Wojny narkotykowe Doniesienia z pola walki
WYDAWNICTWO KRYTYKI POLITYCZNEJ
KP_Wojny narkotykowe-srodek-do druku-cs3.indd 3
5/14/11 2:43:38 PM
SPIS RZECZY
AMERYKA ŁACIŃSKA W3
Oddzielmy narkotyki od broni i przemocy
,
:!
Kto stoi za 25 tysiącami zabitych w Meksyku?
: "#
Polityka wojen narkotykowych
: $%
9
AZJA 9
Oficjalne straszaki
: &!
Narkotykowe jądro ciemności
: '(
Afgańskie opium
: )!
AFRYKA
Bez dobrej polityki społecznej nie ma mowy o poprawie : #%&
9
Afryka i narkotyki, czyli uboczne skutki nowoczesności : ##(
,
Jak malutki kraj afrykański stał się pierwszym narkopaństwem świata
KP_Wojny narkotykowe-srodek-do druku-cs3.indd 4
: #"!
5/14/11 2:43:38 PM
WSCHÓD
Niekompetencja wzbudza strach i chęć rozwiązywania problemów represją
: #*#
Polityka narkoprojekcji
: #&$
Bajka o ministrach
: #(%
Politycy jak grzyby
: #(&
<
POLSKA 9
Penalny populizm na ziemiach Piastów
: #'$
Po jednej stronie postawiliśmy ofiarę i drapieżnika
: #!*
Białe serduszka
: !"#
9
AUTORZY
: !!$
ŹRÓDŁA TEKSTÓW
: !!#
KP_Wojny narkotykowe-srodek-do druku-cs3.indd 5
5/14/11 2:43:38 PM
BEZ DOBREJ POLITYKI SPOŁECZNEJ NIE MA MOWY O POPRAWIE Z JOANNE CSETE ROZMAWIA MICHAŁ SUTOWSKI
M S: Czy południowa Afryka, w tym RPA, różni się zasadniczo od reszty świata, jeśli chodzi o problem narkomanii i o szkody z narkotykami związane? Czy uzasadnione jest nazwanie tego obszaru – jak czynią to niektórzy komentatorzy – narkotykowym jądrem ciemności? J C: Nie sądzę. To z pewnością nie jest światowe „jądro ciemności”. Sytuacja wygląda o wiele gorzej w Rosji, Chinach i wielu innych miejscach. Jak dotąd nie słyszeliśmy o tym, by policja w RPA ścigała pacjentów ośrodków terapeutycznych. Państwo dopuszcza stosowanie metadonu i buprenorfiny do użytku medycznego (nawet jeśli faktycznie ich dostępność jest mocno niewystarczająca). RPA daleko wyprzedza również pozostałe kraje afrykańskie, jeśli chodzi o próby prowadzenia badań nad rozmiarem spożycia
105
KP_Wojny narkotykowe-srodek-do druku-cs3.indd 105
5/14/11 2:43:44 PM
narkotyków i nad ich wpływem na różne grupy społeczne. Oczywiście RPA grzęźnie w nierealistycznej i przeciwskutecznej retoryce „społeczeństwa wolnego od narkotyków”. Ale akurat pod tym względem ma liczne towarzystwo.
Jak – na poziomie ogólnym – opisałaby pani problem narkotykowy w RPA? Jakie substancje są najpopularniejsze? Patrząc na bezwzględne liczby użytkowników, widzimy oczywiście, że najczęściej stosowanym narkotykiem jest alkohol. On też stanowi obszar priorytetowy dla rządu. Moje badania obejmowały jednak głównie substancje nielegalne. Wśród nich należy wymienić przede wszystkim heroinę i metaamfetaminę (tzw. tik). Rząd intensywnie zajmuje się też konsumpcją marihuany, zwłaszcza wśród młodych ludzi. Spory jest również rynek metakwalonu i kokainy, podobnie jak niektórych nowszych narkotyków „imprezowych”. Warto jeszcze wymienić tzw. białą fajkę, czyli mieszankę tytoniu, metakwalonu i marihuany.
Czy stoją za tym jakieś charakterystyczne dla Południowej Afryki tradycje, zadawnione kulturowe wzory spożycia? Czy narkotyki to część narodowej kultury RPA? Choć nie badałam szczegółowo historycznych praktyk konsumpcji narkotyków, to wielokrotnie słyszałam na przykład o długiej „tradycji” palenia marihuany. Raczej jednak przez ludzi starszych, a nie, jak można by się spodziewać, przez młodzież. Większość ze spożywanych nielegalnie substancji to stosunkowo nowy problem. Podobnie jak w innych krajach afrykańskich mniej więcej 10, 15 lat temu lotniska i porty
106
KP_Wojny narkotykowe-srodek-do druku-cs3.indd 106
5/14/11 2:43:44 PM
RPA zostały ważnymi węzłami handlu narkotykami. Głównie z racji zaostrzenia kontroli w innych częściach świata. Dlatego też heroina i kokaina stały się ostatnimi czasy dużo tańsze i łatwiej dostępne. Rośnie też na nie popyt. Coraz większy problem stanowi metaamfetamina, zarówno produkowana na miejscu, jak i importowana. W dobie apartheidu użytkowników narkotyków ścigano dość surowo, lecz niezależnie od ówczesnej polityki. RPA stało się ważnym kanałem przerzutowym dopiero po 1989 roku. Nie ma wątpliwości, że wysoki poziom konsumpcji należy wiązać między innymi ze zjawiskiem wysokiego bezrobocia wśród młodych, jakie wystąpiło w pierwszych latach po zniesieniu apartheidu.
Czy można wyróżnić w RPA grupy społeczne szczególnie mocno dotknięte problemem narkotykowym? Da się stwierdzić w tym obszarze zależności etniczne lub klasowe? Jakiś poziom spożycia narkotyków dotyczy wszystkich ras i klas, można jednak wskazać na pewne wzorce, w tym geograficzne. Marihuany używają grupy na wszystkich poziomach dochodów. Metaamfetamina stosowana jest w największym stopniu w Prowincji Zachodniego Przylądka obejmującej Kapsztad. Większość badań wskazuje, że w pewnym stopniu „niedoreprezentowani”, jeśli chodzi o zażywanie nielegalnych substancji (prawdopodobnie z wyjątkiem marihuany), są czarni. Więcej jest białych i kolorowych. Wśród czarnych jedynie w Johannesburgu rośnie spożycie kokainy. Oprócz tego dożylne wstrzykiwanie heroiny szczególnie popularne jest wśród białych mężczyzn, i to raczej tych zamożnych. Niższe wskaźniki odnośnie do czarnych biorą
107
KP_Wojny narkotykowe-srodek-do druku-cs3.indd 107
5/14/11 2:43:44 PM
się prawdopodobnie stąd, że dane rządowe opierają się na ankietach zebranych wśród pacjentów ośrodków terapeutycznych. A z przyczyn społeczno-ekonomicznych czarni są najczęściej nieubezpieczeni albo nie mają środków na terapię. Tym samym rzadziej trafiają do ośrodków. Ogólnie rzecz biorąc, liczby podawane przez rząd (prawdopodobnie nieco zaniżone) sugerują, że ogólne spożycie jest mniejsze niż w podobnej wielkości miastach Australii czy USA.
Wiadomo, że w całej Afryce Subsaharyjskiej szkody spowodowane spożyciem narkotyków w nieproporcjonalnie wielkim stopniu dotykają więźniów. Ponad 40 procent jest nosicielami wirusa HIV. Jakie przyczyny za tym stoją? Ryzykowne zachowania w więzieniu (np. stosowanie brudnych strzykawek)? Czy po prostu represje policji dotykają nadmiernej liczby uzależnionych i członków tzw. grup ryzyka? Na poziom zakażonych HIV w więzieniach RPA składa się raczej kombinacja trzech czynników. Po pierwsze, wysoki poziom występowania wirusa w całej populacji. Po drugie, uprawianie w więzieniach seksu bez zabezpieczeń (prezerwatywy są tam dostępne, lecz wiele zasłyszanych historii wskazuje na to, że w niewystarczającej ilości). Po trzecie wreszcie – pewna ilość niebezpiecznych praktyk przy wstrzykiwaniu narkotyków (zwłaszcza stosowanie wspólnych igieł i strzykawek). Ten ostatni czynnik jest jednak stosunkowo mało istotny w porównaniu z innymi częściami świata. Jeśli chodzi o policyjne represje, nikt nie był mi w stanie podać konkretnych danych na temat osadzonych w aresztach i więzieniach za przestępstwa narkotykowe. Wszyscy jednak byli zdania, że jest ich bardzo mało. W RPA mnóstwo ludzi
108
KP_Wojny narkotykowe-srodek-do druku-cs3.indd 108
5/14/11 2:43:44 PM
siedzi w aresztach za drobne przestępstwa po prostu dlatego, że ich nie stać na kaucję. I z tym problemem władze powinny się zmierzyć, niezależnie od kwestii polityki narkotykowej.
Jakie zachowania związane z narkotykami są karane? Posiadanie, zażywanie, sprzedaż i przewożenie. To wszystko przestępstwa kryminalne. Warto jednak podkreślić, że policja w RPA koncentruje się przede wszystkim na grubych rybach: producentach i handlarzach na wielką skalę. Słyszałam stosunkowo niewiele historii o ściganiu drobnych użytkowników. Z jednym nieszczęśliwym wyjątkiem: otóż policja często stosuje paragrafy „narkotykowe” w stosunku do prostytutek, niejako z góry zakładając, że są pod wpływem różnych nielegalnych substancji.
Poza więźniami można więc wymienić inne grupy szczególnie poszkodowane w związku z zażywaniem narkotyków? Kontrole stanu zapotrzebowania na terapię wykazują, że wśród poszukujących pomocy zdecydowanie przeważają mężczyźni. Nie ma wątpliwości, że dzieje się tak dlatego, iż kobiety zażywające narkotyki są wyjątkowo silnie napiętnowane. Podobnie jak w wielu innych krajach przepaść w dostępie do pomocy pogłębia brak programów skierowanych specjalnie do kobiet. Takich, które nie przysparzałyby kobietom dodatkowych upokorzeń. Jak to zwykle bywa, prostytutki są najłatwiejszym celem dla policji. Stosuje się wobec nich zarówno przepisy prawa narkotykowego, jak i te o uprawianiu nierządu, nie wspominając o represyjnych przepisach porządkowych.
109
KP_Wojny narkotykowe-srodek-do druku-cs3.indd 109
5/14/11 2:43:44 PM
W jednym z raportów eksperckich znalazłem opinię, że w RPA podejście państwa do „redukcji szkód” jest raczej obojętne. Co to w praktyce oznacza? Rząd nie przeszkadza, ale i nie pomaga? Pojęcie „redukcji szkód” pojawia się zarówno w Narodowym Planie Polityki Narkotykowej z 2008 roku, jak również w ustawach regulujących kwestię terapii uzależnień. Odnoszę jednak wrażenie, że niewielu spośród decydentów faktycznie je rozumie. Wiele praktyk kojarzonych tradycyjnie z redukcją szkód jest przez większość z nich odrzucanych. Rząd neguje na przykład potrzebę wprowadzenia programów wymiany igieł i strzykawek. Po pierwsze dlatego, że miałoby to rzekomo sprzyjać rozprzestrzenianiu się nałogu. Po drugie zaś decydenci nie mają świadomości, jak wielka jest skala problemu i w związku z tym sądzą, że szkoda pieniędzy na takie inwestycje. Urzędnicy, z którymi rozmawiałam, twierdzili, że liczba uzależnionych wstrzykujących narkotyki z pewnością nie wzrośnie w najbliższej przyszłości na tyle, by w ogóle myśleć o wymianie igieł i strzykawek. Trudno oprzeć się wrażeniu, że przydałaby się im solidna edukacja. W Kapsztadzie istnieje wprawdzie jedna organizacja pozarządowa, która rozdaje strzykawki mężczyznom z grup wysokiego ryzyka, ale czyni to na małą skalę.
To zatem problem prostej niewiedzy o stanie rzeczy? Nie do końca. Nawet jeśli rząd uważa, że wstrzykiwanie narkotyków nie stanowi obecnie wielkiego problemu, to przynajmniej powinien zorganizować programy zapobiegające przechodzeniu narkomanów palących czy wdychających na
110
KP_Wojny narkotykowe-srodek-do druku-cs3.indd 110
5/14/11 2:43:44 PM
substancje wstrzykiwane. Ale takich działań również nie widzę. Podobnie ma się rzecz z przedawkowaniami. Nie ma ani programów monitorujących problem, ani mu zapobiegających. I wreszcie największy problem, o który rząd powinien się zatroszczyć, czyli HIV: zakażona jest wielka część populacji, a poza tym narkotyki (nawet jeśli nie są wstrzykiwane) przytępiają nasz osąd rzeczywistości i przez to sprzyjają ryzykownym zachowaniom. Szokować musi to, w jak niewielkim stopniu południowoafrykańskie instytucje kontroli narkotyków orientują się na problem HIV. Powiedziano mi, że w czasie kiedy utworzono Centralny Urząd ds. Narkotyków, rząd prezydenta /abo Mbekiego oficjalnie ten problem negował. Tak czy inaczej, w RPA nie widać związku pomiędzy polityką narkotykową a polityką w sprawie HIV i AIDS. Rozmawiałam też z ludźmi z Południowoafrykańskiej Narodowej Rady AIDS. Twierdzili, że nigdy nie rozważali w swej pracy problemu narkotyków. Kluczowym resortem w RPA, który zajmuje się kwestią ich konsumpcji, jest Ministerstwo Rozwoju Społecznego, które nie reguluje żadnych kwestii medycznych. Między innymi stąd bierze się gigantyczny problem niedostatku możliwości technicznych w obszarze usług medycznych dla użytkowników.
Czy dostęp do terapii substytucyjnych jest równie słaby jak w poprzednich latach? Zarówno metadon, jak i buprenorfina są w tym kraju oficjalnie zarejestrowane jako substancje do użytku medycznego. Mogą być w związku z tym stosowane na różne sposoby. W tym do terapii substytucyjnych oferowanych jednak przez kliniki dostępne jedynie dla zamożnych osób. Jeśli chodzi
111
KP_Wojny narkotykowe-srodek-do druku-cs3.indd 111
5/14/11 2:43:44 PM
o placówki publiczne, które są darmowe bądź przynajmniej dostępne cenowo dla większości, metadon można otrzymać tylko w jednym specjalistycznym ośrodku terapii opiatów (w Zachodnim Przylądku). W dodatku tylko na okres detoksykacji, a nie na stałe. Toczy się tam nawet dyskusja o możliwych zmianach, ale generalnie rzecz biorąc, sytuacja jest koszmarna. Badania wskazują, że konsumpcja opiatów gwałtownie wzrasta. Brak racjonalnych naukowo i przy tym dostępnych szeroko rodzajów terapii będzie więc stanowić poważny problem zdrowia publicznego.
Jak ocenia pani stan dyskursu publicznego w RPA w kwestii narkotyków? Czy stygmatyzuje on uzależnionych? A może o niektórych tematach w ogóle się nie mówi? Dyskurs oficjalny w RPA krąży ciągle wokół celu społeczeństwa „wolnego od narkotyków”. Wspomina się również o redukcji szkód. Ludzie boją się jednak wszystkiego, co wykracza poza ramy działań prohibicyjnych. I choć oficjalne dokumenty nakazują traktować uzależnionych i przygodnych użytkowników po ludzku i z szacunkiem, to brak dostępności odpowiednich usług terapeutycznych mówi sam za siebie. Redukcja szkód jest de facto tematem tabu. Ludzie rzadko rozumieją sens tego podejścia i boją się wszystkich instrumentów, które nie miałyby prowadzić do pełnej abstynencji. Najbardziej ze wszystkiego stabuizowany jest jednak problem używania narkotyków przez kobiety. Podobnie jak w wielu innych krajach potępia się jako wyrodne matki, względnie społeczne wyrzutki, nie tylko uzależnione, ale także przygodne użytkowniczki.
112
KP_Wojny narkotykowe-srodek-do druku-cs3.indd 112
5/14/11 2:43:45 PM
Czy sami użytkownicy organizują się w jakiś sposób? Są w stanie skutecznie walczyć o swoje prawa? Nie znam osobiście żadnej organizacji użytkowników narkotyków w RPA. Mało kto w ogóle wypowiada się publicznie w ich interesie. Na papierze polityka jest bardzo humanitarna, ustawodawstwo kładzie wielki nacisk na poprawę jakości terapii uzależnień. Te usługi pozostają jednak niedostępne dla większości z racji kosztów. Koniec końców polityka okazuje się nieludzka i dobrze by było, gdyby głos uzależnionych stał się naprawdę słyszalny. Tymczasem Centralny Urząd ds. Narkotyków reprezentuje 14 resortów i organizacje pozarządowe, nikt jednak nie domaga się włączenia samych uzależnionych.
Co w pani przekonaniu najmocniej decyduje o obecnym – poważnym – stanie problemu narkotykowego w RPA? Republika Południowej Afryki to kraj, który od czasu schyłku apartheidu przeszedł radykalne zmiany. Obietnica bardziej sprawiedliwego rozwoju „nowej” Afryki Południowej nie została jednak w pełni zrealizowana. Wielu ludzi znajduje się na marginesie gospodarki i społeczeństwa, mnóstwo młodych pozostaje bezrobotnych. Pewna grupa ośmiela się mówić głośno, że społeczeństwo „wolne od narkotyków” to mit, ale decydenci skłonni są wciąż trwać przy modelu prohibicyjnym, co oczywiście skazuje ich politykę na nieskuteczność. Społeczeństwo nie jest poinformowane o podejściach innych niż prohibicyjne, a oficjele zdają się ich bać. Wyjątkiem jest Prowincja Zachodniego Przylądka, w której (jako jedynej) nie rządzi Afrykański Kongres Narodowy. Tamtejsi
113
KP_Wojny narkotykowe-srodek-do druku-cs3.indd 113
5/14/11 2:43:45 PM
urzędnicy rozumieją użyteczność redukcji szkód. To jednak wciąż nie przekłada się zasadniczo na dostępność odpowiednich programów. Nie ma jasno zdefiniowanego elektoratu ani nawet rzeczników podejść nieprohibicyjnych. Nawet lekarze mają niewielkie możliwości i kompetencje do pomagania uzależnionym.
Co pani zdaniem mogłoby poprawić wydatnie sytuację w takim kraju jak RPA? I czego inne kraje mogłyby się nauczyć z ich doświadczeń? Przede wszystkim zarówno urzędnicy w RPA, jak i obywatele mogliby się przyjrzeć – z większą otwartością – doświadczeniom krajów o bardziej zrównoważonej polityce narkotykowej. Mogliby się wtedy przekonać, że redukcja szkód i rozwiązania inne niż prohibicja niekoniecznie prowadzą do rozpadu społeczeństwa. Konieczna jest intensyfikacja i zwiększenie liczby szkoleń dla personelu medycznego – lekarzy, pielęgniarek, terapeutów. I silniejsze zaangażowanie Ministerstwa Zdrowia w zapewnienie wysokiej jakości terapii uzależnień, które warto powiązać z programami zwalczania zakażeń HIV. Powinno być ich dużo więcej, i to faktycznie dostępnych dla przeciętnego obywatela. Nie obejdzie się również bez inwestycji w publiczną edukację. Na temat HIV i narkotyków, ale także różnych możliwych wariantów polityki narkotykowej.
Czy można w ogóle mówić o lepszej polityce narkotykowej, omijając jej szeroki kontekst społeczny? Może najlepszą polityką narkotykową jest po prostu dobra polityka społeczna?
114
KP_Wojny narkotykowe-srodek-do druku-cs3.indd 114
5/14/11 2:43:45 PM
Nie ma wątpliwości, że trudno będzie o rozwiązanie bądź choćby złagodzenie problemu narkotykowego w RPA dopóty, dopóki nie polepszy się siatka zabezpieczenia społecznego dla ubogich. Póki nie poprawi się ich dostęp do usług zdrowotnych i nie przeznaczy się więcej pieniędzy na tworzenie miejsc pracy oraz szkolenia dla pracowników. Do narkotyków należy podchodzić praktycznie, a nie tylko retorycznie. Jak do zjawiska permanentnego, chronicznie występującego w społeczeństwie. A za szerokim dostępem do terapii iść musi szerokie wsparcie socjalne.
115
KP_Wojny narkotykowe-srodek-do druku-cs3.indd 115
5/14/11 2:43:45 PM
Wojny narkotykowe. Doniesienia z pola walki Warszawa 2011 © Copyright for this edition by Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2011 Wydanie pierwsze Printed in Poland ISBN 978-83-61006-79-4 Redakcja merytoryczna: Maciej Kropiwnicki, Jan Smoleński, Michał Sutowski, Karolina Walęcik Redakcja stylistyczna: Marta Konarzewska Korekta: Joanna Dzik Zdjęcie na okładce: fot. John Moore / Getty Images News / Flash Press Media Projekt okładki, projekt typograficzny i skład: rzeczyobrazkowe.pl Druk i oprawa:
www.opolgraf.com.pl
Wydawnictwo Krytyki Politycznej ul. Nowy Świat 63 00-042 Warszawa redakcja@krytykapolityczna.pl www.krytykapolityczna.pl
Publikacja ukazała się przy wsparciu Open Society Institute w ramach programu Global Drug Policy. www.narkopolityka.pl Książki Wydawnictwa Krytyki Politycznej dostępne są w promocyjnej cenie w CK Nowy Wspaniały Świat (ul. Nowy Świat 63, Warszawa), Świetlicy KP w Trójmieście (ul. Nowe Ogrody 35, Gdańsk) oraz księgarni internetowej KP (www.sklep.krytykapolityczna.pl), a także w sieci Empik i dobrych księgarniach na terenie całej Polski.
KP_Wojny narkotykowe-srodek-do druku-cs3.indd 232
5/14/11 2:43:52 PM