zi, Ka gjetë kulmin të tanë shembë për dhe.

M’nji prezor si m’paska hypë, ka përbe shtegtarin kah po shkon: - Amanet, more shtegtari i malit!

N’kofsh tuj kndue ksajt, kajkën me e pushue.

90 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

N’kofsh tu kajtë ksajt, gjamën për me e xanë!

Kah kërkova gjithkund bjeshkë e m’bjeshkë, kah verova gjithkund vrri e n’vrri, kah mjerova gjithkund shpi e n’shpi, kërkund s’ndesha m’Gjergj Elez Ali! Përveçse në epin e Gjergj Elez Alisë motivi i luftës së fuqisë detare me atë tokësore shfaqet edhe gjatë Mesjetës së vonë evropiane përmes romanit që mban autorësinë e Aimon de Varennes-it. Vepra e shkruar në frëngjishten e vjetër daton në vitin 1188.

Studiuesi Ruzhdi Ushaku, në kapitullin “Një episod me motive detare shqiptare në romanin Florimont të vitit 1188”,22 , fq. 119, ofron këtë shënim ku gjejmë gjurmë të kundërvënies njerëzore ndaj përbindëshit të mbërritur nga deti.

Matrica është e njohur dhe vjen prej dy burimesh të ndryshme: 1. nga mitologjia prej nga merr për bazë dyluftimin e Herakliut me përbindëshin detar Hidra në ujdhesën Erite, diku pranë Gjiblartarit;23 2. nga religjioni ku bazohet në dyluftimin e Shën Ilias apo Shën Gjergjit me kuçedrën ujore që banon “në vende me ujë, në shpella, ne këneta, në liqene nëntokësore a mbitokësore, në det dhe që komunikon me botën e jashtme nëpërmjet gurrave, nëpërmjet vrimave nga del ujët prej malit, nga shkëmbi. 24 Autori i punimit na njofton se në këtë roman me temë shqiptareballkanike, shumë ngjarje legjendare lidhen me ambientin detar, pra edhe me ambientin bregdetar të principatës Albanie (Shqipërisë) me qendër në Duras (Durrës). Ndër këto dallohet episodi mbi dyluftimin e princit shqiptar me përbindëshin e detit (guivre volant) i cili i kanoset tokës (shqiptare) dhe kërkon për çdo ditë, si flijim apo ushqim, një njeri.

Shih Ruzhdi Ushaku, Hulumtime etnolinguistike, Universiteti i Prishtinës, 2000.

Versione dhe interpretime rreth trimërisë së dytë të Herakliut (Herkuli te latinët) kundër pvrbindëshit detar me shumë krerë – Hidra gjenden edhe te Straboni, Pauzania, Graves Robert, “The Greek Myths”, Penguin, 1955.

24 Për më shumë Sh.Gjeçovi, Hylli i Dritës, 1936, nr. 10, f.487, dhe Mark Tirta, Dragoi dhe Kuçedra.

91 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 22 23

“Ky episod detar që më herët na ka rënë në sy jo vetëm nga pikëvështrimi krahasues me motive të ngjashme detare mbi luftën e njeriut me përbindëshin e detit, motive këto të përhapura që nga antikiteti e këtej në kultura dhe hapësira të gjera gjeografike, por edhe nga fakti se ai ngërthen motive e ngjarje epiko-legjendare në tokën shqiptare, me kryepersonazhin shqiptar, princin durrsak Florimont.25” Episodi mbi përbindëshin e detit me të cilin lufton heroi shqiptar, në unitetin e kohës dhe të hapësirës, duhet të zërë rrënjë të paktën në shekullin XII, qoftë i kënduar nga populli, qoftë i treguar si gojëdhënë, përrallë apo i shënuar diku si legjendë.

Fragmenti, në rrafsh krahasues, paraqitet i ngjashëm me disa variante në kultura të tjera.

Gjithsesi ai ka rëndësi të veçantë për trashëgiminë gojore përkatëse shqiptare me motive detare dhe brenda kësaj krijimtarie, gjen përkime dhe vazhdimësi diakronike deri në ditët tona, në burime të ndryshme të folklorit shqiptar në hapësirën përkatëse etnogjeografike. Me trajtimin e këtij motivi janë marrë edhe studiues të tjerë mes të cilëve përmendim studiuesit Luan Rama, Shaban Sinani, Moikom Zeqo etj.

Mes argumenteve të shumtë që studiuesi Ruzhdi Ushaku ofron, vlen të ndalemi sidomos tek hipotezat e tij lidhur simbolikën ndeshjes së tokës me detin, shfaqur përmes numizmatikës dhe pjesës së armurës së monedhave të lashta të qytetit të Shkodrës dhe në paftën e rripit të luftëtarit, zbuluar në Selcë26.

Mënyra e konceptimit të kundërvënies së Florimontit (simbolikisht toka) me përbindëshin detar gjen jehonë dhe vijimësi në epikën legjendare shqiptare shprehur si në ciklin e kreshnikëve ashtu edhe në motivin e Këngës së Gjergj Elez Alisë që ndeshet me bajlozin e dalë prej detit.

Duhet theksuar që në fillim se me gjithë përputhshmërinë në tre elementë formalë: Ushaku, R., Hulumtime etnolinguistike, fq.95, Universiteti i Prishtinës, 2000 Po aty, fq. 59 “.... për lashtësinë e këtij motivi në trojet tona, mendojmë se mund të shërbejë një gjetje në hapësirën etnogjeografike të sotme shqiptare, e më konkretisht në qytetin ilir të Selcës së Poshtme te Pogradeci, ku është zbuluar një paftë e rripit të luftëtarit ilir, e veshur me një petë argjendi, fushën e kompozimit të së cilës e mbush një dragua në formë peshku, që del nga uji, paftë kjo që vlerësohet të jetë e shekullit 3-2 para erës sonë. Përafërsisht po në këtë periudhë, në hapësirën ilire, pra atë të banuar sot me popullatë shqiptare, ndeshim monedhën ku figuron emri i lashtë i Shkodrës si Skodrinon, dhe në këtë fushë kompozimi me ambient e sfond detar-ujor, figuron anija antike me zbukurime të pjesës së përparme e të prapme me motive mitike të kokës dhe bishtit të përbindëshave detarë, dhe në të një përbindësh deti apo uji, me kokë, trup e bisht, i ngjashëm dhe i krahasueshëm me përbindëshin e përshkruar në romanin Florimont.”

92 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 25 26

  

të emrit dhe përkatësisë religjioze të nënkuptuar prej emrit, të zgjidhjes së kundërshtimit përmes dyluftimit të pranisë së diçkaje të keqe që shfaqet nga deti – “ka dalë nga deti” (kuçedër / dragua / bajloz) midis Gjergjit të këngës shqiptare dhe Gjergjit tjetër, shenjtorit të krishterë, nuk gjenden pika dhe rrafshe të tjerë përkimesh bindëse 27.

Kjo pasi kënga popullore shqiptare “Gjergj Elez Alija” dhe shumica e varianteve të saj nuk kanë elemente të përbashkët me legjendën e krishterë kushtuar Shën Gjergjit.

Përveç gjetjes së një pikëtakimi me një kulturë të largët, por jo pa kontakte me kulturën shqiptare, siç është nënvijëzimi i qëmtuar në Shahname nga Prof. Dr. Shaban Sinani, i cili e zgjeron rrafshin e pranive të tematikave sinoptike të njëjta, të cilat zhvendosin motivin e ngjashëm në krijimtaritë e popujve të tjerë. “...Është interesant të vihet re se konflikti ndërmjet tokës dhe detit shfaqet i pranishëm në fondin më të lashtë të kulturës tradicionale shqiptare, në ciklin e veriut, duke dëshmuar se vetë bartësit e saj e kanë përjetuar si privilegjin e bregdetit, ashtu dhe fatalitetin e tij28”.

Lidhur me përmendjen e hidronimit Det i Zi mbështesim edhe një herë mendimin se kemi të bëjmë jo thjesht me një përcaktor gjeografik të pikave të orientimit, por me gjasë ky përdorim mund të jetë i sferës emotive. E theksojmë faktin nëse mbajmë parasysh gjithë sa kemi parashtruar ndaj depozitimit të kujtesës kolektive të shqiptarëve ndaj detit dhe prurjeve historike të tij.

Një këndvështrim tjetër ndeshim po në studimin e Prof. Sh. Sinanit 29, ku ndër të tjera shkruhet: “Vlen për t’u përmendur gjithashtu fakti se, sikurse edhe në onomastikë, edhe në emërtimet e përdorura për përshkrimin e mjediseve të jetesës dhe të trimërive të kreshnikëve një shtresë të rëndësishme e përbëjnë toponimet e papërveçme, që janë ndërtuar mbi bazën e karakterizimit eksplicit të natyrës, si: Lugjet e Verdha, Bjeshkët e Bardha, Kotorret e Reja, Plaku Qevanak, Llatinka e Bukur, Fushat e Gjana (ndoshta dhe Deti i Zi) etj. Këto lloj emërtimesh janë karakteristike për atë Shih Sadri Fetiu, Aspekte krahasimtare të këngës popullore “Gjergj Eliz Alija”, botuar në “Kultura popullore” nr. 2/1980 f. 95 28 Sinani, Sh., Ura dhe kështjella, Argeta LMG, Tiranë 2006, fq. 239.

29 Sinani, Shaban., Rreth vendformimit të eposit, hapësira në ciklin verior, Mitologji në eposin e kreshnikëve, Argeta, 2006, fq. 136.

93 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 27

fazë të jetës njerëzore kur natyra ishte trualli i përbashkët i të gjitha qenieve dhe toponomastika e përveçme ishte e panjohur dhe për këtë arsye edhe fyese.”

Përveç këtyre dy qasjeve, përdorimin me bazë emotive të hidronimit Det i Zi dhe ndërtimeve mbi bazën e karakterit eksplicit të natyrës, jemi të mendimet se edhe një arsyetim i tretë mund t’i rrijë pranë, për t’u shtuar vlerat dy konstatimeve të sipërshënuara.

Fjala është për emërtimet sipas drejtimeve të horizontit, në një kohë kur pikat e horizontit shënoheshim me ngjyra, përfaqësoheshin nga ngjyra të mirëpërcaktuara dhe të kodifikuar me vlerë përdorimi për një bashkësi të gjerë.

Për shpjegimin e tyre na vjen në ndihmë edhe studiuesi kroat, profesori i Universitetit La Sapienza, Predrag Matvejeviç i cili na jep të dhëna se detet janë quajtur herë sipas referencave të horizontit, vendvendosjes së tyre si për shembull Deti Jugor siç e hasim tek hartat e periudhës së Rilindjes. Mesdheu (Mare Nostrum) quhej herë det verior dhe herë det jugor, sipas pikëndodhjes së atyre që e quanin kështu apo ashtu.

Por, siç tërheq vëmendjen me të drejtë ky autor “ata që i njohin gjuhët e vdekura vënë re se në qytetërimeve të lashta, që i jepnin nga një ngjyrë secilës pikë horizonti, deti ynë (Mesdheu – shën. Im, S.L) u quajt i bardhë.

Arabët e kanë ruajtur termin det i Bardhë (al – bahr al abjad). Turqit e kanë quajtur Mesdheun në të njëjtën mënyrë (Ak deniz). Këngët popullore të sllavëve të jugut përmendin, përveç detit të kaltër, detin e bardhë, dhe jo vetëm ku ai është i trazuar.”30 Paraqitet mjaft interesant për qasjen tonë ndaj toponimit Det i Zi edhe fakti i kodifikimit të ngjyrave: me të kuq shënohej Lindja, me të zezë shënohej Veriu.

Prej këtej hapen edhe dy rrugë të tjera përmes së cilave mund të vijojmë arsyetimin lidhur me Detin e Zi në Epos.

1. ose me Det i Zi është thjesht një gjendje piktorike – emocionale, bazuar në pamjen e detit, si në rastin e këngës popullore ulqinake: Deti i bardh e deti i zi, Kanë shumë gjana që kushtojn, Gjinnen peshqit mrenna tij Sa kannart nuk i peshojn.

30

Matvejević, P. Libër dore për Mesdheun, IDK, fq. 198 94 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0

/

2014

2. ose me Det i Zi do të kuptojmë dhe atë det në drejtimin e horizontit e krijuesve apo bartësve rapsodisë, në këtë rast, emërtim sipas drektimit për detin Adriatik.

Për të mos tingëlluar i pambështetur si argument, këtij interpretimi i bashkëngjisim edhe praninë jo të rrallë të toponimeve apo hidronimeve të tjera krijuar sipas së njëjtës logjikë jo edhe shumë larg prej arealit të krijimit të eposit shqiptar. Është fjala për toponimin Mal i Zi (krijuar me gjasë sipas drejtimeve të horizontit) Drin i Bardhë, Drin i Zi (krijuar jo sipas pastërtisë së ujrave në rrjedhë), Timoku i Bardhë dhe Timoku i Zi, në Serbi, Iskari i Bardhë dhe Iskari i Zi në Bullgari etj.

Po mbi këtë argument Matvejević shton edhe se: Mbase këtu qendrojnë punët edhe për Malin e Zi dhe Shqipërinë (Albania, alba, e bardhë) Kroacinë e kuqe a të bardhë (Croatia Rubea – dalmatita Superior, Croatia Alba – Dalmatita Inferior), të cialt emërtohen kështu nga një prift e kronikan sllav i Mesjetës...” 31.

Edhe sot e kvsaj dite, banorët e Afrikvs veriore dhe ata të botës dhe kulturës arabe vazhdojnë ta quajnë detin Mesdhe me eponimin “Det i Bardhë” (al-Baḥr [al-Abyaḍ] al-Mutawassiṭ (‫)ال م تو سط ]األب يض[ ال بحر‬, nisur pikërisht nga këndvështrimi i orientimit gjeografik, ku ngjyra ‘e bardhë’ për turqit tregon pikërisht Perëndimin. 32 Fjala ‘Akdeniz’, për turqit e sotëm emërton Detin Mesdhe, ku fjala - ak – përkthehet ‘i badhë’ dhe si drejtim shenjon detin perëndimor, por që si etomologji është ‘Det i Bardhë’. Ndërkaq, me të njejtën tipologji ‘Karadeniz’ – përkatësisht Deti i Zi është Deti i verior.33 Kësisoj pohimet e mëparshme lidhur me Detin e Zi në epikën shqiptare po i përmendim përmbledhtazi si:   

me bazë emocionale – lidhur me kujtesën kolektive të “rrezikut që vjen nga deti”; mbi bazën e karakterizimit eksplicit të natyrës; me bazë pikturike;

Po aty, vep. e cit.

Abulafia, David. “The Great Sea: A Human History of the Mediterranean”. Oxford University Press, 2011.

33 Për më shumë hollësi rreth hidronimeve shih: Öztürk, Özhan “PONTUS: Antikçağ'dan Günümüze Karadeniz'in Etnik ve Siyasi Tarihi”.

31 32

95 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014



me bazë të drejtimit të horizontit të përcaktuar dhe kodifikuar me ngjyrë.

Përmendja e këtij argumenti të fundit për Detin e Zi në epos na e qartëson edhe disi më shumë fushëpamjen, pasi me Det të Zi (me të zezë shënohej Veriu) mund të thirrej deti Adriatik.

Ndërkaq, nëse mbajmë parasysh vendkrijimin e eposit dhe të epikës legjendare në përgjithësi, Veriu apo deti në veri, apo deti verior ka drejtimin e Dalmacisë, nën zotërimin e Venedikut dhe përtej kësaj të vetë Venedikut.

Nëse do të guxojmë edhe më shumë në këtë hamendësim do të bënim edhe një lidhje të fundit mes hallkave të shkëputura të mbërritjes së bajlos – bajloz, legatit lugat, si shtresëzime kohore dhe historiko – kulturore në epos.

Së fundi do të thoshim se vetë eposi na paraqet një gamë të larmishme të përmendjeve dhe funksioneve të përmendjeve të detit në epos, siç kemi rastin t’i paraqesim në vijim, përmes disa fragmenteve të shkëputura nga Epika legjendare: Por n’qafë m’paci mor Bjeshkët e Nalta Kurrrkund nji shteg që nuk më latë Për me dalë deri në Krajli!Sa mirë nama bjeshket m’i paska gjue!

Sa shpejt deti ka ndigjue!

E e ka çue nji frymë të fortë E e ka çue një frymë të nxehtë Bijnë orteqet nëpër gropa Ushtojnë malet si prej motit!

Por tri ditë e ma s’ka zgjatë A shkri bora e ka ra n’lumë Por tri jave e ma s’ka zgjatë Çka e ka ba lumi atë të bardhë?

T’bardhët e bjeshkeve krejt e ka mbyte n’det…

Janë shembë kullat gjer në themele U trand deti me hy brenda Kanë gjemue malet si për mot t’lig !

Kurrnji trimat nuk po e lanë me ikë Luftë e rrepte aty që po bahet Me dhambë trimat duen shoshojnë më shkye Me dhambë gjoket duen shoshojnë me e marrë 96 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Notojnë kurmat thellë në det Notojnë trupat nëpër gjak... :::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: N’breg të detit, përmbi shkamb Dymbëdhjetë katesh kulla e naltë Kurrkund shoqen nuk e kishte Treqind hapash kulla e gjanë Të tana ballët guri të lemue Anash krejt guri të latue Latue shkambi prej mermeri Aty gurrat me flladitë Aty kopshti me u mahitë Aty velat me valzue (per te lundruar) Me valzue për shpinë të detit…34 Por veç peizazhit të jashtëzakonshëm, në të cilin deti dhe mali fqinjëzojnë, japin e marrin, përveç përfytyrimeve të rralla, ndeshim edhe një prani jo edhe aq të kufizuar të detit, jetës dhe botës detare, gjë që vë disi në dyshim tezën e moskomunikimit të skajshëm të botës dhe kulturës shqiptare me detin.

Tërhqeës për vëmendjen në thellim të hulumtimit tonë paraqitet edhe fakti se jo vetëm në krijimtarinë pa autor, në epos, në fabulistikë, në mendësi, në proverba, në mënyrat e sjelljes dhe në rituale, por edhe në krijimtarinë e autorëve tashmë klasikë për letrat shqipe, te korifejtë, madje në një moment tejet të veçantë përsa i takon ngjizjes dhe afirmimit të ndërgjegjes sonë kombtare, në periudhën e zgjimit, të luftës ndaj turqve, në para dhe gjatë Rilindjes kombëtare pra, moment historik dhe letrar ky ku poetët u propozonin shqiptarëve një atdhe / mëmëdhe me fytyrë të bukur dhe të dashur.

Vizatimin e Shqipërisë si një vend të idealizuar, parajsor e gjejmë që herët në letrat shqipe. Letra e Pjetër Budit, drejtuar Kardinalit Gozzadini, në Romë, gjatë vitit 1621 e dëshmin këtë fakt. “Shqipnia është vendi i majmë e i mbushun me gjithçka lypet për jetesë, ka ajer kaq të butë e të shëndoshë sa s'gjindet mi faqe të dheut..., ka vise të këndhsme me gjithfarë gjojet, me vena fort të zgjedhshme, me vaj e grunë të pashoq, me frymorë te panjehun, plot me luma e prozhme e liqeje me gjithfarë peshku; shkurt për Fragmentet konsultuar me botimin Folklor Shqiptar II, Epika legjendare, Cikli i kreshnikëve, Vëllimi i parë, Qemal Haxhihasani, Tiranë 1966.

97 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 34

mbrenda e për jashta e gjithkund duket si Parajsë toket...”

Siç vihet re, madje edhe nga përcaktimi i Budit “Parajsë toket” sa “s'gjindet mi faqe të dheut”, Shqipëria vizatohet si një hapësirë që në dukje të parë nuk i mungon gjësend. Përmenden begatitë, produktet e saj cilësore, njerëzit, ajri, lumenjtë, leqenet, peshit, por jashtë vëmendjes mbetet deti.

Deti shfaqet pak, aq pak sa mund të thuhet se përfytyrimet mbi vendlindjen që përveç tokës ka edhe det, në letrat shqipe të asaj periudhe, por edhe të mëvonshme janë të prirura të shkojnë më shumë drejt malit, në veçanti dhe tokës në përgjthësi sesa drejt detit.

Edhe në periudhën e Rilindjes kombëtare jemi sërish midis. Te enciklopedia historiko-gjeorgafike në gjashtë vëllime dhe me 4830 faqe, në KÂMÛS AL-A'LÂM të Sami Frashërit, autori, në ftesën që i bën “tjetrit” për të njihur Shqipërinë, deti thuajse mungon krejtësisht edhe pse aty përshkruhen e përmenden territore e vise, male e fusha, kasaba e qytete, liqene e lumenj.

Në krijimtarinë letrare të periudhës së Rilindjes kombëtare vërejmë këtë prirje: përfytyrimet arbëreshe të De Radës, të Gavril Darës, Zef Serembes, njëlloj si krijimtaria e autorëve joarbëreshë, priren gjithashtu drejt atdheut, i referohen një të kaluare të lavdishme të shekujve më parë.

Por “përfytyrimet arbëreshe” shkojnë drejt detit dhe në det, ndryshe nga përfytyrimet e poetëve të tjerë të kësaj periudhe që rindërtojnë kujtesën duke iu drejtuar maliti kryesisht. Poetët arbëreshë vizatojnë një Shqipëri të largët, shpesh pamje e fundit të viseve të atdheut, vështruar nga deti, vetëm pak para largimit. Kthim pas, në epokën e Motit të Madh, është i pashmangshëm, edhe kur kemi të bëjmë me vepra liriko-epike edhe kur lexojmë elegji apo lirika simbolike mallit dhe e të dashurisë.

“Pse të venë në det mendimet, zemra ime?”35 apo “Dhe ja, para sysh më dalin Gjith` bujarët e fuqishëm, Të helmuar e të vrenjtur, si m`u dukën për së largu Çukat e maleve t`dashur 35

De Rada, Jeronim, “Këngët e Milosaos”, Kënga V, Shtëpia Botuese “Argeta”, Tiranë, 2009.

98 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4

Kur iu fala që nga deti T`fundit herë e më si pashë.

Ju , o bij të motit t`madh, Hapët një të ndritur udhë Në të vjetëvet thellësi.

Zulma juaj ndriçoi si djell Përmbi botën e përmbysur; Ajo eshtrat jua shkëlqen Ashtu si dielli mbulon, Edhe pasi perëndon, Valët e trazuara Me zjarr edhe me shkëndija.36 apo

dhe

“Dejtënori ëndrrat harron.

E ka për nuse fjamurin, Për mall detin këndon.

“Tërë shkëlqim m’hapet përpara deti, Që zgjon te trutë e mi mendime shumë. :::::::::::: Arbria matanë detit, na kujton Se ne të huaj jemi te ky dhe.”37

Këtyre pamjeve u vihen përballë përfytyrime të tjera, të cilat në përngjitjet at + dhe / mëmë + dheun e përcaktojnë si primus, ndërsa atdheun si një botë tokësore, ku deti nuk shfaqet, fshihet apo mungon.

Për ta vëzhguar më nga afër këtë prirje mund të marrin në shqyrtim vjershat e cilësuara me temë “patriotike” apo “atdhetare” të disa prej poetëve më përfaqësues, vjersha të cilat krijojnë portretin e atdheut dhe ngallmijnë te lexuesi stampën jo vetëm se si është, por edhe se si duhet të jetë ai.

Veç krijimtarisë së Gjergj Fishtës, të cilin në vijim do e trajtojmë si rast më vete, qoftë edhe për faktin se vepra e tij, sidomos “Lahuta e Malcis” të bën të mendosh “se jé tue veshtrue popullin shqiptàr kah i këndon 36 37

Dara, Gavril (i Riu), “Kënga e Sprasme e Balës” Serembe, Zef, “Dejtënori” (Detari), 99 | R e v i s t a H a e m u s N r .

45-50

/

2014

vedvedit, me fjalët e Fishtës, mâ të kulluetën kangë, e cila shpërthen nga nji gjak misterioz që rrjedhë në zemër të tij ilire”38, te krijimtaria e një autrori tjetër të periudhës së Rilindjes kombëtare, te Andon Zako Çajupit gjejmë shembuj të përfaqësimeve ku atdheu nuk përkufizohet, por kufizohet brenda një hapësire më të ngushtë se ç’është ai vetë, qoftë në hartën fizike, qoftë në hartën politike.

Në vjershën “Mëmëdheu” të Andon Zako Çajupit, jo vetëm përfytyrimet, por edhe fjalëkyçet ( toka, guri, shtëpia, varret) janë përjashtimisht tokësore: “Mëmëdhe quhetë toka ku më ka rënurë koka, ku kam dashur mëm'e atë, ku më njeh dhe gur' i thatë ku kam pasurë shtëpinë, ku kam njohur perëndinë, stërgjyshët ku kanë qënë dhe varret q'i kanë vënë.”39 E këtij rrafshi përfytyrimesh është edhe vjersha “Ku kemi lerë” e po këtij autori, ku fjalëkyçet vijnë sërish prej tokës, kur vjen fjala e përfytyrimit të asaj që përkufizojmë si atdhe: “Ku i duket balta m'ë e ëmbël se mjalta?

- Në vend të tij.”40 Hapësira gjeo-politike dhe emocionale te kjo krijimtari është malore, kulti i malit dhe i atdheut përmes tij, vjen i përfaqësuar nga jo vetëm nga “Baba Tomorri”41. Edhe rastet kur poeti vesh petkat e profetit dhe këshillon në mënyrë sentenciale sjelljen ndaj atdheut, ai adresohet sërish dhe përjashtimisht tokës dhe kulturës alpine:

Koliqi, Ernest. Genesi del poema « Il Liuto delle Montagne » di Giorgio Fishta, dispensa dattiloscritta, Roma.

39 Andon Zako Çajupi, “Mëmëdheu”, Vepra, V.I, “Baba Tomorri”; ”Vjersha të tjera”, Toena, Tiranë 2008.

40 Andon Zako Çajupi, “Besa - Besë”, Vepra, V.I, “Baba Tomorri”; ”Vjersha të tjera”, Toena, Tiranë 2008.

41 Andon Zako Çajupi, ““Ku kemi lerë”, Vepra, V.I, “Baba Tomorri”; ”Vjersha të tjera”, Toena, Tiranë 2008.

100 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 38

“Të duamë mëmëdhenë, edhe malet me dëborë.”

Me këto tone, trope dhe modele përfytyrohet refuzimi ndaj pushtimit dhe pushtuesit. Ky refuzim te Çajupi nuk është i llojit kryengritës, që mund të sillte përfytyrime ujore, detare, si te Fishta apo Noli për shembull, konkretisht si përfytyrimi i shkumëzimit, dallgëzimit, tallazeve të zemëruara të valëve. Ky adresim i llojit tokësor dhe i lidhur me përfytyrimet e saj sjell këtë figuracion: “Që ditën që u shkeli robëria dhe gjer sot nukë bën më bar Dhëmbeli dhe Tomori qan me lot.

Male me krye në qieli, si duroni robërinë?”42 Në ato pak raste nuk deti shfaqet në krijimtarinë e Andon Zako Çajupit, ai vjen thjesht si përmendje, jo më shumë se një mënyrë për të mbërritur në shtëpi, një opozicion i udhës dhe një kujtesë e demonizimit të detit, që përveçse të keqen e luftës dhe pushtimeve na solli edhe kurbetin.

“Shtatë dit' e shtatë net bëri Mitrua në det; mbaroi udhën e gjatë dhe vate në fshat me natë.”43 Por një nga rastet më përfaqësues dhe më ndjellëse njëkohësisht për ta marrë në shqyrtim, lidhur me përfytyrimin e atdheut si hapësirë tokësore, detare apo të dyja bashkë dhe si hapësirë e marrëdhënieve sociale, sipas mendimit tonë e gjejmë të projektuar dhe të shprehur në poemën “Bagëti e Bujqësi” të Naim Frashërit dhe te një pjesë e krijimtarisë së tij poetike që lidhet me të ashtuciësuarën “temë atdhetare”.

Poema “Bagëti e Bujqësia”, me 450 vargje, e cilësuar si vepër e apostrofimeve të mëdha me frymë romantike, me rimarrje tematike prej Andon Zako Çajupi, “Besa - Besë”, Vepra, V.I, “Baba Tomorri”; ”Vjersha të tjera”, Toena, Tiranë 2008.

43 Andon Zako Çajupi, “Kurbeti”, Vepra, V.I, “Baba Tomorri”; ”Vjersha të tjera”, Toena, Tiranë 2008.

101 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 42

gjedheve të mëdha paraardhëse, si prej “Punë dhe Ditë” të Hesiodit, prej “Gjeorgjikave”44 të Virgjilit krijoi modelimin e poezisë së madhe të Atdheut.

Kjo poemë e Naim Frashërit, “me plot shembëlltyra e tablo të atdheut të tij malor”, shndërrohet kësisoj në “një himn për natyrën… me thelb realist e tokësor…” ku poeti “u këndon tufave të dhenve e kopeve të bagëtisë, si dhe gëzimit dhe djersës së jetës fshatare.”45 Padyshim që atdheu i propozuar nga Naim Frashëri është një atdhe jorealist, pasi peizazhi, për të mos thënë sureal, na paraqitet mbi realen, ndoshta jo i jshtëzakonshëm, por mbi të zakonshmen. Ky atdhe është jo vetëm një vis ideal, por edhe i idealizuar përmes vargjeve. Shqipëria e Naim Frashërit është një parajsë utopike, një vend pa të metë, ndjellës dhe grishës si për shqiptarët e larguar prej saj, ashtu edhe për shqiptarët e tjerë që jetonin aty, por që as ia shihnin dhe as ia çmonin bukuritë këtij atdheu. Po ashtu, të idealizuar janë edhe shqiptarët.

Veç tipareve të sjelljes poetike brenda kanoneve të romantizmit rajonal dhe europian, emfaza idealizuese që shoqëron çdo varg të kësaj poeme, madje edhe atëherë kur autori ndjen brengë dhe mall, vjen e përligjur.

Kjo pasi poeti duket sikur po shkruan një guidë poetike për Shqipërinë.

Ai dëshiron t’i ftojë bashkëkombasit e tij në këtë parajsë verbale, në atdheun virtual ku, veç bukurisë së natyrës, gjejmë edhe njeriun e punëve të stinës dhe zejeve të tokës.

Sigurisht, kategoria e vetme estetike e kësaj poeme, ku projektohet në formë programatike se ç’është, ç’duhet të jetë dhe ç’kuptim ka atdheu, është vetëm një: e bukura, Bukuria. Bukuria është arsyeja e dashurisë dhe e idealizimit. Por kjo bukuri dhe ky idealizim ka vetëm një fytyrë dhe një pamje. Ky atdhe është pjesë e një parajse vetëm tokësore, e një harte të ngulur fort dhe thellë në tokë, është një apostrifim thirror ndaj kultit alpin të malit, si tempulli i ruajtjes së vlerave.

Për një analizë thjesht formaliste mjafton që të zgjedhim mes 50 vargjeve hyrës të poemës fjalët që na mbajnë lidhur me tokën (malet', lisat' e gjatë, fushat, lule, bregore, lumenjt', çuka, kodra, brinja, gërxhe, pylle, bagëtinë, qengji, dhenë, buron ujët e ftohtë, veriu në verë, tek mbin lulja, ku i fryn bariu xhurasë, tek kullosin bagëtija, ku mërzen cjapi me zile, pyjet' e gjelbëruar, atje rrinë perënditë. Mendje! merr fushat e malet, thëllëza, qyqja, bilbili, trëndafili, shpest, kedhërit', shqerrat, deshtë, cjeptë, dhëntë, dhitë, vashë bukurosh'e bariut, Dashi sysk e me këmborë, manar, qeni. O! sa Për më shumë shih: Robert Elsie, “Historia e letërsisë shqiptare”, fq. 120, Botimet Dukagjini, Pejë 1996.

45 Po aty.

102 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 44

bukuri ka tufa! Sa gas bije bagëtija! Vinë posi mblet' e plotë! Nëpër shesh' e nër bregore janë përhapurë shqerrat, E kecërit nëpër rripat dhe në gjethet e në ferrat) për të kuptuar se elementi bazë i piezazhit është dheu, toka, se vetë është krejtësisht tokësor dhe mbitokësor dhe se i munguari i vetëm në propozimin që u bëhet shqiptarëve për të pasur një atdhe, është deti.

Edhe profesionet që përmenden në poemë, siç mund të vërehet lehtësisht nga leximi i tekstit, janë profesione dhe zeje tokësore, siç edhe premtohen që në titullin e veprës poetike: “Bariu plak krabën në dorë edhe urdhëron të rinjtë, E ata gjithë punojnë, ngriturë më bres përqinjtë; Ca bëjnë vathën e shtrungën, ca ngrehin tëndën e stanë, Kush sjell gjeth e karthj' e shkarpa, sicilido ndih më nj'anë; Kush përvjel, kush qeth sheleknë, kush mjel dhitë, kush mjel dhëntë, Njëri merr ushqen këlyshnë, jatëri përgëzon qëntë.

Stopani, bër'i zi sterrë, shikon bulmetn' e bekuar, Tunt, bën gjalpë, djathë, gjizë edhe punon pa përtuar;” apo Në pshat, posa sbardhëllehet, sheh një plakëzë të gjorë, Ngrihet, hap derën ngadale, e del me kusi në dorë, Rri në derëzët të shtrungës, dhe djali duke dremitur I nget bagëtin' e delen, i mjel plakëz' e drobitur.

Plaku lë shkopnë mënjanë e bën gardhin a zë shteknë, Bariu vë tufën përpara, vasha përkëdhel sheleknë, Nusja pshi e ndreq shtëpinë edhe bën bukën e gjellën, I shoqi sheh kanë, lopën, viçnë, demnë, kalën, pelën, Mushkën, që ësht' e harbuar edhe bashkë me gomarë Rrahënë të hedhin murë, të hanë bimën a barë.

Një grua vete në krua, e jatëra zë të tuntnjë, Një sheh pulat, miskat, rosat, dhe tjatëra bën çtë muntnjë.”

Pa vështirësi vërehet se në këtë poemë – hymn dhe portret i atdheut, deti mungon thuajse krejtësisht (nëse nuk do të merrnim në konsideratë për ta quajtur prani përmendjen e detit në poemë vetëm në dy raste dhe në mbyllje-finale të veprës.) Përmendja e detit vjen një herë në formë të 103 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

metaforizuar dhe herën e dytë në formën e lutjeve, urimeve dhe bekimeve të poetit ndaj Perëndisë (det i paanshëm i mirësisë) ndaj atdheut të tij.

“Det i p'an'i mirësisë…” dhe “Edhe detit uj' e kripë…”

Eshtë e kuptueshme se çështja e ngulmët, që vihet re thuajse në të gjithë krijimtarinë e Naim Frashërit, ajo e origjinave, e vendit zanafillor dhe e rolit të shqiptarëve të parë – pellazgjikë, në kulturën e kontinentit Europian (me elinët dhe llatinët, me gërqishten e llatinishten) duket se nuk ka qenë objekt trajtimi në këtë poemë.

Në këtë vepër nuk shtrohet me vëmendje aq të posaçme, sa në poezi të tjera më të ndjeshme dhe më të shprehura, nëse janë apo jo shqiptarët parahënorë (porselinoi), popull autokton apo popull detar. Për poetin është me rëndësi që ata njerëz janë me rrënjët aty, si malet, lisat, pyjet, lulet e Shqipërisë dhe që shqiptarët kanë një atdhe, një tokë, një truall, një at/mëmë/dhe të bukur, që u duhet bërë edhe i dashur përmes bukurisë.

Atdheu i tyre, pikturuar me ngjyra të pakursyera prej Naim Frashërit, është krejtësisht tokësor, një atdhe me fytyrë të kthyer nga elementet e tokës, nga mali i lartë, deri në fushën e rrafshët. Por ndërkohë, edhe thjesht për efekt enumerativ, përkrah maleve, kodrave, fushave, brinjave, sukave, gërxheve, duhet të shfaqej e të bëhej i dukshëm deti – ai det që jo vetëm metaforikisht, por realisht si skajim gjeografik ishte pjesë e trojeve të shqiptarëve, të cilëve u përkisnin dy dete, madje dy dete të përmendur si në mitologji ashtu edhe në histori. Është ndjellëse t’i vihesh pas një hipoteze, e cila do të bënte të kuptonim më mirë nëse: 1.

Kemi të bëjmë me një shmangie, me një harresë të këtij elementi të rëndësishëm të ‘inventarit’ të një etnie, të një populli, të një kombi, të një kulture?

2.

Apo në nënvetëdijë, forma eufemike e mospërmendjes e ka ruajtuar të pandryshuar konturin e saj: qëndrimit ndaj detit si vendi prej nga në mos përherë e keqja, nuk na ka ardhur as begatia.

104 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Për ta zgjeruar disi hulumtimin e nisur dhe për të mos e trajtuar si një fenomen të mbyllur, përveç krijimtarisë së Naim Frashërit, marrim në shqyrtim edhe disa “poezi me temë atdhetare” të Gjergj Fishtës, të dy të cilësuar shpesh si “poetë kombëtarë”.

Thuajse me të njëjtin nderim kulti, përfytyrim ndaj atdheut malor, jo aq të shprehur ndaj detit, por gjithsesi më gjithëpërfshirës në enumeracion, na vjen edhe Gjergj Fishta në poezitë e tij të përkushtuara ndaj atdheut.

Në krijimtarinë e këtij autori Gegë e Toskë janë përherë bashkë, ndërsa deti dhe mali veç; fusha e mali janë pranë, kultura detare nga ajo malore të ndara. Në poezinë e kushtore “Atdheut”, Fishta i drejtohet me adhurim pamjeve – kult, përjashimisht tokësore të atdheut: fushës, malit, lumit.

“Por nji fushë ma e bleret nuk shtrohet, Por nji mal ma bukur s'rri, Ma i kulluet nji lum s'dikohet, Moj Shqypni, porsi i ke ti.”

Te vjersha “Shqypnia”, edhe se fjala “det” përmendet dy herë (Dridhet toka e gjimon deti. I a lshojn udhën dete e male.) kjo fjalë jo vetëm që vjen e shoqëruar me elementet “tokë” dhe “mal”, por në vijim, kur vizatohet bukuria e atdheut, ky atdhe ka përsëri tipare vetëm tokësore: “Fusha t' gjâna e kodra t' blera, Zijes s' mnershme larg kû âsht droja, Me gaz t' vet ktû i veshë Prendvera, Si t' Parrizit t' larmet shtroja.” :::::: “Nën nji qiellë përherë t'kullueme, N' rreze e n' dritë përshkue unjí, Bjeshkë e male të blerueme Si vigâj shtiellen n' ajrí.”

Paksa më ndryshe për interpretim vjen poezia “Gjuha shqype”. Fjala “bregu”, përmendur në fund të poezisë, për të cilën megjithëse nuk mund të thuhet me siguri se është toponimi i pastër dhe i njëmendtë që ne përdorim për “Bregun” (e detit) në Jug të Shqipërisë, vlen për t’u marrë në shqyrtim dhe se as formalisht “bregu” te Fishta nuk veçohet 105 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

me nistore të madhe, siç ngjet me “Malcija” – emër i përveçëm dhe lehtësisht i dallueshëm.

“Prandej, prá, n'e doni fisin, Mali, bregu edhè Malcija Prej njaj goje sod t'brohrisin: Me gjuhë t'veten rrnoftë Shqypnija!”

Edhepse në dukje atipike (jo për nga forma dhe emocioni) vjen poezia “I dbuemi”. Në këtë poezi, ndonse përmenden më gjerë se kudo tjetër në poezinë e Fishtës elemente të fjalësit të detit (det, valë, zogjt e detit) …

“Gjimon deti,ushton duhija, Lkundet barka valë mbi valë.” …sërish atdheu shfaqet me fytyrë malore: “Oh!ju bjeshkët e Shqyptaris'!”

Malli për vendlindjen nuk bën poetin t’i rikthehet brigjeve, detit, valvëve, peizazhit detar, sikundërse ndodh te Dara dhe Serembe, por të kujtojë malin dhe peizazhin malor: “Por, oh vaj!Malet e mija, qe, po zhduken dalë-kadalë:” Përshëndetjet e poetit i adresohen…: “Lamtumirë, pra, bjeshkë e malë!

E ju shkrepa edhe ju curra; E ju breshta e ju gjeth hale, E ju prroje e ju gurra!

Lamtumirë, ju mriza e stana!

Lamtumirë, kumbona e berr'e!

Lamtumirë, ju fusha t'gjana, Ju livadhe, ene ju djerre.”

E njëjta frymë vjen edhe nga poezia “Lamtumirë, vendet e mija”, një version strofik i poezisë monokolonë “I dbuemi”.

Duke iu rikthyer Naim Frashërit si rastin madhir dhe më tipik vërejmë 106 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

edhe se ky poet shfaq dy qasje në krijimtarinë e tij të mëvonshme dhe që lidhet jo më me poezinë, por me poemën. Të dyja qasjet poetike i drejtihen origjinave si materie narrative. Bëhet fjalë për ato origjina që do të i përkatësonin shqiptarët si të lidhur e të shprehur më fort se zakonisht me: - kulturën tokësore (pjesë e telurokracisë), - me kulturën detare (thalasokracisë), - me të dyja apo në mes të të dyjave.

Te këto dy tekste poetika Naim Frashëri shfaq disa prirje. Te poezia “Shqipëria”, për shembull, Naim Frashërit duket sikur i intereson vetëm dëshmimi për rrënjët dhe kontributet e shqiptarëve, jo më shumë dhe jo më thellë se kaq. Në vargjet e tij, veç qortimeve në mbyllje të poezisë (Shqipëri pse s'qe e zonja / Të bënjë tri-katrë shkronja?) poeti ngulmon fort te kujtesa. Ai sikur do t’u kujtojë botës, por edhe të vetëve, lashtësinë edhe motet kur e gjithë Europa sillet rreth shqiptarëve, të cilët janë fillesë dhe qendër e Europës moderne - vetë fillimet e albanocentrizmit në fakt: “Bota që kur është zënë, Shqipëria gjall ka qënë.”46 apo “Atë kanë Shqipëtarët, Si q'e kishin dhe të parët Gërqishten ajo e polli, Llatinishtja andej dolli.

Bijtë tanë jan' Elinët Sindëkur edhe Llatinët, Edhe gjithë Evropanët, Qi duallë nga Romanët.

Neve jemi më të parë, Në Evropë nga çdo farë.”47 apo kur i adresohet qortueshëm Shqipërisë…: “Sikur të paskëshe shkruar, Naim Frashëri, “Shqipëria”. Botuar për herë të parë në Rev. "Albania", Bruksel, 1897, nr.3, f.34-35.

47 Po aty.

107 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 46

Gjësendi s'të ish harruar, Do të kishimë Pllatonë, Aristotel' e Strabonë, Omir, Pindar e Esqille, Dant' e Senek e Virgjillë Do të ish sot Shqipëria, Që t'i mir botën zilia.

Po të shkuarat i lerë, E mso mënt për tjatër herë.”48 Në këtë poezi fillesash, origjnash, kontributesh, nuk përmendet në asnjë rast ndonjë marrëdhënie, qoftë edhe formale e shqiptarëve me detin, ndërkohë që me me malin (Tomor) po.

“Gjithë bota vij qëmoti, Në Tomor tek ishte Zoti, I faleshin Perëndisë, Zotit math të Shqipërisë.

Zëri dhe flaka s'ish kot, Që nxjer Tomori dhe sot.”49 Në një tjetër krijim poetik, te “Pellazgët-shqipëtarë”, poezi kjo me të njëjtën ndërmejdje dhe vokacion, botuar në të njëjtin vit me poezinë “Shqipëria”, por në numrin vijues (Nr. 4) të revistës “Albania”, Naim Frashëri, si rrallëherë tjetër në krijimtarinë e tij, na sjell dy grupvargjesh që dëshmojnë njëmendësi në dobi të tezës ndaj së cilës po sjellm argumente lidhur me praninë, zotërimin, ndikimin dhe marrëdhënien e paraardhësve tanë me detin dhe me kultrën detare, jo vetëm si banorë, por edhe si njohës e lundërtarë.

Për më tepër bëhet ineresant fakti se në këtë poezi origjinash, Naim Frashëri i paraqet paraardhësit edhe si banorë të tokës, por edhe si zotërues të tokave (dhenë), të detit (denë) dhe të brigjeve detare (sterenë) ku paraardhësit tanë kulturorë, heronjtë e poemave jetuan: (Duall ng' Asia / Si mizëria/Dhe me ania Ë hodhë denë.), por edhe (Të tërë dhenë / Den' e sterenë /Sa kombe qenë / Në këmb' i vumë).

“Ishte një ditë, Po aty.

Naim Frashëri, “Shqipëria”. Botuar për herë të parë në Rev. "Albania", Bruksel, 1897, nr.3, f.34-35.

108 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 48 49

Që Pellazgitë Posi një dritë Mbuluan dhenë; Duall ng' Asia Si mizëria Dhe me ania E hodhë denë.”50 si edhe “Të tërë dhenë, Den' e sterenë, Sa kombe qenë Në këmb' i vumë; Dhe mbretëruam Kudo që shkuam, Tekdo lëftuam, Vëndin e zumë.”51 Toka, mali, si kujtim i fundit i pamjes që merr me vete nga vendlindja, përputhet te Dara (“Kënga e sprasme e Balës” - nga deti sheh tokën), te Fishta (“Lamtumirë”, “I dbuemi” - nga deti sheh malet) dhe te Naimi, në poemën “Histori e Skënderbeut”.

“Dhe shokët’ e njerëzija.

Hipnë në kuajt e shkuan Si zogu kur lë folenë, Njerëzin’ e përvëluan, Shkretuanë mëmëdhenë.

Kapëtuan më tjatr’anë, Nga mali kokënë kthyen, Krujën e bukur s’e panë, Më tepër u mallëngjyen;” Një rast më vete dhe majft interesant për trajtim përbën poema epikohitorike me 30 Këngë dhe 15.613 vargje e Gjergj Fishtës, “Lahuta e Malcis”. Kjo për faktin e pranisë së pazakontë të detit në poemën epike, Naim Frashëri, “Pellazgët-shqipëtarët ”. Botuar për herë të parë në Rev. "Albania", Bruksel, 1897, nr.4, f.50.

51 Po aty.

109 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 50

në zemrën e “kulturës heroike të vendlindjes, të malësisë shqiptare të veriut, së vetmes shoqëri heroike të pacenuar në Evropë.”52 Padyshim që edhe në krijimtarinë pararendëse të Fishtës e kemi ndeshur detin: detin si peizash, detin si metaforë, thjesht si përmendje apo edhe detin si nëmatë etj, siç e gjejmë te “Lahuta…” (Eh ju dhaça ujüet e detit) apo në rastin e poezisë “Një gjamë dëshpërimi”: “E mallkue kjoftë Evropa! Atë e vraftë Zoti, E shoftë me fise, popuj e qytete Edhe premtoftë që dersa t’endet moti, Kurrë lufta mos iu daftë për tokë e dete.”

Por te “Lahuta…” detin e ndeshim edhe në shumë funksione të tjera me vlerë stislitike, estetike, shenjuese, me vlera përshkrimore si në shembujt në vijim.

E po bâni e t' kcej dalldí Bregut detit me u baritë, Per me u lá, per me u flladitë, Per n' mos daç kaluer me shkue M' bedeví, qi kem' n' katue: Bishtalec kripin trimnue: (Koha e re) Marash Uci e t' bijt e Calit: Dy djelm t' letë si shpezt e malit.

Marash Uci i Uc Mehmetit, Anë e m' ânë i kisht' rá detit.

(Marash Uci) Porsi njaj tallazi i detit, Qi dyndë mal e bardh prej shkûme, Dekë e mnderë tue lânë mbas vetit, Vjen e thehet m'kep t'ndo i gûme: (Lidhja e Prizrendit) Me i rá - detit ânë e m' ânë (Kuvendi i Berlinit) 52

Rreth trajtimit epikës dhe heroikës shih Robert Elsie: “Historia e letërsisë shqiptare”.

110 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4

M' Shkam të Pejës e kû rreh deti N' pellg të detit div shperthye, Kur, dyndë mal, vala shkumuese.

(Gjaku i marrun) Aty gjâmë muer toka e deti.

S’i ka toka, s’ia ka deti.

Shungullue ç' ká bregu i detit (Dedë Gjo' Luli) Por ndërkaq theksojmë se është mbajtur disi larg trajtimit dhe qëmtimit të imët fakti se si “Lahuta e malcis’” 53, poemë që përshkruan jetën, qëndresën, luftën, mitologjinë, besimet dhe bëmat e njerëzve dhe fises të Alpeve në Shqipërinë e veriut, se si kjo poemë që e shfaq që në titull prirjen ndaj malit dhe lokalizon toposin e vet – Malcinë, e ka në më shumë se gjysmën e tekstit të vet detin si përmendje, si orientim gjeografik (Deti i Zi, toponime detare lokale të Shqipërisë të përmendura kryesisht në “Kangë e Njizetetetët” të tilla si: Lezhë, Shkodër, Durrës, vargu 440, Rrushkull, vargu 447, Tale, vargu 410, Patok, vargu 378, Zejmen, vargu 401 apo edhe mikrotoponime si “jallija” fushë bregdetare), si përfytyrim metonimik dhe metaforik, si toponimi e viseve detare, si cilësim me emra lokalë apo pak të përdorur të anijeve (Donamet: anijet e luftës - Kangë e Tridhetët, vargjet 310-315; të guaskave - boska: karkuq a goska - Kangë e Tetëmbëdhetët, vargjet 830-835) si dhe vise pranë bregdetit - zhareve: vend me bimë knetash, Kangë e Njizetetetët, vargjet 410-415.54 Në dobi të tezës dhe të mendimeve që mbrojmë këtu, i gjejmë me vlerë për t’ia bashkuar argumentit tonë mendimet e albanologut austriak Maximilian Lambertz i cili shprehet: “Lahuta e Malsisë e Gjergj Fishtës, jo vetëm se ka randësi në pikëpamje hartistike, por edhe pse ajo porsi vêna e mirë sa mâ shum vjet të kalojnë aq mâ vëlerë merr, tue qenë se ajo âsht pasqyra, magazina e kopja besnike e jetës, e shpirtit, e dëshirave e përpjekëjeve, e luftës dhe e dekës së Shqiptarëve: me nji fjalë, Lahuta âsht shprehja mâ e kjarta e dokeve të fshatarëve, banorë të Maleve të Veriut. E prejsé doket e lashta të fiseve malore janë gjikue të zhduken nga tallazet e forta të civilizimit, lexuesi, letrari, folkloristi, juristi e historiku i nesërm ka për të ia dijtë për nderë në dhetë a qindvjetët e ardhshëm Poetit, i cili në 53 54

Citimet prej këtej e në vijim janë mbështetur në versioni “Lahuta”, Botim i II, Romë 1958.

Idem.

111 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4

Lahutë të Malsisë na la nji ritrat të Shqiptarit, të përshkruem nga goja e dishmitarëve njikohësorë, ashtu si këta e gjetën në agimin e shekullit të XX me atë ndryshim të vogël, që Shqiptari pësoi çë prej kohëve të largëta të Ilito-Thrakëve”.55 Përmendja e shpeshtë e detit, me kuptime të gjera, të plota, në një ep, krijuar e mbledhur disi larg vendndodhjes reale të “detit gjeografik”, bëhet orientues për vendin dhe rolin që luan kujtesa, gjurma e kësaj kujtese në mendësi, elementetet e tjerë të besimeve apo ritualeve që zënë vend në poezinë orale apo me autor.

Për t’i dhënë më shumë vëmendje këtij teksti po rendisim disa nga vargjet dhe strofat e zgjedhura mes tridhjetë Këngëve të poemës, ku përmendja e detit në veprën “Lahuta e Malcis’”, shkruar me “stil malsorisht” nga Gjergj Fishtën, bëhet më e qenësishme, sidomos ku forca poetike ofron maja në poezinë e peizazhit, në poezinë me sfond dhe narracion historik, në poezinë mistike dhe mitologjike, në poezinë që përdor mjeshtërisht tropet që nga metafora e deri te personifikimi.

“Me u bà zot i tokës e i detit;” Kangë e Parë Për shërbim qi i baka Mbretit tej e andej valën e detit.

Kangë e Dytë Eh ju vraftë buka e Dauletit; Eh ju dhaça ujü et e detit Kangë e Tretë E mârrë t'kenë do skele detit Kangë e Katërt E si atà shkulmat e detit, :::::::::::::::::: Vîn , plandosen per aní, Kangë e Gjashtë Si edhè Pirri, qi, mbrefë pallën E dalë detin si duhí, Lambretz, Maximilian: “Gegj Fishta und das heldenepos Lahuta e Malcís”, Leipzig 1949, fq.

75 – 6.

112 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 55

Kangë e Nandët Thom, s’ del mâ kndej ujt e detit :::::: Si ajo vala m’ buzë të detit.

Kangë e Shtatëmbëdhetët U thyen krenat si t’ i’n boska: Si t’ i’n kênë karkuq a goska.56 Kangë e Tetëmbëdhetët N’ flakë të zjarmit, n' ujë të detit, Kangë e Nandëmbëdhetët Thue, dyndë deti prej tallazit Kangë e Njizetët Porsi deti çue tallaz, Kangë e Njizetetretët Kan me dalë t' Bukrat e detit E giatë bregut, Shtouzovallet ! ::::::: Ká me u thânë pulbardha e detít, Manà, ju t' Bukrat e detít, Kangë e Njizetekatërt Kah po siell Baca Lucë Deti, :::::: Ishin breshkat, breshka detit, Aq të mdhaja, sa 'i samar; Kangë e Nizetepêstë Janë pulbardhat neper Drî, Bardh si bora n' Haramí, M' shpinë ndonjanes ke me i kcye...

Por, aman tý t' kjosha true, Per qafë t' sajë mirë me u shterngue...

Se ti jé nji rreze drite, 56

Boska: krypca.- kakruq: arra (Mird.).- goska: goca deti 113 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0

/

2014

S' të ká randë pulbardha tý : E mbi tê mandej vozite Rrjedhes s' Drinit dér në dét.

Kúr të dalish n' atê dét, Aty bregut ké me pá Floçka e Kshetza ndêjë n' shullâ, Tuj u krefë, tuj u bubitë, Shoqja shoqen tue ngallitë Turr e vrap nper ranë të hjedhne: Shkaterr flokësh, rizat e zhdredhne, Kmishat kapë me trîza t' dredhne.

Se ato janë do grá të detit, Qi, si ushujzat e breshkujzat, Po jetojshin n' ujë e m' tokë, E po flitshin si tue krrokë, Si tue krrokë, si tue gervallë.

Por me pasë per t' i zânë gjallë E me i mbajtë te shpija niri, Me folë shqyp zêjshin mâ s' miri.

Kangë e Njizetegjashtë N' daç per fusha e per rudina, Bjeshkë e vrrî edhè zallina, Me kullosa e tokë t' punueme Me liqêj, me prroje e lume: Kroje fushës e gurra shpatit: E puthë deti per s' të giatit: Peshku plymë nder kalimere: Gjâja e gjallë reshë shqere shqere: Endë mëndashi e endë hardhija: Ambel synin t' mushë robnija: N' shndet kerthneset mare natyra, Qiella kthiellet si pasqyra: Sh' Ndré në bjeshkë e Sh' Gjergj në vrrî: S' ká mâ bukur n' rrokullí.

Me na pasë gjithkush lakmí.

Kangë e Njizeteshtatët Aty gjâmë muer toka e deti. :::::: Se me djelm qi ká mbas veti 114 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

S' i ká toka, s'i ká deti: :::::::: Shungullue ç' ká bregu i detit Kúr Malcorët msyn m' askjer t' Mbretit, :::::: Si 'i kulsheder dalë prej detit, Maça Grizhi t' madhe bzâni: Kangë e Njizetetetët Si dý re qi 'i natë dimnore, Njana shkputë prej jugut fíll, Turr lshue tjetra rribës verjore, Vîn e ndeshen per nen qiell: E kû t' ndeshen nper ajrí, Per mbas rrymet qi i ngarmon, Si kulshedrat me furí, Njana m' tjetren rrebtë sulmon: Edhè at herë, ashtû t' u bue, Flakë per flakë i a ep vetima, Lvitë rrfeja tue vershllue, Rreh permnershim bumbullima, Ushton toka, gjimon deti, Edhè brej, aha e çetina Rriba e erës i rrmen me veti Si ato coklat nper zallina: T' i a ep breshni edhè shtergata, Shamen currat gjatë rrmoreve, Prroje e shé nper gryka t' thata Gallamarde rrmejn fushoreve: Kangë e Njizetenandët Ç' merr prej Shkodret del n' Janinë Për urë detit ajo shtrî, N' dorë me pushkë nuk e pat shtî, Si Greqín e njat Serbín :::: Donamet n' Shqypní kann çue, Kû Admiralat m' breg sa dolen, Kanga e Tridhetet

115 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Duke iu rikthyer çështjes së fytyrimit të atdheut poetik, atdheut ideal të poetëve shqiptarë të periudhës së Rilindjes kombëtare dhe të Pavarësisë, mund të themi se përfytyrimi i atdheut prej poetëve si Naim Frashëri, Gjergj Fishta, Andon Zako Çajupi, madje deri edhe te Ernest Koliqi dhe propozimi i tyre mbi ikonën e atdheut, pikërisht si një at/mëmëdhe më shumë tokësor sesa me të dy elementet tokë - det, ndikoi edhe në krijimin e një tradite shkrimore të ngjashme me thelbin konceptual dhe frymën e romantizmit ballkanik në momentin e krijimit të shteteve kombëtare.

Kjo qasje bëri të mundur dhe lehtësoi unën që këtij idealizimi t’i bashkngjitej lehtësisht edhe ideoligjia e viteve në vijim. Përfytyrime, simbolika dhe asociacione të ngjashme të atdheut – tokë, por jo edhe det, mbetën sunduese edhe për poetët e shkollave dhe metodave të ndryshme krijuese që u shfaqën më pas në letrat shqipe.

Letërsia pas viteve ’50 ruajti ndaj atdheut të njëjtën qasje. Ajo i krijoi atdheut një aureolë të re, që iu mbivendos të parës: himnizimin e atdheut jo për shkak të së kaluarës, por sidomos për shkak të së tashmes dhe mbi të gjitha të së ardhmes. Adhurimin jo thjesht për shkak të historiisë dhe gjeografisë, por për shkak të ideologjisë socialiste.

Këta autorë shqiptarë gjetën në këtë sjellje arketipin ndaj atdhekrijimit, përfytyruan një atdhe të idealizuar dhe utopik gjithashtu. Deti në këtë qasje mbeti po ai – vendi prej nga mbërrite rreziku. Bajlozi i zi u shndërrua në armik ideologjik, imperialist apo revizionist me njëqind ngjyra. Atdheu i letërsisë së këtyre viteve e më pas është jo larg përfytyrimit dhe realizmit romantik të rilindasve. Është një bashkim i romantizmit ideologjik dhe futurizmit. U emetua stampa e një atdheu me fytyrën e qëndresës, kryer me sytë nga mali, i identifikuar me simbolikat e lartësive, kështjellës, vetmisë, mbylljes, i mbajtur disi larg detit, i drojtur dhe i trembur prej detit, një atdhe pa det të përmendur bindshëm si ndikues në jetë, mendësi dhe kulturë.

Edhe në ato raste ku deti është i pranishëm në letrat shqipe, si përshkruar apo i përmendur, kjo përmendje ka ardhur si periferi e atyre funksioneve që krijimtaria letrare i ka njohur detit. Kjo, qoftë në përkufizimin e përgjithshëm të vendit që zë dhe rolit që luan deti në letërsi, ashtu edhe në krijimtarinë e emrave më të spikatur të letërsisë në rrafsh botëror, që krijimtarinë e tyre e mbështetën mbi temat dhe subjektet detare57.

Për më shumë rreth trajtimit të temave detare në letërsi të mbahen parasysh tekstet letrare të Homer, Daniel Defoe, John Keats, Walt Whitman, Herman Melville, R.L.Stevenson, Edgar Alan Poe, Joseph Conrad, Samuel Taylor Coleridge, G.Byron, Hans Christian 116 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 57

Temat e detit, si instrument i një qëllimi të epërm hyjnor, duke filluar që nga tekstet e shenjta (si për shembull temat e kërkimit, të aventurës, të nëshkimit, të ndriçimit, hyjnizimit, providencës, pastrimit shpirtëror, për të ardhur më pas në temat e detit si ndërmjetës, bashkues për njeriun lundërtar, dilemat dhe deliret, gjendjet e vagullta shpirtërore, perspektivat deri në unifikim njeriut me natyrën, të qëndresës dhe dobësisë përballë furisë detare, zejet detare të ndërtimit të anijeve, të navigacionit, të peshkimit dhe besimeve që erdhën prej detit, të pushtimeve dhe përcjelljes së kulturave, vetë deti i vëzhgimeve, metaforika e detit, heroika e detit, romantika e detit, kthimi në gjenezat kur ujërat ndaheshin nga ujërat) patën pamjaftueshmëri qasjesh dhe afrish për letrat shqipe.

Me gjithë ngulmimin, jo aq lehtësisht mund të gjenden në letrat shqipe raste aq të begata ku temat prej lashtësisë homerike (temat e ludrimeve, të vetmisë, të pafuqisë romantike, kodifikimit dhe misterit të simbolistëve, të lirisë, temat e mërgmit, të vdekjes, të ndëshkimit dhe përvojës, të fuqisë, thellësisë, të rilindjes, madje dhe vetë multivalenca dhe bivalenca e së Mirës dhe e së Keqes që deti mbart në vetvete, simbioza e fatit të njeriut, fataliteti dhe transhendenca) të shprehen aq qartë sa të na bindin se, me gjithë përjashtimet, të cilat i marrim në shqyrtim në vijim të kësaj teze, deti ka qenë ë temë dhe trajtesë e qenësishme për vepra të njëmendtta dhe të plota letrare.

Prania e këtyre veprave do të përmbushte dëshirën që edhe në letrat shqipe, sidomos në ato që u shkruan brenda kufijve politikë të Shqipërisë, deri në kufirin e mbramë të sheullit XX, deti të ishte një hapje, një grishje e madhe tematike. Është pikërisht kjo prani e vagullt, që mund të quhet një ndëshkim me heshtje, me mospërmendje, si një formë e demonizimit estetik ndaj detit.

Andersen, Stephen Crane, Jack London, John Steinbeck, Ermenst Hemingway, Derek Walcott etj.

117 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

DUMITRU GABURA Psiholog

Concepte de psihologie transpersonală și integrativă în procesul de creație a poetului Victor Teleucă Şi simţi nevoia scrisului ca nevoia de cântec – comunicare prin sine cu sinele cosmic. Detaşarea de formă, întoarcerea la origini, de unde viitorul poate fi privit retrospectiv şi nu invers.

Victor Teleucă, Ninge la o margine de existență Odată cu editarea volumelor postume ale lui Victor Teleucă, au apărut studii ale criticii literare de pe ambele maluri ale Prutului în care opera poetului este analizată în raport cu cea a lui M. Eminescu, Ion Barbu, Lucian Blaga, G. Bacovia, Nichita Stănescu. În acest context, acad. Mihai Cimpoi propune un termen caracteristic pentru Victor Teleucă - lirosof. Într-un sens definitoriu apropiat, criticul Th. Codreanu vorbeşte despre un heraclitean transmodern, acad. H. Corbu – poet-filosof. A. Suceveanu numeşte scrisul poetului elegie metafizică. Ion Ciocanu şi Ion Anton în studiile şi eseurile lor ne atenţionează asupra necesității de a conștientiza singularitatea și complexitatea acestui mare poet. Acad.

Mihai Dolgan își intitulează un studiu despre poet „Nevoia de monolog cu sinele și metafizicul”. Aceste studii converg, în mod tulburător, către o concepție a poetului ce depășește cadrul literaturii, dar în același timp configurează clar imaginea lui literară. Unicitatea situației în lumea modernă constă în faptul că evoluția conștiinței umane a devenit una din cele mai importante componente ale dezvoltării culturii, în urma schimbărilor colosale care au loc la nivel planetar în cele mai diverse sfere. Aceste schimbări, la rândul lor, necesită o nouă viziune și abordări complexe. Iar în calitate de axă intelectuală a acestor transformări se conturează psihologia transpersonală. Câmpul tematic al ei cuprinde și psihologia contemplației, meditației, a creației ce-i sunt proprii și poetului Victor Teleucă. Acesta este liantul operei lui cu ceea ce se află dincolo de ea. În studiul de față am încercat a analiza interacțiunea actului creației artistice în conformitate cu conceptele paradigmei personalității transpersonale și integrative, transformările evolutive latente ale Eului, Sinelui, Sinelui transcendent în conștiința poetului Victor Teleucă. Vom da citate din acest autor care, credem, vin să confirme cele enunțate aici și ne vom referi la cele scrise de contemporani despre poet.

118 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Din start, impresionează chiar și titlurile de cărți, eseuri sau poeme, deoarece sunt noțiuni-cheie ce țin de domeniul transpersonalului: „Încercarea de a nu muri”, „Momentul inimii”, „Întoarcerea dramaticului Eu”, „Îmblânzirea focului”, „Piramida Singurătății”, „Ninge la o margine de existență”, „Improvizația nisipului” „Adâncul înaltului” ,„Există sus și jos?”, „Amplitudinea mea de nisip”, „Clipa de vârf”, „Fluxul conștiinței”, „Infinit-transfinit”, opera integrală abundând în noțiuni fundamentale ca ego, alter ego, detașarea de Eu, detașarea de sine, dincolo, transcendere, cosmizare, Realul etc.

Neîndoielnic, încercarea e valabilă pentru omul muritor. În cazul autorului însă timpul se supune altor principii: „E-o prăbușire-n timp, caracteristici ample/revocă importanța transcenderii gândirii,/ din handicapul prăbușirii din care am ple-/ cat, să ne întoarcem, reconstruiesc pagoda/ omenirii, transcendentalul sfinx,...” (Victor Teleucă, Piramida singurătății, Chișinău: 2000, Editura Cartea Moldovei, p.174). Veșnicia își are începutul cu dispariția noțiunilor de timp și spațiu. Conform teoriei savantului A. Kozarev, timpul e o formă cuantică de energie ce poate fi depășită în unele stări modificate de conștiință.

Timpul există numai în mintea noastră, ca un reper ce menține într-o anumită ordine universul nostru lumesc. Aprofundându-ne în creația lui Victor Teleucă, ne convingem cu uimire de existența și a unui alt nivel de realitate. Cititorul avizat sesizează că poetul oferă o viziune inedită, aparent inefabilă asupra Realului. Victor Teleucă are curajul de a-și diseca propriul gând, pentru a-l răsturna, a-l răsuci, a-l spirala și a-l face aproape material și vizibil, astfel încât cititorul devine într-un fel părtaș al descoperirii și lărgirii imaginii obișnuite a realului pentru a ajunge la ireal și a-l conecta la absolutul ce, ne dăm seama dintr-o dată – că există și ajunge să fie aproape palpabil și, bineînțeles, cognoscibil. Ni se oferă o cheie pentru pătrunderea unor lucruri esențiale. „Creaţia este durata de moment, privilegiul când din neant se ridică şi se evidenţiază realul pentru a se convinge că este” (Victor Teleucă, Ninge la o margine de existență, Chișinău: Editura Cartea Moldovei, 2002, p. 218). În lipsa acestei chei, creația poetului, realitatea de dincolo în înţelesul obişnuit al cuvintelor rămâne învăluită în mister. De fapt, acest mister e încifrat în stările modificate ale conștiinței (SMC), concept ce ține de psihologia transpersonală. „Transpersonal” înseamnă „dincolo de nivelul psihologic personal, de experienţa realităţii trăită prin prisma personalităţii individuale”. Adică viața spirituală care depășește relația trup-psihic (transconștientul și transinconștientul), trecerea de la Eul conștient la Sine ca sinteză a conștientului, subconștientului și supraconștientului. Deci dincolo de granițele timpului și spațiului 119 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

percepute în mod conștient (Ion Mânzat, Psihologia transpersonală, Iași, 2002, p.17). Slanislav Grof, unul dintre intemeietorii psihologiei transpersonale, propune si promoveaza explorarea tuturor posibilitatilor latente ale ființei umane prin metode de inducere a formelor de constiința modificată(tehnici meditative ale traditiei spirituale orientale). Creatorii, dar și persoanele care intră în contact cu domeniul transpersonal al psihicului lor, tind să cultive o nouă preţuire pentru existenţă şi un nou respect pentru viaţă. Din această perspectivă poetul Victor Teleucă atribuie ființei umane o valoare totalmente deosebită: „Omul este „floarea albastră” pe care nu numai că o bate vântul și o îmbălsămează lumina soarelui, omul este floarea albastră a cerului gândită prin seninătatea asta atât de veșnic-neveșnică, atât de taină-netaină, atât de foc-nefoc în care se adaugă roua și pământul ca să se iște, anume să se „iște” taina curgerii unui infinit în altul. Aceste porți și sunt omul. Restul din el sunt rudimentul biologic care rămâne fără glas și fără gând cum doar firea tragică a animalului care rămâne într-o altă dimensiune, pe o treaptă inferioară” (Ninge la o margine de existență, p.302).

Această atitudine se bazează pe o conştientizare a faptului că în univers graniţele sunt arbitrare - fiecare dintre noi este identic cu întreaga ţesătură a existenţei. Există diferența dintre SMC induse prin substanțe psihedelice, care are drept consecință epuizarea spirituală totală a omului și cele induse prin meditație. SMC induse prin meditație - îl călăuzesc pe poetul Victor Teleucă spre trăirea transcenderii și cosmizării spiritului. : „poezia e o meditaţie tip yoga în care te dezici de eul personal cu prăbuşirea în sine, apoi cu dezicerea de sine, adică totala eliberare de orice în afară de gravitaţia universală.

Se ajunge la ceea ce a spus Eminescu: „Nu credeam să-învăţ a muri vrodată”, adică să înveţi totuşi acest lucru atât de dificil. Doar mori cu fiece clipă: scrii versuri ori nu scrii, dar, scriindu-le, ai posibilitatea de a înţelege acest „neînţeles” al dezicerii de sine. Totul este doar atât de simplu: te desparţi de tine, ieşind din propria ta povară până te vei vedea plecând în spaţiu. Dacă ai să-ţi cultivi acest sentiment de eliberare, ai putea avea şansa ca tu, plecând, din mers să-ţi întorci capul şi, cu ochii plini de copilărie şi curiozitate, să te întrebi: – Tu erai?

Pare ceva ilogic şi, într-adevăr, este ilogic, dar ilogicul acesta este un altfel de logic, poate chiar un metalogic. Să nu se întâmple cândva, iar în acest cândva demult au început oamenii să se dezică de logica lui Aristotel ca savanţii de geometria lui Euclid.

120 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Viaţa este un complex de paradoxuri, unul mai curios decât altul, adică o metaforă antică şi inefabilă, cochetând în faţa disocierii. Întorcându-te tu spre tine şi întrebându-te „tu erai?”, vei avea marea ocazie să înţelegi ce este Este şi tot farmecul va consta în faptul că îl vei înţelege numai parţial, cam atât cât răspuns este pus de la început în orice întrebare. Doar acesta este esenţialul, partea a doua este o consecinţă la care te-ai gândit din timp. Dar nu ai ştiut cum se numeşte” (Victor Teleucă, Improvizația nisipului,Chișinău: Editura Universul, 2006, p.82). În aspectul gândirii umane ordinare există o frontieră între Eu și non-Eu. Dar, unindu-le, creatorul găsește cheia, explicația a tot ce se întâmplă și a tot ce există în lume: „raza ce se-mparte-n patru sub magia/ vorbei simple care sufletul ni-l umple,/ împletindu-ni-l cu lumea unei lumi ce el pe scut/ o aduce dintr-o luptă-n care graiul s-a născut/ şi-a rămas în devenire când şi sfânt de nemurire/ şi timp sfânt de regăsire pentruacest pământ/ ce-ncape într-un fulger de cuvânt…” (Victor Teleucă, Răsărit de Luceafăr, Chișinău: Editura Universul, 2010, p. 11).

Din celălalt spațiu vine spre noi creația, starea de fericire sau de pericol, lucruri ce pătrund în lumea noastră, treptat devenind ale noastre.

Cercetările efectuate în domeniul psihologiei transpersonale arată că stratul transpersonal este despărțit de alte straturi ale conștiinței printro barieră energetică având diferite lungimi de undă. În același timp metoda cluster pune în evidență adevărul că, în mod cert, conștiința este un spațiu holografic unic, în care contactul se poate realiza nu numai prin interacțiune directă, dar și ca rezultat al efectelor cuantice (atunci când există structura de rezonanță corespunzătoare). Prin urmare, la actuala etapă de evoluție individul poate avea acces la niște resurse extrem de bogate ale conștiinței, doar în cazul dezvoltării la sine a structurilor necesare (Щербаков М.А., Кластерная теория интеграции, htpp/www.ipd.ru/articles/index.shtml).

Victor Teleucă face descrieri ale acestor structuri și stări creatoare a conștiinței, denumind SMC starea de poesis, sau starea de neapărat pentru creator: „Poezia este o frumoasă amăgire pentru suflet când o scrii. Atunci, probabil, te strămuţi într-o altă dimensiune cosmică, poate chiar în cea de alături. Dacă nu, poezia însăşi, venind, ne creează în suflet această dimensiune de la care am pornit mai sus. În orice caz, când se scrie din inspiraţie, bine sau mai puţin bine, e posibil ca timpul să dispară şi în starea asta imponderabilă, sufletul nostru să se simtă mai la el acasă, fără început şi fără sfârşit.

Ar fi ca textul apărut în această perioadă de transplantare ori de transmutare a sufletului într-o lume cu alţi parametri decât în aceasta 121 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

reală să păstreze măcar parţial din „euforiile translunării”, vorba lui Platon, dar toată nevoia constă în faptul că aici e de vină, dacă se poate spune aşa, şi limba care e departe de a exprima ce se întâmplă atunci în lumea celui care scrie.

Ar fi să credem că trebuie să mai existe a doua inspiraţie paralelă şi concomitentă posibilităţii de alegere a cuvântului „ce exprimă adevărul”, după cum spune Eminescu. Care e acel cuvânt şi care adevăr trebuie acesta să-l exprime rămâne o întrebare la care nu se poate răspunde cu una, cu două. Şi atunci trecem mai departe, parcă, totul sau măcar parţial s-a rezolvat problema de bază, de cele auxiliare nemaivorbind, rămân în întunericul lor, aşteptând să intre printre ele cineva cu o torţă aprinsă în mână să readucă umbrele şi să afle ce se ascunde în spaţiul de dincolo al fiecăruia.” (Ninge la o margine de existență, p. 206-207).

Proiectul transpersonal în cultură este întotdeauna legat de o experimentare în condiții extreme, când e cazul creării noii și depășirii vechii mentalități. Importanța transcenderii pentru lumea modernă e de așa însemnătate, încât la definițiile de până acum ale omului o mai adăugam pe cea a omului care transcende, homo transcendus, cum spunea, în 2010, unul din teoreticienii psihologiei integrative V.V. Kozlov (Козлов В. В., Трансперсональная психология, Москва: Эксмо, 2010, p.10).

Vocația unui creator autentic este de a sparge tiparele, de a face canoane noi și nu de a le urma pe cele prestabilite, cu riscul ca în timpul vieții, dar și după, să nu fie recunoscut ca valoare aparte din mai multe cauze: orgolii, invidie, interese oculte. Un critic literar chiar ,,descoperă” în cărţile poetului Teleucă mimarea ,,abisalelor profunzimi” ( revista „Semn”, nr. 1, pag. 8). Însă, și regretatul Serafim Saka (cunoscut prin ostilitatea sa debordantă față de poet), nu era de acord cu afirmarea şi riposta vehement: „Teleucă era poetul care şi-a permis luxul, caz unic la noi, de a-şi înmuia fericit peniţa în adâncimea unui metafizic conştient” („Sud-Est cultural”, nr. 3, 2004, pag. 93). Are nevoie oare un poet cu harul contemplaţiei să mimeze abisalele profunzimi???

Așa ne-am convins că nu a putut fi înțeles poetul Victor Teleucă și recunoscut ca un creator rupt de canoanele îndelung propagate ale vechii mentalități, cu atât mai mult cu cât vine de dincolo, dintr-o altă lume, prin transcendere.

Ioan Mânăscurtă consideră că „Victor Teleucă a reînnodat – cel puţin, pentru noi – firul unor cugetări milenare, conectându-se (şi conectândune) la gândirea cosmică, şi a readus ideea în poezie. Trecerea a fost prea 122 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

bruscă şi saltul prea mare pentru a fi înţelese de contemporani. În mod firesc, trecerea de la ideologie la idee necesită o lungă perioadă de recuperare, dar care, în cazul (neelucidat) lui Victor Teleucă, s-a produs rapid şi global. Asta deoarece poetul şi gânditorul reveneau la o stare spirituală firească, ancestrală, mai exact. Victor Teleucă n-a fost un om al artificiilor publice. El a fost un maestru al artificiilor poetice şi filosofice, care nici spectaculoase nu sunt şi nici la vederea oricui” (Ioan Mânăscurtă, „Flux”, Chișinău,20.01.2012). „Victor Teleucă vine, scrie acad. Mihai Cimpoi, cu un Al său liric și filosofic, liric și dramatic, sentimental și existențial, într-o sinteză singulară, care-i este proprie si care impune sunetul originar ̸ original pe care îl aduce în mitopo(i)etică. Acest sunet poate aproape de cel eminescian, ca în poemul encomiastic dedicat autorului Luceafărului, sau de cel barbian, ca în textele structurate «geometric», sau de cel bacovian, topit în chiar focalizarea Eului fragil, cu frică de existență, situat în chiar marginea acesteia, sau de cel nichitastănescian, interpus între «om» și «idee». Am zis aproape, fiindcă Teleucă rămâne… teleucian, într-o singularitate canonică de care vorbește și Theodor Codreanu în recenta sa monografie În oglinzile lui Victor Teleucă” (Mihai Cimpoi, „Literatura și Arta”, 2012).

Poetul ne vorbește despre acest fenomen într-un fel al său integrând partea văzută înțeleasă și partea nevăzută neînțeleasă a lumii: „Sunt foarte multe poezii mediocre care aranjează mediocritatea, fiindcă susțin această mediocritate. O poezie bună intr-o minte mediocră stârnește îndoieli și chiar temeri: ce vrea ea de la noi. Dar ea, în fond, nu vrea nimic. Este. Și este nu pentru că ar vrea să fie, ci este, pentru că este cu lumea ei înțeleasă sau neînțeleasă, așa cum este o stâncă sau un copac…”

(Improvizația nisipului, p.36).

Voi face o scurtă introducere conceptuală în semnificația stărilor modificate ale conștiinței (SMC), la care au avut acces toți marii creatori autentici. E necesar în acest caz a se accentua că SMC sunt o normalitate pentru starea obișnuită a conștiinței. Conștiința are pentru fiecare stare o structură specifică. Starea obișnuită a conștiinței permite persoanei să se adapteze la lumea exterioară și să o schimbe conform necesităților personale. Pentru această stare, mai degrabă, convine denumirea de conștiință plutitoare, care fluctuează de la conștiința completă până la starea „zero” a conștiinței, inclusiv starea „trans” a acesteia (Козлов В. В., Психотехнология измененных состояний сознания, Москва: Эксмо, 2005). În opinia lui Ken Wilber (Fără limite, 1999), oricine poate avea acces la SMC. Ceea ce îi diferențiază pe creatori este felul interpretării acestor trăiri și faptul de a le putea accesa la propria voință. Întru 123 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

clarificarea acestei teze, putem face analogie cu termenul de „soft” sau „programare” din teoria informaticii (de altfel, lucru virtual, dar existent). Stările modificate ale conștiinței se caracterizează prin mobilizarea maximă a rezervelor și posibilităților psihicului uman când creatorul, în condițiile relaxării sistemului nervos central și periferic, primește posibilități extinse de a prelucra materialul inconștient, de a-și dirija totalmente organismul uman. SMC oferă posibilități nelimitate, inclusiv și alte modalități de cunoaștere, decât cele obișnuite.

Victor Teleucă surprinde prin descrierea unei noi modalități a cunoașterii, pe care a experimentat-o într-o stare modificată a conștiinței: „Ani la rând am tot căutat prin librării «Popol-vuh»-ul latinoamerican, până când, într-o zi, l-am găsit, dar tradus în limba bulgară. Lam luat cu mâinile tremurânde şi am venit cu el acasă. O noapte întreagă am vegheat asupra lui şi atât de tare am vrut să aflu ce se ascunde în bezna lui, încât am simţit, cum, deodată, paravanul acestei limbi necunoscute mie, care mă despărţea de comoara ce o aveam în faţă, a început să se destrame ca o perdea de negură şi, dincolo de acea perdea au început să se profileze siluetele copacilor crescând spre ochii mei şi aceşti copaci erau cuvintele turnate parcă din sticlă şi la fundul lor se înălţau ideile acestei enigmatice epopei a unui popor care a dispărut fără ca nimeni să ştie când anume şi din ce cauză. Eu priveam năucit de acest noroc şi deveneam tot mai convins că dacă mai stau o noapte asupra acestei versiuni în limba bulgară, când am să adorm, am să văd originalul prin somn, ceea ce s-a şi întâmplat. Dar mai jos, mai adânc era o beznă care se îngroşa mereu, lăsând însă să se vadă o inscripţie pe care cineva o tradusese în româneşte: - Aici, noi vom deschide, vom da glas şi vom destăinui ce a fost ascuns până acum” (Ninge la o margine de existență, p. 248-249).

Toate cele 5 faţete ale conştiinţei unice, pentadice (Subconștient, Preconștient, Conștiință, Transconștiința şi Conștiința Cosmică) au un atribut comun: complementaritatea dintre abisalitate (din subconştient) şi conştienţialitate, sau luciditate, distribuţia proporţiilor celor două dimensiuni - este diferită de la o ipostază la alta. Toate transformările Conștiinței multidimensionale acţionează şi funcţionează sinergic (adică: împreună şi deodată şi unele prin altele, nu unele după altele (Ion Mânzat, Psihologia Sinergetică. În căutarea umanului pierdut, București: Pro Humanitate, 1999). Creația estetică este posibilă doar ca sinergie a omului cu divinitatea. Având în sine prezența divină, opera de artă e o imagine a nemuririi.

Ceea ce definește esența gândirii poetului V. Teleucă e că el în stările de meditație profundă, accesate la voință (e important de reținut că nu 124 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

folosea substanțe psihedelice pentru a accesa, a-și induce SMC) aduce de dincolo și interpretează inefabilul, realitățile aflate dincolo de posibilitățile limbajului. Transpersonalul, în special, se distinge prin inefabilitate, prin dificultatea transpunerii în cuvinte: „Poezia, de fapt, ar fi o stare comodă şi incomodă de ieşire din real cu intrare din nou în real, dar în altul, gravitatea şi gravitaţia ei în jurul realului descoperă schimbul de lumină (din spectru) în însăşi lumina luată ca tot (parţial, dar cu tendinţa de integrare), mai exact, ca într-o integrare care generează formula conform căreia văzul şi auzul orânduiesc senzaţiile, trimiţându-le analizatorilor care traduc senzaţia în sentimentul complex al emoţiilor policrome ce ţin de categoria visurilor cărora Freud le dădea o semnificaţie deosebită printr-o tălmăcire adecvată spiritului de psihanaliză” (Ninge la o margine de existență, p.216).

Aceste procese se pot realiza numai dacă structurile conștiinței se transformă și iau un sens evolutiv, adică sunt dezvoltate prin efort permanent. Același Ken Wilber, în 1985, construiește un model de conștiință multidimensională ce duce la spiritualizarea psihicului.

Fiecare nivel, caracterizându-se printr-un sentiment diferit de identitate personal și traversând mai multe gradații, de la identificarea supremă a conștiinței cosmice la sentimentul personal de identitate asociat conștiinței Ego-ului: 1. Nivelul conștiinței unitare sau al spiritului divin, conștiința cosmică.

2. Nivelul transpersonal, supraindividual, la care omul nu este deplin conștient de unitatea sa cu universul, dar nici nu se confundă cu organismul individual (la acest nivel apar arhetipurile Jung).

3. Nivelul existențial, când omul se identifică totalmente cu organismul său psiho-fiziologic, așa cum există el în timp și spațiu, fiind nivelul la care linia de demarcație între sine și altul, între organism și mediu este definită clar, limitele superioare ale nivelului existențial conținând factori biosociali, materiali, culturali interiorizați, relațiile de familie, conotații sociale, instituțiile omniprezente (limbaj, logică, etică, lege).

4. Nivelul ego-ului, la care omul nu se mai identifică cu organismul total, ci cu o reprezentare mintală a persoanei sale, cu propriul Eu, care conține în sine imaginea de sine.

5. Nivelul umbrei, la care omul se identifică cu imaginea de sine sărăcită și inexactă, în timp ce restul tendințelor psihice considerate indezirabile sunt lăsate în umbră.

Fiecare nivel parcurs este urmat de o criză de evoluție spirituală, ce necesită adaptare. În aceste momente persoana este neechilibrată, slabă 125 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

și neîncrezătoare. Actualizându-se, creatorul se plasează la un nou nivel al conștiinței.

Transformarea implică transfigurarea structurilor Eului, evoluţia conştienţei de sine către Sine, de la Eu la conştienţa interconectivităţii vieţii universale. Dacă ne-am imagina spectrul constienţei ca spectrul luminii, în timpul stărilor patologice conştienţa este limitată, este sub nivelul optim (gândiţi-vă la fobii sau obsesii), pe când în experienţele transpersonale conştienţa este extinsă, lărgind astfel sfera de percepere şi manifestare a potenţialităţilor umane în afara parametrilor normali ai formei, timpului, şi spaţiului (Valle & Mohs, 1998).

Deseori oamenii nu sunt în stare de a ieși din aceste crize (stări) fără asistență calificată externă. E important ca un eventual consilier al creatorului (persoanei) în cauză să cunoască personal aceste trăiri, procese și transformări, altfel pot interveni consecințe grave.

Experienţa transpersonală poate duce la auto-transformare, care este distinctivă şi reprezintă culminarea aspectelor transpersonale. Se distinge de alte forme de schimbare prin faptul că este profundă, persistă în timp şi atinge toate laturile caracterului. Experienţa generează cunoaşterea directă, empirică a realităţii transcendentale, şi această cunoaştere accelerează dezvoltarea psihică. Dacă individul transcende realitatea obiectivă şi cunoaşte direct un alt nivel al realităţii, suferind, astfel, o transformare a personalităţii, atunci putem considera experienţa respectivă transpersonală, indiferent de contextul sau conţinutul experienţial. Efectul transformativ al experienţei este de aceea mai important decât conţinutul ei (Metzner, 1986; White 1997, 1998).

Ion Mânzat, creatorul psihologiei sinergetice, deduce că omul este o fiinţă spirituală, capabilă de transcendere şi cosmizare, o fiinţă care parcurge un chinuitor pelerinaj spre centrul fiinţei, adică spre sine. Prin acest pelerinaj psihismul uman se spiritualizează şi, astfel, omul poate trece de la condiţia A AVEA la cea a lui A FI (Psihologia transpersonală, 2002). Această trecere de la a Avea la A Fi o descoperim în versurile poetului Victor Teleucă: „Voi, care știți,/ voi, care nu știți, sunteți/ același eu în voi ca o/ nedumerire de haos cosmic./ Voi, care știți/ ori nu știți,/ nu mă puteți izgoni din/ voi, cum nici nu mă puteți/ primi în voi” (Improvizația nisipului, p.119). La acest nivel evolutiv a Sinelui transcendent procesul de creație se unifică transformându-se în însuși actul de creație. „Fiece bucată poetică lansată nu prin truda asiduă a poetului e ca dangătul dintr-o turlă de biserică venit pe neașteptate, chiar și pentru clopotarul care s-ar fi pregătit să tragă clopotele, e un dangăt de clopote tras de nimeni. Și acest dangăt e, intr-un fel, aidoma celorlalte, dar acelea vor să spună că a venit vremea vecerniei ori că a 126 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

doua zi e vreo sărbătoare creștină, ori că a murit cineva, pe când dangătul spontan de la sine vrea să spună și el ceva, căci tot ce se pronunță vrea să ne spună ceva, iar acesta vrea să anunțe că este, care este o formă a lui a fi, elementul primordial al existenței, nemijlocitul a fi pentru a fi și nu a fi pentru a avea . Toată cealaltă poezie este „gândită”, „făcută”, „ajustată”, pusă la cale din timp cu un anumit scop de a demonstra o anumită poziție față de ceva. Cealaltă poezie vrea cu tot dinadinsul să spună ceva, adică un ceva gândit, cântărit, presupus, pe când poezia spontană poate să spună toate acestea fără o anumită vrere specificată; o asemenea poezie nu se lasă spusă de autor, ci se spune singură, fiindu-și sieși cauza ca materia la Spinoza, adică însuși autorul” (Improvizația nisipului, p. 158). În scrierile sale poetul evocă predecesorii săi, marile spirite transpersonale, precum și meritele filosofice-culturale atribuite lor, remarcând că „o cultură nu poate fi explicată fără mecanismul din umbră a metafizicii”. Printr-o frază concentrată, argumentată și deosebit de profundă le aduce un superb omagiu: „Mihai Eminescu... este o dovadă a istoriei că la acest nivel poate gândi și filosofa poporul născut și nestrămutat din jurul Arcului magnetic al Carpaților și că prin noțiunea sa aici și acum se leagă ele înde ele, oriunde cu totdeauna, dar «sub această parte a noastră de cer», cum ar spune C. Noica, răsfrântă peste acest spațiu mioritic, spațiul ondulat peste care trece omul locului, cum ar zice L. Blaga, poezia lui rămâne descoperitoare a sensurilor noi, a unor adâncuri extrase din adâncuri, amplificându-le cu o putere magică prin spațiile umbrelor și semiumbrelor, tonurilor și semitonurilor, ridicândule mai mult să le intuim decât să le vedem, să le deslușim numai cum se deslușesc uneori vârfurile munților plutind în neguri de argint nu de o strălucire exterioară, ci de o strălucire interioară a spiritului spre a-l menține sănătos, precum crucea de argint preface apa în agheasmă, care nu se alterează, ca farmecul unui leac, în cazul dat, leacul spiritului nostru” (Victor Teleucă - un heraclitean transmodern, 2010, Chișinău: Universul, p. 264-265).

SMC, acest miracol, trăit de poetul Victor Teleucă, este descris în poezia „Bate și ți se va deschide” (Victor Teleucă, Improvizația nisipului, p. 119124).

Poetul avea un fel al său de a crea versurile: „Când scriem versuri, dansăm prin noţiunea cuvintelor, sau măcar batem tactul, ne aflăm în câmpul de influenţă al poeticii universale ce vine prin turnul de inspiraţie, retranslator al armoniei sferelor cosmice. Gândul, atingând raza de lumină din infinit, o face să tremure cu un sunet de strună a unei lire cu o muzică neobişnuită.

127 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

E o metafizică foarte fizică şi materială care există ca imaginaţie” (Victor Teleucă, Improvizația nisipului, p.49). Punea preț pe poezia inspirată, cea spontană. „Mă interesează poezia „ne-gândită”, spusă pe nerăsuflate, cu sufletul la gură în momentul lui aici și acum când alt loc și alt timp pentru ea nu există, când i s-a rezervat un anumit loc unde să fie „eliberată ” din propria sa neființă și un anumit timp când se produce această eliberare.

Poezia mă interesează când poarta în ea sau cu ea elementul inefabilului, nespusului până la capăt, adică a scăderii până la capăt a ideii din umbră și elementul oniricului, adică al elementului improvizației, halucinantului care erupe într-un anumit fel vulcanic, prezentând nu atât zgura de foc, cât durata scurtă a efectului ei cu o nouă izbucnire la o eventuală erupere, adică a citirii de către cineva a bucății date. De ce folosim noțiunea de bucăți? Pentru că tot ce facem noi, mai exact, ce ni se propune și, în același timp, ni se permite să facem nu sunt altceva decât fragmente dintr-un întreg ce se întregește, ca să nu se poată întregi niciodată” (Victor Teleucă, Improvizația nisipului, p. 158).Viteza inspirației sau a improvizației lui întrecea viteza mânii cu care fixa pe hârtie rodul miracolului - poezia. Victor Teleucă nu nega poezia făcută, care poate fi chiar strălucitoare, dar cu o frumusețe de împrumut. spunea: „Nu vreau să văd efortul pe care l-a depus autorul ca să o scrie, ci momentul eliberării lui de ea, ca de o povară, ca de o energie” (Victor Teleucă, Improvizația nisipului, p. 158). Scria, în special, nopțile, ziua fiind ocupat la serviciu. După care își „bătea” versurile la mașina de scris, le redacta. Uneori nota în caiete niște gânduri, cărora, cum se exprima el, nu le-a „ajuns putere să se urce în poezii”. De fapt, ele erau aproape de poezia în proză, în alte locuri ele apăreau în formă de aforisme, apoi aforismele treceau în eseuri filosofice, eseurile în pagini de poezie filosofică ș.a.m.d. „Pentru Nimeni se face poezia, considera el. În persoana acestui Nimeni care vine şi încearcă să perceapă, să guste o bucată literară sau o bucată muzicală se concentrează Adevărul.”A fi Nimeni și a fi Eu înseamnă a fi simultan în arheu și eul propriu-zis „a transcende toate nivelurile de realitate, realizând unitatea deschisă a lumilor după înțelesul adânc al teoremei lui Gödel” (Th. Codreanu).Conform DEX termenul Arheu exprimă esența tuturor fenomenelor, prototipul tuturor lucrurilor și ființelor; forță vitală; principiu. Aici, criticul literar Theodor Codreanu, și el spirit transpersonal, ne prezintă formula transpersonală a actului de creație a poetul Victor Teleucă. Același Th. Codreanu (autorul lucrării de proporții Transmodernismul), în monografia În oglinzile lui Victor Teleucă, argumentează că în creație poetul avea o abordare transdisciplinară, concepție formulată și dezvoltată de Basarab Nicolescu, fizician și filosof 128 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

franco-român. Transdisciplinaritatea se prezintă ca metodologie a paradigmei transmodernității axată pe trei piloni: 1. Multiple niveluri de realitate 2. Logica terțiului inclus 3. Complexitatea.

Transcenderea este instrumentul de legătură dintre multiplele niveluri de realitate. Transcenderea Eului nu înseamnă pierderea controlului aparatului psihic, sau a corpului, Eul lui se dizolvă la cel mai înalt nivel de dirijare a situației, acțiunile omului devin mijlocul exprimării și realizării Eului ca sistem de interacțiune cu realitatea. Ca urmare a transcenderii au loc schimbări în sfera valorilor moral-spirituale ale personalității, începe a acționa mecanismul supraconștiinței. Persoana pornește a se distanța de ceilalți oameni, se adâncește în trăirile intelectuale individuale. Izolarea vine ca o condiție pentru lucrarea sufletului. (Козлов В. В., Трансперсональная психология, p. 393). Calea transcendentă presupune transformarea personalităţii prin evoluţia materie – psihic – suflet – Spirit. Unul dintre exponenţii cei mai cunoscuţi ai acestei căi transcendente este Ken Wilber. Parafrazându-l pe distinsul eminescolog Mihai Cimpoi, constatăm că, și conceptele transpersonale „transcenderea” și „transcendența” fac casă comună cu creația poetului Victor Teleucă: „Nimic. Toamnă cu nimeni. Amurg/ peste burgul din care se zbate soarele/ rumen./ Nimeni e numele Numelui./ Spectacol cu Numen./ Mai departe e Din-colo de-nţelegerea/ noastră umană. E goana din spaţiul cu/ nesaţiul de semne în goluri-simboluri ce/ se regretă, se anulează de la sine şi se/ controlează/ de Nimeni,/ dacă se controlează.../ Înserează./ Moment fără precedent./ Oază în transcendent./ Uz de surâs în neant./ Semne cabalistice/ pe mormântul filosofului Immanuel Kant...” (Victor Teleucă, Piramida singurătății, p. 86).

129 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

BLERINA GOCE Mungesa e erotikës në letërsinë e shkruar shqiptare 2.1. Tradita në poezinë dhe në prozën shqipe. Erotika në poezinë orale Në Shqipëri nuk ka pasur kurrë një letërsi të mirëfilltë erotike, por vargje të kamufluara me erotizëm. Ne nuk kemi pasur kurrë një letërsi të mirëfilltë erotike, por vargje të kamufluara me erotizëm që nga Koliqi, Anton Pashku, Jeronin De Rada, Mitrush Kuteli etj. Është e vërtetë që letërsia shqipe ende nuk ka krijuar figura letrare të diskursit të dashurisë ose mite letrare si Helena, Beatriçja, apo Don Zhuani. Megjithatë, në letërsinë shqipe ekzistojnë figura letrare erotike që pretendojnë të bëhen mite të erotizmit.58 Letërsia shqipe nuk e ka trajtuar kurrë erotizmin mirëfilltazi, nuk e ka sjellë atë asnjëherë në formën e tij të plotë, përveç se përmes vargjeve.

Padyshim, erotika shqiptare, fundja si edhe çdo lirikë tjetër erotike, ka veçantitë dhe specifitetet e veta, që janë pasojë e rrethanave dhe kushteve në të cilat lindi dhe u zhvillua ajo. Pavarësisht se lirika erotike e traditës nuk mund të krenohet me dominim mbi llojet e tjera letrare, fakt është se ajo nuk i ka munguar letërsisë shqipe edhe përkundër mënyrës më të frenuar të shprehjes që, fundja, është në përputhje me normat morale që ekzistonin në një ambient patriarkal siç ishte ambienti shqiptar. Nuk është e vështirë të vërehet se edhe në periudhat historike që shtronin si kërkesë seriozitetin e zgjidhjes së çështjes kombëtare, pavarësisht se, siç edhe mund të pritet, ka dominuar lirika patriotike, lirika erotike, megjithatë, nuk ka munguar.

Në periudhën e romantizmit shqiptar, lirika patriotike dhe ajo erotike, sidomos në letërsinë e arbëreshëve të Italisë, shpesh paraqiten të gërshetuara edhe pse në raste të tilla theksi vihet në lirikën patriotike, meqë heronjtë e romantizmit arbëresh nisen nga motoja e njohur ‘për dashurinë jap jetën, për lirinë jap dashurinë’. Si rrjedhojë, veprat e arbëreshëve kanë fund tragjik, meqë mbretëron bindja se njeriu nuk mund të gëzojë lumturinë personale në një kohë kur atdheu është në robëri. 59 Sabri Hamiti, Konferenca e parë shkencore ndërkombëtare “Erotizmi në Letërsinë shqiptare” - nëntor 2011; gazeta “Mapo”, 21/11/2011 59 “Femra në poezinë shqipe të decenieve të para të shek. XX”; Mirlinda Krifca-Beqiri; Revista Albanologjike 1; Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve; Shkup 2009; f. 130 .

130 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 58

Por, më shumë se sa në letërsinë e mirëfilltë, erotizmi është trajtuar në traditën orale dhe në poezitë e bejtexhinjve.

Fryri er’ e malit,/Ngriti shur prej lumi,/Mamudi të thirra,/Të nqova ngaj gjumi;/laj syt’ e zezë,/me shkumë sapuni,/Mamudi të thirra,/të nqova ngaj gjumi;/Pa më merr ombrellkën,/pa më dil ngaj lumi,/ Mamudi të thirra,/të nqova ngaj gjumi;/çorapet e verdha,/vijat gushëpëllumbi,/Mamudi të thirra,/ të nqova ngaj gjumi;/ t’u shkurtua fustani, të vajti ne gjuri,/Mamudi të thirra, të nqova ngaj gjumi/ 60.

Pra, edhe pse erotizmi në letërsinë shqiptare është diçka e kamufluar, e fshehur e gati e munguar ndër vite, kjo nuk do të thotë se e njëjta gjë është në gjithë shoqërinë e traditën shqiptare. Ky nuk është fenomen i botës shqiptare por i letërsisë shqiptare.

Xullufet e tua lulet e symbylit,/je vetë bukuria e kopshtit ku ke hyrë,/pra ka hak bylbyli të shikonjë me sy,/ta lerë trëndafilin, të këndonjë për ty./Të këndonjë për buzëtë të kuqe shafran,/të këndonjë për ballin që nuk zihet kurrë,/të këndonjë për vetullat të shkruar gajtan,/qepallat si shigjeta, sytë me nurë./ Të këndonjë për qafën, të këndonjë për supat,/për krahët e llërët, drite dhe ergjënd…61 Apo Në ëndërr të gremisunë,/në ëndërr m’u shty një sevda:/Mahmudeja e stolisurë,/mjeri unë, po heq xhefa./Këjo sevdaja e insanity/gjallë njerinë ç’ë përvëlon;/Mahmudeja e Sulejmanit/me gazep sokakut shkon./Jelek kadife veshurë,/si mos njeri në këtë dhe,/me buzë duke qeshurë,/ç’të ka hije, moj Mahmude!62 Ashtu siç thamë, poezia e bejtexhinjve dhe veçanërisht tradita gojore është e mbushur me erotizëm të pastër, ku i vetmi fanatizëm tek kjo e dyta, duket të jetë puritanizmi në promovimin e traditës.

Ditën e shtunë nga ana e dhëndrit shkonin tek nusja shumë gra. Midis këngëve dhe valleve të ndryshme, dilte nusja duke qarë. Atë e shoqëronin dy gra. Pasi e linin ta shikonin, nusen e futnin përsëri brenda. Pas kësaj ceremonie vinte çasti më i rëndësishëm. Dy gra dilnin në mes të oborrit, me legen, pambuk, ibrik dhe këna. Është çasti kur nusja do të lyejë gishtat me këna. Kur kënaja është bërë gati, nusen e sjellin përsëri dhe e vendosin pranë vendit ku përgatit kënaja. Ndërkohë, njëra nga gratë, i merr një gisht, të cilin nusja nuk do ta afrojë, dhe duke belbëzuar fjalë të ndryshme me humor ia lyen me këna. Pikërisht gjatë kësaj kohe këndohej kënga: Fryri er’ e malit, Këngë popullore dashurie, Instituti i Folklorit, Tiranë 1965, f. 49-50. i djegurë - (fragment), Sulejman Naibi, Dh. S. Shuteriqi etj., Historia e letërsisë shqipe I-II, Prishtinë, 1975, f. .206.

62 Po atje, f. 205.

131 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 60

61Bandilli

Erdh kënaja me t’u vu/ ty moj bija, bija ime/ vene se t’ka hije/ ty moj bija, bija ime…/ Tek shtëpia e nuses, ata priten nga të afërmit e nuses dhe të ftuarit e shumtë që kanë ardhur të presin krushqit. Gjatë kësaj kohe këndohet kjo këngë: U shyqyr që sosi nusja/ Marshalla nuse që qeka/ Hyni nusja në shtëpi/ Shtati saj si selvi…/ etj.63 Nër mafes, mori nuse, nër mafes, Sojt e larëm çerpëjkt e zes, Sojt e larëm çerpëjkt me rrema, Lum konaki si po t’shtij mrena!64 Në këngët kur hyn dhëndri me nusen apo këngët që këndojnë motrat për dhëndrin, kur lyhet nusja me këna apo kur vajza dorëzohet nuse etj., erotizmi vjen i shfaqur në mënyrë të pranueshme, të mirëpranuar nga të gjithë, i pastër, i plotë edhe pse me puritanizmin që thamë në promovimin e traditës.

Nga këngët e dasmës, më të pasurat dhe më të prekshmet janë padyshim këngët e kënasë, të njohura dhe me emrin këngë të kanagjeqit. Këndohen kryesisht ndërsa kryhet rituali i lyerjes së flokëve si dhe i gishtave e i shuplakave të duarve me këna, të enjten e dasmës paradite, dhe vazhdojnë të këndohen gjatë tërë asaj dite e pjesërisht dhe të nesërmen. 65 Prekja e tabusë këtu bëhet në mënyrë të natyrshme dhe nuk shihet ajo ngurtësi ndaj erotizmit që mund ta hasim në letërsinë e shkruar të traditës.

Ma njish brezin moll më moll,/O dhanër-o! (Refren)/Unë kërkoj vetëllholl,/Vetëllholl kimetlie;/Du dyshek pa ra jerie,/Ta bëjmë sefte un e ti.66 Me këngët e gjerdekut i përcjellin në mbrëmje dy të rinjtë në dhomën e tyre, duke u uruar fillimin e një jete të përbashkët plot lumturi. Shprehet në këto këngë dhe gëzimi i prindërve e i motrave të dhëndërit, si dhe kënaqësia e qiftit bashkëshortor pas njohjes së tyre të drejtpërdrejtë.

Njëkohësisht, me intonacione alegoriko-humoristike jipen udhëzime apo bëhen dhe përshkrime gjer diku liçencioze dhe gaztore. 67 63Studime

Filologjike-1, Viti 1979, Hysen Filja, f. 120, Akademia e Shkencave e RPSSHInstituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë.

64 Nër mafes mori nuse, 250 këngë popullore dasme, Instituti i Folklorit, Tiranë 1966, f. 10.

65 Këngë dasme-1, Anton Çetta- Parathënie; Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë 1980, f. 12.

66 Ma njish brezin moll më moll, 250 Këngë Popullore Dasme, Instituti i Folklorit, Tiranë 1966, f. 55.

67 Këngë dasme-1, Anton Çetta- Parathënie; Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë 1980, f. 17.

132 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4

2.2 Puritanizmi si dukuri në letërsinë shqipe Shpesh për erosin shkruhet me nota të lehta humori: Syzez’ e vetulla pë/do vij sonte natënë,/nga muri do qepemë,/nga penxhere odësë,/ ta di që do të vritemë,/me plumb të goditemë. 68 Mos u trëmb, o budalla,/se këtu frikë nuk ka,/po ka lodra dhe shaka. 69 Ndërsa më vonë, në vitet ’60 e më tej, ai thuajse zhduket në botimet e të ashtuquajturit Folklori i ri, ku këndohen së shumti vetëm këngë patriotike, atdhetare për Partinë dhe Enverin. Madje ndërsa flitet për këngë erotike këto vlerësohen negativisht e cilësohen si shprehje pseudokulture të mjedisit të sëmurë të një kohe të mëparshme.

Këngët e ashikërisë, të kultivuara në këto mjedise, këngët për dylberët, ahengu i çengive e disa këngë të tjera të këtij lloji, s’ishin gjë tjetër veçse shprehje e asaj pseudokulture që në mënyra të ndryshme dhe në masa të ndryshme, gjatë shekujve, kishte mundur të depërtonte edhe në repertorin e këngëve të burrave të qytetit të Tiranës. Por ka rëndësi të vihet në dukje se, në qoftë se për klasat e larta ato ishin këngë të preferuara, masat e gjera popullore nuk i njihnin këto krijime. Në Tiranë dëgjoheshin edhe këngë të ndryshme qytetare me karakter të theksuar sentimental, shprehje këto të mjedisit të sëmurë të shoqërisë së asaj kohe, krijimi i të cilave duket se i përket fillimit të këtij shekulli. 70 Në një mjedis të tillë është e qartë që letërsia e kultivuar, përtej traditës orale, nuk kishte si të kishte brenda saj erotizëm. Por e vërteta është se eros nuk kishte pasur as letërsia përpara kësaj periudhe të regjimit komunist.

Arsyet janë të shumta, por arsyeja kryesore e mungesës së erotizmit në letërsinë shqipe në periudhën më të hershme mund të jetë angazhimi atdhetar i letërsisë.

Shekulli pararilindës promovoi si burim etnik, si prius parens: pellazgët dhe ilirët. Albanë, arbanë, arvanitë, arbëreshë, arnautë, ilirë, pellazgë, maqedonas, epirotë: midis gjithë këtyre emrave etnikë historikë e Syzezë e vetull pë, Këngë popullore dashurie, Instituti i Folklorit, Tiranë 1965, f. 63.

Këngë nga folklori i ri, 1974, ASHRPSH, Instituti i Folklorit.

70Këngët e dasmës të rrethit të Tiranës, Hysen Filja, Studime Filologjike-1, Viti 1979, f. 118; Akademia e Shkencave e RPSSH- Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë.

133 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 68 69

bashkëkohës ata duhej të pranonin vetëm një, dhe ai nuk kishte qenë i njohur deri në shekullin e 18-të. Nëse ky etnonim, shqiptar, u bë i pranueshëm brenda atij shekulli, ky është fakt parësor i ekzistencës së një rilindjeje shqiptare para Rilindjes Kombëtare, shekull i lindjes së asaj lëvizjeje mendimi që u njoh si albanesità.71 Përgjatë shekullit të 18-të ndodhi alfabetizimi i shqipes.

Më vonë, në shekullin e Rilindjes Kombëtare shqipja e shkruar do të bëhej, në shekullin e 19-të, çështje kongresesh, kuvendesh, konferencash, himnesh, mallkimesh; shenjë e përurimit të identitetit kombëtar.72 Historia shqiptare e shekullit XX ka qenë periudha e formimit të ndërgjegjes kombëtare shqiptare, e fitores së pavarësisë nga Turqia dhe e krijimit të shtetit komb, e luftës së Kosovës për t u çliruar nga sundimi serb.

Kuptohet se një rol të rëndësishëm në këtë proces kanë luajtur mitet e romantikës nacionaliste shqiptare. Ndërkaq, dihet se periudha relativisht e shkurtër e procesit të kombformimit shqiptar ka qenë, në pjesën më të madhe të saj, e dominuar nga sundimi komunist. Në këtë kontekst Enver Hoxha, ashtu sikurse edhe frymëzuesi i tij Stalini, integroi në ideologjinë komuniste mjaft elemente të ideologjisë nacionaliste duke krijuar një sinkretizëm ideologjik ku vazhdimi i procesit të kombformimit shqiptar u mpleks pandashëm me instrumentet e pushtetit komunist. Ndryshe nga ndonjë ide e përciptë se Hoxha nuk ka qenë nacionalist, ai, sikurse del edhe nga disa nga kumtesat e këtij volumi, krahas farkëtimit të miteve komuniste, në funksion të pushtetit të tij, nuk është kursyer në përdorimin e nacionalizmit shqiptar. Këtë nacionalizëm, i cili, në krye të herës lindi nga nevoja e shndërrimit në komb të një popullsie shqiptare të përçarë në përkatësi të ndryshme gjuhësore, fetare, fisnore dhe traditash të tjera, Enver Hoxha e shtyu deri në një radikalizëm vetëshkatërrues. Sikurse thotë Arshi Pipa: Hoxha qe vendimtar në përftimin e një atmosfere kulturore të dominuar totalisht nga një propagandë doktrinare që ekzaltonte nacionalizmin. Gjuhësia, letërsia, historia, folklori, dhe etnologjia u kultivuan jo vetëm për t’u dhënë njerëzve një kuptim të së kaluarës së tyre, por edhe për të përhapur dhe kultivuar, sllavofobinë, izolacionizmin, 71Alfabetizmi

i Shqipes: Shkrimet dhe dorwshkrimet nw shekullin XVIII, Shaban SinaniQendra e Studimeve Albanologjike, 30 tetor 2013, f. 62.

72 Po atje (ndër të tjera për këtë shih: Antonio Busseti: Esposizione dell’alfabeto adottato nella Conferenza dei Vescovi Albanesi in Scutari, Shkodër 1902. Mihal Grameno: Mallkim i shkronjavet shqipe, Korçë, pa vit botimi; Shaban Sinani: Miti i gjuhës në letërsinë shqipe parathënie për librin Antologji për gjuhën shqipe përgatitur nga Naim Zoto, shtëpia botuese Naimi, Tiranë 2012. Gjithashtu: Aristotel Spiro: Alfabeti shqip - miti dhe e vërteta, në: Shekulli, nr. 2495, 12 dhjetor 2008, f. 18; idem: Çmitizimi i diskutimit për alfabetin, në: Shekulli, nr. 2516, 9 janar 2009, f. 17).

134 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4

kompaktësinë etnike dhe uniformitetin gjuhësor. (cituar nga kumtesa e Ger Duijzings (Fischer 1995: 47-48).73 Të merreshe me letërsi erotike kur Shqipëria nuk ishte shtet, ishte shmangie e letërsisë nga përgjegjësia si faktor për lëvizje mendimi.

Termi poezi e dashurisë, në shkencën tonë letrare, në një kuptim të gjerë, përfshin përveç poezisë erotike edhe poezinë e dashurisë për atdheun, për vendlindjen, poezinë e dashurisë me tematikë sociale, universale, refleksive, etj. Lirika erotike, nga ana e saj, është zhvilluar në hulli të ndryshme si lirikë erotike e pastër, platonike, refleksive, sensuale, etj. Erotikën pornografike, licensioze, letërsia shqipe e traditës nuk e ka miratuar, edhe kur është shfaqur ajo.74 2.3. Kamuflimi erotik sipas modelit oral?! Poezia e Naim Frashërit Kështu, siç thamë dhe më lartë, erotizmin e gjejmë sidomos në këngët popullore, në poezinë e bejtexhinjve dhe më pas tek autorë të tjerë, me stil më të përpunuar dhe më të fshehtë. Është interesante të depërtohet në anën erotike të këtyre poezive për të zbuluar një mendësi të tërë, jo thjesht të një individi dhe jo thjesht të ndjeshmërive të lidhura me një objekt të caktuar fizik.

Kjo mund të duket mbase edhe surprizuese për një pjesë prej tyre, për sa kohë që është diskutuar shpesh se, tekstet erotike janë mediokre në cilësi dhe përsëritëse në formë dhe subjekte.

Që tani duhet të jetë e qartë se letërsia erotike nuk mund të reduktohet vetëm në nxitjen seksuale. Në të vërtetë, këto tekste janë frymëzuar nga një shumësi objektivash, sociale, politike dhe morale, duke rrokur tema dhe forma që janë po aq të ndryshme sa çdo lloj tjetër i letërsisë.

Përshkrimi letrar i seksualitetit ofron depërtime thelbësore në çdo aspekt të gjendjes njerëzore.

Mbi nevojën e dekonstruktimit të miteve, Fatos Lubonja, revista Përpjekja, nr 15-16, E Enjte, 20 Tetor 2011 (dynumërshi 15-16 i Përpjekjes përmbledh punimet e konferencës me temë Roli i miteve në historinë dhe zhvillimin e Shqipërisë që u mbajt në Londër nga 1 deri më 3 qershor 1999, organizuar nga School for Slavonic Studies (seksioni për Shqipërinë), Universiteti i Londrës me kujdesin e veçantë të drejtueses të këtij seksioni Stephanie Schwandner-Sievers. Shumica e kumtesave që u paraqitën në këtë konferencë janë, në thelb, një zbërthim i historisë së ndërtimit të miteve në funksion të momenteve historike dhe politike që kalonte ngjizja e kombit shqiptar, madje, shpesh, në funksion të ndërtimit të instrumenteve ideologjikë të pushtetit).

74 Poezia erotike në letërsinë tonë të traditës, Anton Çefa - Orvatje për një sprovë, 20 janar 2010, Botimet Shqiptare.

135 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 73

Megjithëse erotizmi gjoja është i lidhur me anët materiale të jetës, trupi ka shërbyer përgjatë historisë si fokusi qendror i kërkimit që kërkon ta kapërcejë atë, të arrijë në dimensione mitike, metafizike dhe shpirtërore.75 Dhe në fakt kjo është e dukshme edhe në letërsinë erotike shqipe.

Pikërisht një dimension të tillë, përtej materializmit, merr erotizmi tek poezitë e Naim Frashërit.

Duhet thënë se që në krye të herës, kur filloi të lavrohet lirika erotike në gjirin e letërsisë sonë, asaj nuk i kanë munguar notat sensuale; por ajo ka pasqyruar kufizimet e kohës dhe duke qenë kultivuar vetëm prej poetëve burra, i ka munguar deri vonë vizioni femëror i trajtimit. Edhe në poemthin erotik ‘Bukuria’ të Naimit, sado që tek ai mbizotëron botëkuptimi panteist dhe femrës i janë veshur atribute hyjnore, nuk mungojnë ngjyrimet semantike sensuale. I dashuruar marrëzisht, Naimi prehet duke puthur këmbët ‘mëkatare’ të së dashurës: “Baltë e pluhur do të bëhem/Të më shkeli këmbë e saj/ E të prehem duke puthur/ Atë këmbë pasandaj.76 Ndërsa, nëse flasim për letërsinë e mirëfilltë erotike, fillimet e saj mund të themi se zënë fill me ciklin poetik ‘Bukuria’ të Naim Frashërit. 77 Kryevepra poetike e Frashërit, e cilësuar si një nga më të bukurat e poezisë shqipe të dashurisë është plot eros, edhe atëherë kur në qendër të poezisë duket se trajton motive metafizike apo çështje filozofike.

Metafizikja dhe erosi duket se janë të thurur me të njëjtin fill dhe flasin përmes kësaj simbioze: Perëndija bukuroshe/Ty të falem e të lutem/Më vjen në gji të të futem,/O zonja përkëdheloshe,/Që më je si mbretëreshë,/Të keqen, o pëllumbeshë! 78 Siç edhe duket, gjuha është shumë e ngjashme me atë të poezisë popullore.

Në gjuhën e Homerit, të cilën e shqipëroi, ai i këndoi edhe Erosit, ku bota e madhe naimiane shpërtheu ëmbël, meditative, filozofike. …Ai mori nga shkëndijat e Firdeusit, Rumiut, Shiraziut, Saadiut, Nizamiut, Attarit, ku morën edhe Gëtja e Monteskje, nga ku u frymëzua Mozarti për 75Encyclopedia

of Erotic Literature-Parathënia (red.: Gawtan Brulotte, John Phillips) NY2006.

76Poezia e Iliriana Sulkuqit dhe disa konsiderata për poezinë erotike në letërsinë tonë të traditës (Orvatje për një sprovë), Anton Ccefa, Revista Haemus, Dhjetor 2009. (Shih të njëjtin artikull, f. 45-76, edhe te Poezia, ‘haraçi’ tjetër për kohërat në kohë botën që jetojmë, Fatmir Terziu; USA 2010, ‘Lulu’).

77 Erotizmi në Letërsinë shqiptare, gazeta Mapo, 21/11/2011.

78Bukurija- XXII, Naim Frashëri- Vepra letrare, 1, Tiranë 1995; f.107-116.

136 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4

të krijuar marshin e famshëm të tij, nga ku Fitzgeraldi zbuloi vargjet e Khajamit… Ai huazoi teknikën e poezisë perse, por u mbështet në folklorin shqiptar, përqafoi botëkuptimin filozofik, bektashian, por si busull mbajti shqiptarizmin.79 Ndërsa më tej, në disa vargje të tjera, vijon: Zot i vërtetë,/Ke mbledhur dritën,/Diellin, ditën/Ndë gjithë jetëËdh’ e kë bërë/Gush’ e krahruar,/Faqez’ e ballë/Dhe pulp’ e llërë,/Sy e qepallë/Dhe këmb’ e duar!

Kurse më tutje: …

Në fytyrët tënde gjeta Bukurinë/Si ajy që gjeti në malt Perëndinë,/Lulezët’ e majit sa janë të mira!/Po përpara teje m’erdhë të pështira./ Kur shoh faqezët’ e tua,/Ç’vjeft’ i mbetet trëndafilit?/Zëri yt shpirt më ep mua,/Nuk’ i le shijë bilbilit./ Edhe yjt’ e hëna si të shëmëtuar/M’u duknë, kur pashë atë syn’ e shkruar!/Purtek’ e florinjtë, shigjet’ e shkruar!/Zëmrënë ma dogje, m’i përndave mëndtë! 80 Vënia në qendër e gushës, llërëve, faqezave, syrit të shkruar etj., si dhe mënyra se si flitet për to, e bëjnë këtë poezi, jo thjesht një poezi dashurie, por erotike (sinonime të erotizmit janë: ngrohtësia, dëshira seksuale, erosi, epshi, eksitimi, pasioni etj).81 Poeti e përjeton së brendshmi bukurinë dhe shqetësimin që vjen prej saj.

Duket sikur objekti i dëshirës së tij janë pikërisht fytyrza e vajzës, faqezat apo syri i shkruar, por në fakt të gjitha këto përmblidhen në shqetësim, në dritë, në prishje të rendit, që e ka burimin në brendësi të qenies. Dhe duket me vend përcaktimi se Erotizmi është një nga tiparet e jetës së brendshme të njeriut. Na bën të gabojmë fakti që ai kërkon pareshtur së jashtmi një objekt që t’i përgjigjet dëshirës. Por ky objekt i përgjigjet karakterit të brendshëm të dëshirës…. Erotizmi i njeriut ndryshon nga seksualiteti shtazor pikërisht ngaqë ai vë në pikëpyetje jetën e brendshme.

Erotizmi është në ndërgjegjen e njeriut ai tipar që vë qenien e tij në pikëpyetje…82

79E

bukura në art, e vërteta në shkencë, Prof.dr Shefik Osmani, Naim Frashëri-Vepra letrare 3, Tiranë 1995, f. 13,14.

80 Bukurija - XXII, Naim Frashëri- Vepra letrare, 1, Tiranë 1995, f. 107-116.

81 Përkufizimi i erotizmit - “Merriam-Webster Online: Dictionary and Thesaurus” (botimi i 11-të).

82Erotizmi, Georges Bataille, përktheu nga frëngjishtja: Orgest Azizi, f. 25.

137 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4

“Kur shoh faqezët’ e tua,/ Ç’vjeft’ i mbetet trëndafilit?/ Purtek’ e florinjtë, shigjet’ e shkruar!/ Zëmrënë ma dogje, m’i përndave mëndtë!”

Bindemi edhe më shumë për karakterin erotik të vargjeve nëse vijojmë më tej: Do të vdisnja me shumë gas,/Të paskësha pakë shpresë/Se do të thuash ti më pas:/Vdiq për mua, pastë ndjesë! 83 Prishja e rendit normal të gjërave e çon poetin në një ndjesi prej ku kërkon përjetësinë, në një mënyrë që mund të duket e lidhur dëshirueshëm me fatalizmin. Sakrifikimi i tij duket se ka vlerë lidhur vetëm me një moment përjetësie apo vënieje re nga objekti që atij i zgjon dëshirën dhe pasionin.

Poezia dhe çdo formë e erotizmit na shpien në po atë pikë, në padallueshmërinë ku përzihen objektet e veçuara. Poezia na shpie në përjetësi, na shpie në vdekje, dhe nëpërmjet vdekjes, në vijimësi: poezia është përjetësia. Është deti i shkrirë me diellin.84 E njëjta dëshirë për përjetësi dhe tundimi, me ngjyrime herë-herë edhe më mistike, shfaqen edhe në poezi të tjera të Naim Frashërit, siç janë Parajsa85 e sidomos Vasha nazemadhe dhe me të ecur të këndshëm 1837.86 Duket sikur herë-herë ndjesia e mistikes është e shkrirë me atë të erotikes, por në fakt përvoja mistike është shumë afër me atë poetike në një lloj kuptimi. Madje, e folura shumë mbi poezinë, herë-herë mund të sjellë ngatërrime në labirinte intelektuale, ndërsa kuptimi dhe vlera e saj e vërtetë përçohet mes ndijimit.

Fola për eksperiencë mistike, për poezi nuk fola. Po të flisja për të do të më duhej të ngatërrohesha në labirinte intelektuale: të gjithë e ndiejmë ç’është poezia. Mbi të ngrihemi, por për të s’dimë të flasim. As unë s’do të flas, porse vetëm më duket se mund t’jua bëj më të ndjeshme idenë e vijimësisë për të cilën fola, ide që s’është krejtësisht e zëvendësueshme nga ajo e Zotit të teologëve…87 2.4. Shfaqja e erotizmit në fillimet e modernitetit Bukurija - XXII, Naim Frashëri- Vepra letrare, 1, Tiranë 1995, f. 107-116.

Georges Bataille, f. 22.

85Parajsa-1894, Naim Frashëri-Vepra letrare 2, Tiranë 1995, f. 130.

86Vepra letrare 3- Naim Frashëri, Tiranë, 1995, f. 59, 60.

87 Erotizmi- Georges Bataille, f. 22.

138 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 83

84Erotizmi-

Pavarësisht erotizmit të cunguar në letërsinë shqipe ka autorë dhe momente përgjatë historisë së saj kur erotizmi shfaqet tërësisht si i tillë.

Ai është erotizëm i mirëfilltë dhe vjen në formën e vet letrare i plotë.

Në letërsinë që i pasvjen romantizmit shqiptar, gjegjësisht në periudhën që është objekti yni i studimit, tema erotike fiton shtrirje më të gjerë. Figura e femrës vizatohet me laramani linjash dhe ngjyrash. Femra na paraqitet si figurë - model vajze, model nëne, model motre, model femre të emancipuar apo degjeneruar. Figurat femërore, kryesisht, janë të portetizuara me bukuri njerëzore, ata janë të ëmbla, të ndjeshme, delikate.88 Të tilla janë edhe figurat femërore dhe i mirëfilltë është erosi në vargjet e Anton Zako Çajupit. Mund të themi se me këtë autor shenjohet shfaqja e mirëfilltë e erotizmit në letërsinë shqipe në atë e cilësojmë si “fillimet e modernitetit” në letrat tona, në gjysmën e parë të shekullit XX. Shekulli i ri që me vete solli edhe një formacion të ri stilistikor, i cili paraqitet me botimin e “Baba Tomorrit” të Çajupit më 1902, arriti që në përmasa më të dukshme ta artikulojë dhe trajtojë temën erotike. Çajupi është ndër poetët tanë të mëdhenj që femrës i kushtoi një kujdes të posaçëm.89 Megjithëse mund të flasim për shenjat e para të modernitetit në letrat shqipe, pasi diçka kishte filluar të lëvizte, edhe Çajupin nuk mund ta quajmë poet modern, pasi edhe botkuptimi i tij ashtu si Naim Frashëri dhe parardhësit, ishte i lidhur me përpjekjet patriotike dhe kulturën e Rilindjes.

Nuk mund të thuhet që Çajupi ishte poet modern. Botëkuptimi i tij ishte tejet i lidhur me përpjekjet e lëvizjes kombëtare dhe me kulturën e Rilindjes në përgjithësi. Por nga ana tjetër, kur krahason vargjet e tij me ato të Naim Frashërit, shihet një hop i padiskutueshëm cilësor. 90 Në një frymë të tillë patriotike erdhën edhe lirikat e veçanta të Lasgushit.

Ky erotizëm lirik vinte në një periudhë që shtronte çështje dhe kërkesa shumë të rëndësishme për fatin e popullit, që më në fund kishte dalë nga robëria e gjatë otomane, por që ballafaqohej me shumë sfida të tjera.

Andaj, autorët e periudhës në fjalë, në qendër të vëmendjes kishin poezinë

88Femra

në poezinë shqipe të decenieve të para të shek. XX, Mirlinda Krifca-Beqiri, Revista Albanologjike 1, Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve, Shkup 2009, f. 131, 132.

89Femra në poezinë shqipe të decenieve të para të shek. XX, f.131,132.

90 Letërsia shqipe-Një histori e shkurtër (Periudha e Pavarësisë - fillimi i shek. XX deri më 1944 / Poetë të periudhës kalimtare: A.Z.Çajupi, Ndre Mjeda dhe Asdreni), Robert Elsie, Skanderbeg books, 2006, f. 98.

139 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4

patriotike që, pavarësisht se nuk ishte poezia e vetme që krijohet ishte me siguri poezia që kishte shtrirje me të gjerë91.

Në rrethana të tilla nuk ishte e zakonshme shfaqja dhe paraqitja e autorëve dhe krijimeve që në qendër të vëmendjes nuk kishin poezinë patriotike.

Prandaj, dalja në skenë e Lasgushit u pranua disi me drojë dhe me rezervë, meqë ai, megjithatë, sikur po mundohej t’ju kundërvihej disa rregullave, të cilat pavarësisht se ishin jashtëletrare, megjithatë kishin rrënjë të thella në letërsinë tonë. Është paksa e jashtëzakonshme që në një mjedis të tillë, të mbushur me këngë kushtuar burrave trima që sakrifikuan jetën për atdheun, të paraqitet një poezi, në qendër të vëmendjes së të cilës nuk është më burri i pushkës e i besës, malësori që mbron kanunet ose fisin, por një qenie e brishtë që, në një mjedis të tillë, nëse nuk qe e harruar, të paktën qe e margjinalizuar Lasgushi i dha vetës të drejtë që në një ambient patriarkal haptazi të pranojë se mashkulli nuk mund të fitojë lumturinë në mungesë të femrës. Poezia fine e Lasgushit i kundërvihet poezisë së ashpër të kohës, poezisë së mbushur me barot dhe hakmarrje. Ai mundohet të tregojë se jeta, madje edhe në një realitet meskin, siç e konsideronte ai realitetin shqiptar të kohës, është e bukur, nëse vrojtohet nga një aspekt dhe prizëm tjetër, nëse njeriu i gëzohet asaj që jeta dhe natyra ia ka falur, i bindur se asnjeri, sado i madh dhe i pushtetshëm që të jetë, nuk i mjafton vetes.92 2.5 Erotizmi realist i Çajupit Vetë Çajupi e ka ndarë veprën e tij në tri pjesë, sipas motiveve që ai trajton: atdheu, - me lirikat e satirat patriotike; dashurija, - me erotikën; përralla të vërteta dhe të rreme,- me motivet shoqërore.93 Përshkrimi fizik që Çajupi i bën femrës është thellësisht erotik dhe i guximshëm, si askush tjetër para tij. Shembull për këtë është poezia e tij Nyja tri.94 Tri gjëra bukuri e thjeshtësi/Të zeza duart ti ketë:/Vetullat,Sytë dhe Leshtë,/Që të na pëlqejnë për jetë./ Femra në poezinë shqipe të decenieve të para të shek. XX, Mirlinda Krifca-Beqiri, Revista Albanologjike 1, Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve, Shkup 2009, f. 137.

92 Po atje, f.137, 138.

93 Çajupi - Vepra, red.: Dh.S. Shuteriqi, Tiranë, 1957, f. 11.

94 Kjo poezi (këtu fragment), mbase për shkak të erotizmit të veçantë që përmban nuk është e botuar deri tani në asnjë prej veprave të A.Z. Çajupit. Po e sjellim të plotë në pjesën e fundit të punës, bashkë me poezi të tjera.

140 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 91

Tri gjëra të kuqe të jenë:/Faqetë,Buzetë dhe gjya:/Këto rëfejnë shëndenë/Dhe bukurinë tek një grua./ Tri të tjera të bardha shumë:Çipa,Thojtë,Dhëmb’ e dhëmballë,/Që lënë trimat pa gjumë/ Edhe mëndjen e bëjnë dhallë./ Tri gjëra të trasha,të plota:/Llëra,Çapoku 95 edhe Gjiri,/Bëjnë që manifeten në bota/ Edhe lozinë nga fiqiri./ Tri gjëra të gjata i dua:/Këto janë Qafa dhe Shtati/Dhe Pleksidhatën96 gjer më thua,/Mjer’ ajo grua që s’i pati./ …

Tri të ngushta të ketë femra:/Gjoja, Mesi dhe... ço të jetëË treta gjë që m’ a do zemra/ S’e them dot po gjënjeni vetë.”

Siç shihet, poezia në fjalë është tërësisht erotike dhe efekti i fjalës së munguar në fund të saj, “Tri të ngushta të ketë femra:/ Gjoja, Mesi dhe... ço të jetë/” e bën atë edhe më erotike, duke e shenjuar kështu, sikur dhe vetëm me këtë poezi Çajupin si një ndër poetët më të guximshëm në këtë drejtim. Është thënë e rithënë se erotika e Çajupit, ndër më të veçantat e letërsisë shqipe të kohës, është më realistja, më e guximshmja për kohën e vet në letrat shqipe. Poema e tij ‘Dashuria’, që është një nga krijimet më të realizuara erotike të tij (pas ‘Vaje’) është poemë, fillimi i së cilës fare lehtë të kujton modelin naimjan…Cikli i tretë erotik i Çajupit, që mbetet nën hijen e dy cikleve të para, është i përbërë prej një grupi vjershash, strofike apo monokolone. Bëhet fjalë për cikël poetik që, në një mënyrë apo në një tjetër, zhvillon dialog, më shumë apo më pak të suksesshëm, me paratekste të ndryshme, duke filluar nga parateksti biblik dhe erotika popullore shqiptare dhe duke vazhduar me konceptin kajamjan, i cili fton njerëzit t’i gëzohen jetës dhe dashurisë. Ishte ky koncept, të cilit Çajupi ia pa sherrin, meqë do të akuzohet si ‘poet i shthurrur’, kryesisht nëpërmjet krijimeve që, pavarësisht faktit se nuk mund të krenohen me vlera shumë të larta artistike, befasojnë me guximin e tyre për të depërtuar në sfera të pashkelura në poezinë tonë (‘Nyja tri’, ‘Ujku Bekshi’, ‘Një xhaxha’, ‘Neron i ri’, ‘Gruaja me barrë’).97 Por poezitë e Çajupit janë në një masë të madhe erotike.

Çapoku - këroku,kërciri i këmbës.

Pleksidhatë - gërshetar.

97Femra në poezinë shqipe të decenieve të para të shek. XX, Mirlinda Krifca-Beqiri, Revista Albanologjike 1, Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve, Shkup 2009, f. 133.

141 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 95 96

Përpara Çajupit, erotika ze një vend fare të vogël në poezinë shqiptare të rilindjes, kryesisht përmes vargjeve të Naimit, kurse tek Arbëreshët e Italisë ajo është në qendrën e tematikës. Mund të themi se pjesa m’e madhe e vjershave të Çajupit i përket dashurisë. Ai i kushtoi kësaj jo vetëm një sasi vjershash të ndryshme, po edhe dy cikle të gjata. Njëri prej tyre, ‘Dashuria’, është origjinal, kurse tjetrin, ‘Dëshirë’, Çajupi na mëson se e përshtati nga latini Tibuli. Këtyre dy cikleve u duhet shtuar edhe ai i ‘Vajeve’ të poetit me të shoqen. Si edhe Naimi, Çajupi sheh te dashurija një si princip, burimin vetë të jetës. Po ndryshe nga poezija erotike e Naimit, ajo e Çajupit është pranë realitetit dhe ësht e mveshur me elementet e jetës së tij personale, është realiste. Për Çajupin, e dashura, Mikja, si ç’e quan ai, është së pari ajo Mara e foshnjërisë, me të cilën ai loste dhe duhej në mënyrën e miturisë: E mba mënt, moj Marë,/ dashurin’ e parë?/ Njeri nuk e gjegji,/ se jeshmë të vegji. Në lule me erë/Putheshim ngaherë./Dhe si burr' e grua/Losnim nënë ftua./Një ditë, të dyza/losnim mbylla-syza:/98 Poeti kujton herën e parë të dashurisë me Marën, çka bën të përcillet një lloj erosi që ndjehet fuqishëm, epshor për shkak të kushteve të përjetimit të ndjenjës së autorit për Marën, nën peshën e ndalimit prej të tjerëve dhe forcës së virgjinitetit.

Me një Marë të tillë, në të vërtetë, Andoni edhe u fejua ose u fejuan të vogël, sipas zakoneve prapanike të fshatit. Largimi i tij për Misir, e ndaloi martesën e parakohëshme… Më vonë, Çajupi u kthye prap në fshat dhe Mara tani ishte rritur. I riu e desh akoma dhe e desh shum, po vajza nuk e afroi, edhe pse Andoni nuk e humbi shpresën që “ndellëndushja të kthenetë prapë në folenë e vjetër.99 Këtu shfaqet një tjetër linjë e vizatuar prej Çajupit në poezi: ajo e largimit, e humbjes së dashurisë dhe e tradhëtisë, kjo e fundit një element kyç në erotizëm.

Femra e ka preokupuar Çajupin edhe në veprat e tjera të tij, qofshin këto dramatike, apo poema e tij e madhe satirike ‘Dhjat e vjetër’. Problemin e shthurrjes morale dhe pabesisë së gruas, Çajupi në këtë poemë satirike e trajtoi si një aspect të degjenerimit të përgjithshëm moral të shoqërisë njerëzore që nga gjeneza e saj. Ai nuk ngurron të kundërshtojë institucionin martesë, duke u shprehur se përmes kurorëzimit feja ka dashur t’i japë shenjë shenjtërie martesës edhe pse shumë shpesh kurora është vetëm një maskë, pas së cilës fshihet hipokrizia e marrëdhënieve bashkëshortore.100 Çajupi-Vepra, Red.:Dh.S. Shuteriqi, Tiranë, 1957, f. 15-16.

Po atje, f.16.

100Femra në poezinë shqipe të decenieve të para të shek. XX, f. 33.

142 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 98 99

/

2014

Çajupi shkroi disa nga lirikat më të bukura të poezisë shqipe, duke e mbrujtur ndjenjën e frymëzimin e tij me figurat e ritmin e erotikës popullore. Ajo që thuhet për Çajupin edhe përsa i përket motiveve erotike dhe trajtimit të tyre është ndikimi që ai ka nga poezia popullore.

Një ndikim i tillë është i njohur dhe i dukshëm edhe thjesht duke analizuar gjuhën e tij poetike dhe erotike. Çajupi shkroi gjuhën e gjallë të popullit. Ai shkroi gjuhën e Zagorisë së tij, një labërishte diçka të pasuruar me anë të gjuhës së Naimit dhe, aty-këtu, me ndonjë fjalë nga krahina të ndryshme të Shqipërisë, si Korça apo Shkodra. Poeti përdor edhe ndonjë neologjizëm të krijuar nga parardhësit... Sidoqoftë, Çajupi e zgjeroi fare pak gjuhën e tij me fjalë nga të folmet e ndryshme të shqipes dhe me neologjizma. Vetë mbështetja e tij e madhe në poezinë popullore të Labërisë, kujdesi që t’i qëndrojë asaj sa më pranë, edhe në fjalor e në shprehje, e bëri Çajupin të kënaqet me vokabularin e gjuhës së vet, i cili tingëllon edhe krejt i vetvetishëm nëpër vargjet e tij me fakturë popullore; në këto vargje, fjalët e krahinave të tjera dhe sidomos neologjizmat mund të dukeshin deri diku edhe si dhija ndër dhen.

Duke mos ndjekur shembullin e rilindësve të tjerë në punën me gjuhën, Çajupi shkoi kundër kurentit. Po nga ana tjetër, ai provoi se ishte ekzagjeruar me pastrimin e gjuhës dhe se ky ekzagjerim nuk duhej të vijonte, -në fakt ai vijoi në një shumicë auktorësh të kohës së Çajupit ose pas tij. Rruga e natyrshme e gjuhës nuk mund t’ ishte e nuk qe purizmi i plotë. ...Ai gjithashtu e teproi diçka edhe në përdorimin e një gjuhe fonetikisht dialektike, duke u mënjanuar nga rruga e letrarizmit të dialektit jugor, që u bë në bazë të së folmes toske të Naimit dhe jo në bazë të labërishtes së përdori Çajupi. Këtë rrugë dialekti jugor e kishte marrë mirë në kohën e Çajupit. Sidoqoftë, gjuha e tij ka gjith parfumin e gjuhës së popullit, gjith bukurinë karakeristike me të cilën mvishet poezija labe, aq e pasur e aq kumbonjëse.101 Kam dashurë lulet, konxhen, trëndafilë,/ Zoqtë që këndojnë, thëllëzat, bilbilë;/ Tani s’më pëlqejnë, më lënë të ftotë,/ se dua një çupë si hënëz’ e plotë,/ s’ka shoqe në botë”102 Por, siç mund të shihet edhe nga ky pasazh, erotizmi në poezinë e Çajupit nuk është analizuar pastërtisht si i tillë, ai është parë mjegulltazi si dashuri, e anasjelltas edhe kur kjo e fundit nuk është erotizëm. Diçka e tillë ka ndodhur me tërë autorët dhe krijimet e tyre të kësaj natyre.

101 102

Çajupi-Vepra; Red.: Dh.S. Shuteriqi, Tiranë, 1957, f. 31, 32.

Po atje, f. 15-16.

143 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0

/

2014

Në poezitë e Çajupit, ashtu si në shumicën e poezive erotike shqiptare dhe në poezinë popullore bëhet vlerësimi i bukurisë njerëzore e femërore e ajo shfaqet tepër joshëse dhe erotike, sa më tepër flitet apo aludohet për tipare dhe pjesë të fshehta dhe intime të trupit e pamjes së saj.

“Bukuria jote, leshërat e tua/Posi pendë korbi, të gjata mbi thua./Ballëtë si diell, faqetë si mollë,/Qafa jot’ e gjatë, mesi yt i hollë,/Sisëtë si shegë, dhëmbët si thëlpënjë,/Buzët si burbuqe, sytë si gështenjë,/Dora si dëborë, fjala jote mjaltë./Kurmi yt i derdhur, shtati yt i naltë,/Gjithë më kënaqin, të tëra t’i dua,/Po zëmëra jote u bë gur për mua! 103 …Edhe në rastin e vlerësimit të bukurisë njerëzore, përputhja me idealin e llojin duhet të jetë qendrore….(Rinia, në parim është një tjetër tipar që mund t’i shtohet këtij elementi të parë. Elementi i dytë: në përgjithësi, burri apo gruaja quhen të bukur sa më shumë që format e tyre i largohen karakterit shtazor. […] Por, ja që e vërteta e kundërt, që bie në sy vetëm më vonë, duket se është po aq e sigurt. Figura e femrës joshëse, ajo e etapës së parë, e përshkruar më sipër, do të qe bajate- nuk do ta zgjonte dëshirën- po të mos shpaloste, po të mos qe njëkohësisht pararendëse e një tipari të fshehur shtazor, akoma më ngacmues. Bukuria e gruas joshëse lajmëron zonat e saj të turpshme: zonat me qime pikërisht, zonat më shtazore.

Instinkti ka gdhendur në thellësitë tona etjen e këtyre zonave. Por përtej instinktit seksual, dëshira erotike u përgjigjet elementëve të tjerë. Bukuria që mohon natyrën shtazore, duke zgjuar dëshirën, çon tek acarimi i dëshirës dhe tek mufatja e zonave shtazore.104 Ç’më duhetë jeta mua/Kur s’më do ajo që dua,/Leshverdha gjerë më thua,Çicatë posi limua./Ç’të këndoj për të më parë?/Dhëmbëtë margaritarë,/Buza si qershi e kuqe,/Goj’ e saj porsi burbuqe,/Syzez’ e vetullhollë,/Faqetë si koqe mollë,/Mez i saj si rreth unaze,/Më lodh e më vret me naze.105 Duket sikur ky vlerësim për erotizmin në raport me bukurinë dhe “zonat shtazore” mund të jetë herë-herë një lloj shpjegimi për vuajtjen dashurore të poetit: dëshira e paplotësuar, e refuzuar, apo kënaqësia e humbur.

Askush s’mund ta mohojë se një nga elementet thelbësore të eksitimit është ndjesia e humbjes së tabanit, e fundosjes pa cekur. Dashuria për ne, po qe 103Baba-

Tomori,1902; Pjes’ e dytë: Dashuria, Vepra letrare- A.Z. Çajupi, Tiranë 2001, f. 2933.

104 Studimi i Kinsey, Hajdutëria dhe puna; Erotizmi; f.120, 121.

105 Dëshirë, A.Z. Çajupi, Vepra e plotë, f. 52, 53,54.

144 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4

dashuri, është, njësoj si vdekja, rrëpirë e përhumbjes së shpejtë, rrëshqitje vrik drejt tragjedisë, lëvizje që ndalet vetëm me vdekjen. Duhet pranuar se, nga vdekja tek vdekja e vogël, nga ajo tek fundosja dehëse, na ndan veç një qime floku.106 Elementi i natyrës është shumë i dukshëm në poezinë realiste të Çajupit, erotizmi i tij mund të themi që është natyror, në kuptimin e drejtpërdrejtë të kësaj fjale: qoftë kur flet për erosin dhe seksin specifikisht, qoftë kur objekte të tjera i vë në shërbim të erosit apo përshkrimit erotik.

Në lule me erë/Putheshim ngaherë./Dhe si burr’ e grua/Losnim nënë ftua.107 Erosi i tij pavarësisht se realist e herë-herë gjithë humor e sipas stilit popullor është njëkohësisht i hollë e tundonjës.

Te ‘Baba Tomorri’ u shfaqën të gjithë prirjet krijuese të Çajupit dhe veçoritë e stilit e të talentit të tij të vetvetishëm. Shpirti atdhetar s’kishte njohur më parë një poet me temperament aq të vrullshëm, shpirti rebel një mik aq të madh të lirisë, shpirti erotik s’kishte gjetur një shprehje aq të hollë dhe aq tundonjëse, shpirti shpotitës një penë aq të mprehtë dhe vjershëria shqipe një gjuhë poetike aq të njomësht e të afërt me këngën e popullit.108 “O moj lulja manushaqe,/Ndëgjo dashurinë ç’thotë:/Të lozëm faqe për faqe,/Të na përzienë lotë/ […]/Të lozëm gushë për gushë,/Bashkë të vemi, të vimë./Po si shtjerratë në fushë,/Se të ri gjithënjë s’rrimë.109 Duke pasur parasysh këto raste dhe të tjera, mund të themi që vlerësimi i tij prej Konicës si poet rustik është i drejtë. Ndërkohë që ai është vlerësuar po ashtu edhe si poet realist që i dha fytytyrën moderne letërsisë shqiptare.

Edhe në kohën e tij, edhe më pas në vitet ’30 të shekullit tonë, realizmi do të bashkëjetonte me sisteme të tjera artistike dhe do të afirmohej përmes mohimit të frymës sentimentale ose të një romantizmi të vonuar që shprehej në prozë dhe në poezi. Vepra e Çajupit i jepte kështu një fytyrë modern letërsisë e kulturës shqiptare.

Erotizmi, Georges Bataille, f. 203.

Baba- Tomori, 1902, f. 29-33.

108 Baba Tomorri dhe vjersha të tjera, A.Z. Ç- 1997, J.B, B.V, f. 157, 158.

109 Baba- Tomori, 1902, Pjes’ e dytë: Dashuria, Vepra letrare - A.Z. Çajupi, Tiranë 2001, f. 2933.

145 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 106 107

…Kritika e kohës për veprën e Çajupit, që e përuroi F. Konica, e cilësoi atë si një poet rustik, poet të fshatit. Ky vlerësim u rimor dhe u pranua nga studimet e mëvonshme edhe si një tipar që e lidh Çajupin me poezinë romantike të Rilindjes. Vlerësimi në thelb është i drejtë, por i njëanshëm. Çajupi aq sa është poet i ëmbël i fshatit, aq është edhe poet i qytetit... 110 2.5.1. Kënga e kandarit, apokrife e Çajupit me autor Kiço Spirin?!

Andon Zako Çajupit i kanë atribuar këto vitet e fundit edhe një vjershë, që njihet si “Kënga e kandarit” apo “Elegji në pleqëri, për të shkretën djalëri”.

Një vargëzim thellësisht erotik drejtuar penisit dhe mashkulloritetit, dëshirimit, funksionit biologjik e seksual të tij, kjo vjershë në fakt me shumë gjasa është e një autori të ditëve të sotme, i cili fshihet pas emrit të Çajupit.

Nuk është hera e parë që Çajupit i atribuohen ose krijime të ashtuquajtura ‘adespotë’, d.m.th. pa zot, ose krijime ‘me zot’, por të paidentifikuara nga botuesit, gazetarët a redaktorët e faqeve përkatëse kulturore… Rasti i fundit i vjershës ‘Kënga e kandarit’, i përket kategorisë së parë të teksteve ‘adespote’.111 Po pse në ditët e sotme, një vjershë erotike shfaqet pa autorësi apo e fshehur, duke iu autorësuar në mënyrë false dhe jo të drejtë një poeti të njohur?

Arsyet mund të jenë disa, një prej të cilave mund të jetë akoma ajo e një autocensure dhe stepjeje përballjeje me lexuesin, për shkak të erotizmit të shpërfaqur dhe mënyrës se si ai përshfaqet, pasi jo gjithmonë shprehja bëhet në mënyrën e duhur e më shumë se sa me eros në këto raste rëndom kemi të bëjmë me perversitet.

Një tekst i tillë ‘pa zot’, sipas filologes italiane Luçia Çezarini Martineli, ‘mund të krahasohet lehtë me një qen rrugësh, me një bastard me racë të papërcaktuar’ që i lihet në derë ‘vjedhurazi’ një botuesi si një tekst ‘fals’, d.m.th. si një tekst që i atribuohet qëllimisht një autori të ndryshëm nga ai i vërteti’, i cili në rastin tonë nuk dihet kush është. Në këto raste ‘viktima’ e supozuar si autor i tekstit është zakonisht një personalitet i njohur, me emër, sepse falsifikatori a mistifikatori ka interes të përfitojë nga ky ‘zbulim’. Dhe përfitimi në rastin konkret nuk është i vogël, është ‘zbuluar’ e

Andon Zako Çajupi dhe letërsia shqiptare, Jorgo Bulo, Baba Tomorri dhe vjersha të tjera, 1997, f. 6,7.

111 Jorgo Bulo: Mos falsifikoni, Çajupi nuk ka poezi perverse, Gazeta Shqiptare, 4 tetor 2013.

146 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 110

vënë në qarkullim një poezi e panjohur e një poeti të shquar, e A.Z.Çajupit (!?).112 Grua po prishet kandari/S'është më ai i pari/Që qëndronte ditë e natë/Gati si barut i thatë/ Që punonte dimër e verë/ Pa u lodhur asnjëherë/ Që ishte i lehtë si fletë/ Që mbante kryet përpjetë/ Që turrej si trim në ballë/ Që kapte zoçkën të gjallë113 Në qendër të kësaj vjershe mund të themi se është trupi njerëzor e pikërisht ajo pjesë e trupit e lidhur me pasionin seksual, dëshirimin, instinktin e funksionin biologjik, e lidhur ekskluzivishit me seksin, por e sjellë në një mënyrë fare të zakonshme, në një ligjërim folklorik.

Kënga e kandarit, përmes një vargëzimi popullor vizaton pa ndroje dhe lakuriq atë që është trupore, duke e zhveshur nga romantizmi.

Kjo vjershë, nën okelon Poezi të zgjedhura nga A.Z. Çajupi është botuar në një faqe kulturore, krahas poezive, a fragmente poezish erotike të poetit Zagorit, si një plotësim i repertorit të vjershave të tij për dashurinë. Por argumentet që të vërtetojnë se kjo vjershë e panjohur deri më tani i përket Çajupit, si dhe të tjerat e botuara në veprën e autorit, mungojnë.

Ndërkohë prej ndokujt është hedhur ideja që kjo vjershë mund të jetë shkruar nga Kiço Th. Spiri.

Për herë të parë, kisha rënë në kontakt me krijimtarinë e tij, në formë bejteje, kur isha nxënës në shkollën e mesme të Nivanit, e cila përcillej gojë më gojë në mbarë krahinën. Në mënyrë zyrtare rashë në kontakt me të në nëntor 1995, kur gazeta ‘Koha jonë’ në faqen speciale, botoi një pjesë të krijimit të tij, nën autorësinë e të ndjerit Sokol Ngjela, i cili qe intelektuali i parë shqiptar, që pati guximin e madh shoqëror dhe publicistik, të botojë vargjet tepër të lira e të shpenguara të Spirit. […] Gjithashtu, kur isha në Shqipëri, një revistë, emrin e së cilës nuk po e kujtoj, kishte botuar një poezi shumë të bukur të tij, më duket me titull ‘Kandari...’, ose diçka të tillë.114 Pra, ka mundësi që ky krijim atribuar së fundi Çajupit të jetë i K.Th.Spirit megjithatë, kjo mbetet për tu vërtetuar. Ajo çfarë ne mund të themi është se kjo poezi nuk është e stilit çajupian.

Nuk gjendet asnjë burim nga është marrë poezia, a ekziston një dorëshkrim autograf i saj, a ka ndonjë të dhënë të drejtpërdrejtë a të tërthortë nga autori për ‘pronësinë’ mbi të, ç'arsye dhe argumente ka botuesi që ta besojmë se kjo poezi i përket Çajupit. Asnjë shpjegim, asnjë argument, asnjë shënim qoftë edhe hipotetik...[…] Në kushtet e mungesës së Po atje, Jorgo Bulo.

Kënga e kandarit, nr. 1. Shën.: Vjersha qarkullon në dy variante.

114 Homazh për Kiço Spirin, Koço Sterjo,Noozly- Social News since 2009,October 6, 2010.

147 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 112 113

këtyre të dhënave botuesi do të duhej të bënte ‘ekspertizën’ a ‘AND’-në e tekstit, d.m.th. analizën e tekstit, të gjuhës, të stilit, dhe të gjithë përbërësve të tij. Por as këtë nuk e bën, ose se nuk është në gjendje ta bëjë, ose se rezultati i kësaj ekspertize do të ishte kundër tij dhe kundër aventurës së tij. Nga një vështrim i shpejtë me një sy të vëmendshëm kuptohet qartë se ‘Kënga e kandarit’ është një bejt që nuk ka lidhje me krijimtarinë e Çajupit, me profilin e tij poetik dhe me ligjërimin e tij poetik. Nuk do të ndalem në këtë të fundit sa i përket ‘Këngës së kandarit’ ku bie në sy një thyerje që vjen nga përzierja e tipit të ligjërimit popullor me atë libresk.

Do të mjaftonte vetëm një krahasim i leksikut të këtij teksti, me leksikun poetik të Çajupit, për të kuptuar hendekun kohor midis tyre, çka dëshmohet nga prania e njësive leksikore, të cilat nuk i përkasin korpusit të fjalorit poetik të Çajupit115.

Studiuesi Jorgo Bulo ka verifikuar plot 19 fjalë, duke filluar nga fjala kandar që në titull të poezisë, e duke vazhduar me: Aleti, bandill, turfulloj, bythëzbuluar, patëllxhan, i rraskapitur, sisëplota, sisëmëdha, shurrë, virgjëresha, meazallah, qofte, taze, sejmen, kuplara, bionde, meskëputura dhe persiane, fjalë që nuk figurojnë në asnjë tekst poetik a në prozë të Çajupit, e që, siç kuptohet nga kjo listë, edhe pa i verifikuar, një specialist i kupton se nuk janë tipike për fondin leksikor të veprës së tij.116 Sipas Bulos, një varg i Këngës së Kandarit: Po sot ç'ka që është mërzitur/Trup e shpirt i rraskapitur, tingëllon si reminishencë nga F.S. Noli me vargun Trup e shpirt i sakatosur, të poezisë Anës lumenjve shkruar më 1930, kur Çajupi ishte në shtratin e vdekjes dhe botuar prej Nolit për herë të parë më 1943.

Kjo dëshmi e një distance kohore të dukshme, tregon se ‘Kënga e kandarit’ është një prodhim i vonë, si të thuash i kohës sonë, jo i kohës së Çajupit. E kemi dëgjuar dhe e kemi të regjistruar nga disa ‘qejfli’ bejtesh liçensioze, në disa variante, me ndryshime herë-herë të dukshme, çka tregon se ‘Kënga’ ka bërë jetën folklorike, siç bëjnë zakonisht krijimet e poetëve anonimë popullorë. Pra ‘Kënga e kandarit’ ka vite që qarkullon si një krijim anonim folklorik, por asnjë çajupolog a thjesht botues nuk ka kuturisur ta përfshijë në veprën e plotë të Çajupit, e cila ka njohur disa botime e ribotime këtu dhe në Prishtinë. Këtë kuturisje, me një mungesë të plotë përgjegjësie dhe serioziteti, e mori përsipër ta bëjë një anonim, mistifikator sharlatan, në mos dashakeq, duke i atribuuar poetit një bejt ordiner si një

115 116

Jorgo Bulo: Mos falsifikoni, Çajupi nuk ka poezi perverse, Gazeta Shqiptare, 4 Tetor 2013.

Po atje, J.Bulo.

148 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4

mish të huaj në krijimtarinë e tij. Çajupi është një poet i madh, edhe erotik, por elegant; ai nuk është as një poet banal e vulgar, as një poet pervers. 117 2.6. Erotizmi i fshehur i Lasgush Poradecit Nëse ka ndonjë poet shqiptar që do të quhej i dashurisë, ai do të ishte padyshim Lasgush Poradeci. Vlerësime të tilla mund të duken bajate e të jenë të stërthëna, por tek to gjendet filli i së vërtetës.

Edhe vetë jeta personale e Lasgushit duket se e justifikon vlerësimin për të si poet i dashuisë (në rastin tonë e themi plot bindje: i erosit).

Koleksioni i femrave pas së cilave vrapoi Lasgushi në jetën dhe vargjet e tij ishte mjaft i madh, madje edhe për një jetë të gjatë njeriu, siç qe jeta e tij. Ai vazhdimisht rend pas idealit të tij femëror dhe fitohet përshtypja se, në pamundësi që atë ideal ta gjejë te një femër e vetme, e kërkon atë te më tepër shosh, i bindur se shpirti i artistit ka nevojë për femër, ashtu siç ka nevojë për muzë poetike. Lasgushi sikur thirret në mitin e njohur antik, në të cilin thirret edhe Platoni, sipas së cilit njerëzit në fillim kanë qenë hermafroditë ose dyseksor, qenie me katër duar dhe katër këmbë. 118 (shën. im: gjysma kërkon gjysmën tjetër).

Për më tepër që formimi i tij, shkollimi në qendra të ndryshme evropiane, si në Bukuresht dhe në Grac, njohja e disa prej letërsive më të mëdha botërore dhe i disa gjuhëve e bënë të eksplorojë e të sjellë tone të padëgjuara më parë në letërsinë tonë.119 Duke ecur në këtë fill, këtë kapitull për Lasgushin po e fillojmë me Kāmadeva-n, poemën e njohur të tij, të cilën poeti e kishte mbajtur për një kohë të gjatë në sirtar.

Vendosja e këtij emri një prej krijimeve të tij, duket se e përfaqëson më së miri filozofinë poetike e dashurore të Poradecit, edhe në thellësinë e vet filozofike. Kamadeva, e quajtur gjithashtu Māra, është zoti Hindu i dashurisë njerëzore ose dëshirës dhe në poemën e Lasgushit kjo dëshirë e dashuri transmetohen tërësisht.

Dhe qeshe miturisht,/ Moj miturore,/ Dh’u skuqe virgjërisht,/ Moj virgjërore;/ Dhe skuqur që të dy/ Pa gojë e fjalë,/Vështruar sy- ndër- sy,/ Zemërë-valë;/ Dhe ngrirë, do dashuri,/ Pa kuvënduar,/ Pushtuar gji-përgji,/ Sy-perënduar.120 Po atje, J.Bulo.

Femra në poezinë shqipe të decenieve të para të shek. XX, Mirlinda Krifca-Beqiri, Revista Albanologjike 1, Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve, Shkup 2009, f. 135.

119 Po atje, f. 138.

120 Kamadeva/ Poemë, Poezi/ Vepra 1, L. Poradeci, f. 318, 319.

149 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 117 118

Dëshira për të dashurën është përhumbëse, thithëse, tunduese e nga ato që të lë pa fjalë dhe ngrin.

Si në të gjithë poezitë e Lasgushit edhe këtu është i pranishëm dhe shumë i dukshëm elementi “fshehtësi”, arratisja nga bota, soditja, tundimi, magjia, dritë-hijet.

Përmi kodrinë atje/ Mënjanur bote,/ M`u shfaq plot hare,/ Fshehtësiplote./ […]/ Dh`aq ëndërr` e vashëri/ Dyke përcjellë./Jehonte pyll` i zi/ Me duf të fellë./ Mes pyllit buçimtar,/ Gjith mugëtirë,/ Ç`u ndje mi leshnjë e bar,/ N`at çeltirë?/ Në mbrëmjen q`u përflak,/ Si prush magjije/ Ku zbardhoje si zëmbak/ Plot dritë e hije.121 Lasgushi mendon se vetëm dashuria mund t’i sigurojë njeriut liri të plotë dhe mundësi të depërtojë në atë që është e padukshme dhe e padepërtueshme. Në lirikën erotike të Lasgushit dallojmë dy grupe poezish: në grupin e parë hyjnë poezitë që, sipas të gjitha gjasave, janë personale dhe në grupin e dytë hyjnë ato në të cilat ai mediton për dashurinë si fenomen njerëzor. Lirikat erotike të Lasgushit, veçmas ato të grupit të parë, janë poezi ku shprehen momente të ndryshme të dashurisë, por gjithmonë duke mbajtur llogari për mentalitetin shqiptar, në të cilin dashuria shpesh ndëshkohet, andaj zgjidhet mënyra e fshehtë e realizmit të saj. Trimi dhe vasha, si protagonistë më të shpeshtë të dramës erotike lasgushiane, takohen aty diku të kroi apo pranë ndonjë lumi dhe sikurse në këngët tona popullore, ata e manifestojnë ndenjën e tyre të dashurisë nëpërmjet të buzëqeshjes, ndonjë shenje apo gjesti Lasgushi është poet që, nëpërmjet të qëndrimit që pati ndaj poezisë erotike në përgjithësi dhe ndaj vashës në veçanti, arriti të sjell një frymë emancipuese në poezinë dhe shoqërinë shqiptare.122 Në fakt, dashuria dhe ndjesia për të në momentin që përjetohet vërtet dhe thellë nuk mund të jetë përveç se e fshehtë. Ajo është më ngacmonjëse dhe përflakëse sajë kësaj.

Por ajo që është për tu vërejtur është se, pikërisht këtë ndjesi, afsh e dashuri, trupëzim e shpirtëzim, Lasgushi nuk mund ta kuptojë pa bukurinë dhe përmes saj ai synon qielloren, një përmasë mbi tokësoren dhe brenda njerëzore, në thellësitë më të padukshme.

Një këng` e lartë u ndje,/ Me plot jehona:/ Këndonin përmbi ne/ Dy shpirtrat tona./ Dhe në një melodi/Të dy të tretur,/ Prej nimfave n`ajri/ Të përshëndetur,123 Po atje, f. 315-345. në poezinë shqipe të decenieve të para të shek. XX, Mirlinda Krifca-Beqiri, f. 135, 136.

123 Kamadeva/ Poemë, Poezi/ Vepra 1, L. Poradeci, f. 315-345.

150 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 121

122Femra

Duke lexuar poezitë e Lasgushit bindemi se padyshim Bukuria i jep kuptim objektit.124 Bukuria përbën vlerën e tij. Bukuria është në fakt ajo anë e objektit që e bën t’i paraqitet dëshirës. Në veçanti, në rastet kur dëshira synon nëpërmjet tij, jo aq kënaqësinë e çastit (mundësinë e tejkalimit të kufijve) sesa zotërimin dhe përvetësimin afatgjatë. 125 Te këto poezi mund të analizohet dhe kuptohet erosi në thellësinë e tij psikologjike. Këtu e kuptojmë edhe se erosi nuk mund të kuptohet pa sekretin e që ai është mbi gjithçka prishje e rregullit. Ai është prishje e rregullit edhe për shoqërinë por edhe çrregullim për atë që e përjeton.

Por erosi nuk mund të zhvillohet e të gjallojë pa këtë konflikt të përhershëm.

Mun ne porta nga mulliri/ Hyn e del një trup kalliri,/ Vashëza flokë-floriri/ Ç’hyn e del ashtu për Zonë,/ Dëgjo bota seç’ po thonë,/ Vasha po na prish zakonë./ Bota thotë- ato të saja,/ Thotë fjalët e mëdhaja,/Bota moj gojëxhuraja!/ Do të dal përgjithëmonë/Ashtu siç e kam zakonë,/ T’a këput atë lejmonë:/ Atë trimin e lëvduar/ T’a mbaj udhës më të shkuar,/ T’a puth t’a mbaroj nër duar.126 Ne bindemi se erotizmi i përjetuar këtu nuk ka vend në të përditshmen, e nuk është i mirëpranuar nga rregullat dhe zakonet.

Erotizmi, dhe kjo jo vetëm për arsye morali apo mirësjelljeje, përkufizohet medoemos nga sekreti. Ai s’mund të jetë i hapur, publik. Ka sigurisht shembuj për të kundërtën, por, në përgjithësinë e zakonshme, erotizmi e ka vendin jashtë jetës së përditshme. Në gjirin e eksperiencës sonë të përgjithshme, erotizmi del thelbësisht i shkëputur dhe i përjashtuar nga komunikimi normal i emocioneve. Kemi të bëjmë me një subjekt të ndaluar.127 Si i tillë, pra erotizëm i ndaluar ai shfaqet edhe në figura e shprehje që zakonisht nuk kanë lidhje të drejtpërdrejtë me të.

Për Lasgushin, erotizmi është edhe dashuri e përkushtim, apo më mirë të themi ai e përjeton erotizmin edhe në një prizëm tjetër, trupor e përtejtrupor, jo thjesht si instinkt, as vetëm si emocion, por si shkrirje e shumë elementeve me thjeshtësi në kompleksitetin njerëzor.

Dhe vjen nër to m’e fundit e m’e mira/ Nër vasha kaq të mbretërojë vargë,/ Më fal një zjarr për në përjetësira/ E m’ik pastaj për n’yjtë e qiejt’ e largë./ O! zjarr-e-mall-e-yll-emër-pa-emër,/ Vashë-edhe-shoqe-e-motr’-e Erotizmi, Georges Bataille, f.119.

Po atje, f.119.

126 Ne porta nga mulliri, Ylli i zemrës, Lasgush Poradeci, f. 208.

127 Erotizmi, Georges Bataille, f.217.

151 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 124 125

/

2014

dashurisë,/ Nuse-edhe-grua-femër-zjarr-në-zemër,/ Zjarr-edhe-flakë-ekëng’e-poezisë.128 Femra të cilës i këndon paraqitet në momente dhe situata të ndryshme, ajo herë është e kapshme e herë është vetëm një fluid, herë jeton nëpërmjet të takimeve, e herë nëpërmjet të kujtimeve, herë sjell dashuri e herë dhembje, megjithatë ajo është e kërkuar dhe e adhuruar nga poeti, fundja ajo i jep kuptim jetës129 Për Lasgushin ajo që shkakton trazim quhet herë vajzë, herë shoqe, herë motër, herë nënë dhe herë nuse. Pikërisht ky shartim vajzë-motër-nënënuse është një erotizëm që herë-herë përshfaqet i fshehur.

Kur për herëzën e parë/ Vetë filli ti më poqe,/ Zura mall që s’kish të ngjarë,/ Ti moj shoqe./ Zure-e sytë me dy duar/ E së qeshuri m’u fike,/ Dhe më mbete-e turpëruar/ Ti moj mike.130 Errësira është në fakt ajo që e bën më të prekshëm erotizmin, duke i dhënë fshehtësinë e natyrshme. Dhe erotizmi nënkuptohet, ndjehet e lexohet përtej edhe kur nuk duket se vjen zbuluar si i tillë.

E mora shoqëzën përkrah,/ E matmë rrugën ca-nga-ca,/ Sikur na ndillte larg diçka./ Pa zuri dita perëndoj,/ Pa zuri nata na mbuloj,/Pa zura shoqen t’a pushtoj.131 Në këtë pushtim erotik Lasgushi zbulon pikërisht thelbin e qenies dhe çlirimin që vjen prej erosit. Çlirimi vjen pikërisht në pranimin e vetvetes, në takimin e trupave.

Dhe hapa shteg-bashkimi nëpër trup:/ Atë të gojës, plot margaritar,/ Atë të dorës, ndritur si zambak…132 Ai flet për udhë, për shteg bashkimi, për takime që janë trupore e shpirtërore e që çojnë në thellësinë e qenies në përjetëzimin e saj. Erotika e tij është trazim shpirtëror dhe trupor, takim e tundim, me përmasa të njerëzores dhe hyjnores.

Nër shteg-bashkimi, që ti s’di sesi,/ Bashkohesh brenda me përjashtësi,/ Bashkohesh jashta me përbrendësi,/ Bashkohesh fellë me përjetësi. 133 Erosi te Lasgushi është shteg bashkimi, që kalon përmes syrit (vizion), përmes gojës (fjalës), përmes dorës (prekjes), por edhe përmes nuhatjes (aroma).

Si për të pohuar me hirin e fjalës së Poetit zbulimin seminal të filozofit.

Fjala në fillim, thotë Heidegger, dhe pastaj dora janë streha që mbledh Kënga, Zemra ime, Lasgush Poradeci, Ripunim i vitit 1973, f. 276. në poezinë shqipe të decenieve të para të shek. XX, Mirlinda Krifca-Beqiri,f.135, 136.

130 Ti moj shoqe, Ylli i zemrës, Lasgush Poradeci, f. 175.

131 E mora shoqëzën përkrah, Zemra ime, Lasgush Poradeci, f. 242.

132 Përjetësia, Ylli i zemrës, Lasgush Poradeci, f. 216.

133 Po atje, f. 217.

152 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 128

129Femra

Qenien e njeriut. Ka dorë vetëm qenia që ka fjalën. Njeriu ka fjalën, ndaj ka dorë. Bisha nuk e ka fjalën, ndaj nuk ka dorë. Bisha ka vetëm putër. 134 Dora jote ledhatarja, ësht’ e zbetë si qiri./ Dora jote ledhatarja lëshon dritën e dëborës./ Kur t’a njeu-magjinë-e pastër që të shtrydheshe prej dorës,/ Shpirti im i frymëzuar regëtiu në llaftari./ Se me lëndë magjistare u pat bërë tul’ i saj;/ Tul’ i saj u pat gatuar me vaj ere-e brumë dylli;135 Sensualiteti që derdhet prej poezisë së Lasgushit është përfshirës, ai çlirohet gati në çdo fjalë dhe shfaqet si tundim e bukuri, si ndjesi organike e natyrshmëri e asaj që prezanton.

Posi burbuq’ e trëndafilit që çelte-e fshehur afër nesh,/ Të çeli buza miturishte e më një ças t’u nënëqesh;/ Ahere hargu I hepuar t’a ndau përmes me dy thelpinj…/ E t’a shijoj me ëmbëlsirë vështrimi im që më s’m’u nginj./ Tashi burbuq’ e buzës s’ate i riti gjëndërat së rish…Ajo zu lëng prej luleshtrydhjesh dh’u skuq me zjarr prej kulumbrish/ Ajo u ndes e mori valë, ajo u doq, ajo u poq.Ë po më fal e dëshëruar një mall të fellë-edhe pa shoq.136 Lasgushi, fatmirësisht, nuk është i pari që i këndoi femrës në poezinë shqipe, por në një kohë kur femra kryesisht paraqitej si burrëreshë që jep kontribut në zgjidhjen e çështjes kombëtare duke qëndruar ballë për ballë me djalin, bashkëshortin ose vëllanë, Lasgushi i këndon një femre tjetër, asaj që ruan natyrën e vërtetë femërore dhe që krenohet me vlerat që ka.

Femra e lirikës erotike të Lasgushit është më tepër se një qenie reale, ajo është ideal, qëllim, cak i jetës. Lasgushi, sikur është i bindur se lumturia absolute nuk u takon njerëzve, andaj në poezinë e tij dashnorët ju ngjajnë yjeve, që rendin pas njëri - tjetrit, por që janë të pakapshëm: E si kurrë nuku mund/Ylli yllin që t’a kapë,/ Rrotull qiejve pa fund/ Venë e vinë e venë prapë... (Vallja e yjeve). Krijohet përshtypja se lirika erotike e Lasgushit, e krijuar gjatë një periudhe humë të gjatë kohore, nuk është e lidhur me një objekt të vetëm femëror. Sikur fitohet përshtypja se më tepër se një femre, Lasgushi i këndon idealit femëror. 137 Erotizmi në poezinë e Lasgushit përshfaqet në ngjashmëri me poezinë popullore apo traditën erotike biblike (shih: Kënga e Këngëve), nëse kemi Si e përkufizojnë esencën e Erosit Lasgushi dhe Migjeni, Anastas Kapurani, Rilindasi, 06 Tetor 2013, Shih edhe: Martin Heidegger. Parmenides. Bloomington: Indiana University Press, 1992, f. 80.

135 Dora jote ledhatarja, Ylli i zemrës; f. 192.

136 Posi burbuq’ e trëndafilit, Ylli i zemrës, f. 193.

137Femra në poezinë shqipe të decenieve të para të shek. XX, Mirlinda Krifca-Beqiri, f. 137, 138.

153 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 134

parasysh se ai shpesh e bën natyrën vend të dashurisë dhe të dashurën (motrën, shoqen, miken etj) e krahason me mollën apo karafilin e kështu me rradhë.

Fryn veriu bë Mal-të-thatë,/ Thotë vasha lele ngriva./[..]/ Në të shtënça moj në dorë,/ Do të ngroh si top dëborë./ Fryn një erë-e shkundërmuar,/ Thotë vasha çeli molla./[..]/ Në ma dhënç moj bel’ e hollë,/ Do t’a thyej si mënjollë,/ Do të shtryth posi një mollë./ Vjen e bën një vap’ e rëndë,/ Thotë vasha bubu plasa./ Duro vashë, të durojmë,/ Si duron kallir’ i pjekur etj/ 138 Ajo çfarë është vërejtur por që nuk mund të lihet pa u theksuar është se Lirika erotike e Lasgushit është një lirikë e ëmbël, fine, melodike, elegante, është kjo një erotike e çiltër, e thellë, e artikuluar, e përkryer, e vetvetishme. Ndoshta vlerat melodike të kësaj poezie, që i kanë vrojtuar gati të gjithë studiuesit e poezisë lasgushiane, pavarësisht se çfarë qëndrimi kanë pasur ndaj saj, kanë bërë që poezia lasgushiane, në përgjithësi dhe lirika e tij erotike në veçanti, të fitojnë një numër të madh të pasardhësve, epigonëve, që pavarësisht përpjekjeve më shumë ose më pak të suksesshme, nuk arritën të ngrihen mbi mësuesin e tyre shpirtëror.

Poezia më e realizuar e Lasgushit është poezi ku shkrihet e topitet përmbajtja dhe forma artistike, duke krijuar një unitet organik të paparë në poezinë shqipe deri në kohën e tij.139 Lasgushi duket se me tone brenge, shqetësonjëse, pavarësisht gjuhës së ëmbël e të shtruar dhe efektit që krijon, i këndon edhe tradhëtisë apo dëshirës mashkullore.

Bilbili që këndon më nge,/ Këndoj një këngë zilitari:/ […]/ Kur ndaj tufës borzilogu/ Lulëzonte lul’ e kuqe,/ Afër saj un’- isha zogu/ Që çukiste çdo burbuqe…140 Duhet thënë se që në krye të herës, kur filloi të lavrohet lirika erotike në gjirin e letërsisë sonë, asaj nuk i kanë munguar notat sensuale; por ajo ka pasqyruar kufizimet e kohës dhe duke qenë kultivuar vetëm prej poetëve burra, i ka munguar deri vonë vizioni femëror i trajtimit. Edhe në poemthin erotik ‘Bukuria’ të Naimit, sado që tek ai mbizotëron botëkuptimi panteist dhe femrës i janë veshur atribute hyjnore, nuk mungojnë ngjyrimet semantike sensuale. I dashuruar marrëzisht, Naimi prehet duke puthur këmbët ‘mëkatare’ të së dashurës: ‘Baltë e pluhur do të bëhem/ Të më shkeli këmbë e saj/ E të prehem duke puthur/ Atë këmbë Baladë, Vallja e Yjeve, Lasgush Poradeci, Poezia-Vepra 1, f. 74-76. në poezinë shqipe të decenieve të para të shek. XX, Mirlinda Krifca-Beqiri, f.135,136.

140 Erë trëndeline- Vogëlushja, Ylli i zemrës, Poezi- Vepra 1, Lasgush Poradeci, f. 171, 172.

154 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 138

139Femra

pasandaj.’ Duke ecur i tëri në gjurmët e Naimit, por duke e zëvendësuar sfondin panteist me një sfond magjepës fshatarak, Lasgushi në poezinë ‘Ti po vjen që prej së largu’, ka kënduar: ‘Ti po vjen që prej së largu magjiplotë-e dalëngadalë./ Ti po vjen që prej së largu duke shkitur mbi lëndina./ Nënë thembërzat e tua përgëzohet trëndelina,/ Shtrihet luleja mitare e zëmbakut që t’u fal./ E si shkon me hap të matur më pushton një dhembshuri:/ Do të tretem të kullohem në kalim të këmbës s’ate,/ T’i pushtoj i llaftaruar ato hapëza mëkate…’ Ndërsa, duke poetizuar në frymë popullore, në poezinë e titulluar ‘Balladë’, në gojën e vashës na ka dhënë pasazhe të gjera sensualiteti: Trim më more-edhe më shtrove,/ Trim më ngrove-e më pushtove’/ Trim më puthe-e më mbarove’/ Trim o trim seç trimërove.141 Lasgushi po ashtu përdor shumë fjalë që i gjejmë edhe në këngët popullore. Një prej tyre është laksema e njohur e tij llaftari a llahtari.

Fillon më dhemb ah dashurija, e ndjej një brengë-e çqetësim.

Më përvëlon buz’ e zhuritur drejt mun në fund të gjirit t’im, Pa dhemshurisht e dyke vuar prej shpirtit t’ënd kur e thëthi, Si llaftarinë-e puthjes s’ate kuptoj në shpirt një llaftari.142 Lasgushi e ka zgjeruar së tepërmi hapësirën konotative të kësaj lekseme.

Studiuesi Vehbi Bala ka shkruar lidhur me këtë: Dashuria përshkruhet si ‘llaftari’, mall që zor se gjen kënaqësi në jetë, dhe që ndjell dëshpërim. 143 Studiuesi Sabri Hamiti, llaftarinë tek Lasgushi e ka trajtuar si: njëra nga figurat çelës të shenjimit të superlativitetit të intensitetit shpirtëror, e pranishme në të gjitha temat e shkrimeve poetike.144 Gjithsesi, mendoj, se Lasgushi e ka pasur obsesion përdorimin e kësaj fjale.

P. sh., ai thotë për gjuhën shqipe: O djellë-i llaftaruar që ndrin si pikë lot.145 Po ç’lidhje ka erosi me frikën?!

Poezia e Iliriana Sulkuqit dhe disa konsiderata për poezinë erotike në letërsinë tonë të traditës (Orvatje për një sprovë), Anton Çefa, Revista “Haemus”, dhjetor 2009.

142 Posi burbuq’ e trëndafilit, Ylli i zemrës, f.193.

143 Lasgush Poradeci dhe poetë të tjerë të viteve 20-30, Historia e letërsisë shqiptare, Vehbi Bala, Tiranë 1983, f. 528.

144Lasgush Poradeci - Vdekja e Nositit, Sabri Hamiti, shtëpia botuese Rilindja, Prishtinë, 1978, f. 30.

145 Poezia e Iliriana Sulkuqit dhe disa konsiderata për poezinë erotike në letërsinë tonë të traditës, A.Çefa.

155 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 141

Bukuria e objektit është shuar tek ëndja e përzishme, dhe po ashtu tipari seksualisht tërheqës. Vetëm kujtimi mbetet i gjallë, nën formën e aureolës së zymtë për të cilën fola. Objekti pra nuk është aq objekt sesa mjedisi tymnajë që evokon një gjendje shpirtërore, pa mundur të thuhet nëse bëhet fjalë për miklim apo tmerr të neveritur; shpirti tërhiqet nga një ndjesi e zymtë e vdekjes, ndërkohë që objekti i sensualitetit është tmerrues dhe qëndron jashtë fushës së ndërgjegjes.146 Vashë ti që tërë monë/ Pate flakën në vështrim,/ Koh’ e largë-e mallit t’onë/ M’u ndërmend me ngashërim./ Ja-e! kopsht’ i shentëruar/ Ku mbleron po n’atë vënd,/ Ku përditë-e pati shkruar/ Hov’ i letë-i çapit t’ënd;/ Ja! dhe shkollëza mitare/ Q’u stolis për kremtërim-/ Ajo pret vetëtimtare/ Mun në mes të fshatit t’im. 147 Në këtë linjë në fakt mund të kuptojmë edhe filozofinë e poezisë së Lasgushit, të kufizuar jo vetëm te erotizmi por që thelbëzohet atje.

Lasgushi gjithmonë voton për dashurinë dhe kur është në pyetje ajo, ai është në gjendje t’i shkel, po qe nevoja edhe rregullat religjioze apo morale që praktikohen në shoqërinë gjegjëse. Jo rastësisht në poezinë ‘Baladë’, pavarësisht se thirret në një motiv dhe krijim të njohur të folklorit tonë, nuk lejon që heronjtë e dramës erotike të ndëshkohen, ashtu siç i ndëshkon krijimi popullor, që thirret në rregullat morale dhe religjioze. Poezia e Lasgushit ne përgjithësi dhe poezia erotike në veçanti, sikur e arsyetojnë mendimin e njohur se njerëzit me kulturë më të gjerë letrare dëshmojnë fuqi më të madhe asimiluese. Poezia e tij mban gjurmë të letërsisë sonë gojore, të letërsisë së traditës të letërsisë evropiane, sidomos të asaj rumune, gjermane dhe franceze që ai i njihte mirë, falë shkollimit të tij të stërzgjatur në qendra të ndryshme evropiane.148 Për të vijuar më tej, mund të pyesim se sa mistikë ka në erotikën dhe poezinë lasgushiane, duke qenë se shpesh poezia e Lasgushit është parë nën dritën e mistikes?

Shqyrtimi i ëndjes së përzishme hedh dritë mbi temën e sensualitetit të përgjithshëm të njeriut, e mbetur deri tani pothuaj enigmatike. Ky aspekt i natyrës së sensualitetit është i domosdoshëm për të kuptuar se ç’e bashkon atë me të vetmen eksperiencë vërtet të zhveshur, që është eksperienca mistike. Kam përshtypjen se sensualiteti, i parë siç bëjnë autorët e përmbledhjes kameliane, vetëm në format më të larta- në dashje të Zotit Hajdutëria dhe puna, Erotizmi, Studimi I- Kinsey, f.202.

Malli i largë, Ylli i zemrës, f. 173, 174.

148 “Femra në poezinë shqipe të decenieve të para të shek. XX”; Mirlinda Krifca-Beqiri; Revista Albanologjike 1; Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve; Shkup 2009; f. 139 156 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 146 147

dhe i qëruar nga shmangiet që e kanë fëlliqur-, i largohet përkundrazi kësisoj, dhe ne bashkë me të, dritës së misticizmit.149 Për të konkluduar mund të themi se ajo prej së cilës përbëhet poezia e Lasgushit nuk është aq mistika në kuptimin e parë të fjalës, por erosi. Është pikërisht erosi që i jep dhe mistikën dhe vërtetësinë e thellësinë që ajo ka. Gjithçka vjen prej tij si forcë e ndjeshmëri humane. Kjo nuk bën që poezia e Lasgushit të ngushtohet në botëkuptim, por përkundrazi e bën atë më të vërtetë dhe i zgjeron kufijtë e kuptimshmërisë dhe ndjesisë.

Sipas Robert Elsie, Rruga drejt modernizmit dhe drejt Evropës u nis nga dy poetë të një brezi të ri, dy ‘të jashtëm’, që u shkëputën nga tradita e letërsisë së deriatëhershme dhe i dhanë kulturës shqiptare vendin e vet në një Evropë bashkëkohore: mesianiku Migjeni dhe panteisti Lasgush Poradeci.150 (vijon)

Studimi I- Kinsey, Hajdutëria dhe puna; Erotizmi, f. 202.

“Letërsia shqipe” - Një histori e shkurtër; (Periudha e Pavarësisë; Lajmëtarë të modernizmit: Migjeni dhe Lasgush Poradeci); Robert Elsie; f. 131; “Skanderbeg books” 2006.

157 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 149 150

MIJËVJETSHI I URTISË MILENIUL ÎNŢELEPCIUNII FILOCALIA Fjala e zbrazët – Heshtja Vorba deșartă – Tăcerea Të tregohemi të heshtur dhe të padijshëm para të tjerëve, sepse vetëm atëhere vërtetojmë dhe fitojmë njohuritë më të shumta, ngaqë, kur nuk hallakatesh në fjalë pa bukë, shquan me qartësi më të madhe gjithçka që vëren dhe kupton.

Să ne arătăm tăcuţi şi fără ştiinţă în faţa celorlalţi căci abia atunci dovedim şi dobândim cea mai multă cunoştinţă căci mintea nerisipindu-se în vorbe multe, distinge cu mai multă claritate tot ce observă şi află.

Heshtja e pakuptimtë shkaktohet ose nga vetëmburrja, ose nga përtacìa e mendjes dhe kjo është shënja e kokëtrashësisë, ndërkohë që heshtja kuptimplotë është shënja e një pune të dendur të mendjes, me të cilën kap të fshehtat më të thella të vetëqënies. Në këtë heshtje mendja njerëzore takohet me punimin e thellë të Frymës së Shënjtë, që i kumton të fshehtat më të epërme të fjalës. Një heshtje e tillë është shënja e një përjetimi të dendur të personit, pra edhe të Zotit që ia tërheq mendjen drejt të fshehtave të Tij. Vetëm njeriu mund të heshtë në këtë dendësi mendimi.

Tăcerea fără rost este pricinuită ori din mândrie, ori din lenea minţii şi aceasta-i semnul tâmpeniei, pe când tăcerea cu rost este semnul unei lucrări intense a minţii prin care surprinde tainele cele mai adânci ale existenţei. În această tăcere mintea omenească se întâlneşte cu lucrarea intensă a Sfântului Duh Care îi comunică taine mai presus de cuvânt.

158 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

O astfel de tăcere este semnul unei lucrări intense a persoanei, deci şi a lui Dumnezeu care îi atrage mintea în tainele Sale. Numai persoana poate tăcea în felul acesta intens de gândire.

Largo prej teje frymën fjalëlumë, sepse në të rrinë të fshehura të gjitha të këqiat: gënjeshtra, guximi i tepruar, shakaja pa peshë, zgërdheshja, shpifja, keqdashja, fjala marroke, ose shkurt – ajo për të cilën është thënë: Në fjalët e shumta nuk ka për të munguar mëkati (Shembuj 10,19).

Burri i heshtur është froni i ndjesisë, ndërsa Zoti ka thënë se do të japim llogari për çdo fjalë në erë. (Teodori i Edesës).

Alungă departe de tine duhul mult vorbitor căci în el sunt ascunse toate patimile cele rele: minciuna, îndrăzneala, gluma uşuratică, râsul, calomnia, răutatea, vorba prostească şi pe scurt vorbind, ceea ce s-a spus: Din multa vorbire nu va lipsi păcatul. (Pilde 10,19). Bărbatul tăcut este scaunul simţirii iar Domnul a spus că vom da socoteală pentru orice cuvânt deşert. (Teodor al Edesei) Dërdëllitja është froni i lavdisë së zbrazët përmes së cilës njeriu tregon vetveten dhe bën çmos të duket. Dërdëllitja është shënja përmes së cilës njeh të padijshmit, dera e thashethemeve, udhëhapësja e shakave pa kripë dhe e argëtimeve marroke, shkatërruesja e përvuejtnisë, lindësja e përtacisë, pararendësja e gjumit, hallakatësja e mendjes, asgjësuesja e rojes së shpirtit, ftohësja e nxehtësisë së zemrës, errësuesja e lutjes.

Limbuţia este tronul slavei deşarte prin care omul se arată pe sine şi caută să se facă cunoscut. Limbuţia este semnul după care-i recunoşti pe ignoranţi, uşa clevetirii, călăuza glumelor şi a prosteştii veselii, slujitoarea minciunii, destrămarea umilinţei, născătoarea trândăviei, înaintemergătoarea somnului, împrăştierea minţii, nimicitoarea pazei sufletului, răcirea fierbinţelii inimii, întunecarea rugăciunii.

159 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Heshtja në dituri është mëma e lutjes, shpëtim nga robëria e përsiatjeve, ruajtësja e dashurisë për Perëndinë, hulumtuesja e mendimeve, mbrojtëse kundër armiqve, burg ku futet shpirti për të vajtuar mëkatet, ngjizëse e kujtimit të vdekjes, vizatuese e përkryer e vuajtjeve të përjetshme, zhbiruese e gjykimit të Perëndisë, mbështetje e fuqishme e trishtimit (pendesës), armikja e ngutjes, shoqja e qetësisë, kundërshtarja e dëshirës për t’u shitur mend të tjerëve, shtim njohurish, rastsjellësja e pamjeve të perëndishme, përparim i patreguar i virtytit, ngjitje e fshehtë drejt Zotit.

Tăcerea întru cunoştinţă este maica rugăciunii, izbăvire din robia cugetelor, păzitoarea râvnei după Dumnezeu, cercetătoarea gândurilor, strajă împotriva duşmanilor, închisoare unde intră sufletul şi-şi plânge păcatele, lucrătoare a pomenirii morţii, zugrav iscusit al chinurilor veşnice, iscoditoare a judecăţii lui Dumnezeu, sprijin puternic al întristării (pocăinţei), vrăjmaşa îndrăznelii, tovarăşa liniştii, potrivnica iubirii de a învăţa pe alţii, adaus de cunoştinţă, prilejuitoarea vederilor dumnezeieşti, progres nearătat al virtuţii, suire tăinuită către Dumnezeu.

Ai që nuk bën gabime, frenon gjuhën, ndërsa llafazani ende nuk e ka njohur veten siç duhet. Heshtja e Krishtit i bëri përshtypje Pilatit, qetësia e njeriut me shpirt e bën shkrumb e hi lavdinë e zbrazët.

Cel ce nu-şi cunoaşte greşelile îşi înfrânează limba, iar vorbăreţul nu s-a cunoscut încă pe sine cum trebuie.

Tăcerea lui Iisus l-a impresionat pe Pilat, liniştea omului duhovnicesc mistuie slava deşartă.

Një fjalë tha Pjetri dhe mjaftoi që të qante hidhur, se harroi të thotë: „Thashë: ruajini rrugët e mia që të mos gaboj me gjuhën time” (Psalmi 38,1), prandaj ja çfarë tha tjetri: „Më mirë të biesh nga lartësia përdhe, se sa për shkak të gjuhës”.

Un singur cuvânt rostit-a Petru şi din pricina aceasta a plâns cu amar, căci a uitat a s-a spus: Zis-am: păzi-voi căile 160 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

mele ca să nu greşesc cu limba mea. (Psalmi 38,1) şi de ceea ce-a spus altul: Mai bine să cazi de la înălţime pe pământ, decât din pricina limbii.

Heshtja krijon një gjendje qetësie të mendjes, që, në këtë mënyrë, ajo mund të merret me depërtimin në një botë ende të panjohur dhe të cilën kërkon ta kuptojë. Kur kridhet në Zot dhe në njohjen e përuljes para Zotit, heshtja lind lutjen.

Tăcerea creează o stare de linişte a minţii care poate în felul acesta să se ocupe cu pătrunderea într-o lume necunoscută încă şi pe care caută să o înţeleagă. Când se scufundă în Dumnezeu şi în cunoaşterea smereniei sale în faţa lui Dumnezeu, ea dă naştere rugăciunii.

Heshtja në dije jo vetëm na ruan nga armiqtë, por as nuk i le të na afrohen.

Tăcerea întru cunoştinţă nu numai că ne păzeşte de vrăjmaşi, dar nici nu-i lasă să se apropie.

Ai që e ka njohur veten siç duhet, di që është i papërcaktueshëm dhe nuk mund të përshkruhet. E kupton se mosfolja njerëzore, krahas saj, duke e njohur vetveten, ka arritur në përunjësi, pra, në njohjen e mosgjësë dhe mosdijes së vet, dhe nuk do të thotë më asgjë, sepse çdo fjalë dëshiron t’i mësojë tjetrit diçka. Nëse vetëm në heshtje njihet vetvetja si mosfolje, vetëm në heshtje mund t’i avitet dikush Zotit, që është pafundësisht më i pafolshëm. Heshtja në të cilën dikush i avitet Zotit është një kuvendim me Zotin, më lart se çdo kuvend. Ai e njeh Zotin si subjekt që i kërkon diçka, dhe I përgjigjet me përuljen e vet. „Po e ruajte gjuhën tënde, vëlla, do të të jepet nga Perëndia aftësia për të depërtuar në zemër, që ta shohësh shpirtin tënd, dhe me këtë do të hysh në gëzimin e Frymës. Por do të mposhtesh nga gjuha, besomë se kurrë nuk do të dalësh nga terri”.

Cine s-a cunoscut pe sine cum trebuie, ştie că e indefinit şi nu se poate descrie. Îşi dă seama că de negrăitul omenesc, pe lângă aceasta, cunoscându-se pe sine a ajuns la 161 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

smerenie, adică la cunoştinţa micimii şi nepriceperii sale şi nu vrea să mai spună nimic căci orice cuvânt vrea să înveţe pe altul ceva. Dacă numai în tăcere se cunoaşte pe sine ca negrăit, numai în tăcere se poate apropia cineva de Dumnezeu, infinit mai negrăit. Tăcerea în care s-a apropiat cineva de Dumnezeu e pe de altă parte o convorbire cu Dumnezeu mai presus de orice vorbire. El îl cunoaşte pe Dumnezeu ca subiect care-i cere ceva, şi-I răspunde prin smerenia sa. De-ţi vei păzi limba ta, frate, ţi se va da ţie de la Dumnezeu harul străpungerii inimii ca să priveşti sufletul tău şi prin aceasta vei intra în bucuria Duhului. Însă de vei fi biruit de limbă, crede-mă că niciodată nu vei ieşi din întuneric.

Dërdëllitja lind ose nga liria e tepruar për të folur dhe nga zakoni i keq, sepse gjuha, duke qenë një organ i natyrshëm i trupit, ashtu sikurse është shkëputur dhe siç ia do zakoni, ashtu edhe flet, ose sidomos nga lavdia e zbrazët e atyre që kanë nevojë e veçanërisht ata që i venë fre stomakut me një farë vështirësie, frenojnë edhe fjalëshumjen e gjuhës.

Limbuţia se naşte sau din prea mare libertate în vorbire şi din obişnuinţa cea rea deoarece limba fiind un organ firesc al trupului, aşa precum s-a deprins şi precum îi cere obiceiul, aşa şi grăieşte sau mai ales din slavă deşartă la cei ce se nevoiesc şi mai ales la ei şi deseori din lăcomia pântecelui. Pentru aceea nu rareori mulţi dintre cei care-şi înfrânează stomacul cu oarecare sforţare opresc şi multa grăire a limbii.

Ai që këmbëngul në përsiatjen për vdekjen, e ndal gjuhën, ndërsa ai që ka grumbulluar vajtimin e zemrës, ruhet nga dërdëllitja si nga zjarri.

Cel ce se sârguieşte în cugetarea la moarte îşi opreşte limba, iar cel ce a agonisit plânsul inimii se fereşte de vorbărie ca de foc.

Dashamiri i vetmisë dhe i qetësisë e lidh gjuhën; por ai, të cilit ia ka ënda të duket, dëbohet nga qela prej vetë mëkatit të vet.

162 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Iubitorul de singurătate şi linişte şi-a ferecat gura; cel căruia îi place să se arate în lume însă, este alungat din chilie de către însăşi patima sa.

Ai që ka ndjerë zjarrin e perëndishëm, i largohet shoqërimit me njerëzit ashtu si bleta nga tymi, sepse, ashtu siç tymi e bezdis bletën, edhe atij i ngjan i pakëndshëm takimi me njerëzit.

Cel ce a simţit focul dumnezeiesc fuge de însoţirea cu oamenii cum fuge albina de fum, căci precum fumul necăjeşte albina, tot aşa acestuia îi este neplăcută şi respingătoare întâlnirea cu oamenii.

Tepër vështirë mund të ndalet vrulli i një uji të pandalshëm, por edhe më vështirë mund të ndalet orteku i fjalëve nëse nuk frenohet me forcë. Ka qënë shkalla e njëmbëdhjetë ai që e mposhti, i preu rrënjën një morie mëkatesh!

Foarte greu se poate opri puhoiul unei ape dezlănţuite, dar şi mai greu este a opri potopul de cuvinte dacă nu este înfrânat cu putere. A fost treapta a unsprezecea cel ce a biruit-o a tăiat rădăcina unei mulţimi de patimi!

Ashtu si guri lëshon shkëndija kur goditet nga hekuri, ashtu dhe gënjeshtra lind nga fjalët e shumta, nga shakaja e cekët dhe nga zbavitja e tepruar.

După cum lovind piatra cu un fier aceasta scapără scântei, tot astfel minciuna se naşte din vorba multă, gluma prostească şi prea multă veselie.

Gënjeshtra është asgjësimi i dashurisë, ndërsa betimi i rremë është përgënjeshtrimi i Zotit. Askush, nëse është në rregull nga mendja, nuk e përfytyron dot gënjeshtrën si një mëkat të papërfillshëm, sepse Fryma e Shënjtë ka thënë një verdikt tmerrues: „Do t’i humbësh të gjithë ata që thonë gënjeshtra! (Psalmi 5,6). Ca më shumë do të mëkatojnë atëhere ata që nuk ngurrojnë ta përforcojnë gënjeshtrën me përbetime?

163 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Minciuna este nimicirea dragostei, iar jurământul mincinos tăgăduirea lui Dumnezeu. Nimeni , dacă este sănătos la minte, nu-şi va închipui că minciuna este un păcat de mică importanţă, căci Duhul Sfânt a rostit un verdict înfricoşător: Pierde-i-vei pe toţi cei ce grăiesc minciuna! (Psalmi 5,6). Cu cât mai mult vor pătimi atunci cei ce nu ezită să întărească minciuna cu jurăminte?

Kam parë disa që, duke u vetëlëvduar me gënjeshtra dhe duke shkaktuar të qeshura me shaka të sipërfaqshme dhe pa shijë, me fjalë të zbrazëta dhe rrëfenja të paturpshme, kanë asgjësuar dhe kanë larguar vajtimin e atyre që i dëgjonin, duke i lënë në një gjendje për të ardhur keq.

I-am văzut pe unii care, lăudându-se întru minciuna lor şi producând râsul prin glume uşuratice şi de prost gust, vorbe găunoase şi povestiri neruşinate, că au nimicit şi au alungat plânsul celor ce-i ascultau lăsându-i într-o stare jalnică.

Shumë herë mëma e gënjeshtrës është paturpësia, sepse disa thonë që paturpësia nuk është gjë tjetër përveçse planifikimi dhe sajimi i gënjeshtrave, të ndërthurrura me përbetimin. Ai që ia ka gjithmonë frikën Zotit, e ka të huaj gënjeshtrën, sepse ka gjykatës të paanshëm ndërgjegjen e vet.

De multe ori maica minciunii este făţărnicia căci unii spun că făţărnicia nu este altceva decât plănuirea şi născocirea minciunilor având împletit jurământul. Cel ce pururea se teme de Domnul e străin de minciună, având ca judecător nemitarnic propria conştiinţă.

Gjykatësit i mjekojnë gënjeshtarët me torturë; por ata që pendohen e mënjanojnë tërësisht gënjeshtrën falë shumësisë së lotëve.

Judecătorii îi lecuiesc pe mincinoşi prin tortură; cei ce se pocăiesc însă înlătură cu desăvârşire minciuna prin mulţimea lacrimilor.

164 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Gënjeshtari gjen si shkak të gënjeshtrës së vet një plan të caktuar, të cilin e ka ndjekur, ose faktin që ka dashur të ndihmojë të afërmin dhe kësisoj mendon se është një vepër e mirë ajo që në të vërtetë ia humb shpirtin.

Mincinosul găseşte ca pretext al minciunii sale un anumit plan pe care l-ar fi urmărit sau faptul că a voi să-şi ajute aproapele şi astfel socoteşte ca fiind o faptă dreaptă aceea care în realitate îi pierde sufletul.

Vetëm kur të pastrohemi krejtësisht nga gënjeshtra, mund të përpiqemi ta përdorim, por vetëm me ndrojtje të madhe dhe vetëm në rastet e një nevoje të skajshme.

Numai când ne vom curăţi cu totul de minciună şi numai atunci să încercăm a o folosi, însă cu numai multă teamă şi doar în caz de forţă majoră.

Gënjeshtari e paraqit realitetin në mënyrë të shformuar që ta bëjë dikë të mos punojë në pajtim me të, pra që të dëmtohet. Por ndonjëherë dikush duhet mbrojtur që të mos njohë tërë tmerret e realitetit, që ta parapërgatisim shkallëshkallë për realitetin.

Mincinosul prezintă realitatea în chip distorsionat ca să pună pe cineva în situaţia de a nu lucra potrivit cu ea şi deci de a se păgubi. Dar uneori cineva trebuie cruţat de a afla realitatea în toată grozăvia ei pentru a-l pregăti treptat pentru ea.

I mituri nuk e njeh gënjeshtrën dhe as shpirtin që ka shpëtuar nga dinakëria. Ai që ngazëllehet nga vera, pa dashur thotë të vërtetën në gjithçka, ashtu edhe ai që dehet nga përvujtnia, nuk do të mundë të gënjejë.

Nu cunoaşte pruncul minciuna şi nici sufletul izbăvit de viclenie. Cel veselit de vin spune fără să vrea adevărul în toate, la fel şi cel îmbătat de umilinţă nu va putea minţi.

165 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

THESARE/COMORI SHABAN SINANI Ius statuendi në shekujt e humanizmit: Statutet e Ulqinit 1. Në prag dhe gjatë shekujve të humanizmit europian dukuri të reja të ars scribensi u shfaqën dhe në këtë anë të Adriatikut. Më e rëndësishmja prej tyre është pavarësimi i shkrimeve laike si një traditë e re e degëzuar prej historisë së shkrimeve biblike-ungjillore. Kodikët dhe kodifikimi njohën një proces që nuk kishte ekzistuar më parë, që njihet me termin ius statuendi, e drejta statutore, e cila përbën një prej kryeshenjave të zhvillimit kulturor të Rilindjes Europiane, që gjeti përhapje në të gjithë pellgun e Mesdheut. Ius statuendi ishte pjesë përbërëse e veprimit të përgjithshëm të kësaj epoke, e cila kthimin tek burimi, tek filozofia dhe letërsia antike, tek republika dhe agoraja [Αγορά] e grekëve të vjetër, tek senati dhe foro romanorum i Romës së vjetër, tek krishterimi siç qe në kohët apostolike, e pati frymëzim e zotim.

Me shfaqjen e kësaj dukurie, dhe të disa zhvillimeve të tjera që do të paraqiten në vijim, statusi i shkruesit [scribae] ndryshoi cilësisht. Deri në fillimet e kohës së re, që tronditi mënyrën e vjetër të mendimit, shkruesi më së shumti ishte një besimtar i devotshëm, prej murgut të përvuajtur, më të voglit të më të vegjëlve murgj të manastirit, që kopjonte shkrimet e shenjta: Ungjijtë para së gjithash, librin e meshëve, shkrimet liturgjike, jetëshkrimet e shenjtorëve dhe të martirëve, fjalimet [logos, Λόγος] patristike, kalendarët mujorë e vjetorë të të kremteve të krishtera, Antifonarin, antologjitë muzikore dhe kumte të tjera të lidhura me kodikët biblikë-ungjillorë. Ars scribensi ishte një mjeshtëri e lidhur fort me kishën, e cila shpesh ishte vetë ktitore e kodikëve, ose, së paku, bashkonte devocionin e shkruesve-murgj me vullnetet dedikuese të arhondëve, familjeve patronimike, që kishin mundësi të bënin dhurata të kushtueshme si dorëshkrimet kishtare.

Në shekujt e Rilindjes Europiane prej shkruesit tradicional, me kompetencën e kopjuesit besnik të teksteve kanonike, dolën më vete disa mjeshtërì: notari e protonotari, gramatìa [γραμματεια], logotheti [λογοθετη], kancelari [cancellarius] e kanoniku [canonico], për të përmendur vetëm disa prej tyre. Bashkë me shkruesit ndryshuan dhe përgjegjësitë e tyre, mjetet e shkrimit dhe përgjithësisht teknika e kodifikimit. Shkruesi nuk është më riprodhues i një teksti të shkruar, por 166 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

kodifikues i kumteve të rëndësishme gojore, garant i saktësisë dhe besnikërisë së tyre. Këto kumte, qofshin të individëve, qofshin në emër të një funksioni publik a kishtar, nuk mund të përcilleshin pa identitetin e shkruesit151. Numri i shkruesve u rrit deri në atë shkallë sa mjeshtëria e tyre të organizohej në fratalia, fraternitas, confraternitas, një lloj esnafi i kohës. Vetëm qyteti i Beratit kishte gjashtë shkolla pikture dhe bukurshkrimi152. Në Shkodër kishte tri vëllazëri, që në burime herë-herë quhen dhe scuola: njëra me emrin e Shën Barbarës, tjetra me emrin e Shën Mërisë dhe një e tretë me emrin Kryqi i Shenjtë. Ndërsa në Drisht kishte dy vëllazëri të tjera. Menjëherë pas vendosjes në Itali, migrantët shqiptarë për shkak të pushtimit themeluan në Firenza shkollën e tyre, Scuola degli Albanesi, ku dha mësim dhe Marin Beçikemi 153. Në vitin 1349, në Ulqin, Tivar, Pult e Shkodër kishte 18 shkrues noterialë shqiptarë, dy të tretat e numrit të përgjithshëm të shkruesve154. Janë shekuj kur hapen shkolla për mësimin e teknikave të të shkruarit në gjuhët e mëdha të komunikimit. Në këshillin e madh të Raguzës u vendos t’i jepen dhjetë perperë Teodorit, djalit të Nikollës nga Drishti, që të paguajë qiranë e shtëpisë në Danjë, ku po u mëson fëmijëve të lexojnë e të shkruajnë155. U dalluan dy grupe shkruesish: të latinishtes dhe ata të greqishtes. Durrësi ishte ku notariati njohu lulëzimin e të dy shkollave 156.

Në shekujt paraosmanë shumë shpejt u lartësua dhe shkolla e kaligrafëve të shkrimeve orientale. Sipas një historiani raguzian të Mesjetës, Lukari, të cituar nga Fan S. Noli, edhe fermani me të cilin Gjergj Autoriteti i shkruesit mund të shihet, për shembull, formulën përmbyllëse të letrës së himariotëve dërguar Atit të Shenjtë më 4 janar 1660: Unë Eustachio, prift dhe pronotar i Himarës, e shkrova letrën e mësipërme në prani të të gjithë popullit dhe e vulosa me vulën e krahinës sonë - Letër e parësisë, e klerit dhe e gjithë popullit tëHimarës drejtuar Selisë së Shenjtë më 4 janar 1660, Archivio di Propaganda Fidae, Atti, vol. 261, fl. 6; ose pohimin e Joan Mauros, kanonik i Durrësit dhe noter publik i Statuteve të Drishtit: Ego Joanes Mauro, canonicus Dyrrachiensis, publicus imperiali auctoritate notarius et prefati domini archiepiscopi, iudicis, comissarii et conservatoris predicti cancellarius, quia suprascriptarum litterarum apostolicarum presentationi et receptioni, ac statutorum et ordinationum predictarum confirmationi et decreto litteralium executorialium predictarum et omnios suprascriptis interfui, ideo rogatus in notam sumpsi meisque signo et nomine solitis roboravi, në Statutet dhe urdhëresat e kapitullit të kishës katedrale të Drishtit [përktheu dhe përgatiti për botim E. Lala, M. Ahmeti], Ombra GVG, Tiranë 2009, f. 252.

152 AV, Kodikët e Shqipërisë, botim shkencor i ilustruar, Tiranë 2003, f. 234.

153 Leon Qafëzezi, Shkolla e shqiptarëve, vatër arsimi e kulture në shek. XVI, në Shekulli, 8 dhjetor 2013.

154 AV, Historia e arsimit dhe e mendimit pedagogjik shqiptar, Tiranë 2003, f. 61.

155 Po aty, f. 60.

156 Milan pl. Šufflay, Qytetet dhe kështjellat e Shqipërisë kryesisht në Mesjetë, Tiranë 2009, f.

156.

167 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 151151

Kastrioti mori në dorë Krujën ishte i kopjuar prej shkruesve vendës, që njihnin mirë edhe shkrim e lartë aristokratik osman.

Kjo është koha kur shumica e qyteteve bregdetare të Arbërisë kishin arritur të miratonin statutet e vetëqeverisjes. Statute kishin: Kotorri, Tivari, Ulqini, Shkodra, Drishti, Danja dhe Durrësi. Kohët e fundme janë përmendur dhe statutet e Lezhës, Krujës dhe Vlorës, nga disa dhe të Shasit.

Statutet shenjojnë një prej traditave më të hershme të shkrimeve laike, krahas me notariatin, katastin [katastikon, καταστικών]157 dhe gjenealogjitë. Dorëshkrimet e tyre janë kodikë të një tipologjie të veçantë si në pikëpamje të teknikës së shkrimit, ars scribensi, ashtu dhe në përmbajtje. Shkruesit e memorieve e të gjenealogjive, të teksteve testamentare, të dorëshkrimeve vërtetuese - notariatit158 - dhe të teksteve juridikisht të kodifikuara si statutet, arrijnë një shkallë shumë më të lartë autorësie dhe individualiteti. Emri i shkruesit në statute e notariat del prej anëshkrimeve e kriptekseve të dikurshme dhe zë një vend autoritar në tekst.

Bashkë me statutet e notariatin zhvillohet një tipologji e re shkrimesh, si diplomat, kredencialet, indulgjencat e marrëveshjet.

Dorëshkrimet e statuteve, regestëve, katastit, njihen si kodikë në gjuhën e termave159. Botimi e studimi i tyre mbështetet në studimin tekstologjik të dorëshkrimeve. Walter Ashburner, një prej studiuesve më të hershëm të ligjeve detare në Mesdhe, në hyrje të veprës së tij Nomos Rodiōn

Milan pl. Šufflay më 1904 botoi disertacionin e tij për notariatin në bregdetin dalmatin e në të quajturën Albania veneta, me titull Die dalmatinische Privaturskunde, ndërsa në vitet e mëvonshme regjistrimit kadastral të Shkodrës, katastikonit, do t’i kushtonte një vepër të re.

Shih dhe Injac Zamputi, Regjistrimi i kadastrës dhe i koncesioneve për rrethin e Shkodrës 1416-1417, botim i IH, Tiranë 1977. Disertacioni i Šufflay-t botua për herë të parë kroatisht nën kujdesin e Darko Sagrak në vitin 2000: Milan Šufflay, Dalmatinsko-hrvatska srednjovjekovna listina: Povijest notarijata u srednjem vijeku za razdoblje od 11. do 15.

Stoljeća [Dorëshkrimet dalmatine-kroate gjatë mesjetës - Historia e notariatit në shekujt e mesjetës gjatë shekujve XI-XV], Zagreb 2000.

158 Notariatus në latinishten mesjetare, me kuptimin zyrë e noterit. Nga lat. notarius, të mbash shenjim me shkurtime, të stenografosh; kjo prej lat. nota, fjalë për fjalë shenjë, me rrënjë indoeuropiane *gnō-. Notariat është përdorur në gjuhët romane me kuptimin e shërbimit të noterisë dhe njëherësh të tërësisë së dokumenteve të prodhuara prej tij.

159 Statuti di Scutari kanë referencën si kodik Ms. nr. 295 della Biblioteca del Museo Correr; ndërsa Statutet e Drishtit [titulli i plotë: Statuta et ordinationes capituli ecclesiae Cathedralis Drivastensis], janë të regjistruar në Catalogus codicum latinorum medii aevii Bibliothecae Regiae Hagnensis, dhe mbajnë signaturën Ny kgl 1822 [numri në inventar në Køninglische Library].

168 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 157

Nautikos [Νομος Ροδιων Ναυτικος], i kushtoi vetëm përshkrimit të dorëshkrimeve dy kapituj160.

Statutet janë burim i rendit parësor për historinë e zhvillimit politik dhe shoqëror të botës shqiptare deri në pushtimin osman, për studime krahasuese në disa fusha të së drejtës, në antropologji e etnologji, në onomastikë e toponomastikë historike, në historinë e shkrimit dhe në fusha të tjera. Kemi pasur rast të vlerësojmë rëndësinë e tyre për krahasime të brendshme, të rendit statutor-qytetar me atë kanunortribal; si dhe të përveçojmë ato të dhëna, që vijnë prej vetë statuteve ose prej akteve të tjera të lidhura me to, si dëshmi e specifikës vendëse të tyre161. Në këto aspekte do të ketë vetëm ndonjë pohim kalimtar, që vjen prej së rejash të ofruara nga vetë statutet, nga akt-gjykimet përmes tyre dhe nga kronikat historike të kohës.

3. Statutet e Ulqinit. Statutet e Ulqinit mund të cilësohen si më të pafatët në studime. Në tekstet e historisë së Shqipërisë ato thjesht nuk ekzistojnë. Edhe kur përmenden, thuhet se janë zhdukur gjatë sundimit turk. Në fakt, një fragment i statuteve të Ulqinit ruhet në fondet e muzeut Gjergj Kastrioti - Skënderbej në Krujë.

Për këta statute shprehën interesim studiues malazezë qysh në dekadat e para të shekullit të 20-të. I pari që bëri të ditur ekzistencën e tyre është C. Jireček162, i cili, në librin Historia e serbëve, duke përshkruar gjendjen e qyteteve dalmatine në shekujt e humanizmit, shkruan dhe për statutet e Ulqinit. Një përshkrim relativisht i pasur u bë më 1915 prej Ljubomir A. Bulatović-it në vitin 1925163.

Në gjysmën e dytë të shekullit të 20-të një studiues tjetër malazes do të drejtonte vëmendjen tek këto statute, si pjesë përbërëse e interesimeve të tij për zhvillimin juridik të Bregdetit të Malit të Zi [Primorje] në shekujt e fundmë të Mesjetës164. Në vitet 1970 studiuesi italian A. Pertusi, në artikullin e tij Per la storia di Dulcigno nei secoli XIV-XV e dei suoi statuti Walter Ashburner [edit.], Nomos Rodiōn Nautikos [Νομος Ροδιων Ναυτικος - Ligji detar i Rhodos-it], Manuscripts of Sea law used for this edition dhe Other manuscripts of Sea law, gjithësej 24 faqe [p. xvi-xxxii & p. xxxiv-xli], Calderon Press, Oxford 1909.

161 Sh. Sinani, Les Statuts de Drisht et le droit urbain au temps de l’Arbanon, në Studia Albanica, Tiranë 2009, nr. 1-2.

162 K. Jireček, Istorija Srba, sv. III., Beograd, 1923., st. 100. Krhs dhe idem, Die Romanen in Städten Dalmatiens Während des Mittelalters, I-III, Wien, 1901-1904.

163 Ljubomir A. Bulatović, Ulcinj, në Lovćenski odjek [Jehona e Lovcenit], br. 1, Cetinje, 1925, str. 377; idem [Ljubomir A. Bulatović-Ibrijski], Ulcinj, në Ilustrovani zvanični almanah Zetske Banovine [Vjetar zyrtar i ilustruar i banovinës së Zetës], Sarajevo 1931, str. 291; idem, Ulcinjski gusari [Piratët e Ulqinit], zapisi, god. VI, knj. X, Cetinje, januar-juni 1932, str. 26.

164 Miroslav Luketić, Budva, Sveti Stefan, Petrovac, Budva - Cetinje 1966; idem, Srednovekovi statuti Budve [Statutet mesjetare të Budvës], Budva 1970.

169 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 160

cittadini, që u botua në Studi Veneziani, bëri të njohur disa fragmente të tjera të Statuteve të Ulqinit dhe këto i shoqëroi me disa dokumente të burimit venetikas165. Studiuesi malazez Ivan Božić, në monografinë e tij Nemirno Pomorje XV veka, të botuar në Beograd më 1979, u mor me Statutet e Ulqinit në funksion të zbulimit të rolit venetikas në zhvillimin politik dhe social të qytetit në shekullin e 15-të [u sklopu ove bilješke potrebno je naglasiti da je mletačko doba ulcinjske povijesti - 1421.-1571]166.

Statutet e Ulqinit përmenden qysh në vitin 1330167. Në përmbajtjen e tyre dëshmohet se, megjithëse një qytet sa nën sundimin e mbretërisë së Rashës [Raška carstvo, mbretëria e Rashës, nga rus.: Rosija - Россия], po aq nën kontrollin e Sinjorisë së Venetikut [Serenissima Signoria di Venezia], Ulqini në shekullin e 14-të kishte autonomi në administrimin e qytetit dhe të zotërimeve të tij, kishte institucione të ngjashme me të qyteteve të tjera pranëdetare që kishin arritur ta rregullonin jetën e brendshme sipas modelit komunal adriatik [të modelit regnium, regnie apo commune]168. Kur mbretëria serbe e Rashës u shthur, shkalla e vetësundimit u rrit dukshëm. Institucioni më i lartë administrues ishte kuvendi, në krye të të cilit gjendej një qefali [gr.: κέφαλος, kryetar], titull që del më vonë dhe në veprën e Bogdanit Çeta e profetëve: Po nji regj, nji chjefalij / ndoron vendin me godi. Duke pasur parasysh se në statute e në notariat sundimtari i qytetit cilësohet, herë me titulaturë perëndimore [prior, kont]169, herë me titulaturë bizantine [πρωτευον, i parë; σεβαστ sebast], mbetet me interes hetimi i mëtejshëm i rrethanave që mund të Agostino Pertusi, Per la storia di Dulcigno nei secoli XIV-XV e dei suoi statuti cittadini, in Studi Veneziani [Bollettino dell’Istituto di Storia della Società e dello Stato veneziano], Nr. 15, 1973, Leo S. Olschki Editore, Firenze 1975 [anno publ.], p. 213-271.

166 Për traditën e studimeve kroate e malazeze kushtuar statuteve të Ulqinit shih dhe: R. Ćuk, Srbija i Venecija u XIII i XIV veku, Beograd 1985, st. 88.-89., 92; Lovorka Čoralić, Iz prošlosti Ulcinjske biskupije i Barske nadbiskupije - tragom gradiva iz mletačkoga državnog arhiva (XVI st.), CCP nr. 57, Zagreb 2006, st. 65-71; Savo Marković, Prilog poznavanju nasljeđa Ulcinja: odrazi svetačke duhovnosti, humanizma i Renesanse, në Hrvatski glasnik, nr.

48-49, ožujak-travanj 2009, st. 21-22; Željko Radić: Dalmatinsko staturarno pravo i pitanje uskrate pravosuđa i prava, Zbornik radova Pravnog fakulteta u Splitu, viti 45, nr. 2/2008, st.

345.-358. Krhs për më shumë dhe O. Kosanović, Prilog bibliografiji objavljenih srednjovjekovnih dalmatinskih statuta te pravnopovijesnih studija o njima, Arh. vjesn., god.

53 (2010), st. 137-163.

167 Sipas studiueses kroate Lovorka Čoralić statutet e Ulqinit u redaktuan dhe u kanonizuan për herë të parë në vitin 1336 [Statut Ulcinja je svakako stariji od 1366]. Lovorka Čoralić, Iz prošlosti Ulcinjske biskupije i Barske nadbiskupije ..., CCP nr. 57, Zagreb 2006, st. 65-71.

168 Hasan Ulqini‚ Statutet e qytetit të Durrësit dhe elemente të përparuara për mbrojtjen e të drejtave të njeriut, në Të drejtat e njeriut nr. 1, viti 2000, f. 50 e vijim.

169 Agostino Pertusi, Per la storia di Dulcigno nei secoli XIV-XV e dei suoi statuti cittadini, Studi Veneziani [Bollettino dell’Istituto di Storia della Società e dello Stato veneziano], nr.

15, 1973, Leo S. Olschki Editore, Firenze 1975 [anno publ.], p. 213-271.

170 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 165

shpjegojnë praninë e kësaj të fundit deri në këtë kënd verior të vendit të arbërve. Studiuesi italian Agostino Pertuso, në një dokument të vitit 1444 bën fjalë për scriptum comiti et capitaneo Dulcigni dhe po atë vit përmenden Petrus Faletro et Franciscus Mauro cum sicut manifestum est et scribit nostro dominio comes et capitaneus noster Dulcinij 170.

Në gjysmën e parë të shekullit të 15-të, kur qytetet bregdetare të Shqipërisë veneciane, po dhe në prapatokë [hinterland], si Novobërda, ranë nën sundimin e car Llazarit [1421-1443], kryezotët u zëvendësuan me vojvodët. Në një nga redaktimet e statuteve të Ulqinit përmenden dhe raportet e kontit a kryezotit me carin [knjazin]. Nga titulatura veneciane, në Ulqin e Tivar dalin: bailo [legati, delegati, i dërguari i Venetikut], castellanus [kështjellari], podesta [pushtetari, prej këndej dhe pushtet sot], cameratus, camerata, camerati [kameratë, grup intelektualësh pranë pushtetit], capitaneus [kapedanë]. Nga arkivat e Venecias, për shekujt XVXVII, njoftohen këta tituj kryesuesish të qyteteve komuna: Alessio [Lezha]: provveditore: Camerlengo, Salinario [1403-1476]; provveditore [1500-1506]; Antivari [Tivari]: podestà, castellano, camerlengo [14051411 e 1444-1571]; Scutari [Shkodër]: conte e capitano, camerlengo, castellano, salinario [1404-1477]; Drivasto [Drisht]: podestà, castellano, e per gii ultimi quattro anni rettore e provveditore [1405-1478]; Dulcigno [Ulqin]: conte e capitano [1405-1412 e 1425-1571]; Durazzo [Durrës]: bailo e capitano [1403-1500], antecedentemente appartenne a Venezia dal 1204 al 1214; Valona [Vlora]: provveditore [1690-1691]; Croia [Kruja]: provveditore [1469-1477]; Butrinto [Butrint]: castellano [1350]; Parga: rettore [1444]; Dagno [Danja]: provveditore [1445-1473]171.

Vetëm shtresëzimet e këtyre titulaturave: vendëse, bizantine, veneciane, sllave, do të mjaftonin për të kuptuar se si ka ndryshuar shkalla e vetëqeverisjes në qytet. Të dhëna të rëndësishme për këtë gjenden në studimin e M. pl. Šufflay-t Qytete të tjera mesjetare shqiptare: Shkodra, Tivari, Shasi, Bajeza [Balezzio], Danja, Medua, Ulqini etj. Statutet e Shkodrës, nga kjo pikëpamje, janë një palimpsest i së drejtës, ku kryqëzohen lirisht kushtimi tek lavdia e Aleksandrit të Madh, stema e Balshajve, autoriteti i mbretit Stefan [Stefan Uroš, mbreti i Rashës - kralj Raške], pushteti i perandorit [të Bizantit], tagri urdhërues i kontit kapiten dhe i proveditorit [venecian]. Prej kësaj kohe kemi gjurmën e parë të fjalës së sotme pushtet, nga venet. podestà; si dhe të fjalëve sundoj, sundim, sundimtar, prej ndajemrit Sundia të Andreas gjykatës, siç Agostino Pertusi, art. cit, p. 270.

Andrea da Mosto [a cura di], L’Archivio di Stato di Venezia, Indice generale, storico, descrittivo ed analitico, tomo II, Palazzo Ricci, Roma 1940, p. 18-19.

171 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 170 171

shpjegon C. Jireček, me prejardhje prej sllavishtes, me kuptimin gjyqtar, i barasvlershëm me termat e greqishtes mesjetare archon, arhond [αρχών] dhe lë latinishtes iudex172.

Kryezoti dhe këshilli i qytetit kishin përgjegjësinë të zgjidhnin të gjitha problemet e qytetit-komunë, i cili, krahas monedhës së vet dhe vulës së qytetit, kishte dhe mjete të tjera për të ushtruar kontroll e autoritet në veprimtarinë që mbante gjallë qytetin, në radhë të parë tregtinë: njësitë e peshimit, njësitë e matjeve të tjera. Qyteti i Shkodrës i kishte kufizuar shumë funksionet e notariatit, sepse kishte në përdorim letrën e vulosur [charta sigillata], e cila prodhohej nga autoritetet që sundonin qytetin dhe nuk kishte nevojë të vërtetohej. Në shumicën e qyteteve bregdetare të asaj që quhet L’Albania Veneta, duke përfshirë Uqinin, kjo është koha kur nis të funksionojë sigilla citationes, që u shërbente veprimeve gjyqësore, notariatit dhe klerit të lartë173. Shekujt e Mesjetës sv vonë janë gjithashtu koha kur shfaqet për herë të parë certifikimi me vulë [buloterion, βουλευτήριο] ose unazë, si në autoritetet kishtare, ashtu dhe në ato laike174.

Mbledhja e përgjithshme e qytetarëve, kuvendi, që thirrej një herë në vit, zgjidhte nëpunësit, duke përfshirë gjykatësit, prokuratorë, kanonikët dhe noterët. Gjyqtarët kishin organizimin e tyre në formën e një kolegji drejtësie. Nga kuvendi dilte një tjetër organizëm, këshilli i qytetit, që qeveriste në emër të kuvendit. Ky këshill përbëhej nga 10 veta, njësoj si Conciglio dei Dieci në republikën e Shën Markut. Bashkësia qytetare, që njihej me emrin comune civitatis, funksiononte pak a shumë si në rregullimin e kryehershëm municipal roman.

Në shekujt në vijim, siç dëshmohet prej statuteve, në Ulqin qeverisja e qytetarëve u ngushtua shumë dhe vetë kuvendi i qytetarëve u formalizua dhe u zëvendësua prej këshillit të vogël, që kontrollohej prej aristokracisë.

Në historiografinë shqiptare shtetet-komuna të fundit të mesjetës cilësohen si republika të fisnikërisë 175. Kjo ndodhi pas një përballjeje të gjatë të dy grupimeve të mospajtuara për mënyrën e sundimit të qytetit: popullorët dhe qytetarët, nga njëra anë dhe fisnikët nga ana tjetër. Një sistem përfaqësimi jo të barabartë që paracaktonte statuti u jepte mundësi edhe dy shtresave popullore që të merrnin pjesë në zgjedhjen e Shih dhe P. Xhufi, Dilemat e Arbërit, studime mbi Shqipërinë mesjetare, Tiranë 2006, f. 84.

M. pl. Šufflay, Izbrani eseji, rasprave i članaci, I dio, Zagreb 1999, st. 64.

174 M. pl. Šufflay, Izbrani eseji, rasprave i članaci, I dio, Zagreb 1999, st. 122.

175 Shih: Historia e popullit shqiptar, vëllimi I, Prishtinë 1969, f. 205. Shih gjithashtu dhe Enciklopedija Jugoslavije, tom VIII, Zagreb 1971, st. 416.

172 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 172 173

katër kameratëve prej radhëve të tyre, ndërkohë që shtresa e pasur ruajti të drejtën e zgjedhjes së dy gjyqtarëve. Nëpunësia shërbyese, pa të drejta vendimmarrjeje, gjithashtu iu rezervua popullorëve. Një gjendje e ngjashme u krijua në vitin 1372 edhe në qytetin e Tivarit, ku aristokracia, duke dhunuar statutet e qytetit, provoi të paralizonte kuvendin, mbledhjen e përgjithshme të qytetarëve, me një këshill përfaqësuesish, që përjashtonte çdo vullnet të drejtpërdrejtë të qytetarëve. Por prova dështoi dhe institucioni i vjetër u ruajt siç ishte në statute176. Në një dokument të vitit 1331, midis tjerash shenjohet se shumë fshatarë nga rrethi i Ulqinit, nga lagjet paraqytetëse [suburbis], ngritën krye kundër fisnikërisë që kërkonte pushtet të tepërt kundër statuteve, duke ua djegur dhe kështjellat 177. Gjendja ndërlikohej kur sundimtari ishte i huaj.

Duke iu rikthyer statuteve të Ulqinit, Ljubomir Bulatović shkruan se, sipas notariatit të qytetit, në vitin 1280 sundimtar i Ulqinit ishte Marcus Pollanus [Marko Pollano]178. Njësoj si në marrëveshjen e Topiajve me Venetikun për mënyrën e qeverisjes së Durrësit, dokumentet dëshmojnë se dhe në Ulqin përfaqësuesit e Sinjorisë nuk kishin bërë asgjë ndryshe prej kontëve të mëparshëm, thjesht kanë zbatuar vendime sipas Statuteve të Ulqinit [come molti de chonti passadi non ha processo, ne anche ha facto la execution de le sentencie segondo i statuti di Dulcigno].

Në shekullin e 15-të, banorët e Tivarit ishin aq shumë të zemëruar nga përvetësimet e paligjshme, nga detyrimet e angaritë arbitrare, si dhe në përgjithësi nga sjelljet e vrazhda të podestàsë venecian Giacomo Delfino, i njohur dhe si gjeneral Delfino, emri i të cilit shenjohet në një mbishkrim në kishën e Shën Mërisë të Ulqinit në formën Al[vi]so Delfino, saqë e kishin bërë zakon ta quanin atë me emrin e Neron-it, perandorit zjarrvënës të Romës [che poteria se ben meter a comparation de Nero et peço]179. Sigurisht se konflikti për statutet me sundimtarët e huaj kishte kuptim sepse ishte luftë për të mbrojtur statutet e veta [proprie statuti], jo të Venetikut apo të Charles I Anjou.

Historia e popullit shqiptar, vëllimi I, Prishtinë 1969, f. 206.

Krhs dhe R. Ushaku, Vendstrehimi i Helenës së anzhuinëve: mbi të kaluarën e Ulqinit, në Koha ditore, Podgoricë 11 shkurt 2012.

178 Ljubomir A. Bulatović, Lovcenski odjek, nr. 2-3, 1925.

179 Kisha e shën Mërisë u ndërtua në vitin 1510 dhe emri i Delfinos paraqet një evokim të kohës së sundimit të tij, ndoshta dhe sepse familja Delfino ishte një familje e njohur tradicionale aristokrate venetikase. Krhs dhe R. Ushaku e J. Lika, Ulqini nga dritaret e kohës, Podgorica 2006, f. 26.

173 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 176 177

EDELAJDA CENAJ-ÇEPA

Universiteti “Aleksandër Xhuvani”, Elbasan, Albania

“Kopështi Letrar” botuar prej Lef Nosit “Kopështi Letrar” revista periodike e Lef Nosit, e botuar me dymbëdhjetë numrat e saj, nisi rrugëtimin në gusht të vitit 1918-të, e deri më korrik të 1919-ës. Për rreth një vit kjo revistë do të shërbente si një tribunë e dijes, arsimit dhe kulturës. Nga ana tjetër, kjo revistë vjen si dëshmi e kohës se Elbasanit ishte kthyer në vatrën e dytë të shtypit të shkruar pas Shkodrës me “Hyllin e dritës” më 1913-1914. Këto epiqendra të krijuara do t’i shërbenin intensivisht çeshtjes kombëtare, dhe për këtë arsye një meritë kryesore kanë edhe drejtuesit e tyre.

Kështu “Kopështi Letrar” e drejtuar nga Lef Nosi do të botohej nga një organizatë e quajtur Qarku Letrar. Që në numrin e parë të saj bëhen të qartë për lexuesin, ndër të tjera, qëllimi, programi, autorët, rregullorja, etj.

“Qëllimi i Qarkut Letrar do të jetë zhvillimi i letërsisë së shqipes, e njoftmja ma mirë e dialektit të Elbasanit, e përhapmja e qytetnimit ke populli tyke botuem a) libra shkollorë e popullorë b) një e përkohëshme letrare me emrin “Kopështi Letrar” qi do të përmpajë folklorën shqipe e artikuj ditunie … “180 Revista na njeh me organizatorët të cilët janë njëzet e pesë intelektualë të njohur elbasanas si Aleksandër Xhuvani, Lef Nosi, Sali Çeka, Shefqet Daiu, etj.

Bëhen të qarta gjithashtu se shkrimet do të jenë në dialekt të Elbasanit ose do të kthehen të tilla edhe kur nuk janë.

Kjo revistë do të ketë një shtrirje qoftë në tematikë, por edhe në autorë të cilët vijnë të njohur nga letërsia dhe jo vetëm, si K. Kristoforidhi, F. Papajani, I. Haxhihyseni, A. Xhuvani, etj. Një vend të rëndësishëm do të zinte edhe vetë editori Lef Nosi.

Secili prej tyre do të jetë një artikullshkrues në shumicën e numrave, psh një autor mund të shkruajë në dhjetë apo njmbëdhjetë numrat e “Kopështit Letrar” (Et’hem Haxhiademi), ose ndodh që një autor shkruan

“Kopështi Letrar”, e përkohshme e përmuajshme e boton “Qarku Letrar”, vit’i parë gusht 1918, nr. 1 174 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 180

në të njëjtin numër më shumë se një herë (Josif Haxhimima me tetëmbëdhjetë shkrime).

Tematika e “Kopështit Letrar” për vitet në të cilat bëhet fjalë (19181919) natyrshëm ishte e fokusuar në çështje të rëndësishme për Kombin, që do ti shërbenin atij si autoktonia e shqiptarëve, probleme të gjuhës shqipe, folklorit, historisë, etj. Por, veç kësaj meritë e “Kopështit Letrar” janë temat me natyrë shkencore, politike , liturgjike, të cilat veç karakterit informues shpesh herë i shëbenin lexuesit edhe për zbavitje.

Si rrjedhojë në numrin e parë të së përkohshmes janë dhjetë rubrika të cilat prezantohen në kopertinë, ashtu siç do të vijohet në çdo numër.

Paralel me të, vendoset edhe emri i autorit, shkrues apo mbledhes i materialit. Temat kryesisht vijnë nga letërsia apo dhe jeta e përditshme.

Psh. “Jeta e veçantë e bletës”, “Historia e fotografisë”, “Çështje të shëndetësisë”, “Jetëshkronja e Gutenbergut”.

Për sa i përket Lef Nosit, që në numrin e parë ai vjen me tre shkrime si mbledhës dhe si botues. Prania e tij në numrat e revistës nuk është e njëjtë. Në disa prej numrave ai mungon si shkrues duke u rikthyer më pas.

Ashtu siç edhe u përmend, tematika e shkrimeve te Lef Nosit ndryshonte jo vetëm nga numri në numër por edhe brenda të njëjtit numër.

Kontributi i Lef Nosit si filolog nis të përvijohet që me botimin e një pjese të këngës së “Betejës së Fushë Kosovës| e vitit 1389. Kjo këngë vjen e shtrirë në numrat dy, tre dhe katër dhe nuk dihen arsyet e mosvazhdimësisë së saj në numrat pasardhës, pasi në këto tre numra është botuar gjysma e këtij versioni të këngës. nga kërkimet ne AIAKSA181 rezulton se pjesa tjetër e munguar tek “Kopështi Letrar gjendet e plotë në Fondin “Lef Nosi” të këtij arkivi me rreth katërqind vargje.

Edhe pse e tillë, botimi i saj prej Nosit sidomos në periudhën kohore për të cilën flasim, kushtet historike dhe sociale të Kombit, kjo këngë do të përbëjë interes të konsiderueshëm. Duke shtuar këtu edhe elementin shpirtëror të popullit shqiptar, ku letërsisa dhe folklori nuk mund të shërbenin vetëm si zbavitje dhe kënaqësi leximi misioni i Lef Nosit bëhet i qartë si mbledhës, shkrues dhe botues i saj. Konteksti në të cilin vendoset kjo këngë brenda revistës duket dhe përshtjellon idenë se, Lef

AIAKSA – Arkiva e Institutit të Antropologjisë Kulturore dhe Studimit të Arteve. Në këtë institute gjendet pothuajse i gjithë koleksioni i Lef Nosit i cili përmban disa gjini të folklorit ku ndër to është edhe version i plotë i këngës mbi betejën e Fushë kosovës i cituar më sipër.

175 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 181

Nosi e kishte menduar qëllimin e saj, duke kërkuar një refleksion për traditën në shërbim të kombit.

Kjo këngë shërben përpos të tjerash edhe si kufi ndarës mes epikës legjendare dhe asaj historike, një ndër dokumentat më të rëndësishme të folklorit shqiptar.

Edhe botimi i “Gojëdhënave popullore të Skënderbeut” vjen si material i mbledhur prej Lef Nosit182.

Ne çdo rast figura e Skënderbeut ka shërbyer jo vetëm për të njohur më mirë heroin tonë kombëtar por, edhe për të zgjuar ndërgjegjen kombëtare përmes tij dhe epokës së lavdishme nën emrin e tij. Qëlimin Nosi do ta shprehte edhe në fillim të gojëdhënës: “Për fat të mirë sadoqi kankët nga të cilat munt të përfitojshim di shka ma tepër humpënë u harruan, gojëdhana e palodhun edhe influence e madhe që kish Skënderbeu mbi popull …” 183 Kjo gojëdhënë është e ndarë në pjesë sipas emrave të vendeve se ku vepronte (dhe ku është mblhedhur) gojëdhëna. Psh. “Skënderbeu në Rraicë”, ‘Skënderbeu në Griqan”, “Skënderbeu në Ohër”.

Ndër gojëdhënat e tjera, pra material folklorike që Lef Nosi mblodhi e botoi kanë të bëjnë edhe me heronj të tjerë si psh. “Gojëdhëna për Gjorg Golemin”, gojëdhëna na rrëfen për luftën e personazhit me pushtuesit duke evidentuar pjesë nga historia e popullit shqiptar.

“Këto materiale janë të pasura edhe me mikro toponiminë e krahinave nga ku mblidhen, aty ke Druja e Madhe qi asht bam dyfeku sot, asht nji ulli e nji varr qi quhet Vorri i Bardh)”184 Materiale të tjera të mbledhura dhe botuara nga Lef Nosi janë dhe ato të cilat ai i quan qesharake, anektoda ose këshilla praktike si psh. “Të rritunit e fëmisë”, etj.

“Të rritunit e fëmisë” gjendet në dy numra të revistës (katër dhe pesë).

Krahas shpjegimeve të hollësishme lidhur me shëndetin e fëmijës Nosi nënvizon përmes shkrimit edhe disa këshilla rreth mirërritjes dhe mbarëvajtjes së shëndetit të fëmijës. Përmes këtyre shkrimeve ne kuptojmë edhe mënyrat, zakonet, traditat apo ritet me të cilat organizohej jeta brenda familjes apo edhe më gjerë.

“Gruaja me fëmi gjithnji duhet të hajë hesa të ushqyshme e qi apin fuqi, por pa e ndryshuemën zakonin e saj, se kjo munt ta damtojë.” 185 Në çdo rast Nosi do të shënonte jo vetëm emrin e eutorit apo mbledhësit por edhe vendin, zonën se ku është mbledhur kënga. Edhe për ktë këngë ai do të japë informacione të sakta për zonat e elbasanit apo edhe më gjërë.

183 “Kopështi Letrar” nr. 1, 1918, faqe 15 184 “Lef nosi dhe Kopështi Letrar”, Teuta Toska, (material i pabotuar), kumtesë e mbajtur në konferencën shkencore “Lef Nosi”, Elbasan 2012 176 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 182

“Nji grua që man femij të vogël duhet të mos lodhet shum, ti ruhet dobësimit që vjen nga përgjumja, dhe të largohet nga darsmat e vallet.”186 “Liturgjia e Shën Gjon Gojartit” apo informacionet për Dhaskal Todhrin (Todhër Filipin) janë rubrika të një rëndësie të veçantë në autorësi të Nosit. Në faqen trembëdhjetë të numrit të parë bën të njohur për lexuesin jetëshkrimin për Dhaskal Todhrin, me informacione për jetën, aktivitetin e tij atdhetar dhe për këtë qëllim do të shkruante: “E vetmja shenjë e veprës së Todhrit qi munti me u ruajtun gjer më sot e plotë, asht Liturgjia e Shën Gjon Gojartit të cilen po e botojmë në Kopështin Letrar.”187 Në këtë shkrim Nosi bën diferencën, sepse nuk vjen vetëm si mbledhës por edhe përpunues dhe filolog i tekstit. Kjo liturgji sjell informacione per gjuhën shqipe, mënyrën e shkrimit, gjendjen e saj në shek. XVIII, por, shoqërohet edhe me informacione etno-kulturore (u botua në pesë numrat e parë të “Kopështit Letrar”).

“Nosi ka kërkuar dhe ka gjetur në Mitropolinë e Elbasanit një kodik ku gjenden akte të shkruara prej vetë Todhrit” 188 Të bën përshtypje saktësia shkencore e parashtrimit të materialit, të pajisur me shënime për çdo fakt. Ka dijeni gjithashtu për veprat e Akademisë së Voskopojës, duke dhënë fakte të plota bibliografike për veprën e tyre. Bën një përshkrim të alfabetit të Todhrit, të cilin duket se e njeh shumë mirë pasi edhe liturgjia është transkriptuar e shkruar me alfabetin shqip të Manastirit. Ky dokument vjen si ndihmë edhe për besimin e krishterë.

Lef Nosi ka meritën edhe të përkthyesit (njihte dhe përkthente shumë mirë nga greqishtja), por edhe të gjuhëtarit duke e pajisur fundin te faqes me citime (me saktësinë e atyre të sotmeve për nga ana gjuhësore).

“Fjala pusi ose asht fjala turqishte pusu ose asht nji fjalë e shpifun prej Todhrit si për të tregum fjalët thuqim, themblo, nergji, etj. Qi kan mepam ma von.”189 “Shenja (-) u vu në vend të thekës greqishte perispomeni qi përdor Todhri, të cilën shtypshkronja jonë nuk e ka.” 190

“Kopështi Letrar” nr. 4, 1918, faqe 6 Po aty, faqe 6 187 “Kopështi Letrar” nr. 1, 1918, faqe 13 188 “Lef nosi dhe Kopështi Letrar”, Teuta Toska, (material i pabotuar), kumtesë e mbajtur në konferencën shkencore “Lef Nosi”, Elbasan 2012 189 “Kopështi Letrar” nr. 3, 1918, faqe 14 190 Po aty, faqe 15.

177 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 185 186

Si përfundim, pjesëmarrja e Nosit tek “Kopështi Letrar” si shkrues dëshmon jo vetëm gjuhëtarin, historianin, etnofolkloristin (ku çdo gjë e shkruan ashtu siç e dëgjon nga populli) por edhe patriotin dhe atdhetarin i cili bëhët shembull i bashkëkohësve dhe brezave të tjerë.

Lef Nosi e shprehu karakterin dhe punën e tij me format më aktive të qëndresës. Ndërkaq “Kopështi letrar” erdhi si përvijuese e një dimensioni të ri.

Puna e inicuar prej tij ishte një tentativë e re kulturore, e një rrethi intelektual me frymë e aspirata të reja për t’u bërë udhëheqës të ngritjes së identitetit kombëtar.

178 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

MEDALION PÄR LAGERKVIST Prozator suedez (1891-1974), autor i disa kryeveprave, si ‚Barabbas’ (1950), ‚Xhuxhi’ (Dvärgen, 1944), ‚Xhelati’ (Bödeln, 1933), laureat i Çmimit Nobel në letërsi („për fuqinë artistike dhe origjinalitetin e thellë, me të cilat kërkoi në krjimtarinë e tij përgjigjen ndaj pyetjeve të përjetshme të njerëzimit” – Juria Nobel, 1951). „Virtyti i tij më i dukshëm, - shkroi studjuesja Irene Scobbie, - është aftësia për t’i trupëzuar idetë e veta në diçka të prekshme, në fytyra gati të gdhendura, që na mbeten në mendje dhe na bëjnë t’i rikthehemi shpesh çështjes së të mirës dhe së keqes, jetës dhe vdekjes, botës lëndore dhe asaj shpirtërore”.

Të përndershmet eshtra Dy popuj patën çuar një luftë të ashpër kundër njëri-tjetrit, dhe të dy ishin tepër krenarë për këtë. Ishin ende të lidhur me atë luftë, me një përkushtim të madh jetik, para të cilit preokupimet e vockëla njerëzore nuk përfaqësonin asgjë.

Ata që kishin mbetur gjallë, iu kushtuan çështjes së luftës me një zjarrmi fanatike. Nga të dyja anët e kufirit, - se betejat qenë zhvilluar edhe në një krah, edhe në tjetrin, ndërsa luftëtarët qenë masakruar tmerrësisht, secili popull pat ngritur nga një monument madhështor, në nderim të atyre që ishin flijuar për atdheun, dhe tani preheshin nën tokën e tij.

Popujt vinin në pelegrinazh, secili tek të vetët; u mbaheshin turmave fjalime të përflakur për heronjtë , eshtrat e të cilëve preheshin nën dhé, të flijuar me një vdekjeje heroike, mbuluar me lavdi në jetë të jetëve.

Befas u përhap në të dy popujt një thashethem i çuditshëm lidhur me diçka që ndodhkej netëve në fushën e dikurshme të luftës. Lugetërit, të vdekurit, u ngritkëshin nga varret, kapërcenin kufirin, dhe kërkonin shoshoqin sikur të qënkëshin pajtuar.

U revoltuan të gjithë të gjallët, kur dëgjuan gjëra të tilla. Heronjtë, ngritur në qiell nga i tërë populli, kërkokan armiqtë dhe rënkan në ujdi me ta!

Llahtarë!

Të dy popujt dërguan nga një komision që të shqyrtojë çështjen. Të dërguarit zunë pritë rrëzë ca trungjesh të tharë, - që ende kishin mbetur më këmbë, - dhe pritën mesnatën.

179 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Tmerr, ishte e vërtetë! Mbi fushën e shkretë ngriheshin trajta shajnitëse, të cilat kaptonin kufirin, duke krijuar përshtypjen se bartin diçka. Të dërguarit u sulën mbi hijet shumë të fyer.

- Si kështu; ju, që jeni flijuar për atdheun tonë, ju, që ju adhurojmë mbi gjithçka, ju, ku vijmë në pelegrinazh për t’ju kujtuar e nderuar, ju, vendin e të cilëve e kemi të shenjtë, ju po u vllazërokeni me armikun?! Bini në ujdi me të?!

Heronjtë i vështruan me habi.

- Sigurisht që jo. E urrejmë njëri-tjetrin më shumë se kurrë. Bëjmë vetëm këmbim eshtrash mesveti, se s’ka pikë rregulli këtu!

180 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

ARDIAN VEHBIU Scriitor, eseist, lingvist şi jurnalist al culturii cetăţeneşti, născut la Tirana, Ardian Vehbiu a absolvit Facultatea de Istorie-Filologie a Universităţii de Stat din Tirana, iar în perioada 1983-1990 a lucrat la Institutul de Literatură şi Lingvistică al Academiei de Ştiinţe a Albaniei. S-a specializat în cercetarea lexicologiei, semanticii şi stilisticii. După un stagiu ştiinţific de un an lângă Universitatea “La Sapienza” din Roma, a devenit lector al limbii albaneze la Catedra de Limbă şi Literatură Albaneză a Institutului Oriental din Napoli. Sa mutat la New York în anul 1996.

Autor a numeroase lucrări importante de eseistică şi literatură, precum “Descoperirea Albaniei” (Zbulimi i Shqipërisë / La Scoperta dell’Albania), Milano 1996, Edizioni Paoline; “Jargoanele Neamului” (Zhargonet e Kombit, Sejko, Elbasan 2004); “Bucătăriile Memoriei” (Kuzhinat e Kujtesës, Sejko, Elbasan 2006); “Turnul Ceasului” (Kulla e Sahatit”, K&B, Tirana 2003); “Fractalurile limbii Albaneze” (Fraktalet e Shqipes, Excipere, Çabej, Tirana 2007); “Între dezamăgire şi mit” (Midis zhgënjimit dhe mitit, Botimet Max, Tirana, 2007); “Folclorul elitelor” (Folklori i elitave, Morava, Tirana 2009); “Cele şaizeci şi şase de povestiri ale lui Max Ghierazi” (Gjashtëdhjetë e gjashtë rrëfimet e Maks Gjerazit, K&B, Tirana 2011, Dudaj, Tirana 2012); “Împotriva purismului” (Kundër purizmit, Dudaj, Tiranë 2012); “Albaneza totalitară” (Shqipja totalitare, Excipere, Çabej, Tirana 2009). Ardian Vehbiu a înfiinţat şi conduce din 2007 blogul “Peisaje ale Cuvântulul” (Peizazhe të Fjalës), unul dintre cele mai citite şi comentate portaluri de internet din lumea albanofonă. Vehbiu este laureat al Premiului Naţional “Gjergj Fishta” în anul 2009 pentru cel mai bun eseu, şi al Premiului “Ardian Klosi” al festivalului PaMur (FărăZid) pentru cartea “Lucruri pe care le scotea marea” (Sende që nxirrte deti, Dudaj, Tirana 2013).

Ecce Homo Despre celebrul torţionar Llambi H. se spunea că torturile pe care avea să le folosească de-a lungul interogatoriilor şi le experimenta mai întâi pe propriul trup. Intra în pivniţele ultramoderne ale clădirii, de altfel cunoscute drept obiectul T-4, le cerea subalternilor să-l lege de scaunele înşurubate pe podea, sau de inelele metalice din pereţi, şi le dădea instrucţiunile respective, pe care nimeni nu le punea vreodată în discuţie.

Llambi câştigase respectul Dictatorului, când izbutise să-i smulgă fostului ministru de Asediu, Zija G., acceptarea existenţei unui complot, de altfel binecunoscut, pentru a lichida întreaga conducere a Partidului şi a Statului, prin pogorârea, în colaborare cu KGB-ul şi NASA, a staţiei orbitale sovietice Saljut 6 pe terenul Bllok-ului*, unde trăiau înalţii demnitari, familiile lor şi personalul auxiliar.

181 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

La ordinul lui Llambi, dar şi cu acceptul comisarului Puşcăriilor, Thodhorí K., torturile experimentale exercitate asupra principalului torţionar al organelor dictaturii erau filmate de la cap la coadă, ca apoi să poată fi folosite la diferite programe de antrenament ale forţelor de elită. Însuşi Llambi se credea că-şi petrece ceasuri la rând cercetând reacţiile proprii de-a lungul şedinţelor, forţa şi modularea urletelor, intervalurile între leşinuri şi defecări, voltajul electroşocului, densitatea vomelor, durata fibrilaţiei arteriale, dinamica convulsiilor, isteria cu care îi implora pe torţionari ca mai bine să-l lase să moară.

Când se întâmpla să se întâlnească pe stradă cu Llambi, înalţii conducători ai partidului şi ai statului nu-şi puteau ascunde un oarecare sughiţ al sufletului, vizibil printr-o umbră palidă peste buzele albăstrite, o uscare a gâtlejului şi o slăbire inexplicabilă a sfincterului, mai ales când îi observau câte un deget lipsă pe mâini, braţele puse în ghips, un ochi deja înlocuit de o sferă de sticlă, gâtul cumva încremenit, piciorul stâng pe care şi-o târa, găurile din colierul dinţilor şi al măselelor, gura care, după o repetată fractură a fălcilor, nu se închidea în întregime.

De câteva ori fusese cerută schimbarea lui din funcţie, pe motive umane şi de vârstă înaintată în funcţie, sau trimiterea la un tratament sau chiar reabilitare la cele mai bune clinici ale Europei – dar pentru toate acestea nu se găsise încă momentul potrivit. De asemenea, tot în zadar, îi sugeraseră să activizeze din când în când şi voluntari în experimentele sale, dar lui Llambi îi era milă de subalterni şi de colegi şi nu primea să-i pună în lanţuri.

Se spunea, de obicei sub limbă, sau mai exact se şoptea că într-atât se extinsese în zonele suspuse ale conducerii faima acestui torţionar ştiinţific şi model al dictaturii, încât duşmanii arestaţi după descoperirea vreunui complot (de rând) de către Dictator, nici nu îndrăzneau să nu răspundă întrebărilor lui Llambi, oferind date şi informaţii atât de clare şi depline, încât practic niciodată nu se pusese problema să fie torturaţi.

Pasionat de şah, Llambi avea obiceiul să observe că, la fel ca în acel joc de regi, în universul torturii, ameninţarea era mai eficientă decât executarea. * Cartier select din centrul Tiranei, unde trăiau conducătorii Partidului Muncii al Albaniei.

Ars longa, vita brevis 182 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Pe actorul Rexhep K., care jucase cu atâta succes rolul conducătorului comunist Radovan Kallogjeri (cunoscut sub pseudonimul Kondaku) în filmul “Strigătul flăcărilor”, în regia lui Kostaq X., încât să merite Vulturul de Aur al Actoriei la Festivalul Filmului Artistic Albanez, ediţia a II-a, l-au invitat să participe la ceremonia de aniversare a 35 de ani de la înfiinţarea Diviziei de Sud la Pollozheg. În mesajul caligrafic ce însoţea invitaţia, se spunea că numeroşii veterani care se luptaseră în rândurile acelei divizii îşi dorea să-l vadă pe comandantul lor eroic, pe neuitatul Kondak, încă o dată în fruntea coloanei, cu eşarfa de partizan în jurul gâtului, cu brâurile de gloanţe încrucişate pe piept şi cu vechiul sacou militar pe umeri, la fel ca în “Strigătul flăcărilor”. Îmbrăcat la fel ca Radovan Kallogjeri în momentele de vârf ale filmului, Rexhep s-a suit sobru pe tribuna mitingului şi ocupă loc printre înalţii funcţionari de Partid şi de stat, printre care şi Primul ministru, care îl salută cu ochii în lacrimi şi îi spuse că marele Kondac îşi dăduse sufletul în braţele lui, străpuns de ucigaşul glonte la doar două săptămâni înainte de eliberarea ţării.

Invitaţii au fost repartizaţi prin baze; Kondak a fost găzduit, aşa cum ceruse cu insistenţă toată zona, la aceeaşi căsuţă unde-şi petrecuse noaptea şi Radovan Kallogjeri după ceremonia de înfiinţare a diviziei.

Tanti Varvara, care odinioară îi pusese comandantului patul, era încă în viaţă, deşi îmbătrânită şi doborâtă de ani; dar când apăru actorul Rexhep K. la pragul uşii, ochii i-au strălucit de nostalgie, şi se ridică în picioarele-i subţiri, ca să-l îmbrăţişeze şi să-i spună că-l aşteptase în toţi aceşti ani, deoarece nu crezuse că pe Kondak îl va atinge vreodată glonţul.

Apoi cu toţii s-au culcat, obosiţi de o zi pe cât de lungă, pe atât şi densă în amintiri şi entuziasm. Noaptea era adâncă puţ. Nimeni nu-l observă pe duşmanul care se apropie în ascuns; niciunul dintre paznici nu avu timp să dea alarma, înainte de a le fi tăiate beregatele, precum berbecilor.

Kondak, pe care-l luase somnul în patul neatins, îmbrăcat de serbare, în cizme englezeşti şi cu chipiul partizan pe cap, simţi ca în transă că baza se compromise; avu răgaz doar să-şi scoată pistolul din brâu şi să-l împuşte în frunte pe primul ins care intră în cameră. Plin cu gloanţe oarbe, pistolul butaforic al eroului doar că împărţi tăcerea în două, fără a-i putea schimba cursul istoriei; veni rândul celuilalt ca să-i descarce încărcătorul celuilalt în piept şi să dispară ca o umbră de unde venise. Între timp, luptătorii se treziseră, unii de împuşcături, alţii de spaimă, alţii de lătratul frenetic al câinilor; vestea cum că Kondak fusese împuşcat mortal se răspândi mai rapid decât lumina palidă a dimineţii.

La baza lui Tanti Varvara, gâfâind de oboseală, ajunde însuşi Primul 183 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

ministru, cu faţa îngrozită şi cu vechiul palton militar pus peste flanela de lână de capră, pe care şi-o îmbrăca de obicei ca să doarmă. Ceru să-l ducă la Radovan Kallogjeri care-şi dădea duhul într-o baltă de sânge; îl luă în braţe, în timp ce lacrimile i se scurgeau; îl rugă să nu se stingă astfel, în braţele lui, iară. Prea târziu; afară se luminase de zi şi regisorul Kostaq X. văzu de cuviinţă să se mulţumească cu atât.

Fierea (Vreri) Restaurantul “Donika”, la ieşirea orăşelului N., era frecventat deseori de medicul fiziolog Trifon Xh., care le era prezentat puţinilor vizitatori ai orăşelului ca o curiozitate fără seamăn, deoarece încă se bucura de faima celui mai bun specialist din Balcani şi poate din toată Europa de Est în vomă, sau vomitologie, titlu pe care şi-l câştigase cu sudoarea frunţii, după ce-şi susţinuse la Sofia, în anul 1957, doctoratul, sub îndrumarea marelui prof. Kosta Gllotov, în domeniul fiziologiei aparatului digestiv. Ţi se spunea şi că, dacă te aşezai la masa lui şi îi ofereai un uzo, împreună cu minuturi simple pregătite de “Donika”, dr. Trifon avea să-ţi povestească despre trăsăturile unice ale actului vomitatului, pe care îl numea, fără tăgadă, o minune a naturii, comparându-l apoi cu celălalt act, pe cât de imaginar, pe atât de imposibil, al absorbirii excrementelor prin anus, sau al urinei prin falus.

Când întrebai apoi împrejur oare cum sfârşise în N. această personalitate de talie mondială a vomitologiei, unii o pomeneau pe prima sa nevastă, agronoma revizionistă bulgară Avdotia, care fusese prinsă în flagrant cu Fehim P., pe atunci specialist al înseminării artificiale, dar însurat cu fata Eroului Poporului, general Çaush G., cu care avea şi o fetiţă, Edlira – din care cauze incidentul a fost muşamalizat fără zgomot, doar cu nişte mustrări în birourile respective ale Partidului; iar alţii aminteau de un incident întâmplat cu ani în urmă în casa aceluiaşi Fehim, deja Preşedinte al Comisiei Centrale a Revizuirii, la câţiva ani după ce Avdotia se întorsese în Bulgaria împreună cu cei doi gemeni, incident care începuse cu o neaşteptată criză de nervi, după unii, sau isterie clară, după alţii, a sus-numitei fată a lui Fehim, Edlira, care vomita toată mâncarea mâncată, indiferent de grija culinarică a mămicii ei, încât tovarăşul Fehim s-a interesat să fie chemat din deportarea temporară de după dezertarea agronomei revizioniste Avdotia, însuşi specialistul vomitolog Trifon Xh., cu argumentul că acesta din urmă încă putea contribui la chestiunea apărută; dr. Trifon începuse imediat examinarea 184 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

pacientei şi totul mergea bine, cu excepţia faptului că, în acel răstimp, pacienta era goală puşcă, iar medicul vomitolog, mai târziu, cam comentase, la băutură, despre mişcările involuntare, dar de dansatoare rafinată, ale fetii, mişcările sub-burţii rase, ba mai rău, spusese medicul, vomitatul paroxist al Edlirei putea fi judecat ca o încercare simbolică de a avorta. Iar alţii speculau cum că Edlira deja făcuse avort, după o tainică sfătuire cu ginecologul Viron E., în timp ce incidentul cu Trifon se referea la reacţia nesimţită, ba chiar fudulă, a lui Trifon, când tovarăşul Fehim îl pomenise pe conducătorul lucrării de doctorat a lui Trifon, numindu-l prof. Kostogllotov şi nu prof. Kosta Gllotov, cum era adevărul cunoscut de toţi specialiştii fiziologi din lumea întreagă.

Oricum, în orăşelul N. îţi povesteau că dr. Trifon, după două-trei pahare de uzo, însoţite de ouă fierte, sau peştişori fripţi, începea să-ţi explice că şi avortul, provocat sau spontan, nu era decât un soi de vomitat genital, fiindcă astfel trupul femeii cică îndepărtează ceva nedorit, deşi acceptat cu plăcere în cadrul actului sexual, cu penetrare neajutorată a vaginei şi cu ejaculare nedeviată; spre a adăuga apoi că fiziologiei îi trebuia încă foarte multă muncă pentru a înţelege filozofic spasmul muscular, această manifestare antică a vieţii ca atare, de la euglena verde până la balerinele de la Bolşoi, ceea ce se putea extinde şi asupra actului vorbirii umane, la care meditase mai mult decât o singură dată regretatul prof. Kosta Gllotov, căruia, uneori, spre ruşine, îi pronunţau numele greşit, Kostogllotov.

Nimeni din orăşelul N. nu le acorda vreo mare atenţie acestor meditaţii filozofice abstracte ale primului şi poate singurului vomitolog albanez, poate cu excepţia operativului Miço F., care nu doar absolvise cursul de infermierie înainte de a se dedica armei Securităţii, şi pricepea câte ceva din spasmele voluntare sau involuntare, ci şi pentru că, de ceva vreme, muncea ca autodidact la un tratat al interogării trupeşti, un capitol al căruia îi era dedicat întocmai mărturiilor analizate ca un soi de vomă, ceea ce de la sine sugera ideea că torţionarii trebuiau antrenaţi la folosirea instrumentelor psiho-emetice, sau a instrumentelor care să producă voma cerebrală a pârâţilor. Împreună, dr. Trifon de obicei breat criţă şi cu un zuluf căzut filozofic peste nas, şi operativul Miço, cocoşat în poziţia spionării active, îşi petreceau ceasuri întregi la “Donika”, mâncându-se între ei despre relaţiile pe cât de paralele, pe atât de convergente între spasmele corzilor vocale şi muzică, între epilepsie şi dansul liturgic, între actul defecării şi începuturile agriculturii în civilizaţia sumero-babiloniană, între tenzemă şi orgasm. Discuţiile lor durau multe ceasuri, ca să se întrerupă doar de câte ori dr. Trifon trebuie să se ducă la baie, tărându-şi 185 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

picioarele, pentru a vomita minuturile puţine ale “Donikăi”, sau cel mai des doar fierea.

[Din volumul ”Cele șaizeci și șase de povestiri ale lui Maks Gjerazi” (Gjashtëdhjetë e gjashtë rrëfimet e Maks Gjerazit) © k&b, Tiranë 2010.]

186 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

ALARMI / ALARMA HAEMUS VINTILĂ HORIA* Mbi shpërbërjen dhe rrezikun (Despre degradare și risc)

„Bota moderne, - shkruante Péguy në 1907, - ndjen një nevojë të madhe që të shpërbëhet”. Kjo duket te jetë nevoja e saj më e thellë, dhuntia e saj e mistershme, shprehja e thelbit të vet, zemra e zemrës dhe fataliteti i fatit të saj. Ajo shpërbën gjithçka pa ndalesë. Në këta disa vitet e fundit, e kapa duke nëpërkëmbur, në kuptimin etimologjik, duke krasitur gjer në skajin më të ulët, në lëmin e vlerave morale, krishterimin, veçmas katolicizmin, kulturën klasike, madje edhe socializmin, nga ku mund të qe lindur një botë e re, vetë shkencën, që përbën mjetin e saj të drejtimit, aparatin që i shërbente për të sunduar. Rrënoi më në fund edhe Res publica-n.

Besoj, - dhe nuk jam i vetmi që mendoj kështu, - se kjo dyndje për të gjunjëzuar, tipike në kohërat tona, nuk vjen nga ndonjë mënyrë e gabuar e kuptimit të politikës në vetvete. Përkundrazi, besoj se ndodhemi sot para një procesi të frikshëm diabolizimi të politikës, çka u bë i mundur në çastin kur lufta mes së mirës dhe së keqes, e pranishme në çdo shpirt njerëzor, u fitua nga Kundërshtari. Hebrenjtë e quanin Satan. Përkthyer në greqisht, iu shtua një nuancë e re dhe u emërtua Djalli, Shpifësi.

Kundërshtar i Zotit, pra edhe i njerëzve, Shpifësi, princ i së keqes, s’ka mundur kurrë të ngadhnjejë. Viktimat e tij nuk kanë qënë veçse viktima të pjesshme, deri në çastin kur njeriu shpalli vdekjen e Zotit, kurse Kundërshtari mbeti i vetëm mes nesh. Qysh atëhere gjithçka u gjunjëzua përmes politikës. Përmbysja e vlerave, me të cilën Herman Broch-u u mor në romanet dhe esetë e tij, nënkupton, në fakt, çshenjtërimin e jetës, që shndërrohet kësisoj dhe bëhet tërësisht profane, pra e profanuar, kur fitorja e së keqes dëboi prej nesh mundësinë e fitoreve të tjera. Një epokë e tërë, me letërsinë e saj, me imperializmat rrënqethës e shformues, me teknikën e vet të paqes dhe të luftës, dhe e cila, me të drejtë, quhet djallëzore, me hirin që na dyndet nga të gjitha anët dhe të cilin ne e marrim si artistik, psikologjik, ose arkitekturor, pa pasur kurajon ta quajmë me emrin e tij të vërtetë, një epokë e tërë, pra, dhe bashkë me të krejt hapësira botërore mbi të cilën u shtri, rrëshqet ngadalë, prej mbi 187 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

pesëdhjetë vjetësh, drejt hijes së atij që quajmë Princ i kësaj bote, por që s’ka sunduar asnjëherë më parë si tani, në mënyrë përjashtuese. Do të mjaftonte të përmendnim disa emra të shquar, që varën në çengelët e tyre, gjatë kalimit nëpër botë, mishin e njerëzve, njëzet-tridhjet vjet më parë, për të zbuluar kahun e ujdisë mes tyre dhe për t’i tubuar në një vend, pa frikën se mos gabojmë, në hijen ku u strehuan me besnikëri.

Kanë shkatërruar e përgjunjur gjithçka brenda nesh, kanë qënë Kundërshtarët e krenarive tona më të përligjura, Shpifësit e të gjitha çiltërsive tona. Arritën të shkatërronin brenda nesh, duke ndjekur shembullin e sundimtarit të tyre, rrënjët e qiellit, të na shpronësojnë nga çdo rrënjë, që kësisoj rrëshqitja jonë në terr të ndodhë sa më shpejt që të jetë e mundur dhe pa kurrfarë qëndrese.

Mjafton ta ndalim pak mendimin tek lufta e dytë botërore, ashtu siç u hartua dhe u vu ajo në jetë. Ishte më e tmerrshmja në krejt historinë njerëzore, domethënë qysh kur lufta ekziston... Por lufta është pakogjë në jetën e njerëzve. Duhej shfarosur forca e paqes, duhet shpërbërë, shkatërruar, mpakur, lirshëm, në trajtën e një lufte pa zhurmë, më e tmerrshme se sa tjetra. Duhej shndërruar në një urí vetëdijshëm të organizuar, në skllavëri, në kampe përqëndrimi, në tortura të egra në thellinat e burgjeve, mes Oqeanit Paqësor dhe Detit Balltik. Dashuria dhe miqësia duheshin shformuar e shkatërruar, punët e ditës – në mijëra veprime antinjerëzore, që të mund të përsosej vepra e Mjeshtrit, e Shpifësit. (...)

Zoti është lindur në mërgim191 qe paracaktuar të joshte qysh në fillim urrejtjen e Shpifësve. Por nuk e sulmuan veçse pasi një çmim letrar ia propozonte një publiku të gjerë lexuesish. Kjo vepër kundërshtonte një traditë të tërë, me prejardhje të vonë, vërtet, por të fuqishme dhe mondene, e zbrazur nga përmbajtja, por e zhurmshme. Unë u dërgoja bashkëkohësve të mi një kumt shprese, dhe kjo s’mund të më falej.

Ngrihesha kundër totalitarizmave pavarësisht nga vinin, kundër çdo ideje shtrëngese dhe gjunjëzimi, kundër çdo trajte të shtypjes, vetjake, apo kolektive. E bëja Augustin binjak të augustëve të tjerë, më pak të bukur, por më të pashpirt, të dukshëm si pjavicat në mishin tonë. As kjo s’mund të më falej. Këtij totalitarizmi, të pranishëm në secilën faqe të romanit dhe në të gjitha faqet e të gjithë librave të mi, shkruar qysh nga viti 1936 e këtej, janë përpjekur t’i venë përballë disa fjali të shkëputura me qëllim, nga disa shkrime të rinisë sime. U sollën si dëshmi të Roman i shkruar në frëngjisht, fitues i Çmimit Goncourt në vitin 1960, cilësuar nga kritika serioze si një ‚homazh ndaj gjenisë së frëngjishtes’ dhe ‚një model stilistik’.

188 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 191

fashizmit tim copëza artikujsh, duke u lënë mënjanë, po qëllimisht, shkrime të miat të po asaj periudhe, kundër Hitlerit dhe Musolinit.

Libri im është, në thelb, një himn për lirinë. Kurse ata synuan të më bënin aleat të tiranëve, një përgjegjës për krematoriumet, një kryetar partie totalitariste, një racist, një armik të njerëzve. Do ta kisha pasur të lehtë të çmontoja, - të tjerë njerëz e bënë për mua dhe do t’u jem gjithmonë mirënjohës, - këtë fushatë shpifjesh që fshihej nën një histeri të nisur nga një ambasadë e huaj, e cila nuk hezitoi të sajonte një dosje për ‚rastin’ tim dhe të garantonte vërtetësinë e ‚dokumenteve’, pas kundërshtimit tim për të bashkëpunuar me komunistët. S’kam asnjë synim të mbrohem, sepse s’kam asgjë për t’i qortuar vetes. Por, po ta kisha lënë veten nën taktikën e Shpifësve, duke përdorur taktikën e shkatërrimit, do ta kisha pasur më të lehtë, në këto kohëra mashtrimesh, të hartoja një antologji me veprimet e tyre. Do të kisha mundur të mblidhja artikuj të shkruar e të botuar jo nga ca gjimnazistë apolitikë, por nga politikanë të pjekur, të indoktrinuar dhe të shquar, në faqet e së njëjtës gazetë që më sulmoi, dhe ku trymbetonin nevojën e ujdisë mes fashizmit dhe komunizmit. Kjo antologji do të kish përfshirë vitet 1939-1940 (Moska ishte atëhere e përmbytur nga flamujt me kryq të thyer), plot komente kuptimplota, pasojë e menjëhershme e paktit Ribentrop-Molotov. Një antologji e tillë, e plotësuar me disa nga ngjarjet ndërkombëtare të asaj kohe, shkaqe të shumë katastrofave, mund të hartohet lehtë edhe tani. (Të tjerë, në fakt, e kanë nisur këtë punë tani, kur libri im është botuar anembanë në Evropë dhe në Amerikë). Por kjo antologji nuk do të kish dhënë ndihmesë veçse në përunjje, do të kish zgjuar trandje të tmerrshme, do të kish ringjallur tradhëti të turpshme, dhe jo ky është synimi im. Sepse unë dua vetëm të tregoj një histori. Atë të një djaloshi që u bë shkrimtar, mbrojtës i njerëzve, në një botë ku thelbi i njerëzimit tonë kërcënohet më shumë se kurrë.

I përkas një populli fshatarësh e poetësh, takimi i të cilit me historinë ka qënë gjithmonë i dhimbshëm dhe tragjik. Një popull që shpesh është tërhequr në histori (mendimtarët tanë Luçian Blaga 192 dhe Mirçea Eliade193 e kanë shpjeguar mirë këtë fenomen) është mbledhur kutullaç përtej së dukshmes, në pyllin e miteve të veta. Është fjala për një premtim, ose kumt, të cilin Ovidiu194 dhe Radu Negru195, personazhe të Poet, dramaturg, mendimtar dhe prozator rumun (1895-1961).

Prozator rumun, gazetar, mendimtar dhe studjues i njohur botërisht i traditave fetare (1907-1986).

194 Publius Ovidius Naso, poet romak (Sulmona, 43 para Krishtit – Tomis, 17, ose 18 (?) pas.

Krishtit) 189 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 192 193

dy prej romaneve të mi, e kanë nxjerrë në dritë. Ky popull ka pasur përjetë, në trajtën e lashtë dake, ose në atë rumune moderne, një botëkuptim fetar mbi jetën, një kah që shmang çdo tendencë drejt ekstremizmit, qoftë ky optimizmi, apo pesimizmi i tepruar. Filozofia e tij është ajo e pranimit dhe e regjjes [resemnare – mund të shqipërohet edhe si re-semnare = ri-shënjim, zgjedhje e fatit që vjen, ashtu siç vjen, dhe që, faktikisht, është një fat i ndryshëm nga i pari – sh. p.], ashtu siç paraqitet në faqet e romanit tim të fundit (Kalorësi i rishënjimit, 1961): një liri që mblidhet në veprimin thjesht njerëzor, pa mundësitë që të ngrihet në përmasa më të larta dhe më afatgjata. Kjo mënyrë të qëni nuk përfshin një ndarje nga e perëndishmja.

Populli im u kushton njerëzve plotninë e vlerës, kurse Zotit – të intimitetit. Falë kësaj sjelljeje, historia s’ka arritur kurrë t’i jetë e dëmshme. Filozofia e tij ka qënë dhe ka mbetur një pritje metafizike.

Monoteizmi i ka qënë i tillë, plotësisht. Jemi një popull në kryqëzimin e imperializmave. Shekuj me radhë duruam forcën trandëse të Perandorisë Osmane, të së dështuarës Perandori Tartare, të Perandorisë Austro-Hungareze, të Perandorisë ruse. Në shekulli XIX, kur Franca deshi të na ndihmonte, e bëri këtë në rrafsh shpirtëror, përpara se të kalonte në rrafshin politik përmes Napoleonit III, i cili ishte vërtet një çlirimtar popujsh. Francës iu desh t’u kundërvihej forcave reaksionare të imperializmave të atëhershëm: tre perandorive. (...) Nëse më 1936, ose 1938 komunizmi dhe fashizmi nuk ishin njësoj përgjegjës për katastrofat ndaj njerëzimit, pas vdekjes së fashizmit, komunizmi mbeti i vetmi përgjegjës i madh. Stalini do të kish mundur ta shpëtonte komunizmin më 1945, nëse do të vinte para popujve evropianë, të varfëruar e të tmerruar, si një çlirimtar. Por ai e humbi këtë rast të vetëm të mbarë për komunizmin, duke i treguar botës fytyrën e tij të vërtetë: ngrirjen, pamundësinë për t’u zhvilluar. Në vend që të çlironte popuj, Stalini i shndërroi në skllevër, duke dëshmuar edhe një herë se ideologjia komuniste nuk ishte veçse rrobja e rreme e një imperializmi të përbindshëm, jo fort i ndryshëm nga ai i vendeve qëmoti. Ajo që ndodhi në Budapest më 1956 s’bëri veçse të nxirrte sërish në pah atë që Stalini pat nisur, pra hyrjen në rrënim të idesë së revolucionit dhe shembjen e engjëjve të kryengritur në aventurën e tyre të tmerrshme.

Radu i Zi (Radu Negru / Negru Vodă – personazh historik me biografi të paqartë. Sipas legjendave, në vitin 1290 bëhet i pari sundimtar (voievod) i Trevave Rumune. Protagonist i romanit “Kalorësi i Rishënjimit” të Vintilë Horia-s.

190 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 195

E kuptova, në paqen e kampit të përqëndrimit, demonizmin e të gjitha lëvizjeve që i ofronin njerëzimit idealin e lirisë që vihej në jetë përmes skllavërisë. Gjendesha në një kamp përqëndrimi nazist, por e dija se naziymi lëngonte në shtratin e vdekjes dhe një tjetër totalitarizëm do të na ndante nga çdo e drejtë për qetësi. Dëshirova atëhere të shkëputem nga çdo përkitje politike dhe, në pyllin e Maria-Pharr-it, u betova të mos kem më kurrë asnjë perzjerje të natyrës politike. Mendoja bashkë me time shoqe që të kthehemi në Rumani, në mbarim të luftës, të jap dorëheqjen nga Ministria e Jashtme, të tërhiqem në fshat dhe t’i kushtohem letërsisë. Besoja se fitorja e Aleatëve do t’i siguronte Rumanisë atë që asokohe quhej paqe e nderuar, si ajo që i qe falur Italisë dhe Finlandës. Mirpo e shformuar në të njëjtën përmasë në të cilën vetë lufta qe shformuar nga aleatët e së Keqes, paqja nuk qe veçse një karikaturë. Ajo fronëzoi padrejtësinë dhe turbullirën, në vend të qetësisë dhe drejtësisë. Një komedi tepër tragjike që të mund të ritregohet këtu.

Unë isha njëri nga miliona aktorët e detyruar ta luanin në skenën e madhe të teatrit të botës. Ndodhesha në Assizi kur një „Gjykatë e popullit” më dënoi me burgim të përjetshëm dhe punë të rëndë, duke më paditur për ca ‚krime’ sa absurde, aq edhe të pamundura, sepse pata qënë tepër i ri që të mund t’i kisha kryer. Madje akuzohesha se pata shkruar ca artikuj antikomunistë, që përbënin shkakun e vërtetë të dënimit tim; i njëjti shkak, të cilin ma hodhën mbi fytyrë fletët e një gazete me emër të gabuar. Antikomunizmi im i përhershëm, të cilit i mbeta besnik edhe pas dhënies së Çmimit Goncourt, ka qënë krishterimi im, besimi im tek njeriu – dhe këto kanë dashur të shkatërrojnë, jo racizmin, fashizmin, apo nazizmin tim, fantazma zhelane të një të kaluare, të cilën s’dua ta përligj, sepse gjithsesi, bën pjesë në përvojën time prej njeriu të lirë. Donin të shkatërronin një praní – dhe të paktë ishin ata që, mes qethullit të çorientimeve të qëllimshme, e kuptuan ketë gjë. * I vlerësuar me Çmimin Goncourt në vitin 1960, romani “Zoti është lindur në mërgim” i shkrimtarit trigjuhësh Vinitlă Horia (1915-1993), hap serinë e veprave përmes të cilave autori ringjiz epoka krize nga historia e Evropës, “mbyllje ciklesh”, ku zbulon tipare të ngjashme që thelbësojnë epokën e tanishme. I joshur njëherazi nga historia dhe çështjet madhore të fatit dhe të jetës, prozatori thyen murin e kohës dhe njësohet me personazhe që kanë njohur thellësitë e mërgimit. Bëhet fjalë për romane simboliko-kulturorë (polihistorikë, i cilëson Herman Broch), në të cilët ndodh ndërvendosja dhe gërshetimi i pyetjeve historike me ato jetike, në një përpjekje për të zbardhur të fshehta përjetësisht aktuale të qënies njerëzore, për të tejshkuar atë që është tipike, deri në kapjen e arketipales. Vinitlă Horia nuk arriti ta shihte më Rumaninë ku u lind, u formua e ku një plakë gjysmë e verbër i mësoi një frëngjishte të pazakontë qysh në fëmini. Smira dhe mendjengushtësia e disa prej bashkëkombasve, me ndihmën e regjimit policor, e detyruan 191 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

të mos e pranonte as Çmimin Goncourt. Vendi i tij në letrat rumune është ende i paqartë nga ana zyrtare, ndonëse ai mbetet njëri nga prozatorët më të shquar të frëngjishtes, spanjishtes dhe rumanishtes. “Zoti është lindur në mërgim” rrëfen me gojën e poetit të shquar romak Ovidius shtatë vitet e mbramë të jetës në Tomis (Konstanca e sotme), buzë Detit të Zi, ku perandori August e syrgjynosi për ta ndëshkuar. Gjatë atyre tetë vjetëve Ovidi jo vetëm që rigjen vetveten dhe Zotin, por nis të shkruajë edhe në gjuhën e lashtë të dakëve.

[Fragment nga eseja me të njëjtin titull, të cilën autori ua dërgonte si letër lexuesve të tij katalanë, Dumnezeu sa născut în exil, Editura ART, colecția Laur, București, 2008]

192 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

PORTRET JERONIM DE RADA sau Înmulţirea unei zile „Poezia s-a născut pe meleagurile voastre, şi tot acolo se va reîntoarce” Alphonse de Lamartine către De Rada

Iniţiere în iubirea fără răspuns Trezit la granița dintre vârste și aflând că, cine n-a (fost) trecut prin autentica Suferinţă a scrisului, nu ştie ce înseamnă a trăi și nici a muri, singuraticul adolescent JERONIM DE RADA[1] se vede atras cu aceeași putere de două spații. Pe de o parte: copilăria învelită în baladele unei etnii smulse din pământul natal şi strămutate în mijlocul lumii latine (Calabria), iar pe cealaltă parte: un strălucit destin poetic european, dar scris într-o limbă care nu se mai vorbea și nu se mai scria nici în Albania de origine. Limba de odinioară se rupsese din rădăcină, devenise deja o ramură și se dezvolta departe de matca în care se născuse. Densitatea lăuntrică a acestei limbi era imensă, deoarece risca să dispară odată cu ultimul ei vorbitor, în cazul în care generațiile viitoarea aveau să se asimileze. Astfel de asimilări sunt ajutate și de absența reală a pământului de origine, a cotidianului său, iar noile generații se hrănesc doar din varianta textuală a patriei, care, de obicei, se închid în amintiri ca într-o capsulă a timpului, unde accesul se răresște și se limitează odată cu trecerea vârstei.

Jeronim de Rada trăiește în taină tot destinul comunității sale și se identifică plenar cu limba exodului. Este limba salvată după dezrădăcinare și, în egală măsură: limba pregătită să-i spraviețuiască asimilării.

Mai întâi, sfârşitul copilăriei îl smulge din sânul lumii în care oamenii suferă şi se bucură împreună, îl smulge din lumina amintirilor care încă nu cauzează nici durere şi nici dor, lăsându-l (sau chiar părăsindu-l) în faţa unei alte singurătăţi, oarecum neaşteptate, asemănătoare cu cea a întregii comunități – care s-a trezit înconjurată de o limbă și obiceiuri străine, sechestrată parcă de Marea Adriatică, deseori în culoarea cernelii de scris – și unde trebuia nu numai să nu se sinucidă, ci şi să iubească din nou, poate şi mai profund decât întâia oară, fără siguranţa că a doua iubire nu se va sfârşi la fel. Pentru că devenirea lui De Rada a 193 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

fost semnată de o iubire fără răspuns, despre care nu se mai știe nimic.

Această iubire nefericită, repetată în vieţile mai multor tineri născuți să treacă prin vremuri de crunte încrucişări de mentalităţi, a făcut treptat din el un poet excepțional, dându-i în acelaşi timp să înţeleagă că „nenumărate sunt căile și putințele Poeziei de a te răpi din insuportabilitatea vieţii”. Urmând moda tinerilor de familii alese, el debutase cu un poem scurt (Odiseea), scris în italiana adoptivă, dar se pare că durerea iubirii fără răspuns îi tulburase prea puternic sângele, ca să poată fi vindecată sau adormită doar prin cerneala unui poem monden.

La numai 22 de ani, De Rada are pentru prima dată în viaţă o revelaţie cutremurătoare a limbii materne şi scrie în albaneza lui. Catharsis-ul în limba maternă îl eliberează de durere, iar el înţelege că există şi alte dureri în viaţă, unele mai mari, altele mai obişnuite, şi că n-are nici un sens să te plângi că durerea ta este cea mai mare. Acesta pare a fi momentul-cheie, când eu-l său liric devine noi-ul liric al Poeziei.

Poemul „Cântecele lui Milosao”[2], primit ca o capodoperă europeană în Europa, lăudată de mari personalităţi literare (Victor Hugo, Alphonse de Lamartine, Frederic Mistral, Dora d'Istria etc.) reuşeşte să fie nu doar un poem înalt dedicat iubirii, ci şi un poem înălţător. O uluitoare esenţă poetică se strecoară înlăuntrul unor cuvinte obişnuite, în compoziții aproape banale ale vorbirii cotidiene, dezvăluindu-se încet şi incredibil de armonios datorită metaforelor fine, care-ţi scapă la cea mai mică neatenţie. Dar neatenția aceasta însă, este modalitate acestei poezii de a se topi în ființa cititorului. O reculegere vecină cu rugăciunea te poate ajuta să accesezi și să fi călăuzit de poet printr-un fel de lume-curcubeu, te transportă în vremuri pure ale sufletului și ale trupului – iar De Rada izbutește să transmită chiar şi reculegerea sa intimă, uneori în forma unei voci blânde, alteori în forma unei umbre luminoase. Citirea (și trăirea acestei poezii) seamănă cu o inițiere delicată – fără ritual și formule simbolice – care se împlinește la granița temporală în care lucrurile tind să capete nume, dar încă nu au. Arta lui De Rada izbutește să se topească în gândurile cititorului, cu tăcerea supremă cu care muzica se topește în ea însăşi, ca să renască, până când cititorul înţelegi că lipsa unui răspuns în iubire reprezintă un alt răspuns, deja de natură metafizică, incomparabil mai important,; este chiar permisiunea de a participa la actul Creaţiei. Puțini autori au fost dăruiți precum De Rada, cu o artă care face din poezie o expresie a energiilor necreate. În același timp, suferinţa comună, strict individuală, care te ispitea să te încrezi într-o anumită şi nemiloasă uitare a destinului se preschimbă în 194 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Suferinţa prin care omul se ridică la un cer mai sus, primind cuvinte și imagini-cheie spre a desluși misterele.

Muzica lăuntrică a Cântecelor lui Milosao, nu este decât o „vizualizare” a tăcerii. Fiindcă nimic la De Rada nu are sens fără această tăcere. Au trecut deja prin tine (ca cititor) – şi ai trecut şi tu deja prin ele – toate actele regăsirii de sine, de la scânteia unei întâmplări neobișnuite la flăcările gândului încă neclar, la focul care te identifică cu eternul, la decesul și descompunerea rapidă a unei materii depăşite de clarificarea gândului, materie în urma căreia rămâne drept moştenire (pentru materia viitoare) o stare de înţelepciune. Astfel, printr-o iubire fatală, sau blestemată, cum se numea în epocă, descrisă ca iubirea unui tânăr aristocart al secolului al XV-lea, (iubire care poate aduce fericirea doar prin intervenția unui cutremur ce ruinează deosebirile dintre clasele societăţii), se ajunge la un cutremur poetic. Folosind albaneza veche, ruptă de matcă și desăvârșită de străinătate, De Rada primește un botez pe care îl putem considera al creației artistice și devine capabil săi boteze și pe cei care îl citesc.

Re-intrarea lumii în cuvânt În timpul primului exod* al albanezilor (sec. XV), De Rada era prezent doar în „sămânţa străbunilor”. El se născuse la trei veacuri distanță (spirituală) de la momentul dezrădăcinării. În drum spre pământul făgăduinţei, în grabă de război şi neştiind prea bine pe unde vor ajunge şi unde se vor stabili, terorizaţi de acel gol imens ce se deschide și se mărește imediat după pierderea pământului natal, străbunii lui De Rada se zbăteau să-şi păstreze în memorie aproape orice imagine a vieţii trecute, pentru a reduce câtuşi de puţin pericolul vidului. Stabiliţi în pământul primitor al Italiei, încă neobişnuiţi cu noul suflu al exigenţei, şiau rememorat imaginile. Trebuiau să treacă aproape trei secole, să moară câteva generații de cântăreți populari anonimi, până când De Rada să adune toate cântecele, baladele, zicalele, ritualurile şi poeziile lirice rămase cu care străbunii învinseseră vidul. Clădirile şi forma munţilor, râurile şi culorile cerului, interioarele caselor şi al turnurilor, costumele şi tacâmurile, precum şi toate „moleculele” care plămădiseră viaţa arbăreșilor în Albania lui Scanderbeg, dispărând cât ai clipi din ochi în timpul exodului, rămânând reale, dar pustiite și nefolositoare în partea cealaltă a Marii Adriatice, datorită durerii acelui gol imens, s-au topit încet, s-au transformat în cuvinte, adăpostindu-se definitiv în sufletele celor emigraţi. Astfel, călătoria obligatorie și traumatică jucase și rolul unui tunel de cuvinte prin care o întreagă lume materială, 195 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

construită timp de secole, a traversat Marea Adriatică, marea absență și marele vid, și s-a făcut o lume de imagini și cuvinte. O nouă lume. Cu rădăcini într-una reală, istorică, dar cu ramurile într-una textuală. Astfel a fost ea transmisă, prin viu grai, către urmaşi. A fost ca un fel de proiectare și regăsire a Sufletului în Sine. Între timp, realitateade plecare, cea din spatele Adriaticii, a evoluat în felul ei, mai puțin poetic, sub zodia celor rămași, pe când în partea cândva necunoscută a mării a devenit modus vivendi și moriendi.

Această despărţire uriaşă – care se poate compara cu despărţirea aceluiaşi suflet în două trupuri diferite, nu prin despărțire, ci prin iubire fără răspuns, sau neîmplinită – a fost a doua imensă durere a lui De Rada.

Văzând cum copiii se jucau pe malul mării, aruncând în apă sticle astupate în cârc erau închise scrisori de dragoste către cei de „dincolo” (un obicei abia apărut); văzând cum ei păstrau în gene deznădejdea aceea amestecată cu o vagă speranţă a marinarilor rătăciţi pe mare, De Rada şi-a dat seama că se află tot în faţa unei lipse de răspuns. Numai că, de data aceasta, lipsa răspunsului acoperea, definea și încerca un întreg popor. Acesta era obligat să se considere pe jumătate absent, dacă nu chiar mort. Și doar scrisul, textul, ținea legate jumătățile. Pe una o ajutase să supraviețuiească, ia acum, tocmai aceată jumătate se străduia dureros să reia legătura cu jumătatea cealaltă prin scris(ori). Dar cel puţin să fie unite în gând – aceasta devine himera vieţii lui de poet. De Rada avea la îndemână doar cuvintele, dar nu-i trebuia altceva. Trecerea diferită a timpului pentru fiecare jumătate a aceluiași popor îl mai împovărase cu o încercare grea, pe care el a încercat să-l prefacă într-o binecuvântare pentru toţi cei care populau pământul sfâşiat numit „Dincolo”. Limba arbăreșilor se dezvolta după alte coordonate și risca să devină neînțeleasă pentru cei de Dincolo. Aidoma lui Frederic Mistral cu dialectul provensal[3], De Rada a început reînvierea limbii arbăreşe.

Paralel cu recrearea prin cuvinte al Anului cel Mare (Moti i Madh – alb., perioada domniei lui Scanderbeg) când albanezii fuseseră uniţi, De Rada a intrat în cele mai profunde zone ale limbii arbăreşe, neţinând cont de adevărul că şi realul reuşeşte uneori să întreacă imaginea.

Tăişurile biruinţei Dar De Rada este unul dintre acei poeţi care înving lumea prin Frumuseţe. Deşi publică o revistă politică şi culturală la Napoli („Albanezul din Italia”, 1848), deşi are o corespondenţă foarte bogată cu personalităţi europene, printre care şi celebra Dora d'Istria (alias Elena Ghika), el nu înţelege pe deplin, sau nu poate accepta că Frumuseţea 196 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

posedă darul răbdării infinite – iar asta înseamnă că viaţa pământeană a unui poet singur (în sensul irepetabil) nu se satură cu un singur blestem, cu un singur paradox, cu un singur gând mântuitor.

Descriind cu lux de amănunte (poetice) epoca Iui Scanderbeg, descifrând cu o profunzime genială structura sufletească a personajelor, care, de fapt, sunt trupuri de medievali locuite de suflete moderne, De Rada nu-i poate fi fidel în acelaşi timp şi Istoriei, şi Frumuseţii, şi optează definitiv pentru Frumuseţe. Chiar şi în cele mai sângeroase scene de război, suflul său poetic se mișcă frumos, în acea sacră tăcere luminoasă, în acel amestec armonios de culoare, sunet şi înţelepciune, pe care metaforele mereu surprinzătoare izbutesc să le transforme într-un fel de întruchipare pluri-perceptibilă a Frumuseţii. Pentru a împlini și a se împlini, este ajutat de incredibila deschidere a limbii arbăreşe, care folosește și astăzi șirurile de vocale, ceea ce face posibilă o apropiere stranie, revelatorie, între cuvântul poetic şi materia necioplită a realului.

Putem spune că limba aceasta este vârful unei supreme onomatopee.

Observând totuşi că darurile limbii sale nu pot topi structurile „limbii de origine și / sau plecare”, ci-invers, el își publică versurile şi în italiană, putând astfel să cucerească admiraţia europenilor, precum şi a albanezilor rămași, care nu puteau înţelege(!) limba lui.

Până la urmă, prin invizibil și surzenie stratificate, marea „blestemată” reușise ca jumătățile aceluiaşi suflet să se înţeleagă doar grație tăcerii şi a unei limbi intermediare (în cazul de față: italiana). Aproape șapte decenii de jertfire în unita lume dorului, cu condeiul ce se zbătea să transforme o lume textuală într-una reală, ba chiar s-o înlocuiască definitiv pe cea din urmă, se dovediseră prea puţin în faţa timpului, care mereu trece de partea poeţilor abia după ce ei, cu mijlocirea morţii, devin învinşi, se înving, învingând... Iar pentru esenţa de Frumusețe, învelită de trupul trecător al lui De Rada, moartea nu era decât o şansă: după ce înmulţise aproape fiecare zi din Marele Timp al unui neam persecutat de tragedii, dar și de izbânzi neașteptate; după ce perfecționase întru insomnie de prooroc fiecare frântură de frumuseţe a acelei Zile, nu-i rămânea decât să se mute la un alt spaţiu al scrisului, în spațiul în care absența trupului autorului devine ultima împlinire a scrisului. Acolo gândurile nu mai sunt întrebări omenești adresate luminii, ci răspunsuri ale luminii, personalizate, către fiecare (încă) muritor. O isnomnie chinuitoare se transformă în dispariția oricărui somn. De aceea, sintagma „somnul de veci”, în cazul unui asemenea scriitor, este Insmonia de veci. În faţa privirii demitizante, dar şi mitizante a lui De Rada, trecuseră aproape toate întâmplările adevărate şi discutabile ale vieţii, toate 197 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

chinurile, dilemele și durerile pământeşti; trecuseră ca nişte taxe amare, plătite ca recompense cerute de frumusețe, iar tocmai prin drumul invizibil – dintre două lumi, dintre realități și Text - pe care De Rada îl parcursese împreună cu întâmplările vieţii sale, ca într-un tunel multicolor, evenimentele, numele, zilele, lucrurile vieţii au început să emigreze. Îi muriseră deja străbunii şi bunicii şi părinţii; îi îngropase prematur pe soţia sa şi pe cei patru fii ai săi; dispăruseră toate rudele şi prietenii, muriseră chiar și eventualii săi dușmani, adversari, detractori și invidioși. Cu mulţi ani în urmă, ultimul cântec al lui Milosao se încheia cu versurile: Suflă vântul munţilor doborând umbra stejarului.

Sângele meu e pe apele râului Vodă Deschideţi-mi cortul, soldaţi! - se văd Şkodra şi pe-a mea surioară la fereastra cea din faţă.

Acolo nu mă voi mai trezi S-a sfârşit cu voalul de flori tremurate de vânt Prietenii se adună-n amurg la vetrele lor - doar eu ca un vis m-am spulberat...

De fapt, nu el, ci viaţa sa se spulberase ca un vis, doborându-i trupul şi lăsând umbra sa luminoasă să plece. Cititori necunoscuți se adunau în vetrele lor; alte fete se pregăteau în taină să le dăruiască iubiri fără răspuns unor din ce în ce mai puțini idealiști; conaționali de limbi diferite mureau în realitate și înviau în texte și uneori invers. Singur precum un ochi mărit de vederea sfârşitului ce devine început, De Rada se stinge în camera sa modestă, întro sărăcie pe care muritorii o consideră cumplită, după ce, cu câteva zile în urmă, îi spusese ultimului om pe care l-a întâlnit, ultimele cuvinte pe care le-a spus: „Gjaku ynë i prishur” – ceea ce în albaneza modernă înseamnă „Neamul nostru împrăştiat”. În buzunarele hainei sale alese și învechite s-a găsit doar un singur peşte uscat. Singurul lucru pe care nu-l putuse înmulţi. * „Poate pentru a ocoli asimilarea ca națiune și pentru a se adapta cât mai rapid regulilor deseori ilogice ale epocii moderne, Albania “s-a folosit” de 198 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

câteva exoduri masive. Aceste exoduri dau o altă dovadă a vitalității națiunii albaneze, pentru că un exod seamănă cu o scurgere groaznică de sânge din organism, și nu orice organism îi poate supraviețui. Primul exod, a fost cel de imediat după moartea lui Skanderbeg. E cel puțin misterios acest Gjergj Kastrioti Skënderbeu, luat de mic copil ostatic de sultan, crescut la Istanbul, instruit la școala de ieniceri, și care, la un moment-cheie părăsește câmpul de bătălie, se întoarce în Albania, cucerește cetățile principale ale țării, și devine dușmanul cel mai de temut al Imperiului Otoman timp de un sfert de veac. Poate nu întâmplător se zice că, dacă n-ar fi fost Skanderbeg, astăzi Papa ar fi vorbit turcește. La una din scrisorile sale trimise venețienilor, acest Skanderbeg scrie o frază zguduitoare și anume: “Vreau să fiu prietenul virtuții, nu al destinului”. Și avea motive să nu-și dorească prietenia destinului. După moartea lui, în 1468, în jur de cinci sute de mii de albanezi au traversat marea și s-au stabilit în Italia de sud. Credeau cu tot dinadinsul că vor găsi un occident nu chiar diferit de cel din propria lor imaginație. Urmașii acestor albanezi arhetipali, arbëreshi se numesc, trăiesc și astăzi în Italia. Şi-au păstrat limba, obiceiurile și credința.

Insulă ortodoxă într-un ocean de catolicism, ei au reușit să-i dea culturii albaneze o adevărată armată de intelectuali de talie cel puțin europeană, de la formidabilul poet Ieronim de Rada (...) și până la marele cărturar Vinçenx Golletti Baffa, în zilele noastre. Există un mit al mării blestemate la arbëreshi. Mitul apei ce ne ține despărțiți de patrie, unul de ceilalți, despărțiți de arhetipul nostru”. Vremea locțiitorilor, un dialog despre spiritualitatea albaneză, Ardian-Christian Kuciuk / Iolanda Malamen, Humanitas, București 2003 ** Note Biobibliografice: Poet de talie europeană, publicist, estetician şi om de cultură arbăreş, născut la Maq (Macchia Albanese), aflat în munţii Cozenţei, la 29 noiembrie 1814. Debutează în anul 1836, la Neapole, cu volumul „Poesie albanesi del secolo XV. Canti di Milosau, figlio del despota di Scutari” (Poezii albaneze din secolul XV. Cântecele lui Milosao, fiul domnitorului de la Shkodra). Volumul s-a bucurat de un succes răsunător, ceea l-a convins pe autor să-l publice şi în limba arbăreşilor. „Cântecele lui Milosao” aveau să fie transcrise în albaneza literară abia la începutul anilor '60 ai secolului trecut. Slăvit în cercurile artistice occidentale (Victor Hugo: „Cine doreşte să vadă împlinirea poeziei romantice moderne, să citească Cântecele lui Milosao ale domnului Ieronim de Rada”; Dora d'Istria: „Poeziile sale sunt zorii zilelor fericite ale Albaniei”; Frederic Mistral: “Creaţiile dumneavostră sunt pline de farmec, prospeţime şi lumină evanghelică. Vă felicit, domnule, că aţi supus muza dumneavoastră, iubirea şi toată fiinţa cultului limbii materne spre 199 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

gloria ţării şi a poporului vostru. În timp ce limbile mari, oficiale, le oferă mulţi cititori scriitorilor lor, limbile naturale scot la iveală taina adevăratei poezii. Să fiţi, deci, fericit, că aţi fost ales să alcătuiţi psalmii scumpei voastre Albanii”). Izolat de către autorităţile italiene de atunci, deseori atacat şi calomniat, Ieronim de Rada a lucrat ca simplu profesor de limbă și civilizaţie albaneză la școala din Shën Mitër Korona, pe care o înfiinţase singur. Este fondatorul unor reviste importante de limbă albaneză şi italiană. Moare în sărăcie şi singurătate în anul 1903.

PROF.DR. ARDIAN KYÇYKU București 1993 / 2014

[1] Se citeşte Ieroním de Ráda.

[2] Poesie albanesi del secolo XV. Canti di Milosao figlio del despota di Scutari, Tipografia del Guttenberg, Napoli 1836, pp.96. Jeronim de Rada a scris și Cântecele Serafinei Thopia, Numizii, Antichitatea albaneză și afinitățile ei cu Elinii și Latinii, Skanderbeg cel nenorocos etc.

[3] Mi s-a părut foarte interesantă denumirea grupului de scriitori occitani (provensali), înființat de Mistral pentru ocrotirea și dezvoltarea dialectului provensali. Felibri în albaneză, după etimologia populară, s-ar forma din Fe = religie, credință și libri = cartea. Un fel de religie a cărții.

200 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

EUROIDĖ KOPI KYÇYKU Pjetri i Dytë i Mijëvjetshit të Tretë Nga hapësirat e pafundme të Rusisë gjatë kohërave kanë dalë titanë të mendimit dhe talente me frymëmarrje të gjerë si diapazoni i balalajkës.

Në të gjitha fushat. Pra edhe në politikë. Një i tillë është Vladimir Putini, i lindur në qytetin e Pjetrit të Parë, ose Pjetrit të Madh (1672-1725), reformator i shquar, që e udhëhoqi Rusinë deri në fund të jetës. Fuqia e Rusisë, e këtij Ariu gjigant polar, u ka bërë ballë të gjitha rreziqeve gjatë historisë: nuk e pushtuan dot as vikingët, as Napoleon Bonaparti dhe as Hitleri. Edhe kur gërhet natën, Ariu rus ngjall frikë, pa le ta zgjosh nga gjumi!

Pavarësisht se Rusia po kalon nëpër një krizë ekonomike-financiare, kryesisht për shkak të embargos perëndimore (rrjedhojë e konfliktit me Ukrainën) dhe e rënies së çmimit të naftës në tregun botëror, sondazhet e ditëve të fundit dëshmuan se mbi 80 përqind e rusëve e përkrahin pa rezerva Putinin. Dhe, dihet se: “Vox populi, vox Dei” (Zëri i popullit, zëri i Zotit).

Të gjithë ata që merren me zhvillimet brenda Federatës Ruse dhe jashtë saj, pranojnë faktin që, plot pesëmbëdhjetë vjet më parë, më 31 dhjetor 1999, me dorëheqjen e Boris Jelcinit, ngjitja në Kremlin, në funksionin më të lartë shtetëror e Vladimir Putinit shënoi një moment-kyç në ndërtimin e Rusisë passovjetike. Zgjedhjet presidenciale të marsit 2000 nuk bënë gjë tjetër përveçse përligjën zyrtarisht atë që më pas do të quhej Era Putin. Mandati i tanishëm i Presidentit rus filloi më 7 maj 2012 dhe do të vazhdojë deri më 7 maj 2018, duke qenë ndoshta i fundit. “Bota nuk do të jetë asnjëherë ashtu siç e pandehim. Po përfundon një gjysëmmijëvjetësh sundimi i disa shteteve. Perëndimi ndodhet tani në vend të dytë. Janë të gjitha shanset që një nga qendrat e fuqisë së ngrehinës së re botërore të bëhet Rusia. Ne e kemi kapërcyer fazën e tranzicionit të periudhës passovjetike. Kemi nevojë për një ndryshim të ri. Kështu ka qenë në vitin 2000, kështu është edhe tani, vetëm parimet dhe përparësitë janë të tjera” u shpreh Vladimir Putini në shkurt 2012. I aftë në kulm, në të gjitha etapat e jetës, e ka kalitur vullnetin përmes 201 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

ushtrimeve fizike të skajshme (Mens sana in corpore sano: Mendje e shëndoshë në trup të shëndoshë), ka përvetësuar me themel një gjuhë të huaj, “të madhe”, aq e domosdoshme për t’u ngjitur lart në profesionin e vet (Feliks Edmundoviç Xherxhinski thoshte: “Razvjedçik bjez jazykov nje sushçestvujet / Zbulues pa gjuhë të huaja nuk ekziston); atdhedashës e mbrojtës i interesave të kombit të vet; trim i paepur në mposhtjen e terrorizmit e të korrupsionit të manjatëve në fusha nga më të ndryshmet, i ka bërë kundërshtarët e shumtë, brenda e jashtë Rusisë, të shprehen: “Mos e duaj, por hakun ia thuaj!”.

Federata Ruse e udhëhequr nga Putini, – ai jep direktiva dhe i zbaton në praktikë bashkë me vartësit, – gjatë dy dhjetëvjetshave të fundit, e ka vënë “trenin” e politikës së jashtme mbi pesë “shina”: dy prej tyre synojnë marrëdhëniet me Perëndimin – Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe Bashkimin Europian. Tri të tjerat kanë si objektiv Azinë Lindore dhe Lindjen e Largët, në radhë të parë Kinën, Lindjen e Afërme dhe shtetet ish-sovjetike, pra “Fqinjët e Afërt”. Mjeti i fuqishëm në dorë të saj janë burimet dhe politika energjitike. Ndjek dy parime veprimi: i njëanshëm dhe i shumanshëm. Kur bëjnë deklarata, zyrtarët e Federatës Ruse mbështesin linjën shumëpalëshe në vendimmarrje. Në përputhje me Rekomandimin e Parlamentit Europian të 2 prillit 2009, drejtuar Këshillit në lidhje me marrëveshjen e re BE-Rusi, dokumenti kryesor që rregullon politikën ndërkombëtare të shtetit rus përmban parashikime të qarta në këtë drejtim. Zyrtarisht „Rusia do të vazhdojë t’u përmbahet marrëdhënieve shumëpalëshe në problemet globale dhe ngjizjes së një arkitekture të atillë në marrëdhëniet ndërkombëtare, e cila të ketë në themel njohjen nga bashkësia ndërkombëtare e parimeve të pandashmërisë së sigurisë në botën moderne, çka pasqyrohet në diversitetin e saj. Në të njëjtën kohë, bie në sy se, sa herë që interesi kombëtar i Rusisë kërkon zbatimin e disa mënyrash veprimi të njëanshme, ajo nuk ngurron të verë në përdorim njëanshmërinë, sikundër u vërtetua në kohën e konfliktit ruso-gjeorgjian të gushtit 2008.

Shembuj të tillë janë të shumtë (veçanërisht kur bëhet fjalë për politikën energjitike dhe marrëdhëniet me BE).

Për të kuptuar drejtimet kryesore në të cilat Federata Ruse ka evoluuar në rrafsh të jashtëm, duhet t’i referohemi edhe gjendjes së brendshme të saj. Nga ndërtimi i një vendi që ndodhej në kolaps ekonomik, deri në riuljen e saj në tavolinën e vendimmarrësve të mëdhenj politikë, me cilësinë e një fuqie (e pakontestuar nga pikëpamja rajonale, por tashmë me aspirata të sigurta për të qenë fuqi botërore), Kremlini ka synuar gjithmonë të gëzojë mbështetjen popullore, të përftuar nga një lloj i caktuar kulture, që ka nostalgji për madhështinë e Perandorisë së 202 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Lindjes. Ideologjia e interesit kombëtar, që duhet përmbushur, pavarësisht nga marrëdhëniet me partnerin apo rivalin, shtrohet me forcë të madhe në mandatin e tanishëm të Vladimir Putinit. Është e nevojshme të kujtojmë që koncepte të tillë si “demokracia sovrane dhe vertikaliteti i pushtetit” janë krijuar në laboratorët e Kremlinit dhe janë pranuar në heshtje nga bashkësia ndërkombëtare, ashtu siç është pranuar edhe falimentimi i kontrolluar. Koncepti i ri, të cilin Rusia dëshiron ta implementojë, është qeverisja e hapur.

Analistët mendojnë se është thelbësore që SHBA të mbajnë marrëdhënie konstruktive me qeverinë federale ruse se do të fitonin shumë më shumë po qe se lidhjet do të shtriheshin jo vetëm në problemet e sigurisë, por edhe në ekonomi, tregti, shkencë dhe ruajtjen e mjedisit. Është pranuar njëzëri se nënshkrimi i Traktatit START 2 përbën një arritje madhore, por, gjithsesi, nuk ka mundur të hedhë themelet e një marrëdhënieje të qëndrueshme, të mirëbesimit ndërmjet të dy shteteve. Kjo nuk do të thotë se mund të ndodhë ndonjë „akullim” apo ftohje në marrëdhëniet SHBA-Rusi. Por në rast se kujtojmë shkëmbimin e replikave therëse ndërmjet sekretares së atëhershme të Shtetit Hilari Klinton dhe Vladimir Putinit lidhur me falsifikimin e zgjedhjeve parlamentare dhe protestat që pasuan në dhjetor 2011, apo gjuhën aspak diplomatike të përfaqësuesve të të dy shteteve në Këshillin e Sigurimit fill pas hedhjes poshtë me veton e Rusisë të një rezolute për Sirinë, kemi arsye të dyshojmë për shanset e vendosjes së një dialogu vërtet konstruktiv. Nga ana tjetër, nuk duhet të harrojmë se i riardhuri në Kremlin, Vladimir Putin, – marrëdhëniet e të cilit nuk kanë qenë aspak komode me SHBA, – nuk besojmë se ka harruar që Barak Obama dhe ekipi i tij e trajtuan Dmitri Medvedevin si një bashkëkuvendues të pranueshëm, të dëshirueshëm, pikërisht ngaqë ky ishte caktuar nga vetë Putini. Kjo ra në sy sidomos në takimin e nivelit të lartë në Seul.

Sigurisht, Rusia ka nevojë për investime, për teknologji, çka nënkupton edhe kompromise. Por këto mendohet të jenë pragmatike dhe të kufizuara. Lëshime në këtë drejtim Rusia ka bërë vitet e fundit (lidhur me mburojën anti-raketë, votoi për ndërhyrjen në Libi, pezulloi një kontratë me vlerë financiare kolosale për shitje armësh Iranit), të cilat nuk i sollën avantazhin që priste, pra për t’u këqyrur si partner i barabartë nga SHBA. Shtojmë edhe faktin që, megjithëse Rusia ka aderuar në Organizatën Botërore të Tregtisë, amerikanët vazhdojnë të ngurrojnë për eliminimin e amendamentit Xhekson Vanik.

Në marrëdhëniet e Rusisë me NATO-n ka ndikuar negativisht në radhë të parë mburoja antiraketë, krahas një zgjerimi të mundshëm të Aleancës 203 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

së mësipërme përmes kooptimit të vendeve të tjera të Ballkanit, paçka se pesha e tyre ushtarake është gati e papërfillshme.

Natyrisht që ekziston një plan bashkëpunimi lidhur me vendosjen e disa bazave ruse si pika tranziti për logjistikën dhe trupat e NATO-s drejt Afganistanit. Zhvillohen edhe diskutime në kuadrin e Këshillit RusiNATO për projekte të përbashkëta (si ai për radarin e monitorimit të hapësirës ajrore të Polonisë). Por a mjaftojnë këto për të tejkaluar rrahjen e gjoksit dhe mosbesimin e të dy palëve? Përparësitë janë të ndryshme dhe nuk përputhen. Për më tepër, autoritetet e Moskës janë të detyruara të mbajnë parasysh kundërshtimin e shoqërisë civile ruse ndaj NATO-s (Kohët e fundit formulimi me dy kuptime i deklaratës së ministrit të Jashtëm rus Lavrov lidhur me ndërtimin e një pike tranzit në Uljanovsk shkaktoi një skandal të jashtëzakonshëm në mediat e në rrjetet e socializimit. Rusët u tronditën nga ngritja e mundshme e një baze të NATO-s në territorin e Rusisë. Natyrisht më pas gjërat u shpjeguan dhe u sqaruan nga zëvendëskryeministri Rogozin, por reagimi fillestar e vuri në mendime Kremlinin. Më vonë Lavrovi u kërkoi trupave të NATO-s të mos e braktisin Afganistanin, çka dëshmon se Rusia është e shqetësuar nga problemet që mund të lindnin: radikalizmi islamik, trafiku i drogave, refugjatët).

Politika europiane e fqinjësisë së mirë (PEF), e promovuar në 2003, parasheh dinamizimin shkallë-shkallë të marrëdhënieve tregtare dhe të kooperimit tradicional për të arritur në një nivel më të lartë integrimi ndërmjet BE-së dhe shteteve fqinje. Në rrafsh ekonomik, PEF iu ofron këtyre vendeve marrëdhënie tregtare preferenciale, pjesëmarrje në tregun e brendshëm të BE-së, lidhje më të mirë me BE (për shembull në sektorët e energjisë, transportit dhe telekomunikacionit), mundësinë për t’u bërë pjesë e disa programeve të BE-së, si dhe ndihmë të madhe financiare dhe teknike. Megjithëse Rusia nuk përfshihet në këtë kategori, konstatojmë se shumë nga pikësynimet e lartpërmendura në planet e veprimit të vendeve partnere, gjenden edhe në projektin e Partneritetit Strategjik për Modernizimin midis Federatës Ruse dhe Bashkimit Europian. Nga ana tjetër, Rusia ka dëshmuar se ka hallka të mjaftueshme për të ruajtur të pacënuar ndikimin e saj në fqinjët më të afërt dhe në fqinjët e rinj të Europës, ndërkohë që prania në arealin e saj e ndikimit të disa vendeve që kanë pranuar vlerat themelore dhe pikësynimet e BE-së, dhe që mbajnë lidhje të forta bashkëpunimi me vendet anëtare, pra edhe me nivel të lartë integrimi ekonomik e politik, është dobiprurëse për ekonominë ruse. Fatkeqësisht të njëjtat hallka ndikuese e kanë dëmtuar politikën e fqinjësisë së mirë me Ukrainën dhe Bjellorusinë. Editorialisti Konstantin fon Egert ka vënë në dukje se çdo masë që do ta largonte 204 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Bjellorusinë nga Europa, do ta bënte atë më të varur nga Rusia. Kjo vlen edhe për vendet e tjera të arealit të lartpërmendur.

Federata Ruse është përpjekur ta zgjerojë frymëmarrjen e politikës së saj me anën e nënshkrimit të disa marrëveshjeve ekonomike (Marrëveshja për Bashkimin Ekonomik, më 24 shtator 1993; Marrëveshja për krijimin e zonës së tregtisë së lirë, më 15 prill 1994; Bashkimin Ekonomik Euroaziatik – EurAsEc, në tetor 2000; Hapësirën e Përbashkët Ekonomike, më 2003 dhe traktate të sigurisë kolektive: Traktati i Sigurisë Kolektive të Bashkësisë së Shteteve të Pavarura, më 15 maj 1992 që do të quhej më pas Organizata e Traktatit të Sigurisë Kolektive – OTSC, më 7 tetor 2002; ndërmarrja në këtë hapësirë e disa proceseve integruese me karakter kryesisht ekonomik dhe ushtarak). Por këto nisma ishin të pjesshme dhe, megjithëse nuk u braktisën, nuk u çuan deri në fund. Sigurisht fjala është sidomos për resurset e atyre shteteve të cilat Rusia do të donte t’i kishte nën kontroll. Por do të ishte thjeshtëzim i tepruar t’i gjykonim gjërat vetëm nga ky këndvështrim. Rusia vazhdon orvatjet për koagulimin e kësaj hapësire. Dëshmi për këtë janë interpretimet, ndonjëherë negative, që u bëhen përçapjeve të saj nga disa kryeqytete, duke i etiketuar si instrumente institucionale të krijuara nga Moska për t’i mbajtur nën tutelë „fqinjët e afërt”, por edhe shfaqja e disa formave të organizimit, që Moska i quan konkurrente të interesave të saj, si GU(U)AM, e perceptuar nga Rusia si promotor i interesave perëndimore në hapësirën passovjetike dhe alternativë e Bashkësisë së Shteteve të Pavarur (CSI), themeluar më 21 dhjetor 1991 dhe ku bëjnë pjesë ish-republikat sovjetike: Armenia, Azerbajxhani, Kazakistani, Kirgizia, Moldavia, Turmenistani, Taxhikistani, Uzbekistani, Gjeorgjia.

Federata Ruse, me cilësinë e trashëgueses politike të ish-Bashkimit Sovjetik, shfaqi dëshirën për t’ia zënë vendin këtij të fundit në pejzazhin gjeopolitik të botës (në të vërtetë e tillë u perceptua edhe në Perëndim), duke mbajtur gjallë, ndonjëherë për inerci, drejtimet kryesore të gjeopolitikës sovjetike, të imperializmit pasperandorak, bazuar në krijimin e një zone-tampon rreth Federatës Ruse, ndikimin mbi fqinjët e afërt me anën e ushtrimit të trysnisë dhe mbajtjes së bazave ushtarake, furnizimit me lëndë të para, kontrollit të grupeve etnike dhe përparësisë së kulturës ruse. E vërteta është që secili nga këta pikësynime është përballur me pengesa serioze, ndonjëherë edhe pa ndërhyrjen e faktorit politik. Dy të fundit, bie fjala, janë minuar nga dy faktorë: 1. Rritja e ndikimit të Islamit, 2. Interneti dhe e plotfuqishmja gjuha angleze. Të rinjtë e Azisë Qendrore dëshirojnë të studiojnë në Europë ose në Turqi.

Ata të Ukrainës ëndërrojnë të shkollohen në Poloni, jo në Moskë.

205 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Rusia ka ndjekur një politikë reaktive në kuadrin e Katërshes për Lindjen e Mesme, që përbëhet nga Organizata e Kombeve të Bashkuara, Bashkimi Europian, Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe Rusia. Prej vitesh roli i Rusisë në Lindjen e Mesme është ndjerë në qëndrimin e marrëdhëniet me Iranin, Irakun dhe tani së fundi me Sirinë. Rusia ka një bazë ushtarake në Siri dhe lidhjet e Kremlinit me regjimin e Bashar Al Asadit janë të ngushta. Pra, vetoja që Rusia dha në Këshillin e Sigurimit për problemin e Sirisë ishte i parashikuar, ndërsa interesat e saj në Iran janë të mirënjohura. Por nuk është hera e parë që Rusia kundërshton ndërhyrjen e jashtme në atë rajon. Le të përmendim që, në rendin e ditës në mbledhjen e G8-ës që u mbajt, më 2006, në Sankt Petërsburg, figuronte edhe kriza midis Libanit dhe Izraelit. Rusia tha aty me zë të lartë se çdo ndërhyrje ushtarake në mbështetje të njërës apo të palës tjetër, do të çonte në përkeqësimin e gjendjes dhe në përshkallëzimin e mëtejshëm të konfliktit. Për më tepër, Rusia e akuzoi Izraelin se e kish tepruar jo pak me vrasjen e civilëve dhe shkatërrimin e infrastrukturës civile të Libanit, Vladimir Putini e zbuti tonin e kritikës duke i quajtur veprimet e Izraelit “të çbarapeshuara”, pak a shumë si kryetari i Këshillit Europian, Hoze Manuel Barroso, që i cilësoi “të çpërpjestuara”. Me fjalë të tjera, politika e Kremlinit në atë rajon është veçorizuar nga pragmatizmi, llogaritë ekonomike dhe ndonjëherë rastësia e përzier me një nuancë antiamerikanizmi. Faktorët vendimmarrës rusë, me Vladimir Putinin në krye, mendojnë se Lindja e Mesme nuk përbën ndonjë rajon shqetësimesh kryesore, edhe pse është gjithnjë e më i turbullt. Problemi numur 1 është niveli i arsyeshëm i ndikimit që Rusia mund të ketë atje.

Në fakt, politika e Putinit ka lënë vazhdimisht mënjanë çdo element ideologjik, pa e përdorur as si nënshtresë të mundshme. Rusët kanë mësuar nga përvoja e Shteteve të Bashkuara të Amerikës, të cilët gjatë viteve kanë mbajtur marrëdhënie të mira me shumicën e shteteve arabe dhe me Izraelin duke pasur kësisoj avantazh atëherë kur kanë dhënë ndihmesë për zgjidhjen e konflikteve. Si rrjedhojë, kanë pasur edhe përfitime ekonomike. Zyrtarët rusë shmangin çdo parim ideologjik që mund t’u sillte telashe në atdhe. Ministri i Jashtëm rus Sergej Lavrov ka deklaruar: „Politika e Rusisë nuk është as pro-arabe dhe as pro-Izrael, as pro-Iran. Ajo ndjek vetëm garantimin e interesave kombëtare ruse dhe mbajtjen e lidhjeve të ngushta të miqësisë që mund të sigurojnë një kuadër të qëndrueshëm për bashkëpunim dhe marrëdhënie dypalëshe”.

Marrëdhëniet e Rusisë me Kinën janë ndërtuar gjithmonë në dy drejtime: bashkëpunim ekonomik dhe garë gjeopolitike. Rritja e shpenzimeve kineze për armatimet, patjetër ka ngjallur sadopak shqetësim në Moskë, por pa ndryshuar gjë në marrëdhëniet dypalëshe.

206 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Përsa i përket Japonisë, Rusia ka me të lidhje ekonomike të mira. Bie në sy se në “Davos-in” rus gjithnjë marrin pjesë personalitete të elitës ekonomike të Japonisë. Për më tepër, sipas disa burimeve diplomatike, Rosatom, – gjiganti i prodhimit të energjisë bërthamore, – që ndodhet nën kontrollin e shtetit rus, në prill 2012 çeli një përfaqësi në Tokio. Por konflikti ruso-japonez për ishujt Kurrilje ka fare pak shanse të zgjidhet në një të ardhme të afërt. Qysh në nëntor 2011, zëvendëskryeministri i tanishëm rus, Rogozin, ka shkruar në faqen e tij në Facebook: “Nuk e kuptoj përse bëhen kaq debate rreth këtij subjekti. Kurriljet janë territor rus. Pikë.”.

Qëndrimi i Rusisë ndaj dy Koreve është i ndryshëm. Shkëmbimet me Korenë e Jugut nuk e kapërcejnë shifrën prej 5 miliardë dollarësh, ndërsa investimet në Korenë e Veriut janë kolosale. Kështu shpjegohen përpjekjet e Putinit për të shmangur çdo konflikt atje.

Rusia mban marrëdhënie normale me vendet e Amerikës Latine, përfshi edhe ato që kanë regjime diktatoriale, duke nënshkruar kontrata të rëndësishme tregtare në lëmin e rezervave natyrore.

Strategjia e Vladimir Putinit ka si pikësynime kryesore në politikën e jashtme: rikthimin “në origjinë” dhe në Europë, me institucionalizimin e marrëdhënieve me BE dhe NATO, me anën e mjeteve ekonomike dhe ushtarake; shndërrimin e Rusisë në një superfuqi energjitike; përmirësimin e marrëdhënieve me Bashkësinë e Shteteve të Pavarur (CSI) dhe të Azisë Qendrore. Shumica e pikave të lartpërmendura janë realizuar, disa plotësisht, disa pjesërisht. Nën udhëheqjen e Putinit, ka vënë në dukje zëvendëskryeministri ideolog Vladislav Surkov, u stabilizua jeta ruse në të gjitha aspektet, duke u hapur me dinjitet drejt botës.

Në pragzgjedhjet e vitit 2012, Vladimir Putini shpalosi vizionin e vet, bëri thirrje për dialog social, foli për marrëdhëniet ndëretnike, për problemet ekonomike, për demokracinë, për gjendjen demografike dhe të mbrojtjes.

Sipas drejtoreshës së Institutit të Politikës së Zbatuar, Ollga Krështanovskaja, në artikujt që Vladimir Putini botoi në shtyp gjatë fushatës së zgjedhjeve, “përcaktoi diagnozën e saktë të shoqërisë dhe problemet reale”.

Me sa mësohet nga deklaratat e ndryshme zyrtare, ka të ngjarë që politika e jashtme e Federatës Ruse do të vazhdojë të fuqizojë ndikimin e saj mbi ish-republikat e BRSS-së, sidomos mbi ato të Azisë Qendrore dhe do të përpiqet në të njëjtën kohë të pakësojë ndikimin e Perëndimit në rajonet kyç të Eurazisë, drejtpërdrejt ose përmes organizmash 207 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

shtetërore dhe institucionale (Organizata e Shangait, Bashkimi Ekonomik Euraziatik, BRICS).

Krahas mbajtjes së statu-quo-së në marrëdhëniet me SHBA, Rusia besohet se do të bëjë hapa të reja për konsolidimin e statusit të fuqisë rajonale. Ajo ka theksuar zyrtarisht se: „… është pjesë e pandarë e Europës dhe e qytetërimit europian. Bashkëqytetarët tanë e quajnë veten europianë… Ky është shkaku që Rusia propozon krijimin e një hapësire ekonomike dhe humanitare të përbashkët, nga Atlantiku deri në Paqësor, në një bashkësi të quajtur Bashkimi Europian”. Përsa i përket aspektit ushtarak, Vladimir Putini, në një artikull kushtuar politikës ndërkombëtare, i fundit i serisë me shtatë të tillë, thekson: „Rusia nuk do të çarmatoset në mënyrë të njëanshme”, duke shpjeguar se „është fjala për një detyrim ndaj njerëzimit, për të ruajtur baraspeshimin e forcave dhe për të mënjanuar konfliktet madhore”. Dhe më tej: „Pikësynimi ynë kombëtar dhe detyra jonë ndaj njerëzimit është të ruajë një ekuilibër të forcave strategjike dhe të aftësive të tyre”. Sipas kreut rus, kjo është tepër e rëndësishme sepse pas “Luftës së Dytë Botërore ky ekuilibër … ka garantuar mungesën e konflikteve botërore”. Për më tepër, Vladimir Putini premtoi një riarmatim pa precedent të Rusisë, që e quan të domosdoshëm për shkak të politikës së SHBA dhe të NATO-s (të mos i joshim të tjerët me dobësinë tonë, u shpreh me ironi ai). Në këtë kontekst, kompromiset priten të bëhen vetëm në këmbim të ndonjë përfitimi të sigurtë. Mungesa e një marrëveshjeje Rusi-NATO mund të vinte në pikëpyetje nenet e Traktatit Start 2.

Shumë gjëra mund të merren me mend për Rusinë, por e vërteta nuk dihet, përderisa Vladimir Putini, ky Pjetër i Dytë i Mijëvjetshit të Tretë, njihet si mjeshtër i befasive të mëdha.

208 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

(I N) H U M A N U S JOLANDA LILA Moskomunikimi i poezisë së Martin Camajt me horizontin pritës Në kontekstin e zhvillimit të poezisë shqipe bashkëkohore, marrëdhënia autor-receptues në rastin e Camajt është krejt e veçantë, për dy arsye: së pari, në planin e drejtpërdrejtë, poezia dhe krijimtaria e tij letrare në tërësi ishte pa lexues deri në muzg të jetës së autorit dhe kuptohet se procesi i të shkruarit pa procesin e njëkohshëm të receptimit krijon një sistem të paplotë funksionues për veprën letrare196. Mospasjen e horizontit pritës ose të lexuesit si destinar të natyrshëm të artit poetik, poeti dhe studiuesi Primo Shllaku, e sheh si shkaktues të "nji konstipacioni të hatashëm tek autori, nji gjendje gjysmë patologjike tejet të bezdisshme, ku librat e palexuem ose të pambrritun në destinacion u përngjasin placentave që hallakaten mes shalësh mbas një lindje të paplotë. Kjo gjendje dëshprimi kulturor e rrit përbind prirjen për krizë shpirtnore deri sa me e konsiderue krijimin tand nji send të pakuptim e Poezia e Martin Camajt është bërë e njohur për lexuesit shqiptarë pas viteve '90. Dalja prej sistemit totalitar dhe hapja e Shqipërisë me botën krijoi mundësinë për njohjen e bashkëkombasve që endeshin nëpër vende të ndryshme. Një prej këtyre bashkëkombasve ishte Martin Camaj, i cili jo vetëm e kishte ruajtur me fanatizëm gjuhën autoktone dhe kulturën dhease, por ishte përthelluar më tej në procesin hulumtues ndaj tyre, duke i veshur edhe me përvojën erudite të mësimeve të marra në Romë e Mynih.

Në Shqipërinë shtetërore emri i Martin Camajt do të çmjegullohej shumë vonë. Për herë të parë ai është përmendur në vitin 1990, kur doli nga shtypi libri "Vepra e Bogdanit" i Ibrahim Rugovës. Emri i Martin Camajt, ndryshe prej "Studimeve etimologjike në fushë të shqipes" të Eqrem Çabejt, në librin e I. Rugovës nuk u hoq prej sistemit të referencave dhe as prej bibliografisë themelore. Më 15 qershor 1991, në gazetën "Zëri i rinisë" u botuan vjershat e tij të para. E përjavshjma "Drita", zëdhënëse e Lidhjes së Shkrimtarëve, botoi për herë të parë krijimtari të Camajt në numrin e datës 20 tetor 1991. (Bazuar në të dhënat e studimit monografik "Camaj i paskajuar - Rreth tipologjisë së llojeve në veprën e Martin Camajt" të autorit Shaban Sinani, botim i Qendrës së Studimeve Albanologjike & Institutit të Gjuhësisë dhe të Letërsisë, Tiranë, 2011, shih për më tepër në f. 9 dhe f. 14).

Artikulli i parë i botuar në Tiranë për krijimtarinë letrare të Martin Camajt, është publikuar nga Fatmir Alimani, në gazetën Drita, më 24 mars 1991, me titullin Martin CamajMadhështia e fjalës së lirë. Në fund të jetës së tij, ai arriti të komunikonte me lexuesit shqiptarë dhe njëherësh të njihej me disa konsiderata e vlerësime për krijimtarinë e vet, të botuara në shtypin e kohës.

209 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 196

të kotë."197 Konstatimi i Primo Shllakut rrjedh prej dejeve të krijuesit, i cili është plotësisht i vetëdijshëm për tragjizmin e brendshëm të poetit kur vepra e tij nuk lexohet e nuk vlerësohet, sidomos pas përpjekjeve titanike për përsosmërinë estetike.

Qëllimi i çdo krijuesi nuk është të shkruarit për vetveten, por mbërritja tek lexuesi, sepse në mënyrë të vetëdijshme apo të pavetëdijshme në emër të këtij lexuesi real e imagjinar ndodh procesi stërmundues e vetësakrifikues i të krijuarit. Sipas studiuesit Bashkim Kuçuku, vetë Martin Camaj në letërkëmbimet me miqtë e tij ka shprehur shqetësimin për ndalimin e veprës së vet në Shqipëri dhe pengimin e saj në Kosovë e në diasporë. Pas botimit të romanit "Rrathë" dhe vëllimit poetik "Njeriu me vete e me të tjerë" në vitin 1978, e sidomos në vitin 1979, ka nisur procesi censurues dhe refuzues i veprës së tij edhe në Kosovë. Në një letër të drejtuar mikut të vet të arratisë At Daniel Gjeçajt, më 6 shkurt 1982, Camaj shprehej: "Jam ngusht për punën e librave letrarë të mij, në çdo pikëpamje... kjo botë këtu dhe atje në vend qenka fort e kapërthyeme dhe e lidhin me tetëqind tejza të papashëm! Prej të katër anëve ka fillue nji sabotim, që mos të shpërndahen këta libra as në diasporë, as në Kosovë e në Shqipni jo që jo! Më kanë bllokue krejtësisht." 198 Absurdi i prapësimit të veprave të tij në Shqipëri e Kosovë ishte tematikë mbizotëruese në epistolarin e këtij krijuesi.

Zinxhiri i komunikimit autor-vepër-lexues në këtë rast paraqitet i gjymtuar, sepse funksionon vetëm njëra hallkë, pra raporti i krijuesit me veprën e vet, ndërsa hallka tjetër mbetet thjesht imagjinare.

Mosfunksionimi i hallkës së dytë e bën veprën një produkt stok, që shumohet vetëm për vetveten dhe nuk konsumohet nga askush.

Megjithatë, Martin Camaj nuk është zbrapsur e as dekurajuar nga ky çbalancim polarizues mes punës krijuese dhe asaj receptuese, por përkundrazi deri në fund të jetës nuk ka reshtur së shkruari, duke u ngjitur gjithnjë e më lart në kurbën e vlerave estetike (kjo dëshmohet me veprën "Palimpsest", që i përket fazës së fundit krijuese).

Marrëdhënia e tij me lexuesit paraqitet tejet paradoksale, jo vetëm sepse kjo marrëdhënie ngrihej në dy hapësira të ndryshme kulturore dhe shoqërore, por edhe se raporti i dy hallkave autor-vepër dhe lexuesvepër kishte natyrë antagoniste. Si autori ashtu edhe lexuesit ishin nën Shllaku, Primo, Nji Uliks që s'mbrriti kurr në Itakë (Martin Camaj), Sh.b. At Gjergj Fishta, Lezhë, 2006, f. 143.

198 Kucuku, Bashkim, "Letërkëmbimi i Camajt: si u ndaluan në Shqipëri dhe pengimi në Kosovë", gazeta "Panorama", 25 shtator 2010. Si dhe në gazetën "Standard", 25 shtator 2010, fq. 14-15.

210 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 197

kushtet e censurës dhe mohimit, por kjo pengesë ishte e formave të ndryshme. Nga njëra anë, autori i krijonte në liri të plotë veprat e veta, por prangat e cencurës komuniste e pengonin depërtimin e tyre në horizontin pritës, që shestonte të arrinte autori. Nga ana tjetër, shqiptarëve iu mohua hapja me botën dhe mbi të gjitha leximi i veprave të ashtuquajtura disidente. Kjo panoramë e dy realiteteve të ndryshme ka në thelb të njëjtën pasojë, pikërisht moskomunikimin, ku shqiptarëve iu mohohej leximi i veprave të Camajt, ndërsa këtij të fundit i mohohej kthimi në botën e tij dhe depërtimi tek lexuesit e vet. Studiuesi dhe poeti Primo Shllaku e konsideron të plotë barazimin mes shqiptarëve dhe Camajt, kur thotë: "Nëse shqiptarët ishin njerëzit ma të izoluem të Europës, sepse nuk lejoheshin me dalë përjashta, Martin Camaj ishte intelektuali ma i izoluem i Jugosllavisë, Italisë e Gjermanisë, sepse nuk lejohej me ardh në shtëpinë e vet. Barazimi asht i plotë."199 Censura komuniste nuk mundi të pengonte ngjizjen dhe konsolidimin e krijimeve poetike të autorit, por izoloi e ndaloi plotësisht qarkullimin e tyre, duke mohuar tërësisht receptuesit, pra ata që i japin vlerë e jetë një vepre letrare.

Së dyti, në planin estetik, poezia moderne e Camajt komunikon më shumë me vetveten sesa me lexuesin masiv. Si ta kuptojmë këtë lloj moskomunikimi? Moskomunikimi do të vijojë ta përndjekë poezinë e tij edhe pas viteve '90, por tashmë jo më për arsye politike, por për arsye estetike. Lexuesi shqiptar i pamësuar me ligjërimin e poezisë moderne, por edhe me trajtat dialektore, leksikore dhe shumëkuptimore të gjuhës së këtij autori, vijon t'i qëndrojë larg procesit receptues të kësaj lënde poetike, ose më saktë të kësaj alterpoetike. Në sfondin e përgjithshëm të poezisë shqipe, mund të themi se përfaqëson më tepër një alterpoetikë, sigurisht nëse për poetikën pranojmë njërin prej tri kuptimeve të rëndësishme që na kumton ky term, sipas të cilit fakti letrar është “një formë e veçantë e gjuhës dhe kuptimësimit e jo rezultat i rrethanave shoqërore, psikologjike apo politike”200.

Tiparet letrare të stilit të tij, larg automatizimit të gjuhës, e bëjnë poezinë e Camajt të qëndrojë ende në distancë me receptuesit, edhe pse vepra e tij prej më shumë se dy dekadash qarkullon lirisht në Shqipëri, edhe pse poezia e tij është pjesë e programeve shkollore, por edhe pse pas vitit 1996 vepra e tij u botua thuajse e plotë për lexuesit shqiptarë.

Shllaku, Primo, Nji Uliks që s'mbrriti kurr në Itakë (Martin Camaj), Sh.b. At Gjergj Fishta, Lezhë, 2006, f. 194.

200 Abercrombie, Lascelles. The teori of poetry, Biblo and Tannen, New York, 1968, f.47.

211 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 199

Procesi i komunikimit të poezisë me vetveten projekton lexuesin ideal dhe njëherësh e shtrin komunikimi në pafundësi rrjetesh strukturore e ideore. Errësimi i shprehjes gjuhësore gjeneron shumëngjyrësi rrafshesh interpretuese dhe qasja subjektive përligjet në cdo grimcë të tekstin poetik. Kjo formë hermetike e të komunikuarit mund të jetë rezultat i pavetëdishëm i marrëdhënies reale inekzistente mes autorit e lexuesit, marrëdhënie që buthtohet edhe në planin estetik. Ngarendja drejt përsosmërisë së shprehjes poetike, fjalorit dhe strukturës poetike në përgjithësi, ia ka zbehur fuqinë pikëtakimeve konkrete me lexuesit, duke ndërtuar një marrëdhënie racionale e njëherësh paradoksale, sepse kuptimi i përftuar prej lexuesit vështirë të përputhet me atë të autorit.

Për shkak të gjuhës ezoterike dhe shprehjes tejet moderne, poezie e tij është konsideruar si hermetike201, larg interpretimit të drejtpërdrejtë e njëdimensional dhe për pasojë, larg lexuesit masiv.

Ekskomunikimi duket sikur e përndjek ngahera këtë autor: fillimisht ai historiko-politik e më pas estetiko-receptues. "Pozicion i i letërsisë së Camajt është jashtëqendror ndaj gjithë sistemeve të letërsisë shqipe, duke përfshirë dhe letërsinë e shkruar prej mërgimtarëve; dhe njëherësh po aq jashtëqëndrore dhe ndaj makrosistemeve të letërsive të mëdha evropiane bashkëkohore, me të cilat u lidh vetëm përmes përkthimeve: gjithçka që shkroi në krijimtari ai ia drejtoi lexuesit shqiptar si lexues i parë, pavarësisht se e dinte mirë se pikërisht ky ishte lexuesi i ndaluar dhe i munguar i veprës së tij. Në mënyrë të vetëdijshme ai provoi të krijonte qendrën e vet, origjinale dhe të papërsëritshme, në shqetësimet letrare, në tematikë, në përvojën estetike krijuese dhe në rendin gjuhësor."202

* Çështja e hermetizmit në poezinë e Camajt do të sqarohet në vijim të këtij kapitulli.

Sinani, Shaban, Camaj i paskajuar (Rreth tipologjisë së llojeve në veprën e Martin Camajt), Qendra e Studimeve Albanologjike & Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Tiranë, 2011, f.

153-154.

212 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 201 202

VAL POPA203 Zura vend ngadalë në rrënjë Dëbimi i së puthurës / Alungarea sărutului Lufta që zhvilloj kundër qënies Nuk mund të dalë ngadhnjyese.

Edhe pse është po veprim e jetë.

Ve bajonetën në armë.

Pastaj ik i rraskapitur Drejt përmbushjes së fatit; Fytyra jote pasqyrohet tek unë.

Për sa kohë nuk di cili ka për të vdekur, Fytyra ime pasqyrohet tek ti...

Po paskëtaj, po paskëtaj?

Nuk ka tjetër Veç çastit të shkretimit.

Në kërkim të gjuhës / În căutarea graiului Dua të të them, Me sy të djegur nga vigjëlimi dhe zë të ngjirur nga tmerri, Se tregu i shitblerjeve të rëndomta po i avitet shtëpisë; Përnatë, me fytyrë të nxirosur prej vjedhësi Rrëzon një pemë, Prish një gardh Pseudonimi letrar i Vasile Popës, (16 prill 1954 – 4 nëntor 2005), akademik, poet, avokat, një nga juristët më në zë të Rumanisë e të Evropës, themelues e kryetar i përhershëm i Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Evropës Qëndrore dhe i një numuri të madh akademish. Doktor Honoris Causa i shumë universiteteve të botës, antar i Bashkimit të Shkrimtarëve të Rumanisë e të disa vendeve të tjera, autor i mbi 40 vëllimesh me poezi e prozë, i dialogjesh e veprash me peshë në lëmin e jurisprudencës evropiane, të botuara në Rumani dhe jashtë saj, profesor i ftuar në mjaft universitete të Evropës e të kontinenteve të tjera, laureat i shumë çmimesh kombëtare dhe ndërkombëtare në letërsi e në shkencë.

203

213 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Ose vret një zog.

Dhe të gjithë njerëzit që thirren Shndrrohen në fytyra nëpunësish shpërfillës, Të cilët nuk duan të kuptojnë dramën time, Dramën e atij që nesër apo pasnesër Do të qëndrojë i kryqëzuar mbi tezgë Pranë mollëve Pranë qershive dhe bostaneve të çarfalitur.

Për mua, hajde, thoni tani, Për mua, sa doni të jepni?

Shpërbërje / Dezintegrare Plepat gremisen mbi bulktha, Dëgjoj si rënkon shtëpia, dëgjoj si qan dera, Pragu që nuk do ta shkel më, dëneson, Ajo kukuvajka e strukur nëpër degë Në agim do ta mashtrojë Yllin e Mëngjezit.

Kam kohë të përkëdhel edhe flokët e së dashurës, Ëndrrat na shprishen në sfera, Fluturojnë larg, treten.

S’ka për të mbetur veçse fija e barit të mbulojë turpin Që vjen nga dimra të mposhtur prej shkrumbit.

Dëgjoj si fryn apokaliptike era tejendanë, Kalon përmes eshtrash, derdhet mbi gjithçka Murtaja e gjakut të egër Dhe guri i themelit të Parthenonit shkërmoqet.

Ishulli i trëndafilëve / Insula trandafirilor Duke mbërritur, mbase nga mosha, në ishullin e trëndafilëve të kuq Dashuroj, femrën e parë që has pranë një peme buke (përndryshe, dashuria e vërtetë as që ka kuptim).

214 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Kreshtat e maleve shkallmohen në flakë bardhoshe Duke vizatuar në bezen e qiellit një gamile të fishkur Që mbështet brinjët në tokë, Ndërsa unë, i gjendur në një largësi të tillë, I panënshtruar nga askush dhe i papyetur, Mendoj se ç’duhet studiuar në akademitë ushtarake, Çfarë zona dhe çfarë ndjenja duhen vënë në pikëpyetje shkencërisht.

Mjafton që një vajzë... / E de ajuns ca o fată...

Mjafton që një vajzë e vetme t’u këndojë nën re Bukurisë, mirësisë dhe lënies në harresë të vetvetes Që violinistët ta shoqërojnë menjëherë Me harqet e lyer me sakëz.

Kërkimin e pat po aq të padobishëm Sa edhe ikjen, Prandaj ai, si njeri delikat e i ndjeshëm, E rroku vashën për supesh Dhe i tregoi rrezen që po ngrihej nga harqet e triumfit.

Mos është kënga ime ajo që po ngrihet, vallë?

Do të duhej të isha e kënaqur, Në orën kur ngjyrat e dheut luftojnë ende Kundër errësirës që i dynd.

Do të duhej të isha e kënaqur që zëri im i brishtë Mposhti për një çast (VETËM për një çast!)

Kërkëllitjen, çjerrjen, uturimën e armëve.

Në një ditë të thellë të ndritshme e të kaltër / Într-o zi adâncă luminoasă şi albastră Vera ishte e bukur si kurrnjëherë dhe premtonte të bëhej edhe më e bukur.

E pa tek kalonte pranë trëndafilëve, e hijshme dhe e hollë, Nën një shelg, sikur u rishfaq më e re, E pavetëdijshme për joshjen e saj, si felinat 215 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

E savanës të filmuara nga larg.

Të jetë pamja e verës e trilluar? Mendonte ai me sy të çakaritur, Ende i tronditur (gjithsesi burrë i mirëfilltë) nga ajo përshfaqje Në mesin e moshës dhe në mesin e verës, Në mesin e vetmisë së tij pa lule e ngjyra, pa kafshë e njerëz, pa hyjni.

Duke përballur fatin / Înfruntând destinul Disa poezi që i kam dëgjuar të recituara prej saj As sot nuk i sjell dot ndërmend pa ndihmën e zërit të saj Edhe pse jeta ime përpiqet “ta urdhërojë poezinë”.

Edhe pse rimat dridhen si një lokomotivë nën trysni.

Sa kohë më nevojitet ta rishkruaj jetën pa të?

A kam ende afatin e duhur për të sajuar së paku një ekzistencë të çfarëdoshme Pa atë dritë pa të dytë me zë orakulli e sy hyjnie?

Sa kohë, duart e mia tanimë të pasigurta mund të kenë Për shenjën e padukshme të qënies sime vetmitare Për jetën time prej shqiponje tepër të moshuar për ashpërsitë e qiellit?

Lira e argjendtë / Lira de argint Hyjnitë i ndëshkojnë ata që guxojnë t’u afrohen tej mase (Shpirti i tij nuk mund të zbresë në këtë mundim të rëndomtë) Dhe tani për tani fatin e ka të zgjidhur.

Lakuriqe si një shtatore e lashtë, poezia shpërthen drejt pafundësisë, Në fjalën e mbajtur prej tij tingëllojnë vazhdimisht himne, Lira e tij prej argjendi pluskon mbi horizont.

Nën shenjën e zogut të bardhë / Sub semnul păsării albe Humanisti evropian zu të rrëfehej Në buzë të ditëve të tij: 216 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Tërë jetën kam qënë në udhëtim bindjekrijues Dhe i hidhja pikëpamjet në kutinë e letrave Që të më prisnin me ndjesinë e tyre për amëshimin, Nën derën e shtëpisë sime.

Thashë diçka të dhimbshme për botën (Një dhe të njëjtën gjë) Por e humbi në çast dhe përfundimisht rëndësinë Sikur të gjitha qeveritë (Ose të paktën ato me Pushtet të vërtetë) Ranë në ujdi të më grabitnin Një element formal të fantazisë, Besimin prej humanisti evropian I cili qëndron i patundur nën shenjën e zogut të bardhë.

Avitja drejt subjektit / Apropierea de subiect Kështu pra e keqja e zemrës së as-mirë-as-keqit, Si një dukuri e vetëkuptueshme, Rrëshqet mes enëve komunikuese Dhe ngrihet lart, si një mallkim, vetëm njëheresh me ne.

Ndjehet gjithnjë e më i pafuqishëm (Disi melodramatik, komenton, disi melodramatik) Por efuzionet spazmatike të së dhënës së fiksionit, Dhimbja për humbjen e fëmijës nga mosha, Pagjumësitë e fillimshtatorit Dhe fakti që mëngjezeve nuk para ka miza Që të t’i prishin kënaqësitë e zbulimit, I japin së keqes maksimale, Që ndodhet në shkatërrim e zhbirim, Lëvizjen e njësimit të vazhdueshëm Me të mirën maksimale të zemrës së as-mirë-as-keqit.

Mendimtari / Gânditorul Me të mbërritur në Hamanxhia, u mbështeta pas një peme; Ishte një mbrëmje e butë me shtojzavalle e yje, 217 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

makina ime e kaltër ishte përhumbur në agim Dhe më dukej sikur isha fillikat në hapësirë.

Zura vend ngadalë në rrënjë, Po përpiqesha të kujtohesha përse kisha ardhur, Po e vija kokën mes pëllëmbëve, Kur një arkeolog buzagaz më shkuli nga argjila.

Shqipëroi: KOPI KYÇYKU

218 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

LOTË & BUZËQESHJE LACRIMI & ZÂMBETE IOLANDA MALAMEN Të jesh shkrimtar në Rumani Nuk do të ndalem mbi pesëdhjetë vitet e komunizmit, sepse, ashtu siç thotë një fjalë e urtë tejet e përhapur tek ne: do të flisja “për litarin në shtëpinë e të varurit”. Ishte periudha kur letërsia mbijetoi me dyer të mbyllura, dyer tek të cilat ngjisnim veshët, që të mund të dëgjojmë pa u nginjur. Tortura morale lypte dyfaqësi dhe përulje. E them me dorë në zemër se ishim gjithsesi fatlumë, të lirë që të rrëmonim në ujrat e nëndheshme të ligjërimit. Pas të tmerrshmit proletkultizëm, kur shkrimtarët u mbushën me zgjyrën e ideologjisë komuniste dhe shumë syresh u vetëvranë nga pikëpamja letrare, njëfarë shpirti liberal, plot risi, por sidomos virtytet e kritikës letrare u lejuan si në një tip loje symbyllas: unë po bëj sikur s'të shoh, ti po bën sikur më kap. Për këtë arsye, të paktën tre breza shkrimtarësh (vitet '60, '70, '80) ia dolën mbanë, me mangësi të vogla a më pak të vogla, të bëjnë e të botojnë letërsi, ndonëse heraherës u tundej para sysh dajaku ndëshkimtar. Falë një mrekullie të pandryshueshme, libri i huaj përshkonte fuqishëm vëmendjen tonë, me përkthime të shkëlqyera. Vetëkuptohet: libri që nuk përmbante sulme të drejtpërdrejta, antikomuniste. Isha mjaft e re aty nga fillimi i viteve '70, që të mund të kuptoja rëndësinë e takimit me shkrimtarë nga e gjithë bota. Lexoja me uri, në një gjendje dehjeje e lartimi, libër pas libri, pa peshuar në secilin çast mungesën e moralit të një sistemi që dukej i patundshëm. Durova me shpirt ndër dhëmbë trajtat më të frikshme të tjetërsimit, duke ditur se makthi ideologjik, të paktën në letërsi, nuk lind vetëm përbindësha.

Nuk i bëra asnjë lëshimi sistemit, nuk u hoqa zvarrë më gjunjë para a pas tij, nuk i lypa “peshkun e artë”, nuk korra kurrfarë fryti të mundshëm nga trupi i tij i dyndur nga shkurret. Kam pasur gjithmonë ndjesinë se letërsia është ajo që më shpëton, ma vegon më qartë të tashmen si dhe të ardhmen. Ndërrimi i sistemit nuk më shtiu frikën, as panikun, sepse mes meje dhe regjimit të shkuar marrëdhëniet patën qënë të ftohta, shpërfillëse dhe pa shanse. Përparova në të shkruar sikur të mos kish 219 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

ndodhur asgjë. Po aq lirshëm pata menduar edhe më parë, por dikur çenzura verbane i gjuante për t'i zhdukur fjalët e pavarura me një këmbëngulje djallëzore dhe shumë prej nesh shpëtonim si nga vrima e gjilpërës. I kishin frikë shkrimtarët. Shkrimtarët s`kishin topa, pushkë, revolverë, mirpo kishin fjalë(t), pakrahasimisht më të rrezikshme se të gjitha armët njëheresh. Sot frika ndaj fjalëve është gjithaq e madhe.

Vetëm se gjahtarët e fjalëve nuk ngjajnë me binjakët e tyre të dikurshëm.

Tani kanë pushtet financiar dhe mund t'i blejnë fjalët, jo ato të librave letrarë, si në kohë të komunizmit, por ato të shtypit, radios, televizionit.

Të jesh shkrimtar në Rumani nënkupton të kesh vetëdijën e vetmisë së sigurt, iluzionin e jetës dhe frymëzimin e revoltës.

Shkrimtari rumun jeton në një pritje mendjeqartë. Ai e sfidon përgjithësisht politikën dhe rri me vështrimin ngulur drejt Perëndimit, nga ku mund t'i vijë, - po pati fat, dikur, - fama. Fama domethënë edhe kamja, të cilën shkrimtari rumun s'para e ka. Ai është një qënie plot qëndresë e prodhimtari, por jeta nuk e ka mësuar ende të ketë besim vetëm në gëzimet e vogla.

Arsyeja më thotë se, që të jesh shkrimtar në Rumani duhet, si puna e Janusit, të qeshësh me njërën faqe, kurse me tjetrën të qash. Shkrimtari rumun ngarend njëherazi pas: një shpërndarje më të mirë të librave, tirazhesh të mëdha, lexuesish sa më të shumtë, përkthyesish të besës, botuesish më pak të mefshtë, pas shpërblimesh e çmimesh, pas bursash të shkruari… Mirpo, siç shprehet me mjaft humor një sivëlla: ndonëse i mungojnë të gjitha të mësipërmet, “zor se mund t'ia shkulësh lapsin nga dora”.

Të jetë, vallë, shkrimtari rumun, njëlloj si ai nga: Kanadaja, Malajzia, Uruguaji, Finlanda, Togua e kështu me radhë? Besoj se po.

Do t'i mbyllja këto radhë duke “shartuar” një fjalë të urtë: “Shkrimtarët vdesin secili në gjuhën e vet”.

Bukuresht, shtator 2008

220 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

KRITIKË/CRITICĂ ALISA VELAJ Metamorfozat e pafundme të qënësisë Rrugëtim nëpër “Pasqyrat e Narcisit” të Ernest Koliqit

Vepra “Pasqyrat e Narcisit”, pranuar nga kritika si maja më e lartë në olimpin koliqian, ka qenë përherë edhe një objekt i vazhdueshëm diskutimesh, përsa i takon përkatësisë zhanrore. Nga gjithë përcaktimet e bëra prej studiuesve të ndryshëm, do të veçonim arsyetimin e studiuesit Tonin Çobani, anipse, jo vetëm i përshtatet më së miri objektit të këtij punimi, por mbështet njëfarësoj edhe etiketimin “tregime” që vetë autori u ka vendosur copëzave mrekullore, të cilat përbëjnë këtë vepër.

Sipas Tonin Çobanit, për nga përkatësia, kemi të bëjmë me prozë të shkurtër pa subjekt, kurse për nga konceptimi, ato janë poezi lirike. 204 Kufijtë mes prozës dhe poezisë janë tepër të tejdukshme në këtë vepër.

Prozat e shkurtra marrin jetë përmes poezisë flladitëse të unit lirik, ashtu sikurse shpirti i këtij të fundit “strehohet” brenda kontureve të prozës si në shtëpinë e vet. Kjo mënyrë vetëzbulimi e shpirtit lirik nëpërmjet prozës, ku poezia mbetet vetëm dhe vetëm poezi në mënyrën e përjetimit prej recepientit, dhe ku proza mbetet vetëm dhe vetëm prozë në këndvështrimin e dhënies së informacionit për transformimet që pëson ky shpirt lirik përgjatë metamorfozës së tij. Është një lloj metamorfoze që shkon paralel me zbulimet që i bëhen botës së ngjizur dhe të vetëngjizur, karakteristikë rrëfimtare tepër e rrallë në letërsinë shqipe, por jo në letërsinë europiane të mbarë shekullit të njëzetë. Koliqi vjen herë si një Fransua Moriak në këngëzimin e tij brenda kufijve të prozës, apo në mënyrën se si i vesh disi me mjegull përjetimet e subjektit lirik, e herë si një Artur Rembo, në mënyrën se si përpiqet të zbërthejë deri në detaje anët e ndritura e të errëta të unit poetik. Këto proza, të mbështjella disi me mug, gjë krejt normale përderisa brenda tyre frymon poezia meditative e një erudicioni të rrallë, e rendisin Koliqin ndër autorët më modernë të arealit shqiptar.

204

Tonin Çobani, Parathënie në Pasqyrat e Narcisit, Camaj-Pipa, Shkodër 2001, f. 8.

221 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4

Thamë se, përmes prozës, subjekti lirik jep informacion për recepientët e tekstit, ndërsa përmes poezisë ai zbulon vetveten. Por si zbulohet kjo vetvetje, ose si përkapet njëra vetje, kur tjetra sapo ka përhumbur në poezinë e një çasti, i cili, përveçse i tillë, shpesh shtrihet deri në kufijtë e një pambarimi fatlum? Ernest Koliqi vjen si një njohës i thellë i regëtimave më të padukshme të shpirtit njerëzor. Është pikërisht “kjo farfuri ngjyrash e tingujsh”, siç shkruan Martin Camaj, e cila përkapet prej tij që në gjenezë, e mandej shtrihet deri në kufijtë e pambarimit, aty ku shpirti poetik gostitet me mjaltin dhe ambrozin e tij të rinisë së përjetshme. Koliqi është zot absolut i krijesës së tij. Nga njëra anë ai zbulon atë që është dhuruar (shpirtin), nga ana tjetër heton me vështrim psikologu proceset që kanë shpënë drejt ngjizjes së këtij të fundit.

Pasqyrat e Narcisit janë shtatë, domethënë se i tërë ky akt ngjizjeje përmban në vetvete po atë rend shifror, që iu desh Zotit, sipas Librit të Zanafillës, për të krijuar jetën. Këtu jeta është e krijuar, por shpirti poetik zbulon vetveten në shtatë pasqyra të ndryshme. Një farfuri ngjyrash e tingujsh, që shfaqet zbehtshëm e me melodi të sapokrijuara, deri në skajet më të pafundme të lirisë, ku pamjet të lëbyrin sytë dhe simfonia është vetë jeta. Në zanafillën e ditëve të tij, uni lirik gjeneron në qenien e Narcisit dhe përpiqet të përcaktojë atdheun e zërave që regëtijnë thellë tij, duke harruar se është pikërisht ai vetë atdheu i tyre. Është ai njëkoshëm burimi dhe udhëtari, fryma dhe qëllimi, krijuesi dhe krijesa. Me të vetmin areal, tokën shqiptare.

“Nuk zbriste ai za prej rrathëve të qiellit ku Byku i Kumbarës shkëlqente bardhëlues në gjasë të një udhe misterioze shtrue me pluhun margaritarësh. Prej kah vinte atëherë? Sigurisht nga një largësi e madhe apo noshta edhe prej ndonjë vendi të afërm fort: prej thellësisë së shpirtit tim. Mu duk se njofta në atë za shushurimën e ujrave që përshkojnë kryq e tërthor tokën shqiptare”205.

Qenia ndjen praninë e shpirtit në ditët e fëmijërisë dhe rinisë së tij të parë, por nuk është ende në gjendje të përcaktojë hapësirat nëpër të cilat frymon ky shpirt. Pra është ende një shpirt në padije. Nuk di ende të përcaktojë koordinatat nga zëri vjen, prej një largësie të madhe, apo nga një vend fort i afërm. Është shpirt në fëmijërinë e tij.

Për të kuptuar më mirë gjithë këtë që u përpoqëm të analizojmë më sipër, le shohim atë që thotë vetë mitologjia për mitin e Narcisit: “Afërdita, që shndrit si ari, ndëshkon në mënyrë të pamëshirshme cilindo që nuk e nderon dhe cilindo që nuk pranon dhuratat apo nuk i 205

Ernest Koliqi, Pasqyrat e Narcisit, Camaj-Pipa, Shkodër 2001, f. 10.

222 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4

nënshtrohet fuqisë së saj. Ashtu e dënoi edhe Narcisin, të birin e Kefisit, të lumit me të njëjtin emër e të nimfës Liriope. Narcisi ishte veçanërisht i bukur, por i ftohtë dhe i fantaksur. Nuk donte kërkënd veç vetes dhe i ishte mbushur mendja se vetëm ai ia vlente që ta donin të tjerët. Dikur tek po gjuante, humbi mes një pylli të dendur dhe e pa hyjnesha Eko. S’ishte e mundur të fliste me të, sepse hyjneshë Hera e kishte dënuar shumë rëndë: duhej të heshtte dhe në çdo gjë që e pyesnin të përgjigjej vetëm duke përsëritur fjalët e fundit të atij që i fliste. Ekoja, fshehur në pyll, shikonte e magjepsur djalin e bukur. Narcisi, shihte rreth e rrotull vetes, duke mos ditur se nga po shkonte dhe thirri fort: -Ka njeri këtu?

-Këtu!- jehoi fort përgjigjja e nimfës.

-Eja!- i thirri Narcisi.

-Eja!- u përgjigj Ekoja.

Narcisi i bukur pa përqark, por nuk shikoi askënd. I çuditur thirri përsëri fort: -Eja të takohemi!

Dhe nimfa Eko iu përgjigj gjithë hare: -Të takohemi!

Mallkimi i Nimfës zuri. Afërdita, hyjnesha e dashurisë, u zemërua fort me Narcisin, që përbuzte dhuratat e saj dhe e ndëshkoi… Narcisi u përkul të puthte fytyrën e tij, por buzët e tij prekën vetëm ujin e pastër e të ftohtë të burimit. Harroi gjithçka, s’u tund më nga burimi dhe s’kishte të ngopur së adhuruari fytyrën e tij. S’hante, s’pinte, s’flinte më. Narcisi humb forcat, zverdhet, ndjen se po i qaset vdekja, por s’mund të ndahet nga figura e ujit. Qan dhe lotët bien mes ujit të kthjellët të burimit. Uji u qetësua përsëri, u shfaq figura dhe Narcisi e vështronte pa fund dhe pa u ngopur.

Narcisi vdiq. Në vendin ku koka e tij kishte rënë mbi bar, mbiu një lule e bardhë me aromë: është lulja e vdekjes dhe e quajnë narcis”. 206 Duke e studiuar mitin si strukturë centripetale, me të mund të nënkuptohen gjëra të panumërta; kjo lloj strukture është mjeti më i frytshëm për të studiuar se çfarë nënkuptojnë në të vërtetë mitet. 207 Struktura e mitit vjen si një zinxhir simbolesh nga periferia në qendër, të organizuara në kohë, për të shenjuar të brendshmen, thelbin, esencialen e natyrës njerëzore. Për të mbrojtur veten nga terrori i historisë, që prej lashtësisë njeriu arkaik ka vënë në dispozicion të vetes mite, rite e zakone, një sistem të tërë. Ndërsa njeriu modern, në Marrë me shkurtime nga “Mite dhe legjenda të Greqisë së Lashtë. N. A. Kun, përktheu Llambro Ruci, Horizont, Tiranë 2000, f. 91-94.

207 Northrop Fraj: Anatomia e kritikës, Rilindja, Prishtinë 1990. f. 462.

223 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 206

kërkim të njohjes së vetvetes, u rikthehet dhe i shfrytëzon mitet e lashta, të trashëguara si një maja që bën të vijë brumi për krijimin e miteve moderne.208 Mitologjia e re aftësohet kështu të përshkruajë metamorfozat e pafundme të qenësisë.209 Në përkufizimin e mësipërm veçojmë tri togfjalësha çelës: 1. miti modern; 2. njeriu modern në kërkim të njohjes së vetvetes; 3. metamorfozat e pafundme të qenësisë.

Thënë ndryshe: njeriu modern, në kërkim të njohjes së vet, përmes metamorfozave të pafundme të qenësisë së tij, e formëson kuptimësinë e gjithë këtij procesi tek miti modern. Kështu arrijmë në përfundimin se njohja e shpirtit (unit, subjektit lirik) përmes shtatë metamorfozave të njëpasnjëshme, secila prej të cilave pasqyrohet prajshëm në shtatë pasqyra, sa të ndryshme aq edhe të njëjta, arrihet përmes krijimit të mitit modern të Narcisit. Ky mit ruan këtu strukturën e tij arkaike fillestare dhe rreket të ndryshojë brendinë. Në fund të fundit, i njëjti proces ndodh edhe me njeriun arkaik, edhe me atë modern: është në kërkim të pse-ve të ekzistencës së tij.

Natyra e këtyre pse-ve ka mbetur e pandryshuar që nga fillimi botës dhe do të vazhdojë e tillë deri në mbarimin e ditëve. Ajo që ndërron trajtë janë rrugët e ndryshme që zgjedhim për të mbërritur pranë enigmës më të madhe: vetvetes. Në çastin kur mbërrin aty, krejt natyrshëm njeriu bëhet pastaj pjesë e pafundësisë. Këtë ravgim japin edhe ‘Pasqyrat e Narcisit” dhe po në këtë këndvështrim numri shtatë i tyre nuk vjen aspak si një pavetëdije spontane autoriale. Në Librin e Zanafillës, procesi i krijimit kalon nëpër shtatë stade; gjashtë stadet e para bëjnë pjesë në atë që mund ta quajmë stadin e të projektuarit, ndërsa i fundit stad ka të bëjë me një akt soditjeje të veprës së krijuar.

Edhe në pasqyrën e shtatë, “Xhami i dritores seme”, shohim haptas një të tillë. Është fundi i odisesë, ai limani kur hapen portat e pambarimit, ku kufijtë e lirisë fitojnë flatra të tejpashme. Ështe ai liman ku, siç shprehet subjekti lirik, “U ndriçova në trup si t’u përshkoja nëpër shëndrita”. Është po ai shtegtim prej robërisë në liri, të cilin Ernest Koliqi e përshkruan me këto fjalë në pasthënien e veprës: “Ndër këto poemtha përdoret miti i Narcisit në kuptim simbolik, si kërkesë e Valbona Avdullaj, Miti i Mesisë në një lexim të ri të poezisë "Shkëndija" të Migjenit, Haemus Revieë (bot online), f. 85.

209 Agron Tufa, Një vështrim mbi zhvillimet moderniste të avangardës së shekullit të njëzetë, në Fenomeni i avanguardës në letërsinë shqiptare, Aktet e seminarit shkencor, Shtypshkronja Shb "Arbëria", Tiranë 2004, f. 228.

224 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 208

fytyrës së shpirtit nëpër valët e jetës. Është një lloj biografie poetike, vërehet në piskamë orvatja që vjershëtori bën nëpër rrethana të ndryshme të jetës, për të gjetur fytyrën e vërtetë të poezisë së vet, d.m.th të anës më të msheftë të poezisë së vet”. 210 Por le t’i kthehemi edhe njëherë aktit të soditjes në Shkrimet e Shenjta dhe më pas të analizojmë me detaje të imta, sesi mbërrihet tek ndriçimi i shpirtit nga shëndritja në veprën “Pasqyrat e Narcisit”. Ja se ç’thuhet në Librin e Zanafillës për krijimin e jetës në Tokë: “Në fillim Perëndia krijoi qiejt dhe tokën. Toka ishte pa trajtë, e zbrazët dhe errësira mbulonte sipërfaqen e humnerës: dhe Fryma e Perëndisë fluturonte mbi sipërfaqen e ujërave. Pastaj Perëndia tha: “U bëftë drita!”

Dhe drita u bë. Dhe Perëndia pa që drita ishte e mirë: dhe Perëndia e ndau dritën nga errësira. Dhe Perëndia e quajti dritën “ditë” dhe errësirën natë. Kështu erdhi mbrëmja e pastaj mëngjesi: dita e parë”. 211 “Pastaj Perëndia tha: “Le të jetë një kupë qiellore mes ujërave, që t’i ndajë ujërat nga ujërat”… Dhe kështu u bë. Dhe Perëndia e quajti kupën qiellore “qiell”. Kështu erdhi mbrëmja, pastaj erdhi mëngjesi: dita e dytë”.

“Pastaj Perëndia tha: “Të mbijë toka gjelbërimin, barërat të nxjerrin farë dhe drurët frutorë të japin në tokë një frut që të përmbajë farën e tij, secili simbas llojit të tij”. Dhe kështu u bë. Kështu erdhi mbrëmja, pastaj erdhi mëngjesi: dita e tretë”.

“Perëndia krijoi pastaj dy ndriçues të mëdhenj: ndriçuesin e madh për qeverisjen e ditës dhe ndriçuesin e vogël për qeverisjen e natës; ai krijoi gjithashtu yjet. Dhe Perëndia i vendosi në kupën qiellore për të ndriçuar tokën, për të qeverisur ditën dhe natën dhe për të ndarë dritën nga errësira. Dhe Perëndia e pa që kjo ishte e mirë. Kështu erdhi mbrëmja dhe erdhi mëngjesi: dita e katërt”.

“Kështu Perëndia krijoi kafshët e mëdha ujore dhe të gjitha gjallesat që lëvizin dhe që mbushin ujërat, secili simbas llojit të vet, e çdo shpend fluturues simbas llojit të vet. Dhe Perëndia e pa që kjo ishte mirë. Dhe Perëndia i bekoi duke thënë: “Të jeni të frytshëm, shumëzohuni dhe mbushni ujërat e deteve, e zogjtë të shumëzohen mbi tokë. Kështu erdhi mbrëmja dhe pastaj mëngjesi: dita e pestë”.

“Pastaj Perëndia tha: “Ta bëjmë njeriun sipas shembëlltyrës sonë dhe në ngjasim me ne, dhe të ushtrojë sundimin e tij mbi peshqit e detit, mbi zogjtë e qiellit, mbi kafshët e mbi gjithë tokën, mbi rrëshqanorët që Ernest Koliqi, ‘Shënim’ në Pasqyrat e Narcisit, Camaj-Pipa, Shkodër 2001, f. 58.

Marrë me shkurtime nga Bibla (Dhjata e Vjetër dhe Dhjata e Re), Shoqëria Biblike Shqiptare, Tiranë 2009, f. 1706 (Libri i Zanafillës).

210 211

225 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

zvarriten mbi dhe’. Kështu Perëndia krijoi njeriun sipas shëmbëlltyrës së vet, sipas shëmbëlltyrës së Perëndisë; Ai krijoi mashkullin dhe femrën.

Atëherë Perëndia shikoi të gjitha ato që kishte bërë, dhe ja, ishte shumë mirë. Kështu erdhi mbrëmja dhe pastaj erdhi mëngjesi: dita e gjashtë”.

“Ndërkaq ditën e shtatë Perëndia mbaroi veprën që kishte kryer dhe ditën e shtatë u çlodh nga gjithë vepra që kishte kryer. Dhe Perëndia bekoi ditën e shtatë edhe e shenjtëroi, sepse atë ditë Perëndia u çlodh nga gjithë vepra që kishte krijuar dhe kryer”.

Tani do të përpiqemi të analizojmë metamorfozën e qenies përmes pasqyrave të shpirtit. Me mirëkuptim, secilën nga të gjashtë pasqyrat po e quajmë pamje, ndërsa të fundit po e pagëzojmë me emrin soditja.

Pamja e parë: “Ujët e pusit”.

Tregimi i parë refleksiv ka për atmosferë terrin. Jemi në zanafillën e stinës njerëzore, në fëmijëri. Ashtu si në zanafillën biblike, kur errësira mbulon sipërfaqen e ujërave të thella (ku endej sa andej këtej fryma e Perëndisë prej nga lind më pas drita), po ashtu edhe heroit biblik i vijnë si në reminishencë çastet e para të zgjimit të shpirtit. Janë ngjyrat e para, tingujt e parë. Ende s’ka nisur pamja e gjallë në plotëninë e saj dhe simfonia e vërtetë e jetës. Për pasojë, nuk është gjendur ende fytyra e vërtetë e heroit.

Tregimi refleksiv vjen në formë retrospektive, ku zgjimi i parë i jetës, i ngjyrave e dritës (edhe pse ende shumë të zbehta) vjen prej një note nostalgjike të narratorit, tashmë të ulur “këmbëkryq” në strehën e hyjneshës Urti.

Heroi e ka pagëzuar veten Narcis, duke e modifikuar brendinë e mitit të lashtë, në përputhje me mesazhin që teksti (ose interteksti) gjakon të japë për lexuesin modern. Narcisi, simbol i krenarisë dhe i dashurisë për vetveten nuk sheh më larg se uji i pusit ku pasqyrohet fytyra e tij. Ai vuan nga mungesa e dritës dhe sytë e tij nuk janë të hapur.

Për të bërë të mundur këtë gjë, vjen në ndihmë një intertekst i mezidukshëm; miti i krijimit biblik. Heroi përpiqet të shohë përmes territ, por frytet e kësaj përpjekjeje (ndarja e dritës nga errësira) sapo kanë zënë të piqen. Narratori i urtuar e justifikon këtë proces me këto fjalë: “Vuejtja, vetëm vuejtja i dhuron dritë përvojës, jo krenia që kërkon në moshë rinore burimin e endireve dhe të mirakandjeve”. 212 Ky narrator i gjithëdijshëm që analizon (e madje, herë-herë edhe gjykon) metamorfozat e njëpasnjëshme të qenësisë, apo vetjeve të 212

Ernest Koliqi, Pasqyrat e Narcisit, Camaj-Pipa, Shkodër 2001, f. 13.

226 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4

ndryshme, nëpër një rrjedhë kohe lineare, krahas koordinatave të ndryshme të kohës dhe hapësirës, na paraqet edhe një koordinatë tjetër, e cila mbetet përherë e patjetërsueshme nëpër të gjitha vorbullat e jetës: rrënjët e gjakut. Çdo Ante e merr fuqinë prej atdheut të tij.

Zemra e Anteut shqiptar, nëpër vijë breznish jetike, mbledh gjakun arbëror prej hapësirave e moteve më të largët.

“Ti je pinjoll i një fisi të mjeruem. A s’e kupton se në dëshirin tand vlojnë dëshiret e breznive që nuk njoftën asnjë ças hareje në jetë? A s’e kupton se gjaku arbëror, që s’mujt me lulzue në hare gjatë kavaletave të territ, orvatet në ty me pasë hisen e lumnisë që deri tash i asht mohue?” 213 Universalja i lë kështu vendin kontekstit historik dhe qenia universale bëhet kështu bashkëudhëtare me qenien historike. Anteu tragjik shqiptar, plazmohet herë në Koliqin shkrimtar dhe herë në Koliqin njeri, por, në këtë kontekst, i dyti triumfon ndaj të parit. Mungesa e lirisë në agimet e jetës së subjektit lirik mund të interpretohet edhe si metafora e krenarisë së shqiptarëve ndër shekuj, etja e tyre përvëluese për liri etj., etj.

Përveç faktit që “Pasqyrat e Narcisit” është cilësuar prej shkrimtarit si një “biografi poetike”, Ernest Koliqi shkruan këto radhë për mjedisin kulturor dhe historik në të cilin u ngjiz kjo vepër: “Fletorja “Illyria” mblodhi rreth vetes më 1935-1936 një tubë shkrimtarësh që kishin dishka të re për të thanë dhe donin t’a thonin me stilt ë ri … me zgjanue thematikën tue e sjellë soditjen kah problemet e gjalla të jetës shqiptare… Pasqyrat e Narcisit i përkasin kohës kur stili i ashtuquejtun “dekadent” lëshoi rranjë në Shqipni. Kapërcimi nëpër atë fazë stilistike e pajisi shqipen me një shkathtësi që tashma e lejon me u matë pa frigë me argumentet ma të vishtirë”. 214 Dhe një nga argumentet me të cilat matet denjësisht kjo vepër është koncepti i lirisë, parë kjo e fundit në dy kuptime, dhe nuk mund të thuhet se njëri nga kuptimet është parësor ndaj tjetrit.

1. Liria e qenies në vertikalitetin tokë-qiell; 2. Liria e individit në tokën e rrajve të gjakut dhe etnisë së cilës ai i përket.

Ky konceptim i lirisë na vjen i tillë, sepse Koliqi si individ dhe si shkrimtar nuk e shihte etninë apo shkrimtarinë e tij të mbyllur në një rreth vicioz. Areali shqiptar në të tërë dimensionet e tij ishte për të pjesë e një bote përherë e më të madhe, por me një liman të pandryshuar: botën e lashtë arbërore.

213 214

Po aty, f.15.

Ernest Koliqi, Shënim në Pasqyrat e Narcisit, Camaj-Pipa, Shkodër 2001, f. 58-59.

227 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4

Pamja e dytë: “Pasqyrë e vjetër shkodrane”.

Kjo pamje bën kalimin prej territ në gjysmëterr. Ashtu si në mitin e krijimit, kur në ditën e dytë Perëndia bën ndarjen e dritës nga errësira, edhe këtu heroi lirik nis të kërkojë mes harresës dritën e shkimur të agimeve215.

“Një botë e lume zgjatej në atë gjysmëterr, një jetë sot gati e harrueme, nisi të lëvizë në atë odë e kërkoi ngjyrat e veta të dikurshme, dritën e shkimun të agimeve. Kërkoi një Za që do të ringjallte, Zanin tim”. 216 Krenaria e Narcisit nis të zbehet bashkë me fashitjen e ngadalshme të territ, ndërsa pasqyrimi prej ujit të pusit (metaforë e mbylljes brenda mureve të vetvetes) fiton hapësirë më të gjerë. Qenia bëhet pjesë e pandashme e etnisë së vet, anipse rreket përherë e më tepër të zgjerojë kufijtë e lirisë kah qiellat e lira, shqipet fluturuese dhe theroret e përtrime që kanë zanat për priftnesha. 217 Konteksti historik kamuflohet në ndryshimet e domosdoshme të aspektit mental të etnisë shqiptare.

Pamja e tretë: “Kroni i Bardhanjorëvet”.

Kufijtë e lirisë zgjerohen edhe më. Bota plotësohet me elementë të rinj.

Kështu, kroi ka një sipërfaqe më të madhe pasqyrimi sa ujët e pusit apo pasqyra e vjetër shkodrane. Jepet ndryshimi që e njëjta vetje pëson në një rrjedhë kohe lineare.

Pamja e katërt: “Prrue në Dukagjin”.

Miti i krijimit biblik na rrëfen se ditën e katërt ndahet përfundimisht drita nga errësira, pasi krijohen ndriçuesit: drita, hëna dhe yjet. Në këtë rrëfim kemi feksje brenda pamjes: 1. Kufijtë e pasqyrimit tentojnë të shtrihen drejt pambarimit. Kështu, prej ujit të pusit (vetvetes), ujërat kanë shtuar prurjen e tyre. Ujët e pusit bëhet krua, kroi bëhet përrua dhe në fund të kësaj pamjeje, përroi i Dukagjinit e rrëmben fjalën e Narcisit dhe e çon drejt detit. Deti simbol i pambarimit, i thellësisë e enigmës.

2. Shohim Narcisin të përndritet. Vetja e tij embrionale është e panjohur për vetjen e mbarsur me një dashuri pastruar nga vuetja për të tjerë dhe krenia e zotsis ndër flijime. 218 Ky Narcis i panjohun për vetjen e parë mbart në shpirtin e tij diejt e të vërtetave më të epërme. Krahas lindjes së qenies ekzistenciale në brendinë e tij (asaj qenieje që kupton natyrën e çdo pse-je) ka formësuar në mënyrën e duhur edhe qenien kombëtare.

Po aty, f. 19.

Po aty.

217 Po aty, f.21.

218 Po aty, f.39.

228 | R e v i s t a H a e m u s 215 216

Nr.

45-50

/

2014

Qenia ekzistenciale dhe qenia kombëtare shkrihen në një për të krijuar fytyrën e vërtetë të subjektit lirik, ose shpirtit në pritje të Lirisë.

Pamja e pestë: “Një çuterr në Helveti”.

Kemi shtegtimin e qenies kombëtare ndër vise të huaja, larg rrënjëve të gjakut arbëror. Shmangie e qëllimshme prej intertekstit biblik dhe përqafim i teorisë së metempsikozës. Narratori i gjithëdijshëm rrëfen: “Për një ças e ndjeva veten bimë, landë, bre…”. 219 Mrekullia bimore e metamorfozave pagane ngjiz qenien universale, e cila frymon si e tillë vetëm për pak, pasi qenia kombëtare zgjon vrullshëm, duke i derdhur në asht rininë e amëshueme të gjakut stërgjyshor, prendverën e pasosme që lulëzon në thellësitë e rracës arbërore. 220 Në venat e qenies universale rrjedh kështu gjaku shqiptar dhe, larg trojeve të të parëve, atje në Helveti, Narcisi ndjen t’i rrahë në kraharor një zemër e madhe, vigane që rreh bujarisht tash yti mijë e ma vjet. 221 Filozofia e metempsikozës, sipas së cilës, pas vdekjes fizike shpirti i njeriut mund të rimishërohet në një bimë, kafshë apo shpend, merr këtu një ngjyresë të veçantë. Pasi qenia universale frymon përkohshëm në qenien kombëtare, ajo shndërrohet sërish më pas në bimë e në gur.

Duket sikur e gjithë natyra përtërihet, e mbarsur me substancë shqiptare. Në këtë këndvështrim të tekstit, Ernest Koliqi shndërrohet në apostull të shqiptarizmës, duke i përcjellë një mesazh të rëndësishëm një lexuesi tepër elitar, se vetëm dashuria e pakufishme për këtë tokë do të lindë misionin për ta shpënë Shqipërinë drejt rrugës së vërtetë. E megjithatë, interteksti biblik “ndërhyn” në këtë pamje me tepër finesë. Narcisit i flet zëri i ndërgjegjes, i cili i këshillon një lumni të përvujtun e të mos u japë fund ëndërrimeve për lavdinë e larit.

Pamja gjashtë: “Vala e detit”.

Vertikaliteti tokë-qiell, i cili nënkuptohet në dy togfjalëshat e mësipërm, del dukshëm në këtë pamje. Ky simbol gjen shprehjen e vet në binomin det-mal ose mal-det. 222 Po aty, f. 42. po aty, f. 44.

221 po aty.

222 Binomi mal-det në veprën “Pasqyrat e Narcisit” është trajtuar për herë të parë prej Dhurata Shehrit në studimin e saj me titull “Koliqi mes malit dhe detit”, por këtë marrëdhënie midis malit dhe detit ajo e sheh në një kënvështrim krejt të ndryshëm nga ai që ofron ky punim. Për Shehrin, dikotomia mal-det përmbledh në krijimtarinë e Koliqit dy prirje të ndryshme. Një prirje për nga mali, nga tradita, nga konservatorizmi, dhe një prirje për nga deti, Perëndimi, moderniteti. Studiuesja Dhurata Shehri thekson se adhurimi i Koliqit për malin është adhurimi për atë që po shkon drejt zhdukjes, është 229 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 219 220

Shëmbëlltyra e qenies arrin plotëninë e saj apo përsosjen kur shkel hapësirat e një lirie të pakufij. (“Liria e gjanë, liria e gjanë e detit…”, siç shprehet subjekti lirik). Deti është simboli i lirisë së pamatshme, si dhe pasqyra ku qenia zbulon anët më të thella dhe të panjohura të saj.

Në mitin e krijimit biblik, Perëndia e krijoi njeriun sipas shembëlltyrës së tij në ditën e gjashtë, duke përfunduar kështu me të edhe procesin e krijimit. Në këtë vepër, përsosja e qenies realizohet kur ajo prek kufijtë e pambarimit. Qenia me rrënjët e gjakut të saj në tokën shqiptare, ose thjesht me rrënjë në tokë, në një interpretim jashtëkohor, duhet të gjejë thellësitë e saj më të fshehta përmes pasqyrimit të saj në det, ndërsa ngre vështrimin e saj drejt malit, si përpjekje e kahershme e njerëzimit për t’u bërë pjesë e pafundësisë, apo për të gjetur origjinën e pse-ve të veta, atyre pse-ve që i lindin teksa e sheh veten të pasqyruar në det.

Skematikisht këtë proces do ta paraqisnim si më poshtë vijon: Mal Qiell Qenia Tokë Det

Deti si pasqyra e tokës dhe toka si vendlindja e malit. Nga ana tjetër, qielli si vazhdimësi e hapësirave ujore të detit. Qenia kombëtare e arrin plotëninë e saj duke u pasqyruar në detin shqiptar dhe kërkon të bëhet pjesë e pafundësisë përmes maleve të lartuar të vendlindjes së saj. Liria e pakufij shijohet si e tillë vetëm në tokën e rrënjëve të gjakut.

Pamja e shtatë: “Xhami i dritores seme”.

Pamja e shtatë përbën atë që e pagëzuam si “akt të soditjes”. Ashtu si në Librin e Zanafillës, kur Zoti, pasi ka mbaruar krejt procesin e krijimit dhe sheh se gjithçka e krijuar prej Tij është shumë e mirë, edhe pasqyra e fundit nuk është gjë tjetër veçse një akt soditjeje që qenia u bën adhurimi për të shkuarën e vet që, thellë-thellë, është e shkuara e kombit, e rrënjëve të veta.

Dhurata Shehri, Koliqi mes malit dhe detit, Onufri, Tiranë 2006, f.103.

230 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

metamorfozave të saj. Titulli i saj “Xhami i dritores seme” simbolizon një kthim në vetvete. Një soditje të thellë të vetjeve në kohëra dhe hapësira të përkundërta. Në pasqyrën e parë qenia sheh vetëm veten.

Pasi kryen udhëtimin drejt dritës (zgjeron pambarim kufijtë e Lirisë), shohim se prej detit (liria më e gjerë) mbërrijmë sërish në një hapësirë e cila, në një lexim denotativ të tekstit, duket se ngushtohet sërish. Nga deti kemi shtegtuar drejt xhamit të dritores!

Një operacion i kujdesshëm tekstual i ‘lexuesit model’ do të na çonte drejt një tjetër këndvështrimi, kryekëput të ndryshëm nga shikimi kalimthi me shkrepjen e parë të aparatit semiotik. Ujët e pusit krijojnë një pasqyrim të mbyllur, të kufizuar ngado me mure. Bota e Narcisit e pasqyruar aty simbolizon një botë të ngushtë dhe qenia është në kulmin e egocentrizmit të vet. Narcisi është pra njëqind përqind Narciz.

Sa më shumë zgjerohet pamja (tejkëqyrja), aq më tepër subjekti i largohet të qenit Narcis dhe i afrohet fytyrës së tij të vërtetë. Befas, Narcisi bëhet për të i panjohur; ai dritësohet, njeh vetveten e vërtetë, e kundërta me atë që i ndodhte në ujët e pusit, ku errësira nuk e lejonte të shihte fytyrën. Kur udhëtimi drej dritës mbaron dhe qenia mbërrin në faltoren e Shën Dritës, 223 “strukja” në xhamin e dritores, figurativisht u përngjet orvatjeve të njeriut të të gjitha kohërave, i cili, pasi është përpjekur pafund të gjejë kuptimin e jetës (të pse-ve që mundojnë çdo human të arsyeshëm), në një çast të vetëm që zgjat sa përjetësia, përndritet prej Frymës hyjnore dhe i hapen sytë për të parë dhe zbuluar ato të vërteta për të cilat më parë ishte i verbër. Pas kësaj përndritjeje, ky njeri struket në vetvete (njëlloj si qenia në xhamin e dritores) dhe nis të shohë pafundësinë prej faltores së Shën Dritës. Në këtë pamje, kjo faltore është xhami i dritores. Më parë Narcizi shihte të pasqyruar veç veten, ndërsa, pas gjashtë metamorfozave, ai ndjehet si pjesë e pandashme e pafundësisë, pasi, tani që është një “apostull i Shën Dritës”, lufta e tij me errësirën ka marrë fund.

Le t’i rikthehemi edhe njëherë aktit të soditjes ose ritit të së shtunës në Librin e Zanafillës. Sipas një analize shumë interesante të Erik Fromit, riti i së shtunës është simbol i shpëtimit dhe i lirisë. Ky është gjithashtu edhe kuptimi i pushimit të Zotit. Pushimi është liri…224 Duke e ndëprerë një ditë ndërhyrjen në natyrë, koha shmanget… E shtuna biblike simbolizon fitoren e njeriut mbi kohën: koha është ndalur.225 Një ditë

Term i përdorur prej vetë autorit në Pasqyrën e shtatë.

Erik From, Gjuha e harruar, Kujtim Ymeri, Dituria, Tiranë 1998, f. 141.

225 Po aty. f.142.

231 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 223 224

në javë njeriu është i çliruar nga kufijtë e kohës dhe të hapësirës. 226 A nuk është kjo analizë e Fromit një përgjigje e shkëlqyer për atë çast kur subjekti lirik në këtë vepër, i shpëtuar nga errësira e ujit të pusit, i çliruar nga vargonjtë e kohës dhe hapësirës, drejt hapësirave të Shën Dritës? Përgjigjen më të mirë na e jep vetë monologu i qenies, i cili vjen si një reminishencë jashtëzakonisht shumë e afërt e asaj çka shkruhet në Librin e Zanafillës: “Perëndia pa çdo që kishte bërë dhe pa që ishte shumë e mirë”. Në Shkrimet e Shenjta kemi krijuesin të cilit i pëlqen krijesa e tij, ndërsa në tekstin e Koliqit është krijesa që shijon aktin e përndritjes, fytyrën e vërtetë të poezisë së vet, domethënë anën më të fshehtë të shpirtit.

“U ndriçova në trup si t’u përshkoja nga nëpër shëndrita. Veç një pikë mbeste e murrme e aty rrezet nuk depërtonin. Ishte vendi ku rrihte flatra robneshë. Lëvizja e asaj flatre, shkasi ma bujar, dëshiri fluturues ma i kulluet i shpirtit tim, përpiqej me u lirue nga robnija e mishit… E sytë e mi heshtazi iu lutnin dritës së mrekullueshme që me feksime ndërrojse tjetër fytyrë u epte sendeve të përditëshme, me ngadhënjye në mue kryekëput, tue davaritë çdo mjegullim, çdo errësinë të shpirtit”227.

Jo më kot kjo “biografi poetike” fillon me kreninë e fuqisë së andrimeve dhe mbaron me një lutje.

“E vuna ore edhe dallova, në buzët e mia që nuk livronin bashkue njana me tjetrën, atë ambëlsi fisnike që kanë duert e dashuna të nanës sime kur ngjiten për me u lutë”228.

E gjitha kjo i përket një psalmi biblik, ku besimtarët i falen Zotit të tyre dhe e adhurojnë papushim Krijuesin e gjithëpushtetshëm si të vetmin burim ku buzët e tyre mund të shuajnë etjen me ujin e përjetësisë.

Ndoshta jo rastësisht Koliqi zgjodhi hapësirat ujore për ta çliruar prej vargonjve të mishit subjektin e tij lirik, ose, thënë ndryshe, për ta çliruar prej të gjitha emocioneve të mishit dhe për ta shpënë në rrugën drejt Frymës, pasi uji është ai që përmban elementin e parashikimit.

Dhe ky narrator diti ta parashikonte shumë mirë se çfarë lloj katharsisi do të pësonte Narcisi nëpër pasqyrat ujore. Uji mbahet si simbol i përjetësisë, i gjendjes vitale, po i një gjendjeje më të ngadalshme, më të qetë sesa eksituese.229 Vetinë e fundit, eksitimin, e përmban pikërisht zjarri, i cili, para se qenia të pësonte katharsisin, ia kishte djegur mishin në shtat, duke tentuar ta largonte prej faltores së Shën Dritës.

Po aty, f.140.

Ernest Koliqi, Pasqyrat e Narcisit, Camaj-Pipa, Shkodër 2001, f. 54.

228 Po aty, f. 56.

229 Erik From, Gjuha e harruar, Kujtim Ymeri, Dituria, Tiranë 1998, f. 13.

232 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 226 227

Uji dhe zjarri janë dy simbole tepër të nëndheshme në narrativën e këtij “psalmi”. Shohim se zjarri i pasioneve mishtore është ai që e djeg së tepërmi qenien në ditët e rinisë së parë. Pastaj, me shtimin e sipërfaqeve ujore, domethënë, duke u zhvendosur nga tokësorja (ikanakja) drejt qiellores (pavdekësisë), sa më shumë që zjarri i epsheve trupore shuhet, aq më shumë bubullon zjarri i të vërtetave hyjnore. Eksitimi i lë vendin paqtimit me veten, gjendjes vitale që i premton jetën jo vetëm në sferat e njohura, por edhe në ato të parrokshme prej qenies së parë, Narcisit krenar e dashurues të vetes gjer në kufijtë e marrëzisë. Shohim se edhe mendimi i qenies bëhet më i thellë, më i kthjellët dhe më përmasor përgjatë metamorfozave, duke e lënë mënjanë “filozofinë e zjarrit” (mendimit të shpejtë si flaka e të cekët) dhe duke i përngjarë një deti të paanë ku, sado të forta të jenë tramundanat, një ditë prej ditësh do të qetohet patjetër, nën urdhrin e rreptë të një Zoti të rreptë, i cili do t’u thotë ujërave: “Hapuni!” dhe do të ecë sipër tyre, për t’u transmetuar të gjithë narcizëve mesazhin se çdo gjë në këtë botë frymorësh krenarë është vetëm dhe vetëm nën urdhrat e tij, si i vetmi sundues mbi tokë, dete dhe qiej.

233 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

JORINA KRYEZIU Aspekte të romanit policor te “Pasardhësi” i Kadaresë I. PËRBËRËSIT E ROMANIT POLICOR TE “PASARDHËSI” Ngjarja e “Pasardhësit” si pasqyrim i realitetit të njëmendtë politik Romani Pasardhësi, i shkrimtarit Ismail Kadare230, lidhet me ngjarjen më të errët politike të ndodhur në vitet ’80 në Shqipërinë komuniste, konkretisht me vrasjen e Mehmet Shehut, të cilin Kadare e cilëson si pasardhësin politik të udhëheqësit komunist. Ngjarja misterioze që mbështjell rrëfimin në roman, merr shkas nga një ngjarje e njëmendtë historike, e cila lidhet me krimet politike komuniste, duke i ofruar lexuesit horizonte të reja për ta interpretuar vdekjen e Pasardhësit nën kontekstin e këtij romani. Në këtë roman paraqitet mënyra sesi pushteti totalitar krijon situata të dyshimta e të fshehta, të cilat nuk zbardhen edhe pas rënies së tij – misteri i vrasjes ka mbetur ende i pazbuluar edhe në ditët e sotme. Jeta në këtë vend, ku shteti vret “shërbëtorët e vet”, është jetë pajetë, ku edhe pushtetarët janë të rrezikuar prej regjimit që vetëngritën.

Rrëfimi në roman zë fill përmes suspansës, çka dallohet si në kompozicionin e përmbysur të romanit, rendi invers i krerëve, ashtu edhe në ndodhinë e krimit, duke paraqitur së pari të dhënat fillestare: vetëvrasjen=vrasjen, hetimin, e më pas sekuenca nga jeta familjare e politike e Pasardhësit, ku sfondi politik shërben vetëm si plotësues i ngjarjes tragjike. Krerët vendosen në rend të përmbysur: Dhjetori i vetëvrasjes, Autopsia, Kujtime të ëmbla, Rrokullima, Prijsi, Arkitekti dhe Pasardhësi. Efekti i suspansës dallohet që në kreun e parë, i cili normalisht duhet të ishte i fundit, dhe në pritshmërinë narrative lexuesi pret deri në fund të romanit të zbardhet e vërteta dhe të hidhet dritë mbi krimin politik.

Suspansa ndërthuret me misterin dhe me enigmën e krimit, elemente që mbajnë pezull narracionin dhe kërkojnë zgjidhjen e vet racionale.

Ndërthurja e simboleve të krimit paraqitet që në titujt e krerëve, duke risjellë një ndër enigmat më të mëdha në historinë e Shqipërisë komuniste, vdekjen misterioze të Mehmet Shehu, trupi i të cilit u gjend me një plumb në zemër natën e 18 dhjetorit të vitit 1981, në dhomën e Shkruar në Tiranë-Paris gjatë kohës tetor 2002 – mars 2003 dhe botuar në gjuhën shqipe në vitin 2004.

234 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 230

tij të gjumit; vdekje të cilën Kadareja e paraqet natën e 13 dhjetorit, pa shënjuar vitin. Këtë ngjarje autori e paraqet përmes fokalizimeve të ndryshme, duke përfshirë edhe fokalizimin e viktimës, i cili flet nga bota e përtejvarrit.

Filli tragjik ka si pikënisje dashurinë e Suzanës, vajzës së Pasardhësit, lidhjen e saj të gabuar, për të dytën herë, me një djalë nga një familje e deklasuar, pasi një i afërmi i tyre ishte arratisur për në Amerikë. Suzana kishte kryer një fejesë mirëfilli të papranuar politikisht, e ky ishte “shkaku” primar, sipas autorit-narrator, që nxiti zemërimin e Partisë kundrejt njërit prej përfaqësuesve të saj më të denjë, pasi për një familje të thjeshtë edhe mund “të anashkalohej”, por për familjen e tij kurrsesi nuk mund të tolerohej një fejesë e atillë. Dhëndri i ardhshëm i Pasardhësit nuk mund të ishte biri i një të deklasuari, akuzë diskredituese në Shqipërinë e para viteve ‘90, nga e cila ndodh edhe shkatërrimi i Pasardhësit dhe familjes së tij. E thënë me fjalët e autoritnarrator, do të kishim: totalitarizmi e nënshtron dashurinë si gjithë pasionet, çka sjell një gjendje shumë të mjerueshme, primitive.231 Disa prej elementeve të romanit policor te “Pasardhësi” Pasardhësi-n nuk mund ta klasifikojmë mirëfilli si roman policor, zhanër kryesisht i palëvruar në letërsinë shqipe, por në të gjejnë vend disa përbërës të romanit policor, të cilët janë: ndodhja e një krimi, pra, historia e një krimi, kërkimi i zbardhjes së gjurmëve të krimit, kërkohet të hidhet dritë mbi të vërtetën, kërkohet të gjendet autori ose bashkëpunëtorët në krim, zbulohen e hetohen disa prej motiveve të krimit, kemi një rrëfimtar-investigator etj. Më tej, do të vazhdonim me disa zbërthime të gjurmëve tekstuale: Së pari, pretendimi i vrasjes: Vdekja që ndodh nuk është për shkaqe natyrore, por presupozohet se kemi të bëjmë me një vrasje politike, vrasjen e Pasardhësit.

Së dyti, kemi të bëjmë me një vrasje misterioze: Jepen të dhëna, të cilat synojnë që të çojnë në zbulimin e misterit: i) dokumente/fakte të rëndësishme – zbulohet letra e autokritikës së Pasardhësit pas “vetëvrasjes” së tij, për ta bërë edhe më të dukshme krisjen që kishte nisur mes tij dhe Partisë; paraqiten biseda e qëndrime të Pasardhësit në mbledhjet e Byrosë Politike; ii) sende vetjake të viktimës – sipas variantit zyrtar, u vetëvra me armë, e cila ishte gjendur në dhomën e tij të gjumit;

231

http://www.zemrashqiptare.net/article/ArtKulture/3817/1/print/ 235 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4

iii) gjurmë të tjera që lidhen drejtpërdrejt me krimin – hija që kishte dalë nga shtëpia e Pasardhësit natën kur ndodhi krimi është një e dhënë e rëndësishme që të çon në variantin e vrasjes.

Së treti, thurja e intrigave: Veprimet e ndërlikuara, kurthet, ngjarjet e alternuara që marrin kthesa të papritura, zbulojnë interesat dhe qëllimet e kundërta të personazheve dhe ndikojnë në rrjedhën rrëfimore të veprës. Ngjarja e vetëvrasjes=vrasjes e ka burimin tek intriga totalitare, te krimi i paramenduar politik dhe te vrasja e bashkëpunëtorëve politikë.

Së katërti, mbivendosja e dy linjave kohore në rrëfim: rrëfimi zë fill me vrasjen e Pasardhësit dhe vazhdon me ditët e zbardhjes së misterit, të cilat të çojnë te krimi. Në romanin e Kadaresë, këto dy linja rrëfimi nuk kanë asgjë të përbashkët, çka do të thoshim se në këtë roman ekzistojnë dy histori të të rrëfyerit të ngjarjeve: historia e krimit dhe historia e zbardhjes së tij (hetimi prej narratorit).

Së pesti, investiguesi: Në roman, narratori nuk merr vetëm rolin e të rrëfyerit të ngjarjeve, por njëkohësisht është edhe investiguesi i saj, i cili kërkon zbulimin e rrënjëve të krimit, duke e parë ngjarjen (vrasjen) objektivisht. Narratori kërkon që të zbardhë krimin, duke u përqendruar te ngjarjet dhe veprimet që kanë ndodhur gjatë natës së 13 dhjetorit, si dhe gjatë veprimeve që ndodhin pas vrasjes, duke devijuar variantin zyrtar të vetëvrasjes (dukja, shfaqja) në vrasje (thelbi). Narratori në këtë roman, në rastin kur narratori përputhet me autorin, jo në rastin kur narratori barazohet me Pasardhësin, merr nismën që të hedhë dritë mbi misterin e krimit, duke analizuar të dhënat dhe duke pasur të qartë skemën e krimit.

Roli i investigatorit; rasti Kadare – narratori Në romanin Pasardhësi, autori ndërmerr rolin e të rrëfyerit të ngjarjeve, e njëkohësisht rolin e investigatorit. Hetimet e tij bazohen, në radhë të parë, në të raportuarin e ngjarjeve: vetëvrasja = vrasja, duke përshkruar gati në detaje gjithçka “sheh” ose arrin “të shohë”, por, që në të vërtetë, fokalizimi i tij mbetet i jashtëm, duke mos cenuar rrjedhën e historisë së rrëfyer. Investigimi i tij “kompletohet” kur hetimi përqendrohet në të kaluarën personale të viktimës, në përgjegjshmërinë që ndërmerr ai për të zbuluar misterin e vrasjes.

Në këtë roman, rrëfimtari-investigator has pengesa, të cilat e mbajnë rrëfimin pezull. Konstatohet një enigmë, e cila duket se nuk zbulohet deri në fund të romanit, e kjo enigmë është: Cili është përgjegjësi kryesor i vrasjes së Pasardhësit? Kush ka urdhëruar vrasjen e tij? Edhe pse autori ndërton skemën e vet të rrjedhës së ngjarjeve dhe të zbardhjes së të 236 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

vërtetës, ai i lë hapësirë lexuesit që të shfaqë interpretimet e veta.

Autori-narrator-investigator, edhe pse na orienton se vdekja e Pasardhësit lidhet me një vrasje të paramenduar politike, deri në fund të rrëfimit e vërteta duket se nuk zbardhet, edhe pse hidhen dyshime se natën e 13 dhjetorit në shtëpinë e Pasardhësit ishte shfaqur hija e ministrit të Brendshëm, Ardian Hasobeu, por faktet nuk mjaftojnë për ta bërë atë fajtorin kryesor.

Narratori-investigues zbërthen tri komponentë kryesorë të krimit, të cilët kanë domethëniet e tyre si vijon: 1. Vrasja – mungojnë gjurmët e krimit (janë fshehur të gjitha gjurmët, arma e “vetëvrasjes” gjendet në dhomën e gjumit). Krijohet një gjendje pasigurie, e cila shkakton ankth, jo vetëm te personazhet, por edhe te narratori dhe te lexuesi.

2. Misteri i vrasjes – fshehja e fakteve; devijimi - nga vrasje paraqitet si vetëvrasje. Asgjë nuk kthehet në përfundim; një person konkret (ministri i Brendshëm), që njëtrajtësohet me një abstraksion (një hije), konsiderohen si shkaktarë të mundshëm të krimit.

3. I dyshuari/dyshimet kryesore – pistat kryesore të dyshimit drejtohen te një urdhër i mundshëm politik; mbajta peng e misterit nga klasa politike. Edhe pse në pamje të parë duket sikur narratori-investigator nuk e zbardh krimin deri në fund, në të vërtetë, shkaktari është identifikuar, edhe pse një fajtor gjithëpërfshirës: E vërteta do të dilte që do të dilte një ditë... partia ... si gjithmonë... si gjithmonë... 232 Te Pasardhësi misteri mbyllet brenda dhomës së viktimës, natën e 13 dhjetorit. Nata, simbol i misterit, ka ndihmuar autorin e krimit që të zhduket në ajër. Ndjehet i nevojshëm shpjegimi racional për krimin e kryer nga ana e narratorit-investigator. Është kryer një vepër penale, një vrasje, e cila deklarohet zyrtarisht si vetëvrasje. Theksi zhvendoset te faktorët socialë e politikë, të cilët të çojnë në motivet e vërteta të krimit.

Enigma e misteri si pjesë e Mistery fiction233 Enigma që mbështjell romanin Pasardhësi lidhet me ngjarjen politike të ndodhur në Shqipërinë komuniste. Fshehja e vrasjes së një pushtetari të lartë shqiptar përbën një të fshehtë/mister jo të panjohur, por diçka Kadare, Ismail, Pasardhësi, Onufri, Tiranë, 2010, f. 45.

Sintagma mistery fiction u përdor për herë të parë gjatë viteve ’30 të shekullit XX prej revistës “Dime Mystery”, e cila ishte një revistë e zakonshme e zhanrit letrar kriminal.

Mistery fiction është përdorur shpesh si sinonim për romanin, policor, kriminal apo me dedektivë, dhe paraqet rrugëtimin e një investiguesi (dedektivi/hetuesi), qoftë profesional ose amator.

237 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 232 233

të pashpjegueshme dhe të pazbardhur ende. Mistery fiction, i cili lidhet me misterin që mban pezull rrëfimin, është një zhanër letrar, zakonisht i fokusuar në hetimin e një krimi. Në romanin Pasardhësi, investiguesi është amator; roli i tij kryhet nga vetë autori-narrator, i cili ndërmerr të hetojë e të zbardhë misterin e krimit gjatë rrëfimit e investigimit.

Enigma e misteri te Pasardhësi shfaqet që në titull dhe që në sentencën e parë të romanit: Kush është ky Pasardhës? : Pasardhësi u gjet i vrarë në dhomën e tij të gjumit, në të gdhirë të 13 dhjetorit 234. Enigma e misteri vazhdon të thellohet edhe në faqet në vijim të romanit, gjurmët në tekst: Lajmet nga agjencitë e huaja vazhdonin të jepeshin në dy motërzime: vetëvrasje apo vrasje...235. Është e dukshme që kjo vrasje ose vetëvrasje lidhet me Pasardhësin, trashëgimtarin politik që do të udhëhiqte vendin.

Titulli i romanit të Kadaresë ngre një pyetje: Kush është ky Pasardhës?

Pasardhësi i sistemit komunist. A ka ai një emër konkret (të përveçëm)?

Jo, Pasardhësi asnjëherë nuk paraqitet me emrin e tij të vërtetë, si lexues nuk e dinë si e ka emrin, edhe pse të gjitha gjurmët na çojnë tek emri i Mehmet Shehut; emri i Pasardhësit nuk përmendet kurrë. A kemi gjurmë në tekst që na çojmë në zbulimin e kësaj enigme? Ka tentativa nga ana e autorit që të na paraqesë skemën e tij të ngjarjes. A ka “mashtrim” ose anashkalim të përgjigjes së vërtetë? Të gjithë shqiptarët janë mashtruar, pasi atyre u është paraqitur vrasja si vetëvrasje. A kemi përzierje të mashtrimit me të vërtetën? Po, por vetëm nga ana e pushtetarëve, të cilët kërkojnë që ta përcjellin vdekjen (vrasjen) e Pasardhësit si vetëvrasje. A ka mbetur e pazgjidhur kjo enigmë deri në fund të veprës? A të çon dekodifikimi i tekstit kadarean në zgjidhjen e kësaj enigme? Edhe pse gjatë romanit duket sikur jepen disa definicione që të çojnë në zbardhen e së vërtetës, në kreun e fundit, autori ende ngre pikëpyetje, duke u barazuar kështu me lexuesin, pra Kadareja në këtë pikë shkrin kufijtë mes autorit dhe lexuesit. Pyetjet që ngre narratori-investigator janë: Cili qe shkaku i zhbërjes së Pasardhësit?

Kush shtiu? Deri në këtë pikë është arritur të zbardhet dikotomia vraje – vetëvrasje: tashmë është qartësuar se kemi të bëjmë me një vrasje për shkaqe politike. Narratori vazhdon të pyesë: A ka pasur një natë të 13 dhjetorit? Kemi suspansën, rendin invers të ngjarjeve, pasi romani hapet me vetëvrasjen e Pasardhësit (kreu I) dhe mbyllet me rrëfimin e tij para natës së vrasjes (kreu VII): I shtrirë në shtrat, prisja të më

234 235

Kadare, Ismail, Pasardhësi, Onufri, Tiranë, 2010, f. 15.

Kadare, Ismail, Pasardhësi, Onufri, Tiranë, 2010, f. 17.

238 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0

/

2014

kaplonte gjumi, ndërsa ime shoqe sillte një tjetër gotë me kamomil. 236 Kadareja pasi jep disa nga variantet e tij kërkon që të japë edhe variantin e Pasardhësit mbi natën e 13 dhjetorit. Në këtë pikë rrëfimore, për herë të parë rrëfimtari barazohet me Pasardhësin.

Që në titull fillon hapi i parë i përcaktimit të një sekuence, e cila kërkon që të hetohet nga lexuesi. Në këtë rast, edhe lexuesi merr rolin e një investiguesi, i cili kërkon që të zbërthejë kumtet e tekstit nëpërmjet vëzhgimit dhe zbërthimit të atyre që Roland Barthes i quan lexias - njësi leximi. Autori ndërton rrjetin e tij të pyetjeve: Vrasje apo vetëvrasje? E nëse ishte vrasje, kush e kishte kryer? Dhe kryesorja: për ç’shkak?237 Këto pyetje nuk të çojnë në definicion. E vetmja gjurmë për evidentimin e personit që ka ndikuar në këtë ngjarje është hija e zyrtarit tepër të lartë, që ishte parë të hynte te shtëpia e Pasardhësit natën fatale: Nga lagjja e mbyllur, ajo që quhej “Bllok” vinin lajme të tjera. Më e çuditshmja ishte se, aty nga mesnata, ndoshta pak më pas, një hije ishte parë të hynte në shtëpinë e të ndjerit. Një zyrtar i lart, tepër i lartë... por për këtë s’duhej folur në asnjë rast... kurrsesi... një zyrtar, pra... tepër i lartë, kishte hyrë... për të dalë më pas... 238. Në roman nuk kemi të bëjmë me një rrëfimtar omnisient, por me një rrëfimtar i cili ngre pikëpyetje gjatë të gjithë rrëfimit, pra kemi të bëjmë me një rrëfimtar që di më pak se personazhet. Nëpër Tiranë, të gjithë ata që dyshonin se Pasardhësin e kishin vrarë, pëshpëritnin të njëjtën pyetje: Kush e ka vrarë? Gjithfarë dyshimesh vërtiteshin dhe askujt s’i shkonte mendja te vrasësi i vërtetë 239.

Sipas variantit autorial, kjo ngjarje paraqet si vrasje me prapaskenë politike, e jo si vetëvrasje, duke analizuar sjelljet dhe veprimet që vijnë nga partia në pushtet. Kadareja zbardh shenjat që të bëjnë të besosh se nuk kemi të bëjmë me një vetëvrasje, të cilat janë: mosshpallja e zisë kombëtare, mungesa e flamujve gjysmështizë, mosorganizmi i marsheve “të mërzitshme”, mosndryshimi i programeve televizive, varrimi i thjeshtë, mosshtënia me top pas varrimit e shumë shenja të tjera, të cilat kishte gjasë të realizoheshin nëse do të ishte një vetëvrasje e njëmendtë.

Krimi/vetëvrasja=vrasja; fshehja e krimeve shtetërore Në roman, vrasja e Pasardhësit shmanget nga Partia në pushtet, në të vërtetë e vetmja parti, nëpërmjet: Kadare, Ismail, Pasardhësi, Onufri, Tiranë, 2010, f. 170.

Kadare, Ismail, Pasardhësi, Onufri, Tiranë, 2010, f. 34.

238 Kadare, Ismail, Pasardhësi, Onufri, Tiranë, 2010, f. 18.

239 Kadare, Ismail, Pasardhësi, Onufri, Tiranë, 2010, f. 61.

239 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 236 237

/

2014

- Kurtheve (fshehja e së vërtetës). Pushtetarët komunistë ndërtojnë kurthin për Pasardhësin, e më pas për të hipnotizuar publikun e paraqesin si vetëvrasje.

- Ambiguitetit - të folurit me dy kuptime: Në të gjithë këtë histori kishte diçka prej piramide. Nga të gjitha anët ngriheshin mure që ndërpritnin çdo ecje më tej. Kthina kryesore e piramidës, ajo që ndrynte të fshehtën më të madhe, mbyllej nga brenda. Kishte gjasë që në historinë e Pasardhësit të ishte përdorur ky parim i hershëm 240. Në këto sentenca paraqiten përmasat arketipale të krimit prej pushteteve totalitare, duke ndërtuar analogjinë me totalitarizmin faraonik të Egjiptit të lashtë. Kjo shpjegohet edhe me faktin se autori kishte menduar si titull fillestar për këtë roman titullin Princi i piramidës, duke nënkuptuar se askush nuk mund të shpëtojë prej një sistemi totalitarist, madje as ata që e ndërtuan. Totalitarizmi faraonik jepet si aluzion, si referencë e drejtpërdrejtë për sistemin totalitar komunist, duke nënkuptuar se ashtu siç nuk janë zbuluar të fshehtat e piramidave, këtu e 4000 mijë vjet më parë, ashtu edhe të fshehta e sistemit komunist nuk ka gjasa të zbulohen kurrë. Shtëpia e re e Pasardhësit përurohet para “vetëvrasjes” së tij, si një piramidë që ndërtohej për të varrosur faraonin, ku bashkë me trupin e tij flijoheshin edhe vartësit. “Vetëvrasja” e Pasardhësit ndodhi pas kremtimit të fejesës së vajzës, fejesë, e cila u prish menjëherë sapo u krye.

- Të fshehtave (Portat ishin të mbyllura nga brenda...241; Në qilar kishte një kalim të nëndheshëm që nuk e dinte askush 242...). Për atë kalim të nëndheshëm dinte vetëm Arkitekti dhe Prijsi. Arkitekti ishte i vetëdijshëm për një kanal të nëndheshëm që lidhte bodrumin me shtëpinë e Prijsit, dera e të cilit hapej vetëm nga shtëpia e Prijsit; kjo derë i dukej Arkitektit si “portë e vdekjes”. Ndërtimi i shtëpisë së Pasardhësit nga “dora” e regjimit është një përllogaritje nga ana e Prijsit për të ditur gjithçka dhe të gjitha lëvizjet e bashkëpunëtorëve politikë.

Krimi “arketipal” kryhet prej personazheve arketipale Ngjarja e romanit Pasardhësi është një referencë e pastër e një ngjarjeje të njohur politike, “vetëvrasja” e Pasardhësit është aluzion i hapur për

Kadare, Ismail, Pasardhësi, Onufri, Tiranë, 2010, f. 37.

Kadare, Ismail, Pasardhësi, Onufri, Tiranë, 2010, f. 122.

242 Kadare, Ismail, Pasardhësi, Onufri, Tiranë, 2010, f. 35.

240 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 240 241

/

2014

vrasjen e Kryetarit të Këshillit të Ministrave243. Prijsi, Pasardhësi, hija dhe arkitekti paraqiten si personazhe arketipale, kjo është edhe arsyeja përse Kadareja nuk i paraqet me emra të përveçëm, por me emra të përgjithshëm, për t’i lidhur ata me krime arketipale. Si lexues, kërkojmë që të zbërthejmë në roman kuptimet shtesë, veç atyre që paraqiten, dhe ky zbërthim mund të realizohet përmes semave që gjenden në tekst.

Semat paraqesin ngjyresat e karakterit. Çdo element në tekst sugjeron një ose më shumë kuptime të reja, pra konotacionet kuptimore lidhen me kuptime të veçanta, kështu përcaktohet një lloj i veçantë i shënjuesit.

Te Pasardhësi kemi disa sema, të cilat përmbajnë ngjyresa të veçanta konotative. Në rastin konkret, fjala pasardhës ka domethënien e vet.

Në Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe emri pasardhës ka katër kuptime, por Kadareja e përdor me ngjyrimet e kuptimit të dytë 244. Emri pasardhës shërben si i shënjuar, pasi fjala lidhet me konceptin. Por: A është ky i shënjuar elementi thelbësor në tekst; a ka ai lidhje me elementët e tjerë; a krijon ai një karakter të mëvetësishëm, apo tëhuajëzohet prej të tjerëve?... Pasardhësi përbën nyjën kryesore të romanit, përbën një karakter të mëvetësishëm, por që tëhuajëzohet prej të tjerëve. Edhe semën Prijs Kadareja e përdor me ngjyrimet e kuptimit të dytë245, por nga aspekti drejtshkrimor duhet Prij(ë)s, kemi të bëjmë me një sinkopë, me rënien e tingullit në trup të fjalës.

Përdorimi i semës hije merr shumë ngjyrime kuptimore, por Kadareja e përdor me ngjyrimet e kuptimit të katërt 246. Hija përbën misterin e rrëfimit; mister, i cili nuk zbulohet deri në fund të romanit. Kadareja edhe pse zbulon dhe shpalos të gjitha shenjat që të çojë te vrasja e Pasardhësit, deri në fund të romanit ngre pikëpyetje, të cilat duket sikur i drejtohen lexuesit: Kush e vrau? Për ç’shkak?... Këto mistere nuk arrijmë t’i zbulojmë edhe nga rrëfimi i Pasardhësit pas vdekjes. Si lexues, arrijmë në përfundimin se Pasardhësin e vrau një “hije”, e vrau dikush, i cili nuk do të mund të gjendet as në ditët e sotme, më shumë se dy dekada pas rënies së regjimit monist.

Bëhet fjalë për Mehmet Shehun i cili ka qenë Kryetar i Këshillit të Ministrave nga viti 1954 deri në vitin 1981, mandat që e kishte marrë që në moshën 27-vjeçare deri në çastin e vrasjes.

244 2. Ai që vijon punën e dikujt në një fushë të caktuar të veprimtarisë shoqërore; ai që ndjek rrugën a traditat e dikujt në një fushë, vazhdues a pasues i dikujt.

245 2. Ai që drejton nga ana ideologjike e politike një popull, një parti, një klasë ose një lëvizje shoqërore, udhëheqës.

246 4. Figurë e paqartë e një njeriu ose e diçkaje tjetër në errësirë, pamje e turbullt e dikujt ose e diçkaje në errësirë a në mjegull.

241 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 243

Personazhet kryesore të romanit, Pasardhësi dhe Prijësi, janë personazhe arketipale247 dhe shfaqen si mishërim i personazheve të njëmendtë historikë: Prijsi - udhëheqësi politik, ndërsa Pasardhësi trashëgimtari i postit politik. Këto personazhe nuk paraqiten kurrë në roman me emrat e tyre të përveçëm, e kjo i jep vlera universale veprës, pasi lidhen me çdo prijs dhe me çdo pasardhës të një sistemi totalitar.

Interpretimi dhe ballafaqimi i elementeve tekstuale me faktorët socialë dhe politikë formojnë kornizën në të cilën lëvizin këto personazheve.

Duke u nisur nga një ngjarje e njëmendtë, së cilës i ka dhënë përmasa universale, Kadareja nëpërmjet Pasardhësit ka shtuar radhën e personazheve arketipalë të letërsisë botërore. Pasardhësi është mishërim i Mehmet Shehut, ndërsa Prijsi është mishërim i Enver Hoxhës, shëmbëllimi i tyre është i pashmangshëm dhe për këtë i referohemi shenjave tekstuale:

Pasardhësi (Mehmet Shehu)

Prijsi (Enver Hoxha)

• Ndërtimi i shtëpisë para se të vritej, ose më saktë para se të fejohej e bija (në realitet i biri); • Shtëpia ndodhet në lagjen e mbyllur të quajtur “Bllok”; • Fejesa e njërit prej fëmijëve me një familje të deklasuar (Pasardhësi vajza, Mehmeti djali); • Prishja e fejesës për shkak të idealit partiak; • Anëtar i Byrosë Politike; • Vrasja në dhomën e gjumit; • Gjetja i vrarë me një plumb në zemër; • Vdekja në dhjetor; • Të dyja variantet zyrtare (në roman edhe në realitet) paraqiten si vetëvrasje; • Zhvarrosja etj.

• Udhëheqësi politik i Shqipërisë; • Vrasja e bashkëpunëtorëve politikë; • Fshehja e krimeve politike; • Kërkonte të ruante luftën e klasave; • E paraqet vrasjen e Pasardhësit si vetëvrasje; • Pas “vetëvrasjes”, të nesërmen në mëngjes

Arketip, nga latinishtja archetypum – modeli i tipit, forma e parë, modeli i parë, karakteri i parë. Është modeli origjinal i një personi mbi të cilin kopjohet një kopjohet një person tjetër (mbi modelin). Arketipi kthehet në simbol universal. Karl Jungu sugjeroi ekzistencën e formave universale, duke rezultuar në modele të njohura dhe tipike të sjelljes. Northoi Fraj e përcakton arketipin si simbol, si dhe thekson se ai funksionon në bazë të zhanrit ku shfaqet.

242 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 247

paraqitet letra e autokritikës; • Përdhos Pasardhësin edhe pas vdekjes, mungojnë të gjitha shenjat për ta shpallur ditën e nesërme Ditë Zije, mungojnë flamujt gjysmështizë, mungon muzika mortore, mungojnë marshimet, mungon nderimi i tij pas vdekjes etj.

Këto shenja tekstuale shërbejnë si një referencë e qartë e ndodhive të njëmendta politike.

II. RRJETI SIMBOLIK I HISTORISË SË RRËFYER Strukturat semantike dhe ndërhyrjet simbolike Kuptimet e thella simbolike, të zbërthyera nga nuancat dhe domethëniet që ne si lexues u japin nëpërmjet zbërthimit të tekstit, përvetësohen përmes mundësive të mëdha shprehëse që ka ligjërimin kadarean në romanin Pasardhësi, po jo vetëm. Evidentimi i simboleve tekstuale: dikotomia simbolike Pasardhës – Prijës, tashmë shërbejnë si shenja konvencionale njohëse, duke kaluar nga simboli në konvencion, në përgjithësim. Në nivelin simbolik, Pasardhësi formon njësinë e parë simbolike për të çuar në domethënien dhe zbërthimin e tekstit.

Pasardhësi si simbol përforcohet edhe më tej me rrëfimin e tij nga përtejvarri, ashtu siç ndodhte shpesh edhe në letërsinë antike: Kurse unë gjendesha, ndërkaq, në morg, dhe ata hiqeshin sikur asgjë s’kishte ndodhur, atë natë të 13 dhjetorit s’kishte pasur, por, në vend të saj, kishte pasur një tjetër njësi kohe, njëfarë dyzimi, njëfarë ngjitjeje të përçudnuar të natës me ditën e nesërme, midis të cilave, koha nuk rridhte. Ose rridhte mbrapsht... Jeta ime nuk ishte jetë njeriu. Në kësi rastesh thuhej “jetë qeni”. Ishte më keq se kaq. Ajo ishte jetë pasardhësi.

Unë isha ai që vinte pas. Që isha përcaktuar t’i zija vendin Prijsit... 248 Ligjërimi i Pasardhësit paraqitet prej narratorit përmes një sintakse të ngarkuar, me shumë presje, çka nënkupton gjendjen e tensionuar në të cilën ai ndodhej, rrëfimi i tij nuk rrjedh, por ngec vende-vende, duke u njehsuar me vështirësitë me tij: Me mendjen time, gjysmë i fjetur, isha, ndërkaq, në sallën e mbledhjes, në mëngjesin e nesërm, duke iu përgjigjur të njëjtave pyetjeve249. Të gjitha këto presje zbërthehen në situata të tensionuara e të komplikuara, të cilat edhe pse të përmbledhura në një fjali të vetme shprehin ankthin dhe jetën e ankthme të Pasardhësit.

248 249

Kadare, Ismail, Pasardhësi, Onufri, Tiranë, 2010, f. 170-171.

Kadare, Ismail, Pasardhësi, Onufri, Tiranë, 2010, f. 170.

243 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0

/

2014

Prijsi simbolizon udhëheqësin partiak të Shqipërisë komuniste.

Kadareja e paraqet Prijsin edhe në pikëvështrimin e Pasardhësit pas vdekjes, i cili edhe pse e dinte se partia kishte gisht në vrasjen e tij, ai shprehet: Kishte ditë që tmerrohesha nga ky mendim. Habitesha sesi ai duronte. Si më duronte mua, si duronte të tjerët, që e kishin pranuar këtë pakt250. Humori i Kadaresë është therës, i zi: ... Kur ankthi më lironte, ia qaja hallin. Mallëngjimi për zemërgjerësinë e tij më mekte. Isha gati t’i bija në gjunjë e t’i lutesha: Prijs, në qofsh penduar sadopak, hiqma, merrma atë titull. Nganjëherë shkoja edhe më larg dhe thosha me vete: kërkomë ç’të duash, ne të gjithë themi se jemi gati të flijohemi për ty...

Lejomë që në orën e ligë, kur mortja të afrohet, t’i bëj ata dy hapa fatalë, ta prish radhën e, bashkë me të, veten time, duke i dalë përpara, për t’u flijuar për ty.251 Sentenca të tilla nënkuptojnë një anomali, një rrëfim përtejvarri, të cilin mendoj se askush nuk do ta bënte duke e ditur se personit, të cilit i zotohet për flijim është pikërisht njeriu që urdhëroi vrasjen e tij. Kjo është pika kulmore e rrëfimit, i cili bazohet në vetëflijimin për vetë vrasësin. Autori nuk kishte sesi të mos e shprehte Pasardhësin si njeriun më besnik të Prijsit edhe në përtejjetë. Në thelb të rrëfimit të Pasardhësit qëndron flijimi.

Në roman ka struktura të thella kuptimore, të cilat zbulohen në rrafshin sematik dhe organizohen brenda tekstit si ndërhyrje simbolike. Një antitezë simbolike shpesh shënon një pengesë për tekstin. Ndërhyrjet simbolike te Pasardhësi janë: - Retorike (shkelje e figurave retorike, antiteza). Antitezë e plotë është fejesa e Suzanës me një djalë nga një familje e deklasuar. Kjo antitezë mund të merret edhe në funksionin e një simboli të fuqishëm, i cili shërben si çelës për të zbuluar instancat e tjera të tekstit.

- Seksuale (shkelje të gjinisë); dimë që Shehu nuk ka pasur vajzë, ndërkohë që autori e paraqet në këtë romani si babanë e një vajze dhe të një djali. Mos ndoshta Kadareja do të na largojë nga të dhëna të tilla të njëmendëta, pasi ai nuk i qëndron besnik fakteve historike, për të na futur në botën e fiction-it. Jo rastësisht, kuptojmë se Kadareja këtu ka përdorur një skemë të përmbysur, skemë të cilën ia mundëson vetë natyra e letërsisë.

- Politike (shkelje të besnikërisë politike); Pasardhësin e prenë në besë pushtetarët, ndërkohë që në rrëfimin e tij nga përtejvarri ai ende shpreh besnikëri ndaj partisë dhe ndaj idealeve të larta. Mallëngjimin dhe keqardhjen që ndjen ai për Prijsin, mënyrën sesi e kishte duruar, 250 251

Kadare, Ismail, Pasardhësi, Onufri, Tiranë, 2010, f. 171.

Po aty.

244 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0

/

2014

pra Pasardhësi bën me faj veten, nuk “ankohet” për pabesinë që i bënë, për vrasjen e pabesë. Por, edhe në rrëfimin e tij pas vdekjes kërkon që të bëjë autokritikë. E gjithë bota politike e Shqipërisë komuniste simbolizohet dhe ngrihet mbi një sistem të egër totalitar.

- Diagnostike (shkelje të identitetit dhe të të drejtave të njeriut edhe pas vdekjes). Varrimi dhe zhvarrimi i Pasardhësit, hedhja e kockave të tij në breg të lumit; moslënia të qetë edhe pas vdekjes është një shenjë dhe një simbol i cenimit nga sistemi edhe në botën tjetër. Diagnoza e Pasardhësit pasvdekjes ishte shumë e rëndë: Disa javë më parë, nga varrezat e martirëve të kombit ishte zhvarrosur Kanozhbiva, ish-anëtar i Byrosë Politike, vetëvrarë shumë vite më parë. Ishte hera e tretë që po e nxirrnin nga varri. Çdo ndryshim në vijën politike, përpara se ta ndiente ekonomia, e ndienin eshtrat e tij. Reumatizma e tij e pas vdekjes rheumatisus postmortem, sëmundje ende e panjohur në këtë botë, ishte më e saktë se parashikimet e analistëve. 252 Kjo ka të bëjë me njohjen e thelbit dhe të shkaqeve të gjendjes shoqërore të Shqipërisë para viteve ‘90, sipas shenjave që shfaqeshin në mënyrë të herëpashershme prej narratorit. Gjendja e shqiptarëve ishte shumë e rënduar, ata vuajnë diagnoza të rënda edhe pas vdekjes, e kjo thellon karakterin tragjik të ngjarjes. Rheumatisus postmortem (reumatizëm pasvdekje, dhembja e kockave si pasojë e zhvarrosjes) është sëmundje që u ndodh “të vetëvrarëve” politikë, pasi ata varrosen dhe zhvarrosen, ndiqen dhe përndiqen edhe pas vdekjes.

Raportet e ndërvarësisë në rrjedhën rrëfimore Romani Pasardhësi nuk përmban një linjë të vetme narrative, por një gërshetim të shumë kuptimeve dhe linjave narrative. Krimi dhe zbardhja e tij qëndrojnë në krye të herës te romani Pasardhësi, gjithashtu, një linjë tepër e rëndësishme e rrëfimit është edhe misteri, si dhe zbulimi i tij. Ndodhja e krimit në një vend të mbyllur, sidomos në dhomë, është një nga tiparet e romanit policor. Dekodifikimi i këtyre shenjave lejon lexuesin që të ndërtojë skemën e vet të ngjarjeve. Prej këtej, themi se teksti i Kadaresë ka vlera universale, pasi ngjarja që trajtohet në roman nuk lidhet ose t’i pranëvihet vetëm sistemit totalitar komunist në Shqipëri, por ajo mund të vendoset edhe në sisteme dhe në vende të tjera. Autori përdor të gjitha mundësitë për të arritur te thelbi i fshehur, i cili është zbulimi i sekretit, por preferon që ta mbajë atë pezull deri në fund të romanit, madje të mos e shfaqë kurrë. Kadareja e mbron këtë sekret deri në fund të rrëfimit, sepse ndoshta një zgjidhje e 252

Kadare, Ismail, Pasardhësi, Onufri, Tiranë, 2010, f. 50.

245 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0

/

2014

tillë mund të ishte shkak për “t’u ndalur” rrëfimi. Prania e së vërtetës është e mundshme, por ajo është e papajtueshme me rrëfimin në këtë rast. Mistri në roman është thelbësor, pasi ai shërben si forcë lëvizëse për rrëfimin dhe krijon raportet e veta të ndërvarësisë, disa prej të cilave janë: - Raportet kohore e hapësinore (koha dhe vendi ku zhvillohen ngjarjet janë simbolike); koha e historisë së rrëfyer shënjon kohën e sistemit totalitar në vendin tonë, sistemin më të egër komunist, si dhe vendin ku përndiqeshin dhe vriteshin bashkëpunëtorët politikë. Loja rrëfimore sillet ndërmjet natë-ditës. Ngjarjet zënë fill të rrëfehen natën (misteri që mbart ajo – vrasja kryhet në natën e 13 dhjetorit) dhe vijojnë gjatë ditës. Edhe pse ngjarjet pasojnë njëra-tjetrën, duket sikur duhet kohë për t’i treguar, në të vërtetë rrëfimi duket sikur ndodh brenda një natëdite. Rrëfim, i cili ndërpritet dhe gërshetohet me hyrjet retrospektive të rrëfimit të Suzanës (kreu Kujtime të ëmbla). Edhe hapësirat ku zhvillohen ngjarjet janë simbolike, pasi janë të vendosura në mënyrë të shkallë-shkallshme: në dhomën e gjumit, në shtëpinë e Pasardhësit, në lagjen e mbyllur e quajtur “Bllok”, në sallën ku zhvillohen mbledhjet e Byrosë Politike, për të vazhduar në varr e në përtejvarr.

- Ndërhyrjet biblike: në roman ka disa gjurmë që të çojnë te elementet biblike në këtë vepër. Që në faqet e para të romanit, autori na kujton se Shqipëria ishte një vend që e kishte humbur kryqin. Vetëvrasja në botën e krishterë quhej e dënueshme, por fetë në përgjithësi e dënojnë vetëvrasjen: Dhe nga sytë e tij e kuptova që do ta bënte. Më kupton ç’dua të them? Do të bënte të njëjtën gjë që kishte bërë Abrahami tre mijë vjet më parë, kur Zoti ia kishte lypur të birin.253 Ky ishte një kujtim që i erdhi ndërmend djalit të Pasardhësit, kur ai e kishte kërcënuar se nëse do të tradhtonte partinë, do të ishte vetë i ati ai që do t’ia kishte hedhur hekurat. Kjo është si në librat e shenjtë, - tha mendueshëm. - Në Bibël, në mos gaboj, disa herë gjërat shpjegohen kështu... I kishin bërë vetë qysh në kohën e Biblës, e pastaj thoshin se i shpikte ai254. Ndërsa romani mbyllet me fjalën “haleluja”: Dhe ashtu si vrasësit përbri katundthit të fjetur, të ndërrojnë rrugë, dhe për të zezën tuaj, të kthehemi përsëri, me maska në fytyrë, me duar me gjak si dikur, pa pendim, pa ndjesë e pa haleluja255. Ndërhyrjet simboliko-biblike, Kadareja i vë në fjalët e personazheve: djalit të Pasardhësit, vetë Prijsit dhe Pasardhësit. Është afërmendsh të mendohet se këto fjalë i kanë thënë këta personazhe, kur Kadare, Ismail, Pasardhësi, Onufri, Tiranë, 2010, f. 96.

Kadare, Ismail, Pasardhësi, Onufri, Tiranë, 2010, f. 135-136.

255 Kadare, Ismail, Pasardhësi, Onufri, Tiranë, 2010, f. 176.

246 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 253 254

/

2014

dihet se shteti ishte vetëshpallur laik. Pasardhësi në rrëfimin e tij pas vdekjes i drejtohet lexuesit në këtë mënyrë: Ne nuk njohëm as lutje, as ndjesë, ndaj për shpirtrat tanë mos ndizni qirinj. Lutuni më mirë për tjetër gjë256. Ky ligjërim “biblik” përshkruan tërthorazi tërë romanin, pasi ato shfaqen që në faqet e para për të vazhduar deri në fundin e tij, dhe janë në vazhdën e linjës simbolike që mbështjell romanin.

- Raporti shtet totalitar komunist - religjion është një raport në kundërshti të përhershme dhe i shpërfillur nga ana e shtetit 257.

Kadareja në këtë roman ka një raport më të shfaqur mes religjionit (fesë së krishterë, për të theksuar gjenezën e shqiptarëve) dhe shtetit komunist. Në këtë roman del se shteti mbronte moralin fetar, si: dënimi i vetëvrasjes, përmendja e Biblës, sidomos në kreun “Prijsi”, përmbyllja e rrëfimit me “haleluja” si shpëtim i shpirtit njerëzor.

Raportet që krijohen në këtë roman, në lidhje me religjionin, janë: raporte të përshkallëzuara: religjion – individ (një raport i fshehtë dhe tepër shpirtëror në diktaturën komuniste), religjion – shoqëri (raport i mohuar dhe i shpërfillur nga shteti) dhe religjion – shtet komunist (shtet ateist). Raporti i fundit del me dy funksione: 1. Raporti real që gjendet në një konflikt të përhershëm – mohimi dhe ndalimi me dhunë i fesë; dhe 2. Raporti irreal – autori krijon një raport të çuditshëm religjionist, deri-diku të pabesueshëm, pasi fjalët e sferës fetare dhe fjala Bibël vendoset në bisedat familjare të pushshtetarëve.

Këto ndërhyrje simbolike shfaqen si një metonimi në kuadër të domethënies së tekstit. Një metonimi e shfrenuar në afërsi të shpërndarjes së kuptimit, pasi këto ndërhyrje simbolike janë bazuar në zëvendësimin e kuptimit, duke zhveshur fuqinë që ka gjuha si kod. Në këtë pikë, kuptimet e ndryshme bashkohen e shkrihen në të njëjtën njësi leximi, duke theksuar ambiguitetin e tekstit letrar. Lexias hedh bazat për të hyrë në interpretimin e tekstit, për të zbërthyer strukturën simbolike që mbështjell romanin.

- Raportet dashurore: Ndryshe nga romanet e tjera, ku Kadareja shfaqet më i thukët në aspektin dashuror (për të mos thënë erotik), në këtë roman, autori paraqet, në linjën e dashurisë, më shumë ndjenjat e personazheve kundrejt faktorëve socialë e politikë. Jo pa qëllim, autori ka dhënë edhe rrëfimin e sinqertë të Suzanës për ndjenjat e saj të kristalta, ato ndjenja që i theu regjimi totalitar. Suzana kërkon që t’i bashkojë ato kristale duke i rikujtuar si çastet e saj më të lumtura. Kreu Kadare, Ismail, Pasardhësi, Onufri, Tiranë, 2010, f. 176.

Në Shqipëri në vitin 1967, besimet fetare dhe institucionet e tyre e ndërprenë me dhunë veprimtarinë për të filluar sërish pas lëvizjeve demokratike të vitit 1990.

247 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0 / 2 0 1 4 256 257

“Kujtime të ëmbla” është kreu i Suzanës dhe i historisë së saj. Dhimbja e saj e dashurisë është më shumë se kaq, është një dhembje, e cila i kalon kufijtë shpirtërorë dhe ata fizikë. Rrëfimi i saj është shumë i sinqertë dhe rrëqethës: për shkak të ndjenjave “të gabuara”, duke ndarë me lexuesin ndodhi, të cilat nuk kishte guxuar t’i rrëfente kurrë: Me fjalë të zhveshura dhe të turpshme, ajo i kishte treguar të dashurit të saj torturën e saj trupore. Qysh sa ishte ndarë ... domethënë e kishin ndarë ... nga i dashuri i saj i parë, ajo kishte përjetuar vuajtjet e ferrit. Nuk ishte fjala për brengën e shpirtit, që nënës mund t’i dukej punë luksi, por për atë tjetrën, atë të cilën rrallëkush e rrëfente: kruspën e trupit.258 Linja e dashurisë në roman paraqitet vetëm si plotësuese e tablosë së krimit dhe e hetimit të tij, pasi në romanin policor ndjenjat e dashurisë nuk zënë vend, por në këtë rast ato shërbejnë si pikënisje, e mbi të gjitha si zanafillë e zemërimit të Partisë.

Së fundmi, mund të themi se gjatë gjithë romanit tensioni narrativ mbetet pezull. Narracioni organizohet në sekuenca, ku secila prej tyre ka rregullsinë e vet dhe ndjek logjikën rrëfimore, e cila lidhet me zbulimin e së vërtetës. Sekuencat investigative përbëjnë thelbin rrëfimor, duke u përfshirë në strukturën e përgjithshme narrative të të gjithë romanit.

BIBLIOGRAFI Kadare, Ismail, Pasardhësi. Tiranë : Onufri, 2010 Barthes, Roland, Critism and truth. London : Continum, 2004 Barthes, Roland, Z/S, trans. by Richard Miller. United Kingdom : Blackwell, 2002 Jefferson, Ann, Robey, David, Teoria letrare moderne, përkth. Floresha Dado. TiranëTetovë : Albas, 2004 Tzvetan Todorov, Poetika e prozës, Panteon & Sh.L., Tiranë, 2000 Mystery fiction: http:// www.cdis.missouri.eduëxec/dataçourses2/6573/lesson01/ lesson01 The histori of dedective fiction – crime – mystery: http:// www.classiccrimefiction.com/historydf The ingredients of a good detektive strory: http:// www.absolutenglish-972.pagesperso-orange.fr/notes/mysteries/ ingredients Detective novels – an overview: http:// www.detnovel.com Murder mystery - the ingredients for a great whodunit: http:// www.ezinearticles.com/?Murder-Mystery-The-Ingredients-For-A-GreatWhodunit A fiction factory guide from Antony North: http:// www.sites.google.com/site/aneotn/page

258

Kadare, Ismail, Pasardhësi, Onufri, Tiranë, 2010, f. 77.

248 | R e v i s t a H a e m u s N r . 4 5 - 5 0

/

2014

MARISA KËRBIZI Universiteti “Aleksandër Moisiu”, Durrës

Çështje të së vërtetës në romanin ”Autoportret me teleskop” të Besnik Mustafajt Shkrimtari kishte rrugën e tij, që ishte vetëm e tij, për të mbërritur tek të fshehtat e njeriut. Fjala është për ato të fshehta torturuese, që njeriu i zakonshëm nuk ka guxim t’ja tregojë as vetes, por që ka nevojë t’i nxjerrë nga vetja po aq sa ç’kishte nevojë njeriu i Mesjetës të nxirrte nga vetja djallin.

Hyrje Natyra e letërsisë është specifike; ajo ngrihet mbi ndarjen mes të vërtetës artistike dhe asaj objektive, të cilat kryesisht funksionojnë më vete si dy entitete të veçanta. Në letërsinë bashkëkohore, ky konceptim prishet dhe tekstet romanore shpërfaqin një marrëdhënie ndërvepruese mes të vërtetës dhe fiksionit. Të vërtetat biografike, historike, etj., ngërthehen me njëra-tjetrën duke krijuar një domen të real-fiksionit. Një dukuri e tillë vihet re edhe në romanin Autoportret me teleskop. Marrëdhëniet mes autorit dhe narratorit, autorit dhe personazhit me vetëdije ngatërrohen. Kësisoj, dhënësi real (autori) shfaqet nëpërmjet sekuencave narrative, që i përkasin jetës letrare të personazhit (që mban të njëjtin emër si autori, Besnik Mustafaj), i cili është njëherësh edhe zëri tregimtar.

Ky domen i ri i real-fiksionit ushqehet nga marrëdhëniet ndërvepruese mes njëmendësisë dhe trillimit, marrëdhënie kjo që nis në letërsinë moderniste dhe potencohet në letërsinë postmoderniste. Kjo marrëdhënie duale, shprehet me anë të qendërzimit të personazheve të interpoluar, që kanë jo vetëm emrin, por edhe mbartin historinë e jetës së shkrimtarit në botën fiksionale. Megjithatë pavarësisht këtij përkimi, duhet thënë se barazimi i plotë autor = narrator, apo rrëfimi i përvojës së personazhit = rrëfimi i përvojës së dhënësit nuk mund të bëhet, për arsye se nëpërmjet transubstancionit e vërteta objektive kthehet në të vërtetë fiksionale.

Kësisoj, teksti autobiografik, memuaret, refleksionet psikologjike dhe filozofike (si nënnjësi të tekstit që aktivizojnë rrëfimin natyral), gërshetohen tek Autoportret me teleskop me fiksionin, duke krijuar një 249 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

roman “hibrid”, ku e vërteta dhe e rrema, njëmendësia dhe trillimi, alternojnë njëri-tjetrin. Kjo vetëdije e ndërveprimit mes iluzionit dhe të vërtetës e bën dhënësin të detyruar të: paralajmërojë lexuesit e vet të çmuar se ky nuk është një roman autobiografik, edhe pse njëri nga personazhet quhet Besnik Mustafaj (Mustafaj 2013, fq. 5). Kjo teknikë letrare sipas Jean Baudrillard-it, konceptohet si të jetuarit në fiksionin e realitetit dhe është tipar karakterizues i artit bashkëkohor.

I. Arkitektura e marrëdhënies së dyfishtë me të vërtetën.

Romani strukturohet nëpërmjet gërshetimit të të vërtetës faktike (të shkrimtarit, të kohës, etj.) dhe fiksionalitetit të tekstit. Kjo gjendje iluzive sqarohet që në titull, në pranëvendosjen mes dy semave emërore. Nëse e para, autoportret, krijon marrëdhënie të ngushtë me të vërtetën e brendshme të Unit, sema e dytë emërore, me teleskop (e cila përcakton specifikat e kësaj marrëdhënie), të fut në një domen tjetër.

Teleskopi i “domosdoshëm” për të parë veten, e defamiljarizon konceptin e të vërtetës. E vërteta vertikale (me drejtim nga sipërfaqja në thellësi apo vice-versa), tipike për autobiografitë kthehet në të vërtetë vibruese (ashtu si valët elektomagnetike që teleskopi kap). Kjo lektisje mes disa të vërtetash që herë shtyhen dhe herë takohen me njëra-tjetrën e bashkëshoqëron gjithë romanin.

Madje prania e një vetëdije të hapur, kërkohet me këmbëngulje si një kontratë “paramartesore” mes dhënësit dhe marrësit. Jo më kot, shumica e kapitujve hapen me pranëvënien e të vërtetave kundërthënëse, që formojnë një strukturë të vazhdueshme oksimoroni.

Kështu psh., që në krye të herës në paratekstin e kapitullit të parë, vendosen dy njësi intertekstuale: “Kurrë nuk shkon aq larg, / sa kur nuk di ku po shkon”, cituar nga Kristofor Kolombi dhe “Për t’u treguar i ndershëm, kisha vetëm një ide fort të vagullt për subjektin, të cilit po i qasesha ashtu ethshëm. Ama zotëroja në mendjen time një nga përbërësit e domosdoshëm për çdo vepër fiksioni: një vend”, cituar nga William Styron (Mustafaj 2013, fq. 7). Sipas G. Genette-t (1997, fq. 84): “Parateksti është, një zonë jo vetëm e tranzicionit, por edhe e transaksionit: një vend i privilegjuar i pragmatikës dhe një strategji, me një ndikim tek publiku, ... gjithmonë në shërbim të receptimit të duhur të tekstit dhe një leximi të mirë të tij”.

Në të vërtetë kjo ndihmë receptimi në romanin e Besnik Mustafajt, nuk ka lidhje me dekodifikimin e tekstit, por më së shumti me rrugët se si 250 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

mund të bëhesh pjesë tij. Dy format alternative të tekstnisjes (a) duke ia lënë intuitës, fantazisë, imagjinatës, timonin e drejtimit ashtu si Kristofor Kolombi sugjeron dhe b) nisjes drejt një destinacioni që e paranjeh ashtu siç William Styron na pohon tek “Zgjedhja e Sofisë”, e vendosin marrësin në një udhëkryq të vërtetash. Secila zgjedhje është një nga dyert për të hyrë në tekst, ku e para nuk e përjashton të dytën dhe as vice-versa. Kjo dukuri, që përkon me konceptin e tekstit të hapur (sipas U. Eco-s), apo tekstit të shkruar (sipas R. Barthes-it), eshte një strategji tekstore me disa alternativa hyrjeje e daljeje.

Prania e oksimoronëve, potencohet nga kundërthëniet të tjera që përshkallëzohen në formë zinxhiri paratekstual përpara kapitullit të parë.“Dikur, - thekson Jacques Prevert - atij, njeriut të madh, nuk i mbetej kurrë një minutë për vete, shkëlqimplotë / zemërgjerë, ai ia kushtonte gjithë kohën Historisë, / por pa e sjellë nëpër mend shpërfilljen historike / të njerëzve të pas-historisë“ ; ndërsa nga ana tjetër “Popujt e lumtur nuk kanë më histori” (Gastronomi e kohës) (Mustafaj 2013, fq. 9).

Ashtu siç shihet, prania e inserteve intertekstuale në zonën e paratekstit ka si qëllim të funksionojë si “vaksinë” që injekton në mendjen e marrësit pritshmërinë në lidhje me të vërtetat alternative, që nuk e sfumojnë njëra-tjetrën edhe nëse gjenden ngjitur.

Në këtë këndvështrim në romanet e B. Mustafajt, shmanget këndvështrimi narrativ arkimedian (apo “këndvështrimi nga asgjëkundi”, nëpërmjet të cilit përftohet një trajtim objektiv i realitetit).

Meqenëse gjetja e një këndvështrimi neutral për të rrokur të vërtetën është i pamundur, (në sajë të vibrimit të Unit, që është objekt i të vështruarit me anë të teleskopit), për pasojë e vërteta (e kërkuar me ngulm nga shkrimtarët moderniste) “shkërmoqet” në qindra copëza të vogla të vërtetash subjektive, secila funksionale brenda sekuencave të caktuara narrative. Kjo dukuri shpjegon dyzimin e të vërtetës, relativizimin e saj.

Ky raport i lehtë-vendosur në raport me të vërtetën (pa përgjegjësi, pa zotime për besnikëri të përhershme), e shkëput atë nga rrënjët epistemike dhe e vendos në kufijtë e të përkohshmes. Megjithatë, përtej këtij kujdesi të vazhdueshëm për të shestuar rrënjët paratekstuale, mbi të cilat do të ngrihet struktura tekstore, duhet thënë se romani karakterizohet nga një shumësi të dhënash faktike, të cilat herë vijnë si: a) Forma të hipertekstualitetit; materiale të marra nga gazeta, rekorde, lajme, etj.

251 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

b) Rimarrje intratekstuale (psh., mbushja me jetë jashtëtekstore e personazhit të Ana B-së nuk është vetëm shenjë e shëtitjeve ndërtekstore, por edhe çmitizim i konceptit të jetës statike të personazhit letrar). E vërteta fiksionale, e cila të lejon të lahesh dy herë në të njëjtin lumë, madje edhe të krijosh vetë shtjellën tënde, e tejkalon rikrijimin e personazhit të Boshit (1998) dhe risjell në vepër “aromën” dhe “shijen” e teksteve të tjera të të njëjtit autor si Vera pa kthim (1989), Një sagë e vogël (1995), etj. c) Referenca intertekstuale, romani i Arto Paasilina-s, fjalori i Pavli Qeskut, etj. Njëherësh në tekst përmenden Edmond Tupja, piktori René Magritte, kancelari Vili Brand, Mehmet Ozyurek, Faizan Agha, Dora Simpson, Jane Fonda, Stanly Kubrick, Akaki Horava, Sergej Jutkeviç, Viktor Stratobërdha, Kristofor Kolombi, vëllezërit Kenedy, Juri Gagarin, Neil Armstrong, Charles Duke, Valentina Terashkova, Presidenti Nixon, Çarls Konrad, Presidenti Barack Obama, Presidenti Nicolas Sarkozy.

Gjithashtu teksti pranëvë njësi të mirëfillta biografike nga jeta e dhënësit, njësi që shndërrohen në të vërteta letrare.

Në këtë mënyrë vihet re se loja me të vërtetën është shumë e gjerë: e vërteta metafizike (jetësore e autorit apo letrare e veprës së tij) kthehet në të vërtetë epistemike. Dyshimi kartezian kthehet në një pluralitet perceptimi dhe pranimi. Qasje të tilla e kthejnë të vërtetën nga një formacion social e kulturor, në një prespektivë individuale, që varet nga projektimi subjektiv i Unit në një çast të dhënë të kohës, etj.

II. Transubstancioni e vërtetë faktike – e vërtetë fiksionale Romani Autoportret me teleskop është një metafiksion, i ndërtuar mbi procesin e vetëdijësimit të Unit mbi nevojën e jetuarit me kënaqësinë që të jep e vërteta fiksionale, e vërteta e trillimit, apo e krijimtarisë. Ky proces kalon në disa faza, të dallueshme nga njëri kapitull në tjetrin.

Kapitulli i parë Thesari për luftën, e vendos zërin rrëfimtar në lidhje varësie vertikale me eprorin e tij. Rrëfimtari poziciohet bindshëm në rolin e funksionarit diplomatik, ai ndihet nën gjendjen oçultatio, gjendje në të cilën ngritja e parreshtur e ministrit e mbyt pothuaj plotësisht krijuesin. Për shkak të jeniçerizimit të subjektit, specializimi i tij është ashtu si dhe shprehja steriotipale sugjeron (në shërbim të atdheut), për pasojë e vërteta faktike e përmbyt rrëfimin. Referencat jashtëletrare janë të shumta, disa prej të cilave gjenden të publikuara edhe nëpër gazeta: çmimi “IgNobel” dhe edicioni i tij i 22-të; një sërë personalitetesh dhe organizmash të rëndësishme, si shkrimtari 252 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

finlandez Arto Paasilinna, Presidenti i Sllovenisë, Hrushovi, Stalini, Enver Hoxha, Ramiz Alia, Millosheviçi, shkrimtari maqedonas Jordan Plevnes, Nato, CIA, KGB, etj. Shumësia e informacioneve faktike përkon me atë që Baudrillard-i (1981, fq. 6) e quan “rregulli sakramental” për arsye se pjesa më e madhe prej tyre importohen pa iu nënshtruar operacioneve fiksionale nga bota reale.

Edhe pse denduria e të vërtetave jashtëletrare është e lartë, ato nuk shërbejnë për të formuar një rrjetë metanarrative. Kjo për shkak të heterogjenitet të tyre; kalimi arbitrar nga një e vërtetë faktike në tjetrën, pa respektuar kronologjinë a logjikën e brendshme të pranëvendosjes së tyre, e bën këtë kapitull të parë të karakterizohet nga një fluturim kaotik i mendimeve, një montazh asosacionesh, idesh e ndijimesh (i ngjashëm me bashkimet pothuajse mekanike të R. Magritte-t). Ky lloj kaosi faktik, (paraqitja e të vërtetave pa qëllim, pa synim, pa pasur një pikëmbërritje semantike) përkon me zhvlerësimin e të vërtetës, apo atë që Denis McCallum (1996) e quan vdekja e saj.

Mënyra se si e “vërteta” vdes ab origine të romanit, bëhet nëpërmjet potencimit të numrit të të dhënave faktive, që nuk kanë qëllim specifik.

Kombinimi mes: a) shumësisë së fakteve në mbretërinë e fiksionit; b) kuturisjes së tyre pa një qëllim specifik (njësoj si mendja e çliruar bredh nëpër asosacione), e sfumon të vërtetën. Mungesa e qëllimit, apo pse-së, në lidhje me Unin (pozicionimi i shumësisë së fakteve të parashtruara përkundrejt Unit, që nuk i proceson dot), sjell idenë e peshës të së vërtetës së pranuar, të vërtetës së të gjithëve, që shtyp individin, i cili nuk ka më mundësi të zgjedhë, pranimin a refuzimin, për sa kohë vërtetësia e tyre është legjitimuar nga institucione shoqërore (si psh., juria e IgNobelit).

I ndodhur nën trysninë e të bërit pjesë në një botë me të vërteta të pamëshirshme, (që nuk diskutohen / ndryshohen dot), për shkak të profilit zyrtar, vetë Uni koracohet nën kostumin zyrtar. Krisja e parë që i bëhet koracës së diplomatit vjen nga dy sinopsiset e Thesarit të luftës, që edhe pse nisin si të porositura, ndihmojnë për të aktivizuar kreativitetin e “ndrydhur”. Vetë personazhi-rrëfimtar pohon se: Fati i tyre si proza kishte filluar ndërkohë të shkëputej në vetëdijen time nga devotshmëria, që më takonte të kisha si ministër ndaj eprorit tim. Kjo ishte një thyerje e parë, megjithatë e madhe, e që do të thellohej pa u ndalur në javët e në muajt në vazhdim, për të arritur te përparësia e plotë 253 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

e të vërtetës së tregimit mbi të gjitha pamjet e tjera të së vërtetës faktike (Mustafaj 2013, fq. 90). Edhe pas ky pohim, funksion si arma e Chekhov-it, metamorfoza që kryhet më pas është disanivelëshe, por e ngadaltë.

Kapitulli i dytë, La Ceinture de Chasteté (Brezi i virgjërisë sipas shqipërimit të Edmond Tupes), mund të ndahet në dy pjesë të dallueshme, ku në të parën zëri rrëfimtar artikulon shqetësimet e diplomatit dhe fobitë e tij ndaj përbetimeve a teorive konspirative; ndërsa në pjesën e dytë, kalimi anakronik, drejt fëmijërisë e çtendos tensionin grotesk dhe i jep ushqim të vërtetës së tregimit përmes rrëfimeve për Bilal Barzezin, veshjet e tij plot stil, brezin e virgjërisë, për misionet alla James Bond, për shpëtimin e “nderit” të Lady Victorias, etj. Digresionet e mësipërme çlirojnë tekstin nga pesha e ftohtë e të vërtetës faktike dhe e poziciojnë marrësin drejt një të vërtetë më të vogël, më personale. Kalimi e vërtetë e madhe – e vërtetë e vogël (kryesisht faktike), shenjon tronditjen e staturës së gjithëpranuar të diplomatit të suksesshëm, orientimi i tij në njësi më afër Unit, si marrëdhënia - fëmijë në vendlindje, apo mendjehapja ndaj zonave me ekspozim të lartë ndaj rrezikut.

Në kapitullin Kalëruesi i humbur potencohet ritmi fiksional i romanit, me anë të rrëfimit për Selami Beshirin (si invariant hipotekstual me Pinokun e Carlo Colodit), gjelin e Dem Nelës që bënte vezë, shenjtërimin e Selami Beshirit, “pelegrinazhin” e të sëmurëve në shtëpinë e tij, etj. Kjo botë e pasur fiksionale kontraston me realizmin objektiv, të detyruar për t’u besuar e ndjekur si parim jetë-përcaktues, në Shqipërinë nën diktaturë. Pranëvënia mes botës të ndërtuar në mënyrë fiksionale nga fëmija dhe ideve të materializmit dialektik të imponuar nga lart, krijon modelin e parë binar të së vërtetës, që bashkëshoqërohet me thyerje të brendshme. Në kuptimin antropologjik, Uni ka pësuar dy thyerje të njëpasnjëshme: Së pari, është pesha e ushtruar nga trysnitë totalitare, kanë ndryshuar, mpakun individin.

Së dyti, janë ankthet dhe ngërçet specifike, që torturojnë psikikën e njeriut gjatë kalimit të tij kulturor nga Lindja në Perëndim. Kjo thyerje e dytë jepet nëpërmjet dytrajtësisë (si një alter-ego) e emrit të Ana B-së.

Janë këto thyerje, që shërbejnë si forma për mëvetësimin e personazheve, ato motivojnë lëvizje të mëdha: si Selami Beshiri që ndjek ëndrrën e Jane Fonda-s, Myzafer Zhivini projekton shkrimin e librit të tij, apo rrëfimtari mpak rebelin (krijuesin) në të mirë të 254 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

diplomatit. Këto thyerje të thella psikike nuk lidhen vetëm me ngjarje, por është së pari modelim i psikikës përmes gjuhës (Rorty 1989, fq. 5).

Referencat më të thella për kohën e dhimbshme totalitare kthehen në shenjën e tyre gjuhësore. Standartizimi gjuhësor, është forma më e rëndë e ndërhyrjes në Unin e tjetrit, sepse ndërhyrja është bërë thellë në zonën e Brokës trunore, ku e vërteta pavetëdijshëm del e fabrikuar sipas modeleve të rregullit socrealist.

Në kapitullin e fundit Continuum, zbritet në gjenezën e traumës kolektive. Tronditjet psikike varen edhe nga lëvizjet e befta semantike të shenjave. Lidhja e dhunshme e të njëjtit imazh (psh., Skënderbeu si personazh në prodhimin filmik shqiptaro-rus), me dy të shenjues të ndryshëm (a) figura e adhurueshme e heroit kombëtar, që pamjen e ka njësoj si dhe bëmat dhe b) tradhtari i trefishtë Akaki Horava, shpreh se e vërteta mund të fabrikohet lehtësisht në shoqëri totalitare. Madje kujtesa e të vërtetave të fabrikuara, mund të rrënjëzohet në pavetëdije, duke kushtëzuar mënyrën se si individi percepton, sheh, flet.

Kjo dukuri përbën dramën e madhe të shoqërive që kanë jetuar nën totalitarizëm; madje shërimi nga kjo e keqe nuk është i lehtë.

Ideologjizimi i të vërtetës bashkëshoqërohet me modelimin e qenieve standarte, konsumatorë të kësaj të vërtete. Kujtesa e letrës së shkruar për Stanley Kubrick, që Myzafer Zhivini ka shkruar, shënon nje akt “daljeje” nga norma e modelimit standart: Kjo kujtesë zgjon papritmas shkrimtarin (në vend të diplomatit), i cili shprehet se: “Vetë përkushtimi prej kaq vitesh ndaj politikës, përveç të tjerash ishte diku-diku edhe një lloj hileje, që unë i bëja vetvetes për t’i ikur atij tensionit tjetër, një tension shumë më torturues për trurin e që është tensioni i të shkruarit romane.

Gjithnjë sipas shkrimtarit, me pyetjen e mbetur në majë të gjuhës, unë instinktivisht isha qasur drejt një kërkimi të pazakonshëm në kujtesën time. Dhe isha stepur në çastin e fundit nga një frikë intuitive se do të zbuloja aty ndonjë manipulim e përçudnim, për të cilin unë vetë isha fajtori i vetëm” (Mustafaj 2013, fq. 361). Faji lidhet me jeniçerizimin funksional, moral, gjuhësor, fals, që vetë autori e sqaron përmes komenteve metatekstuale: Ndërsa gjatë sundimit komunist ky lloj moraliteti u shndërrua në normë politike, zbatimi i të cilës ishte i detyrueshëm për cilindo shtetas, njësoj si për të gjitha normat ku mbështetej regjimi. Gjuha e ka ndjekur edhe mishëruar në të njëjtën mënyrë nënshtrimin e shoqërisë qoftë ndaj traditës konservatore e patriarkale e qoftë ndaj sistemit represiv të diktaturës komuniste, gjë që ka lënë pasoja të dukshme në evolucionin e fjalorit. Në “Fjalorin e Gjuhës 255 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

së sotme shqipe”, botim i Akademisë së Shkencave të Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë në vitin 1980, në të cilin janë përfshirë 48 mijë fjalë, mungojnë deri edhe emrat e organeve seksuale të mashkullit e të femrës a thua se shqiptarët nuk ishin më njerëz por engjëj. Edhe leksikografia, kjo lëndë ftohtësisht shkencore, kishte megjithatë zyrën e vet të censurës.(Mustafaj 2013, fq. 444-445) Vetëdija e zhvlerësimit të së vërtetës, modelimit të saj fals në ndërvetëdije, e të rremës linguistike është konceptim tipik postmodernist, që artikulohet edhe nga Grenz (1995, fq. 8), kur pohon se: “Nuk ka të vërtetë absolute: e vërteta është vetëm relative dhe është ngushtësisht e lidhur me një komunitet të caktuar, që e artikulon atë gjuhësisht”. Kësisoj e vërteta barazohet me praktikën e krijimit, që shpreh zakone, emocione, vlera, etj., të cilat nuk janë të lidhura me praktika vepruese, por gjuhësore. Barazimi e vërtetë = gjuhë motivon numrin e shpeshtë të përsëritjeve në zona të caktuara të tekstit, përsëritje këto që synojnë jo vetëm krijimin e një gjendjeje specifike mendore, por edhe pranëvënien mes perceptimit të situatave të njëjta të perceptuara nga subjekte të ndryshme. Kështu për hir të së vërtetës fiksionale, teksti hyrës i romanit risillet, për t’u vazhduar nxehtësisht erotikisht, me qëllimin për të çliruar neurozat gjuhësore (përgjegjëse këto për pamundësinë e shkrimtarit për të krijuar). Shkrimi i tregimeve erotike vjen si domosdoshmëri për të zgjidhur gjuhën, si nevojë për t’i ikur sterilitetit të “gjuhës së qartë, ku fjalët – pohon rrëfmtari - rrinin njëra pranë tjetrës si me detyrim, si ne, kur na vinin në rresht”. Shthurja e gjuhës apo funksionalizimi i tabuve gjuhësore është një shenjë lirije, që e largon njëherësh Unin nga përvoja standartizuese totalitare dhe nga kompromisi diplomatik.

Nga sa më sipër, del se: romani Autoportret me teleskop ngrihet mbi terrenin fluid të imagjinatës, që herë ushqehet, herë ndërtohet mbi realitetin. Dallimi e vërtetë e përthyeshme – e vërtetë objektive, shërben si një element karakterizues i letërsisë bashkëkohore; nëpërmjet kësaj përthyerje bëhet riinterpretimi i konceptit të dijes; relativizohen koncepte të tilla si realiteti, e vërteta, arsyeja, imagjinata, etj. Realiteti ndryhet brenda gjuhës, ndaj kërkesa për vërtetësi sfumohet, sepse gjuha është projeksioni shoqëror, historik, antropologjik i saj.

Kësisoj, njeriu çlirohet nga vargojtë e standartizimit të objektives, të matshmes, të vlerës, moralit, etj. dhe i kthehet vetes , me të vërtetën që nis me Unin dhe njëherësh mbaron me të.

256 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

BIBLIOGRAFIA Baudrillard, J 1981, Simulacra and simulation, University of Michigan Press, Michigan.

Genette, G 1997, Paratexts. Thresholds of interpretation, Cambridge University Press, Cambridge.

Grenz, S 1995, A Primer on Postmodernism, Cambridge University Press, Grand Rapids.

McCallum, D 1996, The Death of Truth. What is Wrong with Multiculturalism, the Rejection of Reason and the New Postmodern Diversity, Bethany Publishing Press, Minneapolis.

Mustafaj, B 2010, Boshi, Toena, TiranĂŤ.

Mustafaj, B 2013, Autoportret me teleskop. Toena, TiranĂŤ.

Rorty, R 1989, Contingency, Irony, and Solidarity, Cambridge University Press, Cambridge.

257 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

ERMELINDA KASHAHU Pedagoge në universitetin „Eqrem Çabej”, Gjirokastër

Vargjet e poetit Sali Bytyçi, zëri i shoqërisë që jeton tek unë Çdo shkrimtar ka epokën e vet, si të thuash ngrihet dhe ulet bashkë me të, duke marrë të gjitha nderet dhe kusuret. Janë po këta shkrimtarë që mbeten më të vështirët për t’u gjykuar. Adhurimi, nderimi dhe respekti, më shtyu në idenë për të shkruar për të, e cila më kish shkrepur prej kohësh. Si histori fatesh dhe jetësh njerëzore, shkrimtari përfton një përmasë të re, humanizuese,të ndjeshme, të butë dhe të brishtë, më pranë së vërtetës së asaj jete që jetoi.Në një pikëpamje mes etikës së historisë dhe etikës së shkrimit, mes erudicionit dhe hulumtimit, mes historive të vjetra, të reja dhe të heshtura, befas në korpusin e dijes sime, një shteg ka ngelur i pashkelur. A do të ishte e mjaftueshme që unë të kuptoja krejt krijimtarinë e tij,vargjet në një orë bisede ? Jo. Kuptimin m’a dhanë veprat e tij dhe më përcollën mesazhin e vuajtjeve shpirtërore ku dhe m’a ngacmuan plagën më shumë. Në Shqipëri zotëronte skena politike,por shkrimtarët dominuan në skenën letrare.

M’u desh të lexoja krejt krijimtarinë e tij.Profesorin e nderuar nuk e njoh si studiues kalimtar, përkundrazi, personaliteti i tij shkencor të cilin e ka krijuar vetë me punë, është i plotë dhe i qëndrueshëm.Ky personalitet i ka bazat në formimin e tij fillestar. Me shkrime ka filluar të merret qysh si nxënës i shkollës së mesme, ndërsa ka filluar të botojë shkrime të ndryshme që nga viti 1983 në gazeta e revista,si “Rilinda”, “Fjala”, “Zëri i Kosovës”, “Jeta e Re”, “Gjurmime albanologjike”, “Ars” etj.

Vepra e tij është pasqyrë e personalitetit shkencor, është një gërshetim i vështrimit letrar e gjuhësor, siç e ka praktikuar edhe letërsia bashkëkohore. E them këtë, nisur nga fakti se kohën e fundit flasim shumë për vepra letrare e asnjëherë për letërsinë. Kam pas interes t’i afrohem kriterit themelor dhe specifik të veprave të tij, teksteve të cilët kanë një etikë të vetme ndryshe nga ç’kam lexuar deri më sot.Ky është objekti i letërsisë. I qëndrueshëm në kriterin estetik të veprave të tij, i saktë në ato që shkruan, di të përcaktojë “letrarësinë” e një vepre në sinkroni nëpërmjet kundërvënies gjuhë poetike-gjuhë praktike, di të përcaktojë veprat e tij letrare përgjatë gjithë serisë letrare e jo ashtu kuturu. Ka shumë segmente të dijes ku është shfaqur i pari. Përshtat temperamentit specifik, origjinës së fisme, më bën të besojë se futet në shkrimtarët e rangut europian që ka për mison “prijësin” e vërtetë, 258 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

përshtatur karierës letrare dhe prirjeve realiste. Arrin të plotësojë tablo të plota e të besueshme ku gjallon me dimensionin hapësinor e kohor.

Dominon estetikisht në elementet e dekorit aktiv dhe në raportet e situatave njerëzore. Ai është aliazhi aq i nevojshëm i cili ndërlidh prirje e orientime letrare, është gëzhoja që e finalizon apo e ezauron misionin e vet,pasi e shtyn përpara predhën e koncepsioneve të reja estetike.

“Në njërën rrugë këmbët Në tjetrën unë Çdo ditë Në njërën kohë këmbët Në tjetrën unë Çdo çast Në rrugët që s’takohen Në kohë që s’e njohin njëra-tjetrën Shtegtojmë” Vargjet flasin për një mençuri të adhurueshme dhe brilante. Që të mbërrinte deri këtu, patjetër që autori ka bërë shumë rrugë. Patjetër është lodhur pas hapit të rëndë të pleqve dhe e ka lehtësuar barrën shekullore duke hedhur në letër maturinë e tij, patjetër është lodhur dhe pastaj është çlodhur, si njeriu me dallgën dhe fati me shkëmbin.

Vargjet më zgjojnë emocione shpirtërore dhe ky libër e vendos autorin në krye të odës si një kuvendar që di të bëjë biseda të holla. Duke qenë intelektual por dhe një vëzhgues i mprehtë i jetës, si një bletë e re që të kujton Thimi Mitkon, arrin me sukses të dalë para lexuesve, bindshëm, plot bujari e talent gjeniu, dhe kjo i lë hapur dritësoret e pallatit të poezisë ku epokat do t hyjnë natyrshëm, pa rrëzuar asnjë orendi.

Mesaduket, trajtimi i mjaft kategorive të përjetshme si : dashuria, vdekja, familja, qëndrimi ndaj shoqërisë, etj, e parapëlqente këtë lloj ndërtimi letrar. Pa ekzagjerim, themelet e këtij libri kanë frymën e kohës dhe mua më kujtojnë themelet Deradiane. Bota e brendshme plot delikatesë përshkruhet me luhatjet dhe dridhjet më të holla, si një krijues që nuk mban gjë tjetër mbi supe, ve se pelerinën e poetit me stilin hijerëndë të barokut dhe ndjeshmërinë e hollë romantike, përthyen melankolinë dhe dëshpërimin e poezisë së kohës, e cila përcjell fatin e njeriut përballë kështjellave të ideologjive dhe teknikave të cilat kishin marrë vrull të frikshëm gjatë asaj kohe.

Aspekti letrar, ideologjikisht dhe emocionalisht, më përcjell këto ndryshime, në kohërat e ndërrimeve dhe shpresave të ndryshme që 259 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

reflektohet në poezi,e cila megjithëse deri në njëfarë mase ka qënë e censuruar, përsëri shfaq idetë, emocionet dhe vlerat artistike. Autori fut në përdorim një numër të dukshëm, fjalë të rralla, me mjete të ngjyrimeve të spikatshme stilistike, të mendimeve dhe ndjenjave, për shkak se përdor gjuhën me një përpikmëri të jashtëzakonshme, për shembull : tek poezia e titulluar: “ Kur e dënojnë poetin”, ndeshim shprehjen e rolit të forcuar, ritmit dhe trajtës poetike. Prej mënyrës së përdorimit të lëndës gjuhësore, prej ndërtimit ritmik të vargut, prej llojeve të strofave, përforcoj mendimin tim se: poeti është krijues i njohurive të caktuara teorike për poezinë. Citoj…

Dhe vjen një ditë Të cilën kot ia ngarkon vetes mbi shpinë Për ta bartur kot deri tek një ditë tjetër Poeti e ka plazmuar organikisht materien virtuoze të universit folklorik dhe kjo materie artistike nuk është artificialisht dhe e pamotivuar.

Poezia ka koherencë apo vijueshmëri në mjaft ve ori stilistike, të cilat kanë qarkulluar në kohë të ndryshme të kësaj krijimtarie..

Pa rënë në një admirim të rehatshëm për jetën e shkrimtarit që edhe sot shkruan, unë gëzohem kur konstatoj se poezia është respektuese e të drejtave individuale. Ky konstatim ka ndikimin e vet në përzgjedhjen e qasjes sime të letërsisë: “Mendimi dhe vlerat që përmban poezia nuk janë më të burgosura në një hallkë ideologjike të paracaktua dhe nuk ka më arsye që ne ta injorojmë këtë poezi si dikur”. Jo. Çështjet e interesit ende janë zhdukur dhe tani e vërteta që jepet në poezi është pasqyrimi i realitetit objektiv. Jam ndier e joshur prej këtyre formave që përdor poezia, e këto nuk janë në dëm të letërsisë, sepse poezia e Saliut nuk është zbrazëti, por është kuadri i një terësie diskursesh të gjalla, me të cilat ajo ndan shumë karakteristika dhe kufijtë janë të ndryshueshëm.

Më vjen keq që shkrimtari i ka përjetuar ngjarjet e që poezia zbulon dimensione të panjohura të botës dhe kjo më trondit por edhe me nxit për të menduar. Tani poeti plot finesë dhe zgjuarsi ,i mënjanon ato plagë që ka marrë nga përvojat e jetuara dhe kjo është radikalisht e ndryshme, ku na nxit të imagjinojmë akoma mënyra të tjera për ta organizuar atë. Larg të qenit, një argëtim, një dëfrim i rezervuar vetëm për personat e edukuar, na mundëson që t’i përgjigjemi më mirë prirjes personale të të qënit njeri. Historia për poetin nuk është një grumbull datash dhe emrash që i përkasin së kaluarës. Ajo vazhdon, sepse kondicionon estetizmin e botës së asaj kohe, e angazhuar në idenë e 260 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

madhe se poezia nuk ekziston jashtë jetës, ajo ka pasur dhembjet e veta së bashku me poetin, si një çift udhëtarësh që të kujtojnë frazeologjinë e vjetër shqiptare: “Burri dhe kali vdesin në rrugë.

Të gjithë i zhgënjeva; Vetja ime, Tani mos më zhgënje ti!

I uroj poetit punë të mbarë dhe suksese. I uroj gjithashtu të tregojë në jetë, se letërsia ka për detyrë, dëshiron dhe mundet të punojë, për një botë më pak çnjerëzore, e çila jo pak e ka tronditur poetin në fjalë Me kalimin e viteve kemi nj jehonë tronditëse të tij, jehonë edhe me veprën edhe me shembullin e jetës së tij.Sot kuptova se bota letrare ka njerëz të mëdhenj, ka poet të mëdhenj, ku rrallë i plasaritën fjalët, rrokjet e kalbura dhe diftongjet e vetmuara. Gjej rastin ta uroj për një periudhë të bukur, pa ngrica, një periudhë të gjatë lulëzimi. Uroj që dielli të mos t’i perëndojë dhe të mos të ndihet më era e tërbimit që mbrëmësoi idenë racionale.

“Jeta është një ëndërr Që përfundon pa të pyetur fare Si vetë ëndrra Po ti je ëndrra ime më e bukur Që nuk përfundon kurrë”...

261 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

MIQ/PRIETENI “Gjuha është një urë e padukshme dhe e mrekullueshme...”

Bisedë me botuesen FERIDE E. BERISHA Revista Haemus: Si lindi ideja për të themeluar shtëpinë botuese PA? Feride Berisha: Në vitin 2011 në Gjermani doli një libër shumë i vogël, por shumë i rëndësishëm i autorit franko-gjerman Stéphane Hessel me titullin ”Indinjohuni!”. E lexova dhe më bëri aq shumë përshtypje, saqë besova se ky libër i nevojitej lexuesit shqiptar, prandaj i mora te drejtat nga botuesja franceze për ta nxjerr këtë libër në gjuhën shqipe. Mirpo, ngaqë nuk gjeta asnjë shtëpi botuese, që do ta botonte këtë libër, e themelova unë vetë një shtëpi botuese. Pa derë, pa kulm, pa mure, por me një vatër mu në mes të shtëpisë dhe me dëshirën e flaktë që të nxjerr “Indinjohuni! në shqip. I vura shtëpisë botuese emrin PA, sepse me të vërtetë, kur fillova me këtë zanat, pa asnjë ide, se si do të funksiononte; pa mjete financiare, pa përvojë apo dijeni se si bëhet kjo punë. Deri atëherë marrëdhënia e vetme me librin kish qenë leximi. Pra, të merrem drejtpërdrejt me librat, jo vetëm t’i lexoj ata, ka qenë me siguri një dëshirë e fshehtë e imja, e cila pahiri m’u realizua. Ishte, pra, një rastësi me dashje. Për ata që se dinë, emri i shtëpisë botuese PA i ka vetëm dy shkronja, por është një fjalë.

Revista Haemus: Cilët janë synimet kryesore të kësaj shtëpie botuese?

- Natyrisht të botoj autorë të mirë! Të nxjerr libra të mirë, ndoshta edhe nga autorët jo fort “të përshtatshëm”... Po, një ndër synimet kryesore është që të arrij të nxjerr libra, që shtjellojnë disa tema pak më të papërpunuara deri më tani, ose fare pak në letërsinë shqipe. Sidomos të sjell në gjuhën shqipe një copë letërsie nga ajo letërsia e madhe gjermane. Gjithashtu, mendoj se ne si individë, pavarësisht në çfarë pune bëjmë, duhet të angazhohemi për një shoqëri më të mirë. Nuk mendoj se autorët do të duhet vetëm të ulen në karrige dhe të shkruajnë gjithë ditën e lume. Nëse shkruajnë romane fantastike, puna e mbarë ju qoftë. Por nëse mundohen të marrin tema nga e përditshmja, 262 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

atëherë do të duhej patjetër të marrin më shumë pjesë dhe të angazhohen me kumtesa dhe shkresa të domosdoshme për ngjarjet reale në shoqëri. Mendoj se sidomos shkrimtarët duhet ta hapin gojën më shumë dhe të përfshihen më shumë në zhvillimet politikoshoqërore. Autorët gjermanë, për shembull, edhe pse kanë pasur kushte më të mira pune, prapë se prapë nuk janë ndalur pa marrë pjesë në përditshmërinë e shoqërisë dhe nuk kanë heshtur dhe nuk heshtin.

Revista Haemus: Disa nga botimet dhe autorët tuaj…

- Po edhe përzgjedhja e autorëve duket si një rastësi: disa kanë ardhur vetë tek shtëpia botuese, e disa i kam ftuar unë, kjo sa u përket autorëve shqiptarë. Ndërsa ata gjermanë, unë i zgjedh vetë nga ata më të rrallët, që kanë qenë më ndryshe se të tjerët. Kanë jetuar dhe shkruar më ndryshe nga e rëndomta. Nga autorët gjermanë, për shembull, dua të përmend Hans Falladën, një autor i spikatur gjerman, i cili veprën e tij të fundit “Secili vdes vetëm për vetveten” me vëllim prej 700 faqesh e shkruan në spital në ditët e fundit të jetës së tij brenda tri javësh. Kjo vepër është bestseller prej 60 vjetësh, dhe është e përkthyer në të gjitha gjuhët e mëdha të botës. Edhe në gjuhën shqipe, qysh në vitin 1969, nga shtëpia botuese Naim Frashëri, ndonëse nga çenzura e atëhershme librit i hahen gati 300 faqe. Ky autor ka shkruan për njeriun e thjeshtë, për njeriun e varur nga alkooli, për njeriun e varur nga substancat e ndryshme narkotike, për njeriun e varur nga duhani – e ai njeri është ai vetë. Fallada shkruan për përvojat e veta, dhe për këtë arsye ka hyrë në letërsinë e madhe botërore. Në shqip një vepër tjetër e këtij autori, e përkthyer nga unë: “Tri vjet jo njeri”, PA 2013.

Blerina Rogova-Gaxha është ndër poetet e para shqiptare që me guximin e saj i futet poezisë me tema deri më tani “të burrave”. Ndërsa në vëllimin e dytë të poezive të saj ajo kthehet më shumë kah problemet sociale të njeriut të sotëm dhe apostrofon gjendjen e gruas në shoqërinë tonë. Muzika që e përcjell vargun e gjatë dhe të ri në poezinë moderne e bëjnë më të lexueshme dhe më të kuptueshme këtë poete. Shumë krenare jam, gjithashtu, që e kam nxjerrë si botim të ri poetin e papërsëritshëm Jamarbër Marko. Nga tematikat e veprave të botuara nga PA, duhet gjithsesi të përmendet “projekt et party” të autorit kosovar Beqë Cufaj. Ai vjen me shtjellimin e një teme gjithashtu të papërpunuar deri më tani në letërsinë shqipe – me neokolonializmin në botë, me vendngjarje në Kosovën e pasluftës në formë të re: të misioneve të huaja bamirëse. Kurrsesi nuk dua të harroj, apo të veçoj dikë, por autorët e PA, si Arif Molliqi, Gëzim Aliu, Manjola Brahaj janë 263 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

një frymë e re dhe e bukur në letërsinë shqipe. Nga letërsia e huaj, si përmbledhje e kësaj që thash më parë, i kam nxjerrë gjashtë libra, pesë prej të cilëve janë bestsellerë botërorë dhe kam disa autorë shumë të mirë nga Shqipëria.

Revista Haemus: Vjen nga një zonë me shumë vuajtje dhe drama. Veç kësaj, të është dashur të njohësh dhe të përballosh mërgimin, vështirësitë e tij, derisa të gjesh vet veten…

- Vij nga Kosova për shkaqe socio-politike të asaj kohe, jam e përplasur në Berlin dhe këtu tani mundohem t’i a gjej vetes një vend. Jetoj edhe në Prishtinë, por shumicën e kohës në Berlin, se këtu e kam familjen time.

Mërgimi nga njëra anë është një vështirësi, apo një kafshatë e rëndë për t’u kapërdirë, por nga ana tjetër një mundësi. Është sikur të të gjuajë dikush në mes të oqeanit, dhe ti o do të notosh, o do të mbytesh. Pra, duhet ta përshtatësh veten tënde, në një shoqëri të re. Më është dashur të nxjerr nga xhepi i leckosur një Unë të ri, i cili do të përshtatej duke u përplasur në ndalesat dhe pengesat në rrethanat e reja. Mirpo gjuha është një urë e padukshme dhe e mrekullueshme. Ajo të bart, duke i depërtuar edhe muret.

Tek mësoja gjuhën gjermane, e mësoja edhe më mirë gjuhën shqipe.

Fillova të lexoj dhe të kuptoj më shumë rrethin e ri. Jetën time të re, jetën gjermane. Duke i krahasuar këto dy gjuhë, njëra shumë e madhe e tjetra pak më e vogël, fillova të përkthej. Është një sfidë e Madhe që të përkthehet një gjuhë e madhe në një gjuhë të vogël. Por është një kënaqësi e pakrahasueshme me asgjë.

Revista Haemus: Kujtime nga jeta e dikurshme… Si ishte mjedisi dhe cilët ishin heronjtë e fëminisë sate?

- U rrita në një familje shumë të gjerë, ishim tetë fëmijë. Secili i ndryshëm nga tjetri. Ishte një familje me qëndrime të qarta politike, asnjëri nga ne nuk u fut në partinë e atëhershme komuniste të Jugosllavisë, për të bërë karrierë të bujshme. U rrita në një vend të pushtuar, dhe kjo ndjehej tërë kohën. Hero në fëmijërinë time ishte Daja Hasan, një burrë shumë i mençur, që i fliste rrjedhshëm pesë gjuhë të huaja. Ai ka qenë një personazh, si mund të përshkruhet një burrë i mirë, që e përplasën fatet prej Kosovës, në Gjermaninë naziste, ku, i zënë rob lufte, shërbeu pesë vite si punëtor i detyrueshëm, siç thoshte ai vetë, angari. Pastaj kthehet në Kosovë me vizione dhe vullnet për ta ndërtuar një shoqëri të mirë dhe të re. Burgoset nga regjimi i ish264 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Jugosllavisë, si kundërshtar i aneksimit të Kosovës nga Jugosllavia. I thyer dhe i sëmurë, pas pesë vitesh burg të rëndë, shpërngulet në Bosnjë, ku martohet dhe krijon familje. Ishte tepër i zoti, na tregonte shumë përralla, të cilat më kanë përcjellë dhe formuar gjatë gjithë fëmijërisë sime. Njëri nga vëllezërit e mi është diplomuar me këto përralla në Letërsinë gojore shqipe. Daja Hasan, për të ma bërë qejfin, nganjëherë shkruante shqip me alfabetin cirilik, ndërsa nganjëherë shkruante sërbisht me alfabetin arab. Ishte tepër i formuar, por ai u rreshtu në anën e të papërshtatshmëve, atyre të përndjekurve dhe të shtypurve. Gjithashtu, heronj për mua kanë qenë dhe kanë mbetur prindërit e mi, të cilët ishin vetë, me pak ose pa shkollë, ndërsa ne fëmijëve na rritën dhe na edukuan në një frymë, që të mos e ndërrojmë mendjen kah të fryjë era.

Revista Haemus: Si ishte takimi yt i parë me Shqipërinë?

- Në Shqipëri për herë të parë kam qenë me familjen time në vitin 2000.

Së pari nuk e besoja se po e shkeli tokën që për neve shqiptarët e Kosovës ka qenë e Shenjtë. Posa hymë në Kukës, dikush ia theu xhamat autobusit me gurë. Pak frikë, por më shumë kurreshtje. Isha shumë e lumtur, kisha shumë pritje të mëdha, shumë paragjykime, disa nga të cilat më janë varrosur menjëherë. Mirpo vizitën time e përsërita edhe shumë herë më vonë, me familjen time të re, dhe shumë herë jam kënaqur me miq të rinj, me mikpritjen shqiptare, me ushqimin e kurreshtjes ndaj historisë së Shqipërisë, me bregdetin shqiptar, me qytetet historike. Me tregimet personale të shumë njerëzve, që e kanë pasur fatin e zi të jenë të persekutuar nga regjimi i atëhershëm enverist.

Në Shqipëri mund të kënaqesh sa të duash, por kurrë të mos ngihesh.

Revista Haemus: Cila ka qënë përvoja jote si mërgimtare?

- Unë hyra pa leje, në këmbë, në Gjermani dhe mendoja se po shkoja në vendin e Hegel-it dhe të Kant-it. Takimi i parë ishte tmerrues dhe shokues, sepse policia kufitare gjermane na zuri sapo kaluam malin dhe neve si refugjatë na hodhën në burg dhe, pas dy ditësh, na kthyen pastaj prapë ne Çeki. Por jo para se policët të na plaçkisnin në burg, ku na morën të holla, sa deshën, ose sa kishim me vete. Pastaj, me orvatjen e dytë, u futa në këtë vend, që nuk i donte të huajt. Pra, u mësova me jetu, pa asnjë drejtë. Ishte politika e ditës në atë kohë. Nuk kishim asnjë të drejtë, as për të punuar, as për të jetuar nëpër banesa normale, e as për të shkuar në shkollë. Ishim të detyruar të jetojmë nëpër ish-barakat e 265 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

kampeve të përqendrimit, të mbetura nga Lufta e Dytë Botërore. Por ishin fëmijët që më shpejt filluan të integroheshin, dhe unë nisa të mësoja gjermanishten, dhe kjo ma shpëtoi dinjitetin e njeriut. Vetëm pas tri viteve fillova të përktheja në gjykatë dhe gjeta një punë si ndihmëse në çështjet sociale. Për disa vjet kam punuar pranë Senatit të Berlinit në politikën e zhvillimit të qytetit. Unë disi kam depërtuar, por shumë të tjerë janë vyshkur, nuk kanë më shpresa dhe janë në depresione të thella.

Tani më duket se jam kthyer prapë në atdhe, duke u marrë me përkthime dhe duke botuar libra. Pra, e kam gjetur atë urën (gjuhën) që më pat qitur në anën tjetër të lumit, dhe tash, siduket, po kthehem prapë andej nga kam ardhur.

Revista Haemus: Çfarë përfaqëson hapësira gjermane për ty?

- Tash qe disa vite e kam marrë edhe nënshtetësinë e këtij shteti, im shoq është gjerman, por unë nuk mund të them se jam gjermane. Nuk e di edhe sa kohë do të kalojë, por këtu do të më pyesin gjithmonë se nga vij? Pra, edhe po të ndjehesh se ke zënë vend, dhe se askund në botë nuk je më rehat se në shtëpinë tënde në Berlin, prapë dikush në përditshmëri ta përkujton se nuk je nga / që këtu. Por prapë po e përsëris: është gjuha ku jetoj unë, e jo vendi. Letërsia gjermane është aq e madhe, aq e gjerë, saqë do të më nevojiteshin pa dyshim edhe disa jetë që të mund të lëvroja më thellë në këtë arë. Berlini është kontradiktë në vete: Teksa ka vend për shumë krijues dhe i frymëzon, mundet edhe të jetë i vrazhdë dhe armiqësor. Por a nuk është kontradikta trualli ku lindin gjërat më të mira?

Revista Haemus: Lidhjet e hershme dhe të tanishme me botën shqipfolëse…

- Kam jetuar 27 vite në Kosovë, në Prishtinë. Atje kam edhe shtëpinë time, kaloj shumë kohë atje. Ndërsa një lidhje tjetër shpirtërore është se kam filluar të botoj librat e autorëve shqiptarë pothuajse nga të gjitha trevat. Edhe disa autorë i kam nga mërgata. Librat, letërsia janë ajo ura e padukshme, por e fuqishme, drejt gjithçkaje. E edhe drejt vendlindjes sime.

Revista Haemus: Çfarë vështirësi has një botues i përkushtuar sot?

266 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

- Hëm... Kjo është pyetja më e vështirë, jo pse flitet për vështirësitë, por se është shumë e vështirë të flasësh për vështirësitë, dhe nuk mbetet vetëm me kaq. Kjo e përfolme shkakton edhe shumë vështirësi tjera.

Botimi i librave, apo të merresh në përgjithësi me libra është një zanat, që ka pak klientë. Derisa unë punën time e kam parë si mision, për një kohë shumë të shkurtër jam zhgënjyer, kur e kam kuptuar se shpesh është si në gjithë pazaret tjera. Nuk po e përgjithësoj kurrsesi, por ka pas raste që biseda e parë me ndonjë autor i ka ngjarë allishverishit.

Pyetja e parë që më është shtruar ka qenë se sa është honorari dhe se çka përfiton autori nga botimi i librit. Naiviteti im, - që për botuesen dhe për autorin do të duhej të kishte një qëllim të përbashkët nxjerrja e librit në dritë për t’u lexuar, - m’u shua përnjëherë. E kuptova shumë shpejt se në këtë fushë ka shumë vështirësi.

Një gjë duhet patjetër të veçoj, se Ministria e Kulturës, në vitet e fundit, ka përkrahur botimin e tre titujve dhe ka blerë disa tituj nga PA. Një e metë mjaft e madhe e të qënit botues(e) është se nuk ke më kohë si më parë të lexosh shumë. Leximi është i përzgjedhur dhe përqëndrohet kryesisht në librat që përkthej, ose që do të botohen. Nga ana tjetër, për fat të keq, lexues të mirë ka pak...

Revista Haemus: Si rrjedh një ditë e zakonshme për ty?

- Së pari, vrapoj disa hapa, për të lëvizur pak dhe për t’u kthjellur. Me familjen hamë mëngjes. Dëgjojmë lajmet e ditës. Ata shkojnë në punë, në shkollë, kurse unë futem në zyrë, në dhomën e punës në shtëpi.

Pasi kam lexuar shtypin shqip, filloj me punën, përkthimin e veprës së radhës dhe, paralelisht, koordinimin e punëve me librat e rinj dhe të vjetër. Duhet të përcillen titujt më të hershëm, të punohet për librat e rinj dhe të mendohet për librat e ardhshëm. Përndryshe, krejt normal si një grua, si një nënë. Më duhet të kujdesem për fëmijët, të pastroj shtëpinë, të përgatis ushqimin, të kultivoj shoqëritë e mia këtu, etj.

Ndërkohë jam duke studiuar në degën e terapisë familjare. Jam në vitin e tretë në degën Terapia sistemike familjare, edhe kjo kërkon angazhimin e vet. Kam një varësi, apo një pikë të dobët: Filmin. Pa shikuar disa filma në javë, nuk më qetësohet shpirti.

Revista Haemus: Po një ditë të cilën mund ta cilësosh si të pazakontë?

- Me bashkëshortin udhëtojmë shumë, dhe gjithë këto ditë janë të pazakonta, sepse ndeshemi me të kaluarën e vendeve tjera, me një 267 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

arkitekturë tjetër, me mënyrën e të riprodhimit të të vërtetave në formë arti, etj.

Revista Haemus: Një njeri, një libër, një fjalë e urtë që të ka mësuar diçka me vlerë për mënyrën se si duhet të jetosh dhe / ose mbijetosh…

- Gjyshja ime, ajo ishte një grua e zonja dhe s’i trembej syri kurrë. I kishte përjetuar dy luftërat e mëdha botërore, i kishte rritur fëmijët vetë, pasi gjyshi im ishte vrarë nga serbet në kufi me Serbinë. Ajo kishte zakon të thoshte: Veç shnosh me kanë, se tjerat bahen!

Revista Haemus: Çfarë u beson fëmijëve për të shkuarën dhe për të ardhmen?

- Fëmijët tanë kanë fatin të rriten në një vend të ndryshëm nga ai ku janë rritur prindërit e tyre. Janë më të pasur, sepse rriten në mes të dy kulturave: asaj nga vendi i prejardhjes së prindërve dhe asaj të vendit ku ata rriten. Nëse nuk kemi kujdes të tepruar, mund të thellohet ndonjë humnerë mes dy botërave. Mund të rriten edhe me dy malle.

Unë besoj se ata janë të mençur dhe do t’i shfrytëzojnë të mirat e të dy kulturave. Në përgjithësi mendoj se fëmijët duhet të rriten me përralla.

Atyre duhet t’u rrëfehen përralla. Do të ishte mirë po të kishim më shumë letërsi të mirëfilltë për fëmijë. Atëherë do të kishim edhe më shumë lexues të moshës madhore.

268 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

ARIF MOLLIQI* Motivi i Adamit për rebelim 1. Motivi i parë-prologu Një përfytyrim i mbërthyer plotë ethe plot zjarr Imazh përplasësh enigmatik që nuk zgjidhet As përmes pergamenave intriguese As përmes zgavrash të kafkave plotë shungullimë Mbase jeta e njeriut është jetë e gjakut Ku pret të kthjellohet errësira n´fund natës E njeriu duket se ka lind si eksperiment Ose ishte kurth i ngrehur nga para-njeriu E ku, pra, veç aty në mëkatet e pashpjeguara Nëpër legjenda e biografi të gozhduara Edhe nëpër festat e mërzitshme të shënimeve Nëpër ikona prej prushi brenda kornizave Që sërish po vijnë, sa shpesh kanë ardhe

(Intermexo) Nga ikonat e njeriut të parë Pamjet nudo kanë mbet´ Saktësisht kanë mbet´ piktura më ngjyra të zbehta Me ujë të ndotur e ftohtë punuar Ndoshta më lëngë të borës se kuqe a të zezë...

Enigmë kjo e neveritshme e turmës Që zbriti një mbrëmje të ftohtë dimëni Po prit, prit të shohim ç´janë ato ikona Varur në muret e stinëve tona të mërzitura Figura të mëdha kujtime të përsëritura Rebelim enigmatik që shëtit poshtë e lartë O sa kemi dhimbje për fotogrfi në mur E nuk kemi dhimbje për dhimbjen

2. Motivi i dytë - Formë rebelimi Ky përfytyrim aksidentalisht erdhe tek ne Si terapi e zbehtë 269 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Krejt e zbehtë dhe e pangushëllueshme Sikur t´kishte ikur nga vdekja nga boshllëk i pafund, Nga një terr që ia kalon ëndrrës erotike Errësirës së natës, bile edhe natës se varrit.

Kur qorton jetën e brishtë të botës së amshueshme Dhe trazohet vetmia melankolike e përgjumur Në ketë rebelim dikush fle tjetri qan skaj tij...

Ne nuk arrijmë gjer të kohë e tij epshendezur I bukur që rri i mbyllur në vetvete Sa kam dashtë ta njihja ashtu të ftohtë Edhe në kohën kur përkundej trishtimi Ashtu e pathyeshëm dhe e qëndrueshëm, I pasionuar pas së bukurës dhe të shëmtuarës, Ta njihja si hamshor edhe si dashnor Me motivet e trazuara që ecte më aq rebelim Duke kërkuar diçka tehut të shpatës nëpër të cilën eci me aq dashuri, Ai që një ditë kishte harruar se është mëkatar i madhe Ngase nuk vdiste për çka do...

Nuk vdiste për një fjalë goje As nuk vdiste për qejf të askujt As për një Mollë të ndaluar Që thanë se ishte rebelimi i parë i Tij

3. Motivi i tretë - Provë për dialog Të gjitha këto u përsëriten në përfytyrimet e mija Herë të zhveshura nga kuptimi i vdekjes Herë si kërkesë e përgjithshme e njeriut që e ka Fuqinë e fshehtë e të mbyllur në palcën e ashtit, Këmbënguljes sime nuk i përballoi dot kur ecnim Nëpër një rrugë paralele me shumë udhëkryqe, Pa pasur guxim të ndaleshim në një pikë Të kthehemi as majtas as djathtas Të ecnim n´atë rrugëtim, aq paralel aq intrigues Që edhe kur dukej se po takoheshin nuk takoheshim Edhe kur gjithçka dukej se po afrohej në një pikë, Ato largoheshin aq shumë, iknin njëra nga tjetra.

Një ditë kur erdhi ora e provës, Rrëfimi filloi të ecë bashkë më shiun e rebelimin, 270 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Në të vërtetë, çështja e shiut ishte bërë një dukuri magjike, Mbi tokë terri para nesh rruga dukej e zezë.

Vetëm kur e shikoja errësirën sikur e krijoja mendimin Se pikërisht terri ishte i përshtatshëm për kohën Që ngërthente në vete si enigmë e pazbërthyer Ishte dilema pse ky njeri të jetë kaq i mbyllur në vetvete, Kaq enigmatik dhe kaq i ftohtë në kontakt më të tjerët?

Ky përfytyrim vazhdonte të më rrinte përpara gjithë kohën.

Në një çast, mu kujtua një moment tjetër I rrallë që e kisha kërkuar gjatë, Por çuditërisht, kur desha ta kap nuk arrija ta zbërthej.

Duke mos dashur të ngatërrohem më këtë dilemë e lash anash, Shiriti i kujtesës sime ishte i mbyllur në një çark, Brenda të cilit dëgjoj gjithfarë zhurmash e pëshpërimash.

Sikur më thoshin “Ti nuk e ke njohur sa duhet atë”.

Nuk e kam njohur ngaqë e takoja shumë rrallë Ngase figura e tij ishte mbështjellë më një tis mjegulle.

Dhe, pikërisht për ketë, pas çdo takimi më te Në mendimet e mia krijoheshin rrathë enigmatikë

4. Motivi i katërt- Epilogu Herë pas herë figura e tij më shfaqej nëpër shi, nëpër Kohë të ftohtë, grykës së përroit nëpër ujë i zbathur.

Shiu vazhdonte të binte, ndërsa nëpër bregun e përroit Ecte më ca figura duke u qeshur, qeshja e tyre Krejt trembshëm po i thoshte, se njeriu s´ mund të lumturohej Me trishtimin e tjetrit, as nga mundimi i tjetrit, As nga plagët e tjetrit, veç nëse kështu kuptohej dashuria.

Ndodhte gjithmonë kështu ndonëse mundohesha të mos e lëndoj atë.

Në këtë kohë nuk u orvata ta provoj ndryshe zbërthimin e asaj kohe E as figurat e atyre dy grave të bukura, Që ngjanin si varrë të qelbura brenda një trupi të shëndoshë Një kohë të ftohtë, por që ngjyra e kuqe të shtynte ta imagjinoje Gjakun zjarrin, ose gjakun e zjarrin së bashku.

S´di pse, por nuk me pëlqenin që këto pamje Gjithmonë me dilnin të punuara me ngjyra akuarel, Ngjyra uji të zbehta nga uji i tepruar, nga uji i turbulluar, Nga uji i ftohtë, lëng bore... (dhjetor 2010-janar 2011)

271 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

*Bio ARIF MOLLIQI u lind më 1953 në Llukë të Epërm të Deçanit. Shkollën fillore dhe gjimnazin i kreu në Deçan, Studjoi në Universitetin e Prishtinës, Fakultetin Juridik-grupi i gazetarisë.

Kur filloi të shkruajë, nuk e ngacmonte aq shumë poezia, andaj nisi me humorin dhe satirën. Satirën e vazhdoi padiktueshëm tek gazeta humoristike „Thumbi“, që n´atë kohë e redaktonte Tajar Hatipi. Në fillim shumë pak shkroi me emrin e vet dhe botoi me pseudonime të ndryshme si: Boksh Baruti, Topuz Bërryli, Prenk Sherri etjera. Gjatë viteve 1977-78 bashkëpunoi në gazetën e studenteve „Bota e re“, në faqen e kulturës, e sidomos në satirë dhe humor. Në Radio Televizionin e Prishtinës xhiroi, inçizoi disa skeçe televizive, të cilat vinin në shënjestër kohën. Më pas u përqëndrua në poezi, dhe, në një konkurs të „Rilindjes“, përmbledhja e tij u mor për botim, por, pas kërkesës se redaktorit që të bëhen disa ndryshime (në titull dhe të hiqen disa poezi), autori Arif Molliqi nuk pranon dhe, kjo përmbledhje me poezi nuk u botua. Në vitin 1994, autori i kishte gjetur rastësisht disa nga ato poezi të botuara në revistat dhe shtypin e kohës, i mblodhi dhe i botoi.

Libra të Aqif Molliqit: 1.“Simfoni për darkën e qenve”, poezi, Prishtinë, 1994 2. “Në udhëkryq pa zhurmë”, (poezi), Toena, Tiranë, 1996 3. “Loja e Sarkofagut”, (dramë), Eurorilindja, Tiranë, 1998, 4. “Psherëtima e zareve”, (poezi), Panteoni, Tiranë, 1999 5. ”Përplasje” (skica dhe mbresa), Fakti, Shkup, 2000 6. "Premiera e një pranvere”, (poezi), Rilindja, Prishtinë, 200 7. “Kafka e ujkut”, (roman), Toena, Tiranë, 2001 8. “Shënime nga arkiva e qytetit D.”, (roman),F. Konica, Prishtinë, '03 9. “Pelegrinazh i ftohtë në qytetin D.”(poezi) F. Konica, Prishtinë, '04 10. “ Loja e dytë e Sarkofagut”, (dramë) Rozafa, Prishtinë 11. “Portret i pambaruar”, (poezi) Faik Konica, Prishtinë, 2006 12. “Klubi Shqiptar Verrat e Llukës“, Hamburg“, (monografi), 2007.

13. "Gruaja e vizatuar nudo" (roman) Faik Konica, 2008 14. „Një hije bënte rrugë”, poezi, botoi Sh B „F. Konica” Prishtinë 2009, 15. “Simfoni për darken e qenit”, (roman), “F. Konica”, Prishtinë, 2012 16. “E dashura ime Eva”, (poezi), PA, Prishtinë, 2013 Është prezentuar edhe në disa libra me shkrime kritike: 1. Halil Haxhosaj: “Premtime letrare, shkrime kritike, Prishtinë,2006 2. Shefqet Dibrani: “Libri dhe mbresa”, kritikë letrare, Zvicer 2005, etjera…

Opinione… “... Arifi është ndër autorët e paktë që ka disiplinuar ndjenjën dhe mendimin. Klithma, retorikë dhe aklamacione nuk gjejmë mandje as në vargjet për të rënët, as në mallin e kurbetçarit as dhe në poezinë me po këtë titull: Retorikë. Ne e dimë se shpirti i poetit lëngon e pikon lot, po Molliqi si një maestro i vërtetë bën pozën e indiferencës. Si duket vargjet janë krijuar për një lexim së brenshmi. (Adem Gashi, poet-kritik letrar) “... Në Përmbledhjen poetike “E dashura ime Eva”, e Arif Molliqit është një zë karakteristik i poezisë së sotme shqipe, i cili me përpjekje i ka sfiduar kohërat e prapështitë, për të mbijetuar poezia e tij...

272 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

“... Pavarësisht nga mundësia e interpretimit, mendojmë se e bukura “Eva”, në poezinë e këtij libri vjen si simbol figurativ mbi të cilën derdhen petalet e ndjenjave dhe përjetimeve, po më shumë poezia lirike merr konotacione të një lirike poetike më e veçantë, ku vargu është i ndertuar mbi sentencën e së bukurës, andaj edhe vet poezia bëhet më përjetuese. ... Shikuar si tërësi tematike, mund të konkludojmë se Arif Molliqi, si poet i përket shkollës së poezisë tradicionale që kultivohej në Kosovë në fund të viteve të shtatëdhjeta me shkrimtarët emblematik të asaj kohe që i kanë dhënë mendim modernë poezisë së sotme shqipe në Kosovë, në mesin e të cilëve dallojnë Azem Shkreli e Din Mehmeti...” (Shefqet Dibrani, poet dhe kritik letrar) „… Përndryshe, poezia e Molliqit karakterizohet me "lëvizmëri" të pandërprerë të autorit.

Ai shkruen, por jo ulur "mbi divan" e as pranë tryzës së punës; ai shkruan dhe ecën, ecën dhe komponon. Ai nuk ndalet as kur është i shtrirë në spital... Ecën virtualisht, se këtu nuk ka mundësi tjetër, ai ec me shpirtin e tij aktiv... dhe ka dëshirë të flasë me ata që ecin. Arifi qarkon në natyrë, flet dhe na shoqëron me prezencën e vargut. Apotheoza e tipit: "Këto ditë jam duke lexuar veprat e.... nuk qëndron. Sot themi: Poeti Molliqi më bën shoqëri... A është kjo një zanafillë e afërsisë me përmasa të reja kulturore në pikëpamje të nivelizimit linear dhe ecurisë paralel mes autorit dhe lexuesit...? ( L. Miftari) “...Poezia “Rebelimi i Adamit” dhe “E dashura ime eva” i konsideroj kaptina unikale poetike në gjithë letërsinë shqipe. Janë te epika lirike me një qasje mitiko-mataforike, të shkruara me një gjuhë të matur dhe shumë të pasur simbolike, me një stil shumë të rrjedhshëm dhe me një lënde erudite.... (Sadik Krasniqi, poet) “... Poezia e Arif Molliqit ec në tehun e ambivalencës së shprehjes; ajo është moderne, aq sa duhet të ruajë klasiken e domosdoshme; ajo është e çiltër, spontane aq sa ka nevojë të krijojë abstraksionin poetik për t’u ikur shablloneve poetike. Shprehja poetike e poetit është e përpunuar, vargu i gdhendur, ndërsa sistemi figurativ tejet i dendur....” (Ndue Ukaj, poet dhe kritik)

ARIF MOLLIQI Am intrat în greva foamei (Kam hyrë në grevë urie)

Poet, prozator, dramaturg și satiric de expresie albaneză, Arif Molliqi s-a născut în anul 1953 lângă Deçan, Kosova. A absolvit Facultatea de Drept, secția Jurnalism, a Universității din Prishtina. Printre cărțile sale, se pot enumera “Simfonie pentru cina câinilor” (Simfoni për darkën e qenve), ”La răscruce fără zgomot” (Në udhëkryq pa zhurmë), “Jocul Sarcofagului” (Loja e Sarkofagut), “Oftatul zarurilor” (Psherëtima e zareve), ”Craniul lupului” (Kafka e ujkut), ”Însemnări din arhiva orașului D.” (Shënime nga arkiva e qytetit D.), ”Portret neterminat” (Portret i pambaruar), ”O umbră-și făcea drum” (Një hije bënte rrugë), “Iubita mea Eva” (E dashura ime Eva) etc. “... Arif Molliqi este printe puținii autori care a disciplinat sentimentul și gândul, - afirmă poetul și criticul Adem Gaxhi. Strigătul, retorica și aclamațiile nu se găsesc în 273 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

creația sa nici când este vorab despre eroi, nici despre dorul pribeagului... Versurile lui sunt plămădite pentru o citire lăuntrică. ”Poeziile din ‘Răzvrătirea lui Adam’ și ‘Iubita mea Eva’, - scre poetul și crititul Ndue Ukaj, - le consider capitole poetice unice în toată literatura albaneză. Sunt epico-lirice, aplecate spre mitico-metaforic, scrise într-o limbă cumpătată și foarte bogată în simboluri, cu un stil fluid și cu o materie erudită”.

Discurs despre libertate (Ligjëratë për lirinë)

Libertatea e ceva omul nici nu știe ce anume Ceva ve n-o poți iubi mai mult decât ea pe tine Despre Libertate poți spune orice ea suportă orice E pământ unde poți planta și floarea și buruiana...

Ambele răsar...

Prin cronicile Libertății omul păcătuiește Iar Libertatea îndură Cu toții cred că Libertatea e dragoste și nici nu se mănâncă nici nu se bea...

Libertatea e ceva Nimeni nu știe ce

274 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Și cu toții o vor

Ianuarie 2013

Intrat-am în greva foamei...

(Paskam hyrë në grevë urie)

Când se lasă noaptea în ochii mei cască bezna Cineva mă-ntreabă de ce atât de târziu Pe străzile fără lună te plimbi E timpul să te-ntorci acasă Cum de nu mă-nțeleg Prishtinei îi smulg ramurile Ultimului boem îi prind vorbele La ora asta vaccinez străzile Împotriva bolilor beznei Cum de nu mă-nțeleg mireasmă de alcool a intrat în mine Și nu se sfiește să mă-nsoțească Prin străzile negre ale orașului Chiar și când mă-njură Când mi-e greu să-mi găsesc casa Să urc la etajul doi Sau trei...

Vai, cât de greoi mi-e creierul De sângele care Se joacă prin străzile-ngustate Și nu-mi aduc aminte cu exactitate Când am intrat în greva foamei

II. Nu-i o întâmplare că mă urmărește Imaginea căsuței fără etaj Fără nicio scară 275 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Cu poarta ce m-așteaptă deschisă Câinele latrându-şi Stăpânul Vai, cum îmi stă-n imaginație Grădina cu prune Focul și cazanele cu aburi Picurând rachiu fără-ntrerupere Prin labirintul rece...

La vârsta asta E stranie plimbarea noaptea Dar Nu sunt altfel

Cafenea a serilor

(Kafene e mbrëmjeve) În cafeneaua unde-mi petrec nopțile Sunt femei sănătoase și pline de dragoste Sunt urlete râsete ale sânilor dezgoliți Cu lanțuri de aur la gât Ne tachinăm zilnic Și suntem cu toții prieteni În cafeneaua unde-mi duc serile Sunt voci înalte ce strigă Ochii lor strălucesc plini de lichid Uscați sau dulci Neprihănire Miroase a femeie și a mânie de bărbat

Pescăruș udat

(Pulëbardhë e lagur) Căzu anotimpul galben căzu la pândă Tainic frunzele chiuie ramuri se frâng 276 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Nevinovata frumusețe ne-nșeală se duce În fața ochilor îmi trecu albă ca zăpada O amintire ce mă duce În fața unei case singuratice Ce-i, iar se pierdură drumurile În albul zăpezii Ce sosi înainte de vreme pentru a se răzbuna Călătorii nopților lungi Priveau pescărușii peste lac Spălăndu-se goi în miez de iarnă

*** Doar astă seara am iubit Păcatul fiecărui cuvânt frumos Ninsoarea acoperind natura Noaptea ce pândește orice lucru alb Am iubit pescărușul lacului meu Făcând baie gol Pescărușul ud leoarcă

Lacul din Radoniq (Liqeni i Radoniqit) În Lacul din Radoniq Dimineața deseori sosește la prânz Pescărușii zboară prin ceață Doar frunzele nu-ngenunchează În aerul plin de umezeală porumbeii fac cercuri Uneori par albi, iar alteori își arată spinările cenușii

277 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Câțiva pescăruși stau suspendați Pe suprafața lacului colorat Păsări albe se scutură pe ape Peste lac cerul e albastru Și apa verde pe sfondul de iarbă Totuși pe acolo au aruncat ziare cutii de conserve, un pat vechi pungi de plastic, caroserii de mașini...

Unele lucruri sunt roase de apele răbdătoare altele – acoperite de o spumă galbenă August, 2012

[Poezii din volumul ”Iubita mea Eva” / Poezi nga libri „E dashura ime Eva“]

278 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

SHQIPTAR OSEKU Prozator și traducător născut la Gjakova, Republica Kosovei, în anul 1970.

După ce absolvă liceul în orașul natal, din neputințe de natură politică de a-și urma studiile superioare, evadează în Suedia, unde își ia licența în științele sociale, lângă Universitatea de Stat din Stokholm. Lucrează ca terapeut ăn capitala Suediei.

Precum șarpele sub piatră (Si gjarpëri nën gur)

oare e ceva mai rău decât șarpele sub piatră sau pisica sub masă sau când ți se ridează sinele văzându-l cu inima frântă și nu pare deloc frântă când pricepi că tot ce n-a fost cu putință chiar a fost cu putință doar nu pentru tine rid te face așa ceva precum șarpele sub piatră precum pisica sub masa

Beznă în loc de inimă (Terr në vend të zemrës)

are o groapă neagră vidul durerea mea acolo une alții au două buzunare de inimă nu-l poate sătura nimeni este ca o Gaură Neagră știu cum nu știu, știu – o va face din nou 279 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

să mă rănească pe mine și pe copiii mei nu știe să recunoască fericirea fericirea nu știe s-o simtă nu-i ecuație să rezolve asta mă leg cumva folosind ultimele fire ale rațiunii noduri noduri și magie bucățile mele să nu se scurgă căci groapa n-o pot desface pentru a mea durere știu cum nu știu, știu nu voi izbuti să luminez bezna ce-i bate în loc de inimă

Era amurg al greierilor fără somn (Ishte muzg i gjinkallave pa gjumë) or mi-a spus o poveste sau o taină i-o spusese tatăl cândva sau o citise undeva un rege undeva prinsese o lăcustă pe zidul unui palat doar ca s-o țină-n pumn și m-am gândit oare eu sau tu e(ști) lăcusta sau ne-a prins viața asta pe-amândoi

280 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

doar ca să ne țină așa în pumni de noapte

Alarmă (Alarm) privesc viața mea cu panică deseori eu însumi avion ce cade înspre mine

De-a v-ați-ascunselea (Kukamfshehti)

Mă aflu înăuntrul acestei poezii.

Dar tu ești atât de mică, Nu mă vei mai găsi din nou.

Anunț

(Shpallje) Se dă gratis: un leagăn lucrat manual.

Nefolosit.

Nu-i bine să piardă omul așa ceva (S’bën të humbë njeriu diçka të tillë) Pierdut-am ceva de chihlimbar.

Simt că trebuie să port doliu.

281 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

Nu lumânări. Nu înmormântare. Poezie.

Aci-năuntru vreau să-mi acopăr capul cu cenușă și să-mi sfâșii chipul cântec de jale voi cânta vai vai cu cele douăsprezece neamuri ale mele ca odinioară vreau să-mi bat capul cu pumnii cum de am pierdut așa ceva nu-i bine să piardă omul așa ceva.

Mâinile mele cunosc taină (Duart e mia njohin fshehtësi)

Mireasma. Mirosul ierbii cosite o numeai tu. Mie mi se părea mereu ca mirosul rădăcinilor de gutui la bunicul meu. Închid ochii și te simt. Ești aproape.

Tu știi înțelegi prea bine ce văd în tine ce taină cunosc mâinile mele. Întind mâna. Te ating. Ești aproape.

Lasă-mă să-ți povestesc în tăcere ce văd când te văd.

[Din Volumul ”Requiem pentru iubire” (Requiem për një dashuri) , Editura PA, 2014]

282 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014

574 | R e v i s t a H a e m u s

Nr.

45-50

/

2014