Ovako se Živelo novi vek
Radina Vučetić
Život u socijalizmu (1945–1980)
I na Istoku, i na Zapadu Drugi svetski rat (1939–1945), koji je za sobom ostavio pustoš i milionske žrtve, u Jugoslaviji je počeo 1941. i trajao je četiri godine. Svoje oslobođenje Beograd je dočekao sa samo 270.000 stanovnika. Po prestanku ratnih strahota lice sveta bilo je potpuno izmenjeno, a novu epohu obeležio je hladni rat. U tom ratu, koji je bio borba između Istoka i Zapada, jedan nasuprot drugom našla su se dva sistema – komunistički, oličen u Sovjetskom Savezu i istočnoevropskim zemljama, i kapitalistički, demokratski, oličen u Americi i zapadnoevropskim državama. Iz Drugog svetskog rata Jugoslavija je izašla s novim uređenjem. Monarhija je ukinuta, a Beograd je postao prestonica još jedne od komunističkih zemalja takozvanog Istočnog bloka. Početak posleratnog perioda obeležilo je potpuno okretanje Sovjetskom Savezu i preuzimanje sovjetskog modela države, privrede, ekonomije, kulture…
Godina
Broj stanovnika
1944
270.000
1951
428.000
1961
619.000
1971
780.000
1981
1.100.000
Broj stanovnika u Beogradu
Do preokreta je došlo 1948. godine, nakon sukoba Tita s Moskvom i Josifom Visarionovičem Staljinom. Od tada Jugoslavija je bila socijalistička država s komunističkim uređenjem, koja je veliku ekonomsku i vojnu pomoć dobijala od Zapada, naročito od Amerike. Zapadu se sve više okretala i u sferi kulture i svakodnevnog života.
Novinu u spoljnopolitičkom opredeljenju Jugoslavije predstavljala je i politika nesvrstavanja – na konferenciji u Beogradu 1961. godine stvoren je Pokret nesvrstanih, koji su činile zemlje van dva postojeća bloka.
Podeljena Evropa na karti iz Istorijskog atlasa sveta (London 1978)
Jugoslovenska socijalistička država menjala je ime nekoliko puta: Demokratska Federativna Jugoslavija (DFJ, 1945), Federativna Narodna Republika Jugoslavija (FNRJ, 1945–1963) i Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija (SFRJ, 1963–1992).
2
Beograd je oslobođen 20. oktobra 1944. i postao je prestonica nove zemlje, s novim imenom i novom ideologijom. Zahvaljujući specifičnom položaju između Istoka i Zapada, mogao je da ugosti i Hruščova i Niksona, i Sartra, Stravinskog i Alfreda Hičkoka, kao i brojne svetske glumce, ali i posadu Apola 11, i to samo stotinak dana posle njenog sletanja na Mesec! Tito i američki predsednik Nikson prilikom posete Beogradu, 1970 Beograd je bio tipičan doseljenički grad, čije su stanovništvo u proseku činile trećina rođenih Beograđana i dve trećine doseljenika. Najviše je bilo Srba, a drugo mesto delili su Crnogorci i Hrvati. O mladosti Beograda svedoči podatak da je sredinom šezdesetih prosečna starost Beograđanina bila samo 27 godina!
Pedesetih i šezdesetih, koje su bile ključne za definitivno okretanje Zapadu, Beograd postaje moderan grad i domaćin važnih međunarodnih konferencija i festivala.
josip broz tito Neprikosnovena ličnost u socijalističkoj Jugoslaviji bio je Josip Broz Tito (1892–1980). Za vreme rata bio je partizanski vođa i lider komunističkog pokreta, a posle rata doživotni predsednik, maršal, vrhovni komandant, generalni sekretar Partije… Takvo objedinjavanje funkcija u rukama jednog čoveka neizbežno je vodilo stvaranju kulta ličnosti. Kult ličnosti bio je vidljiv u različitim sferama života. Gradovi, ulice, škole dobijaju Titovo ime, a njegove slike nalazile su se u svim javnim ustanovama. Postao je i počasni građanin Beograda 1947, a jedna od najvećih ulica, ona koja je do tada nosila ime kralja Milana, promenila je naziv u Maršala Tita. U sklopu slavljenja kulta ličnosti Beograd je 1962. dobio i Muzej 25. maj, u kojem su čuvani i izlagani pokloni koje je Tito dobijao. Povodom svakog njegovog putovanja organizovani su masovni ispraćaji i dočeci u Beogradu. Rešenje o promeni naziva Ulice Kralja Milana u Maršala Tita
3
Socijalizam u gradu Nakon oslobođenja trebalo je boriti se sa siromaštvom, a učvrstiti novu, komunističku ideologiju. Pod parolama obnove i izgradnje i bratstva i jedinstva rađala se nova metropola, s novim naseljima i novim običajima. Program obnove razrušene zemlje i izgradnje socijalizma vodila je Komunistička partija. Beograd, u kojem je tokom rata porušena ili teško oštećena trećina zgrada, obnavljao se munjevitom brzinom, menjajući svoju fizionomiju. Istovremeno, nova vlast sprovodila je konfiskaciju i nacionalizaciju znatnog dela privatnog stambenog fonda, a gubitnici su najčešće bili pripadnici predratne elite i oni koji su sarađivali sa okupatorom. petokraka umesto krune Pozorišni trg postao je Trg republike, na mestu srušenog Mosta kralja Aleksandra podignut je Most bratstva i jedinstva, kasnije nazvan Brankov most, bivši Dvorski park postao je Pionirski park, ulice nazivane po kraljevima, kraljicama ili kneginjama dobijaju najčešće imena narodnih heroja, a nekadašnju krunu zamenjuje petokraka.
4
U obnovi zemlje i izgradnji infrastrukture (pruga, mostova, puteva) posebnu ulogu imale su omladinske radne akcije. Za učešće u njima, koje je podrazumevalo težak fizički rad, omladinci nisu bili plaćeni i na akcije su odlazili dobrovoljno jer im je to često bila preporuka za napredovanje u društvu. Zahvaljujući i radnim akcijama, Beograd je dobio Novi Beograd, Adu Ciganliju, Autoput bratstva i jedinstva, a obnovljeni su i mnogi objekti stradali u ratu.
Autoput bratstva i jedinstva (Beograd–Zagreb), dug 382 km, napravljen je za samo dve godine (1948–1950), a gradilo ga je 319.000 brigadira!
U prvih pet godina u arhitekturi je dominirao socrealistički pravac. Njega su karakterisale teške zgrade sandučare, u kojima su broj i veličina prostorija bili mnogo manji nego do tada. Socrealizam je, međutim, brzo napušten u korist savremenih svetskih kretanja u arhitekturi. Najočigledniji primer socrealizma u arhitekturi jeste Dom sindikata. Ova zgrada monumentalne forme dugo je bila sedište radničkih sindikata. Šezdesete godine zlatno su doba izgradnje Beograda. Grad dobija značajne državne institucije, muzeje, sportske centre, bolnice, hotele, prve podzemne prolaze, mostove i glavne saobraćajnice, a povezuje se sa Zemunom u jedinstvenu gradsku celinu. Novi beograd, grad iz peska Predratna ideja o gradnji Novog Beograda postala je realnost u poratnoj Jugoslaviji, kada grad počinje da se širi na levu obalu Save. Konkurs za urbanističko rešenje Novog Beograda raspisan je 1947, a 1948. počelo je stvaranje nove prestoničke celine iz peska i močvarnih terena. Urbanistički plan predviđao je izgradnju zgrada SIV-a i CK, Olimpijskog stadiona za 150.000 gledalaca i jezera za 70.000 kupača. Šezdesetih godina izgrađeno je čak 86.767 stanova! Nažalost, ni to nije bilo dovoljno za sve one kojima je bio potreban krov nad glavom. Zgrada Centralnog komiteta Saveza komunista Jugoslavije (CK) podignuta je 1964. godine. Bio je to oblakoder u američkom stilu s potpuno socijalističkom namenom, jer se u njemu nalazilo sedište Partije. Druga značajna višespratnica – Palata Beograd (Beograđanka) – podignuta je 1974. sa idejom da u centru grada nikne zgrada koja će dominirati visinom (24 sprata) i postati centralni gradski orijentir. Na prvih nekoliko spratova nalazila se moderna robna kuća, dok su na ostalim bile poslovne prostorije i gradska radio-stanica Studio B. Zgrada CK
avalski toranj
Jedan od simbola grada – Avalski toranj – visine 202,85 m, izgrađen po projektu Uglješe Bogunovića i Slobodana Janjića, pušten je u rad 1965. godine. U trenutku izgradnje bio je deseti po visini u svetu. Toranj je bio otvoren za posetioce, a deci je najveća atrakcija bila vožnja liftom, kojoj su se radovali i roditelji jer su verovali da je lekovita za grlo, nos i pluća. Toranj je srušen u bombardovanju 1999. i ponovo izgrađen 2010. godine. Na Avalskom tornju nalazila se televizijska antena teška 25 tona
5