SERIALE P R Z E WO D N I K K RY T Y K I P O L I T YC Z N E J
SPIS TREŚCI WSTĘP Kinga Dunin, Krzysztof Tomasik, 101 seriali PILOT Seriale tworzą nowe wspólnoty. Henry Jenkins w rozmowie z Szymonem Grelą Serial jako źródło wiedzy. Beata Łaciak w rozmowie z Jasiem Kapelą Należy mieć poczucie odpowiedzialności. Dorota Chamczyk w rozmowie z Jasiem Kapelą Jedyne wspólne dobro kulturowe. Michał R. Wiśniewski w rozmowie z Jasiem Kapelą SEZON 1 Joanna Ostrowska, Seks w wielkim mieście, czyli kto potrzebuje męża? Witold Mrozek, Seks w TVN-ie, czyli spełniony sen Trędowatej Julia Kubisa, Kto się boi Sary i Lucy? Błażej Warkocki, L jak miłość Karolina Sulej, Kalifornizacja męskości Maciej Gdula, Dexter, czyli trzymaj na dystans bliźniego swego Monika Bokiniec, Big Love, czyli „to właśnie otwartość czyni z nas rodzinę” SEZON 2 Jakub Majmurek, Mafia jako small business Michał Zygmunt, The Office, czyli jak przetrwać w wielkiej korporacji
5 6 31 32 47 61 73 85 86 94 103 109 128 137 144 153 154 168
Błażej Hrapkowicz, The Wire, czyli jak przełamać status quo Ekipa, czyli polityka idealna. Kasia Adamik w rozmowie z Agnieszką Wiśniewską Jakub Majmurek, Rzym, czyli Ameryka Renata Bożek, Trawka, czyli o tym, co się pleni na przedmieściach i nie tylko tam Cezary Michalski, South Park, czyli przemoc symboliczna wobec Eryka Cartmana
178 188 198 204 214
SEZON 3 Agnieszka Wiśniewska, Przyjaciele, czyli jak pokochać neoliberalizm i picie kawy przez cały dzień Jakub Majmurek, My, Kiepscy Karol Domański, Wojtek Zrałek-Kossakowski, Star Trek, czyli krok do przodu Ewa Tomaszewicz, Search the web for Simone House nie daje tanich wzruszeń. Agnieszka Graff w rozmowie z Hanną Gill-Piątek i Martyną Dominiak Michał Sutowski, Z Archiwum X, czyli gdzie jest prawda Joanna Ostrowska, Czysta krew, czyli jak demoniczna mniejszość przejmuje władzę!
229
EPILOG Jakub Bożek, Popkultura się liczy
297 298
Autorzy Seriale Krytyka Polityczna Przewodniki Krytyki Politycznej
302 309 314 318
230 239 247 255 264 277 291
Jakub Bożek
POPKULTURA SIĘ LICZY Od dawna wiemy, jak ważna jest kultura. To dzięki niej się komunikujemy, mamy wspólne doświadczenia i marzenia. W kulturze się eksperymentuje, tworzy nowe wartości, zmienia świadomość, a w efekcie – rzeczywistość. Problem w tym, że kultura jest równocześnie polem walki o status. Aby to dostrzec, nie trzeba czytać Pierre’a Bourdieu – niedawno pewien robotnik z brytyjskiego Rotherham opowiedział socjologowi Simonowi Charlesworthowi, jak się czuł, gdy spotkał kobietę z wyższej klasy: „To jest forma przemocy […] bariera, na której napisano «posłuchaj szumowino, nawet do mnie nie podchodź!»”91. Źródłem tej dystynkcji jest niedostateczny kapitał kulturowy. To on nie pozwala wielu ludziom dostrzec emancypacyjnego potencjału kultury. Potwierdzają to wyniki dużego projektu naukowego Cultural Capital and Social Exclusion przeprowadzonego w Wielkiej Brytanii: ludzie z niskim kapitałem kulturowym nie wierzą, że „wysoka” sztuka finansowana z publicznych pieniędzy jest dla nich. Czterdzieści procent z nich twierdzi, że nie ma wystarczającej wiedzy, by docenić prace współczesnych artystów. Okazuje się więc, że klasy niższe wcale nie kojarzą kultury z wolnością i otwartością. Czy w tej sytuacji nadal możemy twierdzić, że jest ona wspólnym dobrem, skoro tyle ludzi dobrowolnie z niej rezygnuje?
91 Richard G. Wilkinson, Kate Pickett, Spirit Level: Why Equality is Better for Everyone, Bloomsbury Press, Nowy Jork 2010.
298
Popkultura się liczy
Możemy, ale powinniśmy popatrzeć w inną stronę niż zazwyczaj. To dlatego wydaliśmy przewodnik po popularnych serialach. I wcale nie biadoliliśmy nad ich niskim poziomem czy szmirowatością. Pop też ma bowiem emancypacyjny potencjał. Dzieje się tak z kilku powodów. Po pierwsze, telewizja ma dużą siłę rażenia. Dla przykładu porównajmy wskaźniki oglądalności serialu Californication i czytelnictwo Kapuścińskiego non-fiction Artura Domosławskiego – książki, którą według Zdzisława Pietrasika z „Polityki” każdy inteligent powinien znać. Według sondażu firmy AGB Nielsen Media Research Californication przeciętnie oglądało 775 tysięcy widzów. Wprawdzie na standardy TVN to niewielka publiczność (Na Wspólnej obejrzało kiedyś 5 milionów widzów), ale jeśli doliczymy tych, którzy zobaczyli serial w internecie, wyjdzie pewnie ponad milion Polaków. Książka Domosławskiego sprzedała się w 60 tysiącach. egzemplarzy. Nawet jeżeli założymy, że każdy nabywca pożyczył ją trzem kolejnym osobom, to i tak okaże się, że jej czytelników było cztery razy mniej niż widzów średnio popularnego serialu. A przecież to i tak bardzo dużo w porównaniu z liczbą osób zwiedzających galerie i muzea – jedną z najgłośniejszych wystaw tego sezonu Ars Homo Erotica w Muzeum Narodowym w Warszawie zobaczyło zaledwie 37,5 tysiąca ludzi. Po drugie, telewizja nie dzieli tak bardzo społeczeństwa jak inne dobra kultury. Oczywiście nie jesteśmy tak naiwni, by twierdzić, że jest medium całkowicie egalitarnym. Seriale, które opisujemy w naszym przewodniku, są klasowe. Wiele z nich (i to te, które w kategoriach „wartości artystycznej” są oceniane najwyżej) było produkowanych dla płatnych, niedostępnych powszechnie stacji. „Drugi obieg” seriali, jaki się wytworzył w internecie, też ma swoją klasową specyfikę – tak jak wciąż klasowo uwarunkowany jest 299
dostęp do sieci czy znajomość języka. Mimo to bariery „wejścia” i „wyjścia” są w tym przypadku dość niskie. Każdy może przynajmniej spróbować obejrzeć jakiś serial, nie wstydząc się, że nie ma wystarczającej wiedzy czy kompetencji kulturowych. To sprawia, że seriale oglądają praktycznie wszyscy – bez względu na dochody, zawód, wykształcenie, miejsce pochodzenia (chociaż badania pokazują, że wiek i płeć wciąż mają znaczenie). I to dlatego łatwo nam się rozmawia o serialach. To o nich dyskutujemy w fabryce i w biurze, na siłowni i przy rodzinnym obiedzie. Po trzecie, seriale już od dawna nie są szmirowate. I nie chodzi tylko o to, że są technicznie dobrze zrobione. Seriale intrygują, wciągają i zmuszają do myślenia, także krytycznego. Niedawne badania amerykańskich politologów dowiodły chociażby, że widownia nowych seriali i sitcomów wyraża większe poparcie dla praw kobiet. Twórcy seriali są często o wiele bardziej odważni niż reżyserzy kinowych hitów. Co więcej, telewizja wpływa na sposób, w jaki myślimy. Znany amerykański publicysta Steven Johnson w swojej książce Everything Bad is Good for You pokazuje, że nowe seriale wymagają od widzów o wiele więcej uwagi i zdolności kognitywnych niż jeszcze dwadzieścia lat temu. Trzeba śledzić wiele wątków naraz, a scenarzyści zastawiają na nas wiele pułapek. Ciekawe, że taki sposób opowiadania historii wcale nie jest charakterystyczny dla ambitnych produkcji – Johnson przypomina, że od lat tak się kręci opery mydlane. Ważne jest wreszcie to, że oglądamy seriale razem, zazwyczaj z przyjaciółmi albo rodziną. A nawet jeśli robimy to sami, to lubimy wymieniać się opiniami na ich temat. Fani seriali angażują się na wiele różnych sposobów: piszą alternatywne scenariusze, remiksują stare odcinki i wydobywają z nich nowe znaczenia, wymieniają się informacjami i tworzą całe kompendia wiedzy 300
Popkultura się liczy
o ulubionych tytułach92 . Jeszcze inni tłumaczą napisy, całkowicie za darmo, a potem bezinteresownie udostępniają je w sieci. To niesamowite, że takie rzeczy dzieją się także w Polsce, kraju, w którym kapitał społeczny jest tak niewielki. W rozmowie z Jasiem Kapelą Michał R. Wiśniewski mówi, że seriale są jedynym wspólnym dobrem kulturowym. Przesadza, ale ma sporo racji. Dlatego właśnie piszemy o serialach – o ich emancypacyjnym potencjale i ideologicznych kliszach, które reprodukują; o artystycznej oryginalności i gorsetach telewizyjnych formatów. Bo popkultura naprawdę się liczy.
92 Podobno nie da się naprawdę zrozumieć Zagubionych bez zaglądania do Lostopedii.
301
Seriale. Przewodnik Krytyki Politycznej Warszawa 2011 © Copyright by Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2011 © Copyright for Jakub Majmurek, My, Kiepscy by „Dwutygodnik”, 2011 Wydanie I Printed in Poland ISBN 978-83-62467-05-1 Seria Przewodniki Krytyki Politycznej, tom XXIV Projekt graficzny i łamanie: xdr Projekt okładki: twożywo Redakcja: Zespół Krytyki Politycznej Korekta: Joanna Dzik Druk i oprawa: www.opolgraf.com.pl Wydawnictwo Krytyki Politycznej ul. Nowy Świat 63 00–042 Warszawa redakcja@krytykapolityczna.pl www.krytykapolityczna.pl
Książka ukazała się przy wsparciu Polskiego Instytutu sztuki Filmowej w ramach Programu Operacyjnego Edukacja i Upowszechnianie Kultury Filmowej.