SADR@AJ Na prekretnici 2
Dobri susedi 3
U centru grada 4
Fijakeri i tramvaji 8
Dvor, ku}a i stan 10
Qubav pod nadzorom
Izdaje KREATIVNI CENTAR Gradi{tanska 8, Beograd tel.: 011/ 38 20 483, 38 20 464, 24 40 659 www.kreativnicentar.rs e-mail: info@kreativnicentar.rs
12
@enska stvarnost
Za izdava~a mr Qiqana Marinkovi}, direktor
14
Nova doma}a kuhiwa 16
Dnevni i ve~erwi izlasci 18
Po evropskoj modi
Biblioteka OVAKO SE @IVELO Novi vek PRESTONICA NEZAVISNE SRBIJE (1878–1918)
20
Sportski klubovi
Autor mr Radina Vu~eti}
22
Male i velike {kole
Ilustrator Vladimir Bursa}
23
Doba realizma
Urednik edicije dr Vesna Biki}
24
Dinar za lekarski pregled 26
Zakoni i kazne 28
U ratnim godinama 30
Indeks
Saradnik istra`iva~ Milena Trutin Grafi~ki dizajn Danijela Paracki Du{an Pavli} Lektori Ivana Igwatovi} Marija Ne{i}
32
Hronolo{ka tablica
Grafi~ka priprema D_sign, Beograd [tampa Publikum, Beograd Tira` 3.000 CIP – Katalogizacija u publikaciji Narodna biblioteka Srbije, Beograd 930.85 (497.11) "1878/1918" (02.053.2.025.2) 316.728 (497.11) "1878/1918" (02.053.2.025.2) Vu~eti}, Radina Prestonica nezavisne Srbije : (1878–1918) / Radina Vu~eti} ; [ilustrator Vladimir Bursa}]. – Beograd : Kreativni centar, 2008 (Beograd : Publikum). – [34] str. : ilustr. ; 24 cm. – (Biblioteka Ovako se `ivelo. Novi vek) Tira` 3.000. – Hronolo{ka tablica: str. [34]. – Registar.
OVAKO SE @IVELO NOVI VEK
ISBN 978-86-7781-655-1 a) Svakodnevni `ivot – Beograd – 1878–1918 b) Beograd – Kulturna istorija – 1878–1918 COBISS.SR-ID 151150860
OVAKO SE @IVELO NOVI VEK
Radina Vu~eti}
PRESTONICA NEZAVISNE SRBIJE (1878–1918)
Na prekretnici
Na Berlinskom kongresu 1878. godine Srbija je dobila nezavisnost i teritorijalno pro{irewe, a 1882. progla{ena je kraqevinom. Beograd, wen glavni grad, bio je mala varo{, mawa i od najmawih londonskih, pariskih ili berlinskih centralnih kvartova. Odbacuju}i nasle|e Orijenta i okre}u}i se Evropi u svim sferama `ivota, Beograd je tada napravio najkrupnije iskorake u svojoj savremenoj istoriji. Za samo nekoliko decenija krajem XIX i po~etkom XX veka on je, mewaju}i i izgled i duh, postao moderna prestonica, sa ogromnim potencijalima za daqi razvoj. Beogradska varo{ jo{ je bila sku~ena i zahvatala je samo uzak polukrug oko tvr|ave – {anac koji se protezao du` dana{weg Kosan~i}evog, Topli~inog i Obili}evog venca i Skadarske ulice. Iako su i ranije, posebno nakon iseqavawa osmanskog stanovni{tva, postojali ozbiqni poku{aji da se gradsko jezgro preuredi i pove`e s Terazijama, ve} tada glavnom raskrsnicom kolskih puteva, tek od 1880. godine varo{ po~iwe zaista da mewa izgled – izlazi iz okvira {anca i pro{iruje se prema dana{wem Trgu Slaviji.
[est godina kasnije u rejon varo{i ukqu~uje se i naseqe Englezovac na Vra~aru, nazvano po Fransisu Makenziju, [kotu, veoma imu}nom i uticajnom predstavniku Britanskog biblijskog dru{tva, koji je u Beogradu boravio od 1876. do 1895. godine. Naseqe Englezovac, Makenzijeva ulica
Zemqi{te na Vra~aru Fransis Makenzi kupio je za 7.500 dukata od sina Stojana Simi}a, tada{weg predsednika vlade. Deo tog velikog imawa kasnije je prilo`io za izgradwu hrama Svetog Save.
2
Dobri susedi
Pred kraj XIX veka, posle masovnog odlaska Turaka, Beograd postepeno postaje grad naseqen uglavnom srpskim stanovni{tvom. Ipak, petinu stanovni{tva ~ine Beogra|ani razli~itog etni~kog porekla. Najvi{e je bilo Nemaca i Jevreja, a zatim Ma|ara, ^eha, Grka, Cincara, Roma‌ Svi oni dali su poseban pe~at gradu. Broj stanovnika u gradu brzo se uve}avao – uo~i Prvog svetskog rata u Beogradu je `ivelo oko 90.000 qudi.
Nemci su se naj~e{}e bavili zanatima i uvoznom trgovinom, a bili su i dobri pedagozi. Oni su najvi{e doprineli tome da moda, ishrana, name{taj, na~in `ivota i vaspitawa u Beogradu poprime evropski duh. U decenijama na prelazu iz XIX u XX vek u Beogradu je `ivelo oko 4.000 Jevreja (danas ih je gotovo upola mawe, oko 2.200). Nakon odlaska Turaka Jevreji iz mahale na Dor}olu po~iwu da se {ire kupuju}i turske ku}e u susedstvu, a pojedini prelaze u varo{ i na Terazije, gde otvaraju moderne radwe. U toku purimskih sve~anosti deca su se okupqala u Jevrejskoj ulici, gde je prire|ivan va{ar na kojem su se prodavale ~egrtaqke, pi{taqke, drombuqe, papirne maske i slatki{i.
Sinagoga u ulici Cara Uro{a
U gradu je postojala verska raznovrsnost, a Beogra|ani su se, kao gostoprimqivi i dobri doma}ini, dru`ili prilikom svih verskih praznika. Posete tokom bo`i}nih i uskr{wih slavqa (i pravoslavnih i katoli~kih) bile su prilika da se doma}inima uka`e posebno po{tovawe. Na Dor}olu, gde je bilo dosta Jevreja, Beogra|ani svih narodnosti redovno su pratili jevrejska subotwa slavqa, purimske sve~anosti ili proslavu Ro{ ha{ane, jevrejske Nove godine. Plan grada iz 1907. godine
3
godina
broj stanovnika
1842
14.371
1866
24.768
1892
65.598
1910
90.000
U centru grada
U glavnim gradskim ~etvrtima po~iwu da se grade vi{e i lep{e zgrade, po planovima i pod nadzorom stru~waka. Do kraja veka u Beogradu je podignuto dvadesetak izuzetnih gra|evina, poput Narodne banke, Starog dvora, Kapetan Mi{inog zdawa, @elezni~ke stanice i nekada{weg Ministarstva pravde. Grad koji je po~etkom XIX veka imao tek poneki fewer u{ao je u XX vek sa elektri~nim osvetqewem, regulisanim vodovodom i tramvajskim saobra}ajem. Oko raskrsnice Knez Mihailove ulice i stare ~ar{ije (danas ulice Kraqa Petra) podi`u se ku}e najuglednijih beogradskih porodica, ali i poslovno-stambene zgrade. One imaju istu arhitektonsku vrednost kao zgrade u evropskim metropolama. Pe~at centru grada davali su Kapetan Mi{ino zdawe, Pan~i}ev park, Velika pijaca, moderni hoteli. Palata Marka Stojanovi}a, viceguvernera Narodne banke, zavr{ena je oko 1889. godine. Danas se u toj zgradi u Knez Mihailovoj ulici nalazi Akademija likovnih umetnosti. Zgrade iz tog vremena pripadaju razli~itim arhitektonskim stilovima – romantizmu, nacionalnom i novovizantijskom stilu, akademizmu i secesiji – i svedo~e o sredinama u kojima su {kolovane i uzorima po kojima su stvarale arhitekte Aleksandar Bugarski, Jovan Ilki}, Konstantin Jovanovi}‌ Zgrada Narodne banke podignuta je 1889. godine prema projektu Konstantina Jovanovi}a.
Zgrada Klasne lutrije, na uglu ulica Vasine i Knegiwe Qubice, sagra|ena je prema planovima Milo{a Sav~i}a i Milana Kapetanovi}a.
Hotel Moskva, jedna od zna~ajnijih zgrada ra|enih u stilu secesije, nastao je kao rezultat saradwe Jovana Ilki}a i nekoliko petrogradskih arhitekata.
4
Kao centralni trg izdvajao se Pozori{ni trg, na kojem su se nalazili Narodno pozori{te, Uprava fondova (dana{wi Narodni muzej), spomenik knezu Mihailu, Kolar~eva pivnica i glavna po{ta. Trg je bio blatwav i pun rupa, s ru{evinama Stambol-kapije (poru{ene 1867), nekada najva`nijeg ulaza u grad. Otkrivawe spomenika knezu Mihailu „KOD KOWA“ Prvi javni spomenik podignut je 1848. u slavu poginulih u borbi protiv Turaka. Me|utim, kao prvi javni spomenik prestonice naj~e{}e se pomiwe spomenik knezu Mihailu Obrenovi}u, podignut 1882. godine na Pozori{nom trgu. Spomenik je delo ~uvenog italijanskog vajara Enrika Pacija. Pri~alo se da neki Beogra|ani nisu mogli da mu oproste {to je kneza ostavio gologlavog. Natpisi s postoqa spomenika knezu Mihailu
PREDAJA KQU^EVA Godina 1867. i imena gradova ispisani na postoqu spomenika knezu Mihailu podse}aju nas na jedan od najzna~ajnijih doga|aja u srpskoj istoriji – predaju gradova srpskoj vojsci, odnosno oslobo|ewe Beograda od turske vlasti.
5
Na odlasku iz prestonice Enriko Paci poru~io je Beogra|anima: „Ganutog srca polazim iz ove mile varo{i, iz ovog krasnog sedi{ta mlade ali vite{ke kraqevine… Italijan sam du{om i ose}ajem – a srcem i odu{evqewem sam Srbin.“