OPA - jedność kontynentalna czy dominacja USA? by KNP Homo Politicus

Koło Nauk Politycznych Homo Politicus

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH jedność kontynentalna czy dominacja USA?

Kraków 2015

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? © Copyright by Koło Nauk Politycznych Homo Politicus Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2015.

Recenzenci: dr Ewa Antoszek dr Jan Brzozowski dr Łukasz Danel dr Marcin Fatalski dr Dominika Karwoth-Zielińska dr Karolina Kotulewicz dr Rafał Prostak

Redaktor naukowy: mgr Konrad Sarzyński

ISBN 978-83-65173-26-3 (CD-ROM) ISBN 978-83-65173-27-0 (online pdf)

Wydawca: Fundacja Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie ul. Rakowicka 27 31-510 Kraków Koło Nauk Politycznych Homo Politicus www.homopoliticus.edu.pl, knphomopoliticus@gmail.com, www.facebook.com/kolo.nauk.politycznych

Publikacja została wydana dzięki wsparciu finansowemu Parlamentu Studenckiego Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA?

Spis treści Wstęp .................................................................................................................................................................... 3 Część I. OPA jako organizacja międzynarodowa................................................................................... 4 Olesia Tkachuk, Organizacja Państw Amerykańskich – między teorią a praktyką .........................5 Magdalena Andrzejewska, Przyszłość oraz postulaty zmian obecnego charakteru Organizacji Państw Amerykańskich ........................................................................................................................................... 17 Paulina Antoń, System ochrony praw człowieka w ramach Organizacji Państw Amerykańskich ............................................................................................................................................................................................ 26 Część II. OPA z perspektywy gospodarczej .......................................................................................... 35 Paweł Podolski, Globalny kryzys finansowy: przyczyny, mechanizmy transmisji oraz skutki dla państw latynoamerykańskich zrzeszonych w Organizacji Państw Amerykańskich ...................... 36 Część III. Stosunki miedzy państwami OPA ......................................................................................... 47 Grzegorz Cyganek, Perspektywy procesu regionalizacji politycznej zachodzącego w Zachodniej Hemisferze, na przykładzie nakładania się wpływów Organizacji Państw Amerykańskich i Unii Narodów Południowoamerykańskich .................................................................. 48 Aleksandra Golus, Spór pomiędzy państwami członkowskimi OPA o legalizację upraw koki w kontekście walki z handlem kokainą ............................................................................................................ 61 Jacek Kowalczyk, Liwiusz Wojciechowski, Implikacje gospodarcze, polityczne i społeczne zawieszenia Hondurasu w prawach członka OPA ........................................................................................ 70 Paweł Aleksander Kupis, Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka jako element systemu ochrony praw człowieka na kontynentach amerykańskich................................................... 79 Część IV. Stany Zjednoczone Ameryki w OPA ..................................................................................... 90 Agnieszka Mazurek-Czarnecka, Ewelina Pawłowska, Stosunki gospodarcze pomiędzy dwoma największymi krajami Organizacji Państw Amerykańskich – USA i Kanadą .................... 91 Joanna Składowska, Wybrane aspekty międzyamerykańskiego systemu ochrony praw człowieka – stanowisko Stanów Zjednoczonych wobec ratyfikacji Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka .......................................................................................................................................................... 95 Bartosz Pieczara, Eduardo Galeano i Mario Vargas Llosa – dwa spojrzenia na wpływ USA na poziom rozwoju Ameryki Łacińskiej......................................................................................................... 104

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA?

Wstęp Z ogromną radością oddajemy w Państwa ręce publikację będącą efektem Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej „Organizacja Państw Amerykańskich – jedność kontynentalna czy dominacja USA?”. Konferencja została zorganizowana przez Koło Nauk Politycznych Homo Politicus 22 kwietnia 2015 roku na terenie Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Prelegentami byli studenci oraz doktoranci z całej Polski, którzy przeanalizowali funkcjonowanie Organizacji Państw Amerykańskich z różnych perspektyw. Niniejsza publikacja zachowała podział na części zgodny z podziałem konferencji na panele. Wybór Organizacji Państw Amerykańskich nie był przypadkowy i wynikał przede wszystkim z chęci kontynuacji zakończonej sukcesem konferencji o krajach BRICS, która odbyła się niemal dokładnie rok wcześniej. Tym razem organizatorzy zdecydowali się poświęcić uwagę państwom amerykańskim, bardzo różnorodnym, jednak zrzeszonym w jednej organizacji. Zarówno w trakcie konferencji, jak i w niniejszej publikacji, poszukiwana jest odpowiedź na pytanie, czy ta organizacja ma sens oraz jak można ocenić jej działania. Publikacja została podzielona na cztery części:  OPA jako organizacja międzynarodowa,  OPA z perspektywy gospodarczej,  stosunki między państwami OPA,  Stany Zjednoczone Ameryki w OPA. W pierwszych trzech częściach znajdują się analizy Organizacji Państw Amerykańskich pod innym kątem, zarówno od strony prawnej, ekonomicznej, jak i politycznej. Ostatnia część jest z kolei próbą odpowiedzi na pytanie zadane w tytule konferencji o roli i sile wpływów USA w tej organizacji. Na szczególne podziękowania zasługują recenzenci, dzięki którym możliwe stało się stworzenie publikacji na wysokim poziomie merytorycznym. Dziękujemy również wszystkim autorom, którzy dzięki różnorodnemu podejściu stworzyli ciekawą publikację. Mam nadzieję, że jej lektura będzie przyjemna i dostarczy inspiracji do dalszych badań.

mgr Konrad Sarzyński w-ce prezes ds. naukowych KNP Homo Politicus

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA?

Część I OPA jako organizacja międzynarodowa

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

mgr Olesia Tkachuk Uniwersytet Jagielloński

Organizacja Państw Amerykańskich – między teorią a praktyką Abstrakt Regionalne organizacje międzynarodowe, które odgrywają ważną rolę na arenie międzynarodowej, często są wykorzystywane przez niektóre państwa (pełniące rolę dominującą w regionie) dla realizacji własnych celów narodowych i wywierania wpływu na pozostałych członków, naruszając tym samym podstawowe zasady stosunków międzynarodowych – równości i nieinterwencji w sprawy wewnętrzne innych krajów. Eksperci z zakresu stosunków międzynarodowych jako przykład takiej organizacji często podają Organizację Państw Amerykańskich. Celem poniższego artykułu jest przeanalizowanie roli OPA w polityce zagranicznej Stanów Zjednoczonych. W jego pierwszej części zaprezentowana została Karta z Bogoty: zawarte w niej zasady i zadania OPA. Z kolei później omówiony został praktyczny aspekt rozwoju współpracy między państwami członkowskimi: w okresie zimnowojennym (okres skutecznego wykorzystywania OPA przez USA jako instrumentu walki z komunizmem w zachodniej hemisferze?) oraz po rozpadzie ZSRR (okres efektywnej równorzędnej współpracy?). Natomiast w zakończeniu autorka spróbowała odpowiedzieć na pytanie – czy OPA jest przykładem zrealizowanych idei panamerykanizmu czy raczej instrumentem środkowoi południowoamerykańskiej polityki zagranicznej USA? Słowa kluczowe: Organizacja Państw Amerykańskich, współpraca, USA, polityka zagraniczna

Abstract In regional international organizations, which play an important role in the international arena, they are often used by some countries (performing a dominant role in the region) for its own national objectives and influencing on the other members, thus violating the basic principles of international relations – equality and non-interference in the other countries internal affairs. Experts of international relations often give the example of the Organization of American States as such an organization. The purpose of this article is to analyze the role of the OAS in the foreign policy of the United States. In the first part, there has been presented the Charter of Bogota: principles and objectives of the OAS that it includes. In turn then, the practical aspect of the development of cooperation between the Member States has been discussed: in the Cold War period (the period of effective use of the OAS by the United States as an instrument of struggle against communism in the Western Hemisphere?) and after the collapse of the USSR (the period of effective equal collaboration?). In the conclusion, the author tried to answer the question, whether OAS is an example of implemented Pan American ideas or rather an instrument of the Central and South American foreign policy of the USA? Key words: Organization of American States, collaboration, USA, foreign policy

1. Wstęp

Państwa są najważniejszymi uczestnikami stosunków międzynarodowych. Poprzez rozwój dwu- lub wielostronnej współpracy w różnych dziedzinach (politycznej, gospodarczo-handlowej, energetycznej, naukowo-kulturalnej, społecznej, militarnej, ekologicznej, informacyjnej), a także zawieranie umów i porozumień międzynarodowych, uczestniczenie w międzynarodowych konferencjach, spotkaniach na różnym szczeblu, forach, konsultacjach, dyskusjach, czasem także stosowanie różnych form nacisku (np. gospodarczego, energetycznego) oraz udział w poszczególnych międzynarodowych organizacjach globalnych lub regionalnych realizują one cele zawarte w narodowych strategiach polityki zagranicznej. Wszystkie powyższe formy KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? aktywności na arenie międzynarodowej odpowiednio do powszechnie przyjętych zasad prawa międzynarodowego (wynikających m.in. z Karty Narodów Zjednoczonych) powinny odbywać się zgodnie z zasadą równości, nieingerencji w sprawy wewnętrzne innych krajów oraz pokojowego rozwiązywania wszelkich sporów. Niektóre państwa jednak naruszają te zasady oraz realizują swoją politykę zagraniczną przy pomocy interwencji militarnych (np. obecna sytuacja na wschodzie Ukrainy) lub wykorzystują organizacje regionalne dla wywierania wpływu na poszczególne państwa członkowskie, interweniowania w ich sprawy wewnętrzne i realizowania partykularnych celów. Większość badaczy stosunków międzynarodowych uważa, że przykładem takich państw i organizacji jest Federacja Rosyjska i Wspólnota Niepodległych Państw oraz Stany Zjednoczone i Organizacja Państw Amerykańskich. Artykuł ma na celu przeanalizowanie efektywności OPA oraz jej roli w polityce zagranicznej Stanów Zjednoczonych, a także udzielenie odpowiedzi na pytanie: czy OPA jest przykładem zrealizowanych idei panamerykanizmu czy raczej instrumentem środkowo- i południowoamerykańskiej polityki zagranicznej USA? Za główną hipotezę artykułu autorka przyjęła założenie, że w okresie zimnowojennym OPA była skutecznie wykorzystywana przez USA dla walki z komunizmem w zachodniej hemisferze, z kolei po rozpadzie Związku Radzieckiego przekształciła się w płaszczyznę efektywnej równorzędnej współpracy. Artykuł został podzielony na trzy części, w których kolejno zostały przedstawione: proces powstania Organizacji Państw Amerykańskich oraz założenia Karty z Bogoty; funkcjonowanie OPA w okresie 1948-1991; nowa rola OPA po rozpadzie Związku Radzieckiego. Podsumowaniem artykułu jest dokonana przez autorkę krótka prognoza przyszłego rozwoju współpracy w ramach OPA oraz wyprowadzona z analizy teza.

2. Powstanie Organizacji Państw Amerykańskich

Na początku powstawania idei panamerykanizmu Stany Zjednoczone nie były szczególnie zainteresowane regionem Ameryki Środkowej i Południowej. Bardzo szybko jednak dostrzegły korzyści płynące z rozszerzenia strefy wpływów oraz ograniczenia obecności mocarstw europejskich w danym regionie (Doktryna Monroe’a). W związku z tym zmieniły swoje stanowisko, natomiast w 1889 roku – kierując się chęcią pozyskania nowych rynków zbytu dla własnych produktów – zwołały I Międzynarodową Konferencję Państw Amerykańskich1. Od tego momentu stosunki międzyamerykańskie ulegały stopniowemu (choć i powolnemu) zacieśnieniu, z kolei w 1928 roku weszły w nową erę porozumienia i rozwoju współpracy. Wówczas miała miejsce VI Konferencja Państw Amerykańskich zorganizowana w Hawanie, podczas której doszło do przyjęcia konwencji regulujących kwestie związane ze statusem obcokrajowców, azylem politycznym, przedstawicielami konsularnymi i pracownikami dyplomatycznymi, a także międzynarodowym prawem prywatnym. Oznaką nadejścia przełomu w relacjach międzyamerykańskich była także Konwencja o prawach i obowiązkach państw przyjęta w 1933 roku podczas VII Konferencji odbywającej się w Montevideo. Zgodnie z nią żadne państwo nie ma prawa ingerować w sprawy zewnętrzne i wewnętrzne innego państwa, czyli Stany Zjednoczone tym samym zrezygnowały z wykorzystywania interwencji zbrojnej dla prowadzenia środkowoi południowoamerykańskiej polityki zagranicznej. W ten sposób ówczesny prezydent USA Franklin D. Roosevelt potwierdził, iż postulowana przez niego polityka dobrego sąsiedztwa rzeczywiście ma wymiar praktyczny. W kolejnych latach współpraca między Stanami Zjednoczonymi a państwami Ameryki Środkowej i Południowej ulegała stopniowemu pogłębieniu: w 1938 roku zatwierdzono decyzję o powołaniu organu konsultacyjnego, w skład którego miały wschodzić ministrowie spraw zagranicznych państw lub ich reprezentanci, 1 N. Weronika, Idea panamerykanizmu –

historia i współczesność (1), „Ameryka.atlo.pl”, http://ameryka.atlo.pl /?p=11; N. Weronika, Idea panamerykanizmu – historia i współczesność (2), „Ameryka.atlo.pl”, http://ameryka.atlo.pl/?p=13 (30.07.2015).

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? w 1942 roku do spraw poruszanych podczas spotkania tego organu włączono także debatę nad możliwością rozszerzenia współpracy na sferę gospodarczą2. Po zakończeniu II wojny światowej w stosunkach międzyamerykańskich doszło do zmiany kierunku dotychczasowego rozwoju współpracy oraz skoncentrowania się na zacieśnieniu współdziałania w dziedzinie militarno-politycznej. Pierwszym przejawem tych zmian była Międzyamerykańska Konferencja w sprawie Wojny i Pokoju w Chapultepec, mająca miejsce w lutym-marcu 1945 roku, w wyniku której przyjęto Deklarację o wzajemnej pomocy i solidarności amerykańskiej. Zakładała ona istotną reformę systemu międzyamerykańskiego, opracowanie paktu organicznego nowej organizacji regionalnej oraz powołanie zbiorowego systemu bezpieczeństwa zachodniej półkuli odpowiadającego zasadom organizacji światowej3. Powszechnie uważa się, że konferencja w Chapultepec była początkiem formowania nowego systemu międzyamerykańskiego, składającego się z następujących filarów:  Międzyamerykański traktat o pomocy wzajemnej (tzw. Traktat z Rio), który został podpisany 2 września 1947 roku podczas Konferencji w sprawie Utrzymania Pokoju i Bezpieczeństwa Kontynentalnego odbywającej się w Rio de Janeiro. Traktat wszedł w życie 3 grudnia 1948 roku4. Wśród jego postanowień największe znaczenie ma art. 3, zgodnie z którym „zbrojny atak ze strony jakiekolwiek kraju na państwo amerykańskie jest traktowany jako atak na wszystkie państwa amerykańskie, w związku z tym każda Umawiająca się Strona jest zobowiązana udzielić pomocy zaatakowanemu państwu, korzystając z niezbywalnego prawa do indywidualnej lub zbiorowej obrony, uznanego w art. 51 Karty Narodów Zjednoczonych”5. W ten sposób został utworzony system wspólnego bezpieczeństwa zachodniej półkuli. Traktat nie przewidywał jednak powołania sił zbrojnych przebywających pod wspólnym dowództwem oraz struktury instytucjonalnej6.  Karta OPA, na podstawie której została utworzona Organizacja Państw Amerykańskich. Została ona podpisana podczas IX Konferencji w Bogocie, która miała miejsce od 30 marca do 2 maja 1948 roku, natomiast weszła w życie 13 grudnia 1951 roku. W dokumencie tym określono podstawowe zasady, zadania oraz organy OPA. Wśród zasad wymieniono (art. 5): poszanowanie suwerenności i równości państw; postępowanie w stosunkach między państwami zgodnie z normami prawa międzynarodowego; wykonywanie w dobrej wierze zobowiązań wynikających z umów międzynarodowych; pokojowe rozstrzyganie sporów międzynarodowych; nieinterwencję; potępienie agresji oraz nieuznawanie zdobyczy terytorialnych uzyskanych w jej wyniku; przestrzeganie podstawowych praw człowieka bez względu na rasę, narodowość, wyznanie lub płeć oraz promowanie demokracji przedstawicielskiej; zasadę solidarności wynikającą z art. 3 Traktatu z Rio; duchową jedność kontynentu opierającą się na poszanowaniu wartości kulturowych państw amerykańskich; promowanie sprawiedliwości społecznej i opieki społecznej, które są podstawami trwałego pokoju; dążenie do rozwoju współpracy gospodarczej, która ma zasadnicze znaczenie dla wspólnego dobrobytu państw amerykańskich; edukację narodów

K. Derwich, Instrumenty polityki zagranicznej USA wobec państw Ameryki Łacińskiej 1945-2000, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2010, s. 170-173. 3 A. Oberda-Monkiewicz, Polityka USA wobec Ameryki Łacińskiej po zimnej wojnie, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009, s. 32. 4 Tamże, s. 33. 5 Inter-American Treaty of Reciprocal Assistance (Rio Treaty), www.state.gov/p/wha/rls/70681.htm (10.05.2015). 6 K. Derwich, Instrumenty polityki zagranicznej…, dz. cyt., s. 175. 2

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? zmierzającą w kierunku sprawiedliwości, wolności i pokoju7. Natomiast do zadań OPA zaliczono (art. 4): umacnianie pokoju i bezpieczeństwa na kontynencie; pokojowe rozwiązywanie sporów, które mogą pojawić się w stosunkach między państwami członkowskimi; zapewnianie podjęcia wspólnych wysiłków przez państwa członkowskie w przypadku agresji na jedno z nich; szukanie rozwiązań problemów politycznych, prawnych i gospodarczych, które mogą pojawić się między państwami; wspieranie ich rozwoju gospodarczego, społecznego i kulturalnego8. Zadania te zgodnie z Kartą OPA miały realizować następujące organy (art. 32): Konferencja Międzyamerykańska – najważniejszy organ zwoływany co 5 lat, który miał określać politykę i główne kierunki działania OPA; Spotkania Konsultacyjne Ministrów Spraw Zagranicznych – organ konsultacyjny, który miał służyć rozwiązywaniu pilnych problemów; Rada – miała się składać z jednego przedstawiciela każdego państwa członkowskiego, organami Rady miały być: Międzyamerykańska Rada EkonomicznoSpołeczna, Międzyamerykańska Rada Prawników, Międzyamerykańska Rada Kultury; Unia Panamerykańska – główny stały organ OPA, który miał być Sekretariatem Generalnym organizacji z Sekretarzem Generalnym na czele; konferencje wyspecjalizowane; organizacje wyspecjalizowane – pozarządowe organizacje, które miały być ustanawiane na mocy umów wielostronnych oraz posiadać określone funkcje w stosunku do spraw będących przedmiotem wspólnego zainteresowania państw amerykańskich9.  Traktat amerykański o pokojowym załatwianiu sporów (Pakt Bogotański), który został podpisany podczas tejże Konferencji w Bogocie. Usystematyzował on dotychczasowe rozwiązania w tej kwestii, ustalone w poprzednich traktatach10. Z pewnością podpisanie Traktatu z Rio, Paktu Bogotańskiego, Karty OPA oraz utworzenie na jej podstawie jednolitej organizacji międzyamerykańskiej było znaczącym osiągnięciem w historii rozwoju stosunków międzyamerykańskich. Nie można jednak nie zwrócić uwagi na rozbieżności między państwami Ameryki Środkowej i Południowej a Stanami Zjednoczonymi, które pojawiły się podczas konferencji w Bogocie. Po jej rozpoczęciu bardzo szybko się okazało, że USA – skupione wówczas na zimnowojennej konfrontacji z ZSRR – zmierza do uczynienia z Organizacji Państw Amerykańskich efektywnego narzędzia walki z komunizmem w państwach środkowo- i południowoamerykańskich, czemu ostatnie bardzo się sprzeciwiały. Kraje te z kolei dążyły do rozszerzenia działalności systemu międzyamerykańskiego oraz OPA na kwestie gospodarczo-społeczne, na co nie chciały się zgodzić Stany Zjednoczone, które preferowały regulować współpracę w danej dziedzinie poprzez układy dwustronne. Ostatecznie obu stronom udało się uzyskać kompromis, w wyniku czego Karta OPA miała bardzo ogólny charakter11.

3. Funkcjonowanie OPA w latach 1948-1991

W okresie zimnowojennej konfrontacji między Stanami Zjednoczonymi a Związkiem Radzieckim Organizacja Państw Amerykańskich była stosunkowo mało skuteczna. Ze względu na próby wykorzystywania OPA przez USA – mimo zrezygnowania z tych dążeń podczas konferencji w Bogocie – jako instrumentu własnej polityki zagranicznej, państwa środkowo- i południowoamerykańskie, obawiając się naruszenia przez to państwo ich suwerenności, sprzeciwiały się

Bogota Conference of American States, Charter of the Organization of American States, March 30-May 2, 1948, http://avalon.law.yale.edu/20th_century/decad062.asp (10.05.2015). 8 Tamże. 9 Tamże. 10 Tratado Americano de Soluciones Pacificas, Bogota, April 30, 1948, www.oas.org/juridico/spanish/trata dos/a-42.html (10.05.2015). 11 K. Derwich, Instrumenty polityki zagranicznej…, dz. cyt., s. 175-176. 7

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? wszelkim propozycjom wzmocnienia organizacji. W związku tym wszelkie sprawy problemowe przekazywały do rozpatrywania Organizacji Narodów Zjednoczonych12. Pierwszym przykładem wykorzystania organizacji przez USA dla swoich interesów były starania podjęte przez Dwighta Eisenhowera na forum OPA mające na celu pozyskanie poparcia dla działań Waszyngtonu w Gwatemali (inspirowanie przewrotu politycznego), władze której Stany Zjednoczone oskarżyły o współpracę z międzynarodowym komunizmem, a także uczynienie walki z tą ideologią jednym z głównych kierunków funkcjonowania OPA. Administracja Eisenhowera postanowiła wówczas, powołując się na Traktat z Rio i przewidzianą w nim możliwość wspólnej interwencji, przekonać państwa Środkowej i Południowej Ameryki do tego, iż komunizm międzynarodowy jest poważnym zagrożeniem dla ich bezpieczeństwa, szczególnie dla Gwatemali, gdyż ingeruje w jej sprawy wewnętrzne. W wyniku powstałej sytuacji doszło do zwołania w Caracas X Konferencji Państw Amerykańskich, podczas której Stany Zjednoczone przedstawiły do zaakceptowania przez wszystkie państwa członkowskie OPA projekt rezolucji potępiającej światowy komunizm. Mimo dość ostrożnego podejścia krajów środkowo- i południowoamerykańskich do propozycji zgłoszonej przez delegację USA13, 28 marca 1954 roku została podpisana Deklaracja Solidarności dla zachowania integralności politycznej państw amerykańskich przeciw interwencji międzynarodowego komunizmu14. W ten sposób USA uzyskały swój cel, tym samym potwierdzając, iż OPA jest jednym z instrumentów polityki zagranicznej Waszyngtonu. Kilka lat później w zachodniej hemisferze pojawiło się jeszcze jedno zagrożenie komunistyczne, które ujawniło podział stanowisk wśród państw członkowskich OPA. W styczniu 1959 roku doszło do zmiany władzy na Kubie – Fidel Castro w wyniku rewolucji obalił reżim Fulgencio Batisty. Mimo uznania przez USA nowego rządu kubańskiego, napięcie między tymi dwoma państwami stopniowo rosło, co było spowodowane zbliżeniem na linii Kuba–Związek Radziecki. Z czasem rozwój sytuacji w regionie zaniepokoił nie tylko Stany Zjednoczone, lecz także pozostałe państwa członkowskie organizacji. Ich obawy wzmocniło oświadczenie Michaiła Chruszczowa o możliwości zastosowania rakiet radzieckich dla obrony Kuby. W związku z tym, od razu po VI Spotkaniu Ministrów Spraw Zagranicznych poświęconym stosunkom Wenezueli z Republiką Dominikany zostało zwołane VII Spotkanie poświęcone relacjom Kuby z ZSRR. USA, starając się po raz kolejny wykorzystać OPA dla realizacji własnych celów polityki zagranicznej, podczas spotkania próbowały przekonać pozostałych jego uczestników do zaakceptowania rezolucji dopuszczającej interwencję w przypadku przejęcia władzy w jakimkolwiek państwie Ameryki Środkowej i Południowej przez reżim komunistyczny, wyraźnie potępiającej światowy komunizm wywodzący się z ZSRR i Chin oraz Kubę za współpracę z danym reżimem. Przedstawiciele krajów środkowo- i południowoamerykańskich, podobnie jak w przypadku Gwatemali, do zaproponowanego przez USA projektu rezolucji podchodziły z rezerwą, protestując wyszczególnianiu w niej konkretnych państw, tj. ZSRR, Chin, a nade wszystko Kuby. Ostatecznie przyjęta na spotkaniu deklaracja miała charakter kompromisowy, w związku z czym nie zawierała ona nazwy żadnego z powyższych krajów. W tym przypadku zatem Stanom Zjednoczonym nie udało się w pełni osiągnąć swojego celu15. Mimo to, w dalszym ciągu próbowały one wykorzystywać OPA dla realizacji własnej polityki zagranicznej polegającej na zwalczaniu komunizmu w zachodniej hemisferze. Po tym więc, jak współpraca między Moskwą i Kubą zaczęła się wzmacniać i obawy państw regionu A. Oberda-Monkiewicz, Polityka USA…, dz. cyt., s. 37. K. Derwich, Instrumenty polityki zagranicznej…, dz. cyt., s. 176-178. 14 Declaration of Solidarity for Preservation of the Political Integrity of the American States Against International Communist Intervention, Caracas, March 28, 1954, „The American Journal of International Law”, Vol. 48, No. 3, p. 123. 15 K. Derwich, Instrumenty polityki zagranicznej…, dz. cyt., s. 178-180. 12 13

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? o przeniesienie przez Fidela Castro rewolucji do pozostałych krajów stopniowo rosły, w związku z czym w styczniu 1962 roku zwołały one VIII Spotkanie Ministrów Spraw Zagranicznych, USA postanowiły skorzystać z sytuacji oraz przekonać ich do przyjęcia rezolucji potępiającej Kubę oraz stwierdzającą, iż komunistyczny charakter rządu w tym państwie stanowi zagrożenie dla bezpieczeństwa zachodniej hemisfery. Delegacja USA oświadczyła wówczas, że Kuba musi zostać wykluczona ze struktur organizacji, a także obarczona sankcjami gospodarczymi. Amerykańska propozycja w trakcie spotkania wywołała zapalną dyskusję. Nie wszystkie państwa (oczywiście oprócz Kuby) ją popierały, co można było zauważyć już podczas głosowania, gdyż za przyjęciem Rezolucji IV wykluczającej Kubę ze struktur OPA opowiedziało się tylko 14 państw, przy czym Haiti oddało swój głos w ostatniej chwili, natomiast za uchwaleniem Rezolucji nakładającej na Kubę sankcje gospodarcze nie głosowały Brazylia, Chile, Ekwador i Meksyk. Z kolei praktycznie absolutne poparcie (bez Kuby) uzyskała rezolucja potępiająca obecność komunistycznej ideologii na zachodniej półkuli. Stany Zjednoczone osiągnęły zatem swój cel, jednocześnie doprowadzając do podziału wśród państw członkowskich OPA oraz znacznego osłabienia jej efektywności16. O niskiej skuteczności organizacji był przekonany nawet sam Waszyngton, w związku z czym traktował OPA jako instrument uzupełniający amerykańską politykę zagraniczną w tym regionie. Głównym narzędziem USA przy tym pozostawała interwencja zbrojna, czego potwierdzeniem była inwazja wojsk amerykańskich w Dominikanie w 1965 roku, w Grenadzie w 1983 roku czy Panamie w latach 1989-1990. Mimo to, podczas tzw. kryzysu rakietowego na Kubie USA zwróciły się do OPA z prośbą o przyjęcie rezolucji zezwalającej na podjęcie przez państwa członkowskie organizacji odpowiednich działań przewidzianych w Traktacie z Rio w celu powstrzymania dostaw broni od ZSRR i Chińskiej Republiki Ludowej na wyspę. Tak naprawdę ten krok administracji Johna F. Kennedy’ego miał raczej pokazać ZSRR, iż Stany Zjednoczone cieszą się w swych działaniach dużym poparciem członków OPA, aniżeli zażegnać tzw. kryzys rakietowy17, czego potwierdzeniem była amerykańska kwarantanna morska Kuby oraz postawienie sił strategicznych USA w najwyższej bojowej gotowości18. Prawdziwe intencje przedłożenia przez Waszyngton na forum OPA propozycji przyjęcia powyższej rezolucji jeszcze raz potwierdzają fakt braku zaufania do skuteczności OPA. Jak stwierdza Wiesław Dobrzycki, „Przykłady Gwatemali i Kuby uwidoczniły, iż w sprawach podstawowych: akceptacji zasad i wartości systemu międzyamerykańskiego, nie ma sprzeczności między Amerykanami. Natomiast w kwestiach szczegółowych różnice są dość istotne. Jak się też okazało, państwa latynoamerykańskie wcale nie uważały walki z komunizmem światowym za najważniejsze zadanie systemu międzyamerykańskiego. Można nawet powiedzieć, iż często godziły się bez dyskusji na wszelkie deklaracje potępiające komunizm, po to, aby życzliwie usposobić wielkiego partnera do akceptacji swoich potrzeb”19.

4. Nowa rola OPA po rozpadzie Związku Radzieckiego

Pierwsze próby przełamania kryzysu w systemie międzyamerykańskim oraz zwiększenia zaufania państw regionu do Organizacji Państw Amerykańskich zostały podjęte już w 1967 roku. Reforma opracowana w tym roku polegała na rozszerzeniu kompetencji i celów organizacji w dziedzinie gospodarczo-społecznej. Szczególną uwagę w niej zwrócono na zasady Sojuszu dla Postępu, natomiast Międzyamerykański Komitet Sojuszu dla Pokoju uczyniono stałym komitetem wykonawczym Międzyamerykańskiej Rady Ekonomiczno-Społecznej. Reforma ta obejmowała Tamże, s. 180-182. Tamże, s. 182-183. 18 P. Tarczyński, Trzynaście dni w październiku. Kryzys kubański – na skraju wojny atomowej, „Polityka”, 09.10.2012, www.polityka.pl/tygodnikpolityka/historia/1531087,2,kryzys-kubanski---na-skraju-wojny-atomo wej.read (16.05.2015). 19 W. Dobrzycki, Stosunki międzynarodowe w Ameryce Łacińskiej. Historia i współczesność, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa 2000, s. 322-323. 16 17

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? również system pokojowego rozwiązywania sporów między państwami oraz podkreślała konieczność rozwoju demokracji na półkuli zachodniej. Mimo to, nie doprowadziła ona do znaczącego wzmocnienia roli OPA, czego dowodem była rosnąca z każdym dniem ilość spornych kwestii, zwłaszcza w dziedzinie gospodarczej20. Dopiero w 1985 roku podjęto pierwsze decyzje, które rzeczywiście wpłynęły na zmianę dotychczasowego systemu funkcjonowania organizacji. Wówczas został uchwalony Protokół poprawek, który wzmacniał rolę Sekretarza Generalnego oraz wprowadzał zmiany w procedurę rozstrzygania sporów w oparciu o środki pokojowe. Dodatkowo do celów OPA zaliczono popieranie i konsolidowanie demokracji przedstawicielskiej21. Ponadto, na podstawie uzgodnionych decyzji, Gujana i Belize uzyskały możliwość przystąpienia do OPA (do tej pory nie mogły one tego uczynić z powodu sporów granicznych). Ostatecznie w prace OPA włączyły się one w 1991 roku22. Z kolei po rozpadzie Związku Radzieckiego pojawiła się potrzeba dostosowania OPA do nowej rzeczywistości pozimnowojennej, w związku z czym w grudniu 1992 roku opracowano kolejną reformę organizacji polegającą na ustanowieniu obowiązku zbiorowej ochrony i zwalczania wrogów demokracji. Uzgodniono również, iż w przypadku obalenia demokratycznie wybranych rządów w jednym z państw członkowskich OPA, może ono zostać zawieszone w swoich prawach członkowskich. Pół roku później (w czerwcu 1993 r.) przyjęto kolejną reformą OPA, która wprowadzała tym razem zmiany instytucjonalne polegające m.in. na zastąpieniu Rady Ekonomiczno-Społecznej oraz Rady Oświaty, Nauki i Kultury przez Międzyamerykańską Radę Rozwoju Integralnego. Dodatkowo do celów organizacji włączono zwalczanie ubóstwa w zachodniej hemisferze oraz promowanie integralnego rozwoju23. Po upadku międzynarodowego systemu bipolarnego państwa członkowskie Organizacji Państw Amerykańskich uznały, że bezpośredni wróg Stanów Zjednoczonych – komunizm światowy – dla walki z którym Waszyngton starał się wykorzystywać OPA, już nie stanowi dla nich zagrożenia, w związku z czym należy wzmocnić autorytet organizacji poprzez zacieśnienie wielostronnej współpracy między państwami regionu oraz jej rozszerzenie na większą ilość dziedzin: promocję demokracji, ochronę praw człowieka na zachodniej półkuli, przyjęcie koncepcji bezpieczeństwa kooperatywnego, ochronę środowiska naturalnego oraz współpracę gospodarczą. W ramach promocji demokracji państwa członkowskie OPA opracowały i przyjęły dwa instrumenty:  rezolucję Representative Democracy (rezolucję 1080) z 1991 roku, zgodnie z którą w przypadku zaistnienia zagrożenia dla demokratycznie wybranego rządu w regionie należy podjąć odpowiednie kroki, by temu zapobiec. Zastosowano ją podczas zamach na Haiti w 1991 roku, kryzysu konstytucyjnego w Peru w 1992 roku i Gwatemali w 1993 roku oraz kryzysu rządowego w Paragwaju w 1996 roku24;  Międzyamerykańską Kartę Demokratyczną z 2001 roku, zgodnie z którą w przypadku zaistnienia potrzeby przywrócenia demokracji w którymś z państw regionu można zainicjować natychmiastowe posiedzenia Stałej Rady dla przyjęcia dyplomatycznych kroków w tym celu (art. 20). Jeśli te środki okazałyby się nieskuteczne, w Karcie przewidziano możliwość zwołania specjalnego posiedzenia Zgromadzenia Ogólnego oraz poddania pod głosowanie konieczność zawieszenia kraju, w którym doszło do naruszenia zasad demokratycznych i rządów prawa, w prawach członka organizacji (art. 21). Z art. 20 Karty po raz pierwszy skorzystano w 2002 roku podczas kryzysu politycznego w Wenezueli. A. Oberda-Monkiewicz, Polityka USA…, dz. cyt., s. 39. Tamże, s. 192. 22 Tamże, s. 191-192. 23 Tamże, s. 192. 24 Tamże, s. 192-193. 20 21

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? OPA zaczynając od 1990 roku (wybory w Nikaragui) wysyła również do różnych państw swoich przedstawicieli obserwujących przebieg wyborów25. Międzyamerykańską Kartę Demokratyczną z 2001 roku dopełnia Międzyamerykańska Karta Socjalna przyjęta 4 czerwca 2012 roku26. Ponadto, w ramach OPA podjęte zostały działania mające na celu zwalczanie korupcji w państwach członkowskich organizacji, m.in. podpisano Międzyamerykańską Konwencję Antykorupcyjną, która obowiązuje od marca 1997 roku. Szczególne miejsce w systemie międzyamerykańskim zajmuje także współpraca w zakresie ochrony praw człowieka zarówno na szczeblu przedmiotowym (prawa polityczne, gospodarcze, socjalne, kulturowe), jak i podmiotowym (prawa dzieci, kobiet, ludności indygenistycznej). Po zakończeniu zimnej wojny współpracę w tej dziedzinie uregulowano m.in. w Międzyamerykańskiej Konwencji w sprawie ochrony wszystkich osób przed wymuszonym zaginięciem, Międzyamerykańskiej Konwencji o międzynarodowym uprowadzaniu dzieci, Międzyamerykańskiej Konwencji o międzynarodowym poruszaniu się osób nieletnich, Międzyamerykańskiej Konwencji o zapobieganiu, karaniu i eliminowaniu przemocy przeciwko kobietom. Najważniejszym instrumentem ochrony praw człowieka w zachodniej hemisferze jest Międzyamerykańska Komisja ds. Praw Człowieka. Dodatkową instytucją w OPA zajmującą się ochroną praw człowieka jest Specjalny Wysłannik ds. Wolności Słowa27. Do współpracy państw zachodniej półkuli w latach 90. XX wieku włączono również kwestie bezpieczeństwa wielopłaszczyznowego: ekonomicznego, społecznego, ekologicznego. Uznano także, że współpraca w ramach OPA powinna obejmować działania polegające na promowaniu koncepcji zrównoważonego rozwoju w państwach regionu: opracowanie zintegrowanego systemu zarządzania zasobami wodnymi, energią odnawialną, różnorodnością biologiczną itd. Jeszcze raz podkreślono konieczność zacieśnienie współpracy gospodarczej, w szczególności poprzez udzielanie wsparcia w przeprowadzaniu reform w poszczególnych państwach członkowskich, rozwijaniu ich zdolności handlowych oraz wywiązywaniu się z umów gospodarczych. Z kolei do zagrożeń dla bezpieczeństwa regionu zaliczono m.in. przestępczość zorganizowaną oraz ubóstwo28. Po rozpadzie Związku Radzieckiego działalność Organizacji Państw Amerykańskich w aspekcie przedmiotowym uległa zatem znacznemu ożywieniu. Nie przyczyniło się to jednak do zwiększenia efektywności organizacji, ze względu na:  przekonanie niektórych państw o tym, że OPA w dalszym ciągu pozostaje narzędziem amerykańskiego imperializmu. Przede wszystkim taki pogląd reprezentował Fidel Castro, twierdząc, iż „OPA wpuściła na kontynent konia trojańskiego w postaci neoliberalizmu, narkobiznesu oraz kryzysów gospodarczych i w związku z tym w ogóle powinna przestać istnieć”29. Podobne stanowisko w czasach swojego urzędowania zajmował także Hugo Chavez, który przekonywał, że Wenezuela – z powodu wykorzystywania przez USA organizacji dla własnych celów – zamierza z niej wystąpić30. Natomiast prezydent Ekwadoru Refael Correa podkreślił w marcu bieżącego roku, że OPA „jest faktycznie Ministerstwem kolonii Stanów Zjednoczonych, które realizuje politykę podwójnych standardów. Z jednej strony, w 1962 roku Kuba została wyrzucona z OPA za brak demokracji na tej wyspie, z drugiej natomiast – Chile nigdy nie zostało wykluczone ze Tamże. Social Charter of the Americas, Bolivia, June 4, 2012, www.oas.org/en/media_center/press_release.asp? sCodigo=E-206/12 (17.05.2015). 27 A. Oberda-Monkiewicz, Polityka USA…, dz. cyt., s. 193-194. 28 Tamże, s. 194. 29 Tamże. 30 Chavez grozi wystąpieniem z OPA, „Wprost”, www.wprost.pl/ar/160883/Chavez-grozi-wystapieniem-zOPA/ (03.08.2015). 25 26

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA?



struktur organizacji, pomimo dyktatury Augusta Pinocheta. Poza tym, śmiesznym jest fakt, że Międzyamerykańska Komisja ds. Praw Człowieka, działająca w ramach OPA, ma swoją siedzibę w Waszyngtonie wtedy, kiedy USA nie ratyfikowały żadnego realnego instrumentu w danej dziedzinie”31. W związku z tym poszczególne państwa członkowskie organizacji bardziej skupiają się na uniemożliwianiu Stanom Zjednoczonym realizacji na forum OPA własnych celów polityki zagranicznej, a nie na rozwoju efektywnej współpracy między wszystkimi członkami Organizacji Państw Amerykańskich. duże różnice między państwami członkowskimi OPA. Z pewnością zgrupowanie w jednym organizmie instytucjonalnym wszystkich państw obu Ameryk jest dużym osiągnięciem na drodze ku realizacji idei panamerykanizmu, niemniej jednak polityczne, gospodarcze, kulturowe zróżnicowanie tych krajów, odmienność ich interesów narodowych i problemów państwowych uniemożliwia rozwój efektywnej współpracy w ramach OPA. Bardziej skuteczna jest zatem integracja mniejszej liczby państw o podobnych celach i interesach, np. w ramach NAFTA, MERCOSUR, Unii Narodów Południowoamerykańskich (Unasur), Paktu Andyjskiego32. Dla przykładu, podczas kryzysu wenezuelskiego w 2014 roku większą aktywnością na rzecz jego rozwiązania wykazała się Unasur, aniżeli OPA, która – ze względu na brak osiągnięcia wspólnego stanowiska państw członkowskich w danej sprawie – zachowała bierność33. osłabienie pozycji USA w regionie oraz rosnącą ekspansję Chin. W czasach pełnienia funkcji prezydenta USA przez George’a W. Busha współpraca z regionem Ameryki Środkowej i Południowej, w tym w ramach OPA – ze względu na jego unilateralną politykę zagraniczną i skupienie się na walce z terroryzmem – uległa znacznemu osłabieniu. Po objęciu stanowiska prezydenta USA przez Baracka Obamę, który był przeciwnikiem polityki zagranicznej swojego poprzednika, wszyscy byli przekonani, że dojdzie do zacieśnienia stosunków z danym obszarem oraz zwiększenia efektywności OPA34. Jednak po kilku latach jego urzędowania eksperci wskazują na dalsze osłabienie pozycji USA w regionie oraz rosnącą ekspansję Chin, z którymi państwa Ameryki Łacińskiej i Karaibów chętnie współpracują, gdyż – w odróżnieniu od Stanów Zjednoczonych – ten partner nadaje pomoc finansową oraz inwestuje w kontynent, nie stawiając wymogu przestrzegania zasad demokratycznych. W styczniu 2015 roku prezydent ChRL Xi Jinping podczas I Forum Ministerialnego w Pekinie, w którym udział wzięło 20 państw członkowskich Wspólnoty Państw Ameryki Łacińskiej i Karaibów (CELAC), oświadczył, że planuje w ciągu najbliższych 10 lat zainwestować w państwa środkowo- i południowoamerykańskie 250 mld dolarów35. Natomiast premier Chin Li Keqiang w maju bieżącego roku złożył cztery wizyty: w Brazylii, Kolumbii, Chile i Peru, podczas których podpisał z tymi państwami szereg umów gospodarczych, m.in. projekt budowy połączenia kolejowego między Atlantykiem a Pacyfikiem (Brazylia), porozumienie o współpracy

Президент Эквадора: Организация американских государств - инструмент США, „Regnum” – информационное агенство, www.regnum.ru/news/polit/1907394.html (01.08.2015). 32 N. Weronika, Idea panamerykanizmu – historia i współczesność (3), „Ameryka.atlo.pl”, http://ameryka.atlo.pl /?p=15 (01.08.2015). 33 Mimo kryzysu reżim w Wenezueli trzyma się mocno, „Gazeta Wyborcza”, http://wyborcza.pl/1,91446, 15534059,Mimo_kryzysu_rezim_w_Wenezueli_trzyma_sie_mocno.html; Venezuela students clash with riot police, „Aljazeera”, www.aljazeera.com/news/americas/2014/03/venezuela-students-clash-with-riotpolice-201431361238806774.html (01.08.2015). 34 M. Maroszek, Barack Obama wobec Ameryki Łacińskiej. Perspektywy zmian polityki USA, Portal Spraw Zagranicznych, www.psz.pl/117-polityka/marcin-maroszek-barack-obama-wobec-ameryki-lacinskiej-perspek tywy-zmian-polityki-usa (01.08.2015). 35 Chiny obiecały Ameryce Łacińskiej 10 lat wielkich inwestycji, „Gazeta Wyborcza”, http://wyborcza.pl/1,91 446,17227565,Chiny_obiecaly_Ameryce_Lacinskiej_10_lat_wielkich.html (02.08.2015). 31

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? w dziedzinie energetycznej, górniczej (Kolumbia, Peru), a w przypadku Chile – porozumienie o „unikaniu podwójnego opodatkowania i o swapie walutowym między bankami centralnymi o łącznej wartości 3,6 mld dolarów w ciągu trzech lat”36. Powyższe działania Chin znacznie osłabiają więzi między państwami obu Ameryk, zgrupowanych w Organizacji Państw Amerykańskich. Mimo negatywnego wpływu powyższych czynników na rozwój współpracy w ramach OPA, organizacja w dalszym ciągu stara się rozwiązywać kryzysy na kontynencie, wspierać demokratyczne przemiany w krajach członkowskich, przeciwdziałać naruszeniom praw człowieka i podstawowych wolności obywatelskich w regionie, np. w 2009 roku podjęła działania, mające na celu rozwiązanie kryzysu konstytucyjnego w Hondurasie. Po odsunięciu od władzy legalnie wybranego prezydenta państwa Manuela Zelayi, Organizacja Państw Amerykańskich – kraje członkowskie której zgodnie potępiły to wydarzenie – zaczęła pełnić rolę głównego mediatora między byłym prezydentem a nowymi władzami w Tegucigalpie. Ówczesny Sekretarz Generalny OPA Jose Miguel Insulza próbował przekonać nowego prezydenta Roberta Micheletti do podporządkowania się rezolucjom OPA i ONZ oraz zwrócenia władzy Manuelowi Zelayi, co jednak zakończyło się klęską. Ostatecznie w lipcu 2009 roku Honduras decyzją, przyjętą przez 33 państwa członkowskie OPA, został zawieszony w prawach członka (do 2011 r.)37. Ponadto, OPA w 2009 roku wysłała do Antigui i Barbudy obserwatorów wyborów powszechnych. W tym samym roku Kubie przywrócono prawa członkowskie (Stany Zjednoczone początkowo sprzeciwiały się temu, chcąc uzależnić daną decyzję od przeprowadzenia reform demokratycznych na wyspie38). Niemniej jednak, mimo zreformowania organizacji po zimnej wojnie, nadal jest ona za słaba, by być głównym instrumentem współpracy między państwami zachodniej hemisfery. Według niektórych państw członkowskich bardziej skuteczniejszą formą współpracy są spotkania na szczycie przywódców krajów amerykańskich, w związku z czym nie ma potrzeby dalszego istnienia OPA. Z kolei prezydent Ekwadoru R. Correa zaproponował przekształcić organizację w miejsce równoprawnych spotkań z jednej strony Wspólnoty Państw Ameryki Łacińskiej i Karaibów, a z drugiej – Stanów Zjednoczonych i Kanady. W ten sposób – według niego – obie strony procesu negocjacyjnego będą miały „równe kategorie wagowe”39. Stany Zjednoczone natomiast w dalszym ciągu traktują OPA jako instrument środkowoi południowoamerykańskiej polityki zagranicznej państwa (np. w 2005 r. USA próbowały przeforsować projekt polegający na powołaniu w ramach OPA komisji monitoringu i interwencji, która by decydowała o przeprowadzeniu ewentualnej interwencji politycznej bądź wojskowej w państwach Ameryki Łacińskiej i Karaibów w celu obrony demokracji40). Jednak, ze względu na przekonanie o słabości organizacji, swoje cele w regionie USA realizują przede wszystkim za pomocą tradycyjnych narzędzi polityki zagranicznej o charakterze politycznym, gospodarczym i militarnym, np. poprzez zawieranie bilateralnych umów o wolnym handlu, dążąc przy tym do przynajmniej częściowego wdrożenia w życie pomysłu USA z 1988 roku o utworzeniu Strefy Wolnego Handlu Obu Ameryk (FTAA)41.

D. Smyrgała, Europa oferuje Latynosom dialog, Chiny – inwestycje, „Obserwator Finansowy”, www.obserwa torfinansowy.pl/tematyka/makroekonomia/europa-oferuje-latynosom-dialog-chiny-inwestycje (02.08.2015). 37 M. Maroszek, Kryzys w Hondurasie, aspekty geopolityczne, Portal Spraw Zagranicznych, www.psz.pl/116bezpieczenstwo/marcin-maroszek-kryzys-w-hondurasie-aspekty-geopolityczne (17.05.2015). 38 Kuba wraca do łask amerykańskiej organizacji, „Gazeta.pl”, http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/ 1,114881,6687650,Kuba_wraca_do_lask_amerykanskiej_organizacji.html (17.05.2015). 39 Президент Эквадора…, dz. cyt., (02.08.2015). 40 Szatańskie pomysły Chaveza, „Przegląd”, www.tygodnikprzeglad.pl/szatanskie-pomysly-chaveza (17.05.2015). 41 D. Smyrgała, Europa oferuje…, dz. cyt., (02.08.2015). 36

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA?

5. Podsumowanie

Na podstawie wyżej przeprowadzonej analizy można wywnioskować, że pierwsza część hipotezy postawionej we wstępie niniejszego artykułu została częściowo potwierdzona, gdyż w okresie zimnowojennym Stany Zjednoczone próbowały wykorzystywać Organizację Państw Amerykańskich jako narzędzie środkowo- i południowoamerykańskiej polityki zagranicznej. Nie zawsze jednak instrument ten był skuteczny. Państwa Ameryki Łacińskiej i Karaibów, obawiając się ingerencji w ich sprawy wewnętrzne ze strony USA, ostrożnie podchodziły do amerykańskich propozycji składanych na forum OPA. W związku z tym Waszyngton traktował organizację jako instrument dodatkowy, na pierwsze miejsce w swej polityce zagranicznej wysuwając jednocześnie interwencję wojskową, tym samym zaniedbując zasady oraz cele zawarte w Karcie z Bogoty. Z kolei druga część hipotezy została obalona, ponieważ – mimo dopasowania OPA do nowych realiów pozimnowojennych oraz znacznego rozszerzenia zakresu przedmiotowego jej działalności – organizacja nie jest wystarczająco skuteczna. Stany Zjednoczone w dalszym ciągu próbują poprzez OPA realizować własną politykę zagraniczną, natomiast państwa Ameryki Łacińskiej (przede wszystkim Wenezuela i Brazylia) starają się temu zapobiegać. Dodatkowo negatywny wpływ na rozwój współpracy w ramach organizacji ma wciąż duże zróżnicowanie krajów członkowskich pod wszystkimi względami oraz rosnąca ekspansja Chin na kontynencie. Biorąc pod uwagę wszystkie te czynniki, mało prawdopodobnym jest, by w najbliższym czasie doszło do zacieśnienia więzi między wszystkimi krajami obu Ameryk i znaczącego wzmocnienia efektywności OPA. Odpowiadając zatem na pytanie postawione we wstępie artykułu, należy po raz kolejny podkreślić, iż OPA jest raczej instrumentem środkowo- i południowoamerykańskiej polityki zagranicznej USA, niż przykładem zrealizowanych idei panamerykanizmu opartych na „przeświadczeniu wspólnoty interesów, przekonaniu o podobieństwie losów, kultury, systemu, celów, problemów, chęci wzmocnienia pozycji międzynarodowej i zagwarantowaniu bezpieczeństwa (zarówno przed agresją państw regionu, jak i państw obcych)”42. W okresie zimnowojennym system międzyamerykański przeżywał dość poważny kryzys, apogeum którego zostało osiągnięte w 1982 roku, kiedy podczas wojny argentyńsko-brytyjskiej o Malwiny/Falklandy Stany Zjednoczone opowiedziały się po stronie Wielkie Brytanii, tym samym porzucając ideę solidarności międzyamerykańskiej43. Po rozpadzie Związku Radzieckiego ten kryzys udało się przezwyciężyć, mimo to między państwami członkowskimi OPA w dalszym ciągu występują poważne różnice w zakresie problemów, celów i interesów politycznych, gospodarczych, kulturalnych, negatywnie wpływające na wzajemne relacje.

Literatura Bogota Conference of American States, Charter of the Organization of American States, March 30 - May 2 1948, http://avalon.law.yale.edu/20th_century/decad062.asp (10.05.2015). Chavez grozi wystąpieniem z OPA, „Wprost”, www.wprost.pl/ar/160883/Chavez-grozi-wystapieniemz-OPA/ (03.08.2015). Chiny obiecały Ameryce Łacińskiej 10 lat wielkich inwestycji, „Gazeta Wyborcza”, http://wyborcza.pl/1,91446,17227565,Chiny_obiecaly_Ameryce_Lacinskiej_10_lat _wielkich.html (02.08.2015). Declaration of Solidarity for Preservation of the Political Integrity of the American States Against International Communist Intervention, Caracas, March 28, 1954, „The American Journal of International Law”, Vol. 48, No. 3, p. 123. Derwich K., Instrumenty polityki zagranicznej USA wobec państw Ameryki Łacińskiej 1945-2000, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2010.

42 43

N. Weronika, Idea panamerykanizmu – historia i współczesność (1)…, dz. cyt., (02.08.2015). A. Oberda-Monkiewicz, Polityka USA…, dz. cyt., s. 35.

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? Dobrzycki W., Stosunki międzynarodowe w Ameryce Łacińskiej. Historia i współczesność, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa 2000. Inter-American Treaty of Reciprocal Assistance (Rio Treaty), www.state.gov/p/wha/rls/70681.htm (10.05.2015). Kuba wraca do łask amerykańskiej organizacji, „Gazeta.pl”, http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/ 1,114881,6687650,Kuba_wraca_do_lask_amerykanskiej_organizacji.html (17.05.2015). Maroszek M., Barack Obama wobec Ameryki Łacińskiej. Perspektywy zmian polityki USA, Portal Spraw Zagranicznych, www.psz.pl/117-polityka/marcin-maroszek-barack-obama-wobec-ameryki-lacinskiejperspektywy-zmian-polityki-usa (01.08.2015). Maroszek M., Kryzys w Hondurasie, aspekty geopolityczne, Portal Spraw Zagranicznych, www.psz.pl/ 116-bezpieczenstwo/marcin-maroszek-kryzys-w-hondurasie-aspekty-geopolityczne (17.05.2015). Mimo kryzysu reżim w Wenezueli trzyma się mocno, „Gazeta Wyborcza”, http://wyborcza.pl/1,91 446,15534059,Mimo_kryzysu_rezim_w_Wenezueli_trzyma_sie_mocno.html (01.08.2015). Oberda-Monkiewicz A., Polityka USA wobec Ameryki Łacińskiej po zimnej wojnie, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009. Smyrgała D., Europa oferuje Latynosom dialog, Chiny – inwestycje, „Obserwator Finansowy”, www.obserwatorfinansowy.pl/tematyka/makroekonomia/europa-oferuje-latynosom-dialog-chinyinwestycje/ (02.08.2015). Social Charter of the Americas, Bolivia, June 4, 2012, www.oas.org/en/media_center/press_ release.asp?sCodigo=E-206/12 (17.05.2015). Szatańskie pomysły Chaveza, „Przegląd”, www.tygodnikprzeglad.pl/szatanskie-pomysly-chaveza/ (17.05.2015). Tarczyński P., Trzynaście dni w październiku. Kryzys kubański – na skraju wojny atomowej, „Polityka”, 09.10.2012, www.polityka.pl/tygodnikpolityka/historia/1531087,2,kryzys-kubanski---na-skraju-wojny-a tomowej.read (16.05.2015). Tratado Americano de Soluciones Pacificas, Bogota, April 30, 1948, www.oas.org/juridico/spanish/ tratados/a-42.html (10.05.2015). Venezuela students clash with riot police, „Aljazeera”, www.aljazeera.com/news/americas/2014/03/ venezuela-students-clash-with-riot-police201431361238806774.html (01.08.2015). Weronika N., Idea panamerykanizmu – historia i współczesność (1), „Ameryka.atlo.pl”, http://ameryka. atlo.pl/?p=11 (30.07.2015). Weronika N., Idea panamerykanizmu – historia i współczesność (2), „Ameryka.atlo.pl”, http://ameryka. atlo.pl/?p=13 (30.07.2015). Weronika N., Idea panamerykanizmu – historia i współczesność (3), „Ameryka.atlo.pl”, http://ameryka. atlo.pl/?p=15 (01.08.2015). Президент Эквадора: Организация американских государств – инструмент США, „Regnum” – информационное агенство, www.regnum.ru/news/polit/1907394.html (01.08.2015).

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

Magdalena Andrzejewska Uniwersytet w Białymstoku

Przyszłość oraz postulaty zmian obecnego charakteru Organizacji Państw Amerykańskich Abstrakt

Kraje OPA (obejmujące wszystkie państwa Ameryki) stoją na straży pokoju i bezpieczeństwa kontynentu amerykańskiego, pokojowego regulowania sporów między państwami członkowskimi, dążą do wspólnego rozwiązywania problemów ekonomicznych, społecznych i politycznych. Jednak mimo dominującej politycznie pozycji Stanów Zjednoczonych, w ostatnich latach w strukturze OPA zaobserwowano istotne zmiany polityki wewnętrznej tej organizacji. Otóż, wprowadzone zmiany dotyczą m.in. poparcia dla Argentyny w kontekście kryzysu falklandzkiego oraz wyraź ne potępienie USA za interwencję w Panamie. OPA jest ważną częścią globalnego systemu gospodarczego i finansowego. Jednak pozycje poszczególnych krajów, w tym w sferze finansowej, różnią się istotnie między sobą. Celem tekstu jest omówienie i porównanie zmian w krajach OPA od powstania, aż do aktualnego charakteru organizacji i pełnionych przez nią funkcji. Analiza podobieństw i różnic obejmie wieloaspektowe zmiany poziomu dominacji USA oraz liberalizacji polityki i odejścia od dominującej roli tego kraju, przemiany gospodarczopolityczne na całym kontynencie Amerykańskim oraz perspektywy rozwoju. Analogicznie jak Organizacja Narodów Zjednoczonych, również OPA traci na praktycznym znaczeniu, dlatego też wymaga nowatorskiego podejścia i nowelizacji określonych przepisów. Przeprowadzona analiza, może być podstawą do określenia, w jakim kierunku należy reformować OPA, aby spełniała istotną rolę gospodarczo-polityczną, a nie stała się organizacją martwą, łączącą jedynie państwa członkowskie, ich gospodarki w jedną grupę, istniejącą jedynie na papierze. Słowa kluczowe: Organizacja Państw Amerykańskich, USA, organizacja, polityczna, współpraca, gospodarka

Abstract

The Member States of Organisation of American States, which incules all American countries, are upholding the peace and security of american mainland, peaceful and alternative disputes resolustion among member states, aimed nto mutual dissolving economic, social and political issues. In spite of, significant political dominance of United States of America, over recent years in the OAS’es structure, analysts could observed relevant internal politics changes within this organisation. Well, perviously mentioned modifications concern, inter alia support for Argentina, relating to the Falklands Crisis in 1982 and financial slump. Nevertheless, positions of individual countries, including financial sphere, are sustancially various. The aim of this dissertation is to report and compare shifts among OAS’es member states, beginning form creation of organisation, untill current character and serving. Analysis of similarities, as well as ineqaulities embraces multi- faceted dominance’s level changes of US and liberalisation of their political attitue, consequently drifting form dominance position in OAS for United States. Moreover, economically and political transformation, all around American continent and development prospects. Analogically, Organisation of American States as well as United Nations, is forfeiting on its practical significance, therefore needs cutting-edge attitude and updating od the law nad evaluate provisions. This analysis, would be base for determine how to reform OAS for fulfilling essential part regarding to economic and political aspects, not being just unenforceable organisation, existing only on paper. Key words: Organisation of American States, United States of America, organisation, political, cooperation, economy

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA?

1. Wprowadzenie

Organizacja Państw Amerykańskich (am. Organisation of American States) powstała w wyniku przekształcenia istniejącej już od lat 20. XX wieku - Unii Panamerykańskiej. Wydarzenie to miało miejsce na IX Międzyamerykańskiej Konferencji w Bogocie w 1948 roku. Aktualnie OPA stanowi strukturę łączącą kraje Ameryki Łacińskiej, Stany Zjednoczone oraz Kanadę, a także 12 pozostałych państw, niebędących częścią tzw. Latynoameryki. Organizacja ma swą siedzibę w Waszyngtonie. Przyświecają jej szlachetne cele zawarte w Karcie Organicznej (Karcie z Bogoty), sygnowanej przez państwa członkowskie, 30 kwietnia 1948 roku w Bogocie. Zakłada ona m.in.: umacnianie pokoju i bezpieczeństwa na kontynencie amerykańskim, wzmacnianie współpracy w zakresie ochrony wartości demokratycznych i obrony wspólnych interesów, zapewnienie pokojowej drogi rozstrzygania sporów, wspólne rozwiązywanie problemów ekonomicznych, społecznych, politycznych oraz dyskurs nad bieżącymi sprawami i problemami pojawiającymi się w regionie oraz na arenie międzynarodowej. Postulaty te znajdują odzwierciedlenie w tzw. idei panamerykanizmu, zwanej inaczej interamerykanizmem, utożsamianym z wieloaspektowymi ruchami narodowowyzwoleńczymi o charakterze polityczno-społecznym. Geneza tego ruchu, koncepcje i idee założycielskie, stanowiły opozycję do interwencji europejskich, pozakontynentalnych, skupionym wokół doktryny Monroego, która zakładała blokowanie mocarstw europejskich odnośnie interwencji uderzającej w wewnętrzne sprawy kontynentu amerykańskiego, ale tym samym wskazywały na znaczącą dominację i interwencjonizm Stanów Zjednoczonych wobec republik kontynentu amerykańskiego. Zinstytucjonalizowaną wersję panamerykanizmu utożsamiamy z Organizacją Państw Amerykańskich, ustanowioną na mocy Deklaracji o wzajemnej pomocy i solidarności amerykańskiej, tzw. Akt z Chapultepec z marca 1945 roku. Wśród podstawowych założeń Deklaracji znalazły się wówczas: nieuznawanie wyników podbojów terytorialnych, podstawowa wręcz zasada nieinterwencji w wewnętrzne sprawy innych państw, zasada wzajemnej konsultacji dla określenia środków współpracy pokojowej na wypadek wojny, regulowania sporów między państwami amerykańskimi za pomocą arbitrażu, koncyliacji lub przez odwołanie się do międzynarodowego wymiaru sprawiedliwości, itd. W celu podkreślenia istoty i rangi panamerykanizmu w Hawanie, w 1941 roku, w czasie Konferencji Ministrów Spraw Zagranicznych, uznano jednomyślnie i bezsprzecznie, iż „jakikolwiek zamach ze strony państwa nieamerykańskiego na całość terytorialną, suwerenność i niezależność polityczną państwa amerykańskiego, będzie uważany za akt napaści wobec wszystkich państw amerykańskich”1. Jednakże, istotny przełom odnośnie uwspółcześnienia tej idei, nastąpił dopiero w Bogocie 30 kwietnia 1948 roku, kiedy to Deklaracja Solidarności miała, przede wszystkim w okresie zimnej wojny służyć zachowaniu integralności politycznej państw amerykańskich przeciwko rozprzestrze-nianiu się międzynarodowego komunizmu. Niezwykle szybko zastosowano tą deklarację w praktyce, gdyż już w 1962 roku w kontekście rewolucji na Kubie. Działając wówczas zgodnie z jej postanowieniami, wykluczono ten kraj z Organizacji Państw Amerykańskich. Niestety, od końca lat 60. zaobserwowano dosyć poważny kryzys idei panamerykanizmu, zasadniczo będący konsekwencją zakwestionowania roli i współpracy przy realizowaniu założeń tego ruchu przez republiki latynoamerykańskie2. OPA, jako międzynarodowa, amerykańska organizacja została zasadniczo powołana w celu umacniania struktur i założeń demokratycznych, promowania i stania na straży przestrzegania praw człowieka oraz efektywnej walki z problemami współczesnego świata takimi jak ubóstwo, terroryzm, narkotyki czy korupcja. W ramach podstawowych struktur zajmujących się wspieraniem demokracji i praworządności, zapewnianiem pokoju i rozwoju państw należących do Organizacji, wyróżniamy: Biuro Wykonawcze Sekretarza do Spraw Politycznych, specjalizujące 1 2

Leksykon współczesnych międzynarodowych stosunków politycznych, C. Mojsiewicz (red.), Wrocław 1998. Panamerykanizm, http://stosunki-miedzynarodowe.pl/slownik/63-p/683-panamerykanizm (14.04.2015).

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? się w działaniach związanych z czuwaniem nad prawidłowym przebiegiem wyborów, najczęściej w charakterze obserwatorów, wspieraniem efektywnego zarządzania publicznego oraz stabilizowaniem demokracji, w regionach, które potrzebują takiego wsparcia. Jednostką zbliżoną kompetencyjnie do powyższej jest Departament Wyborczej Współpracy i Obserwacji, który zajmuje się wspieraniem od strony techniczno-proceduralnej organizacji wyborów i procedur z tym związanych, wdrażając przy tym misje obserwacyjne. Ponadto, tworzy analizy i raporty związane z partycypacją w życiu publicznym, aktywnością obywatelską, legitymizacją instytucji publicznych oraz propagowaniem idei demokratycznych wyborów. Istotną rolę, pełni tu także Departament Stabilizacji Demokratycznej i Misji Specjalnych, który działa w ścisłej współpracy z Sekretarzem Generalnym Organizacji Państw Amerykańskich. Ma on zapobiegać oraz zarządzać, ale przede wszystkim rozwiązywać konflikty wewnętrzne czy międzypaństwowe, służąc przy tym eksperckimi poradami, jak również pomocą techniczną i zapewniając zaplecze logistyczne. Zadania te należą do kompetencji ustanowionych przez Stałą Radę lub Sekretarza Generalnego Organizacji3. Językami urzędowymi, obowiązującymi 35 państwa członkowskie OPA, a także niepodległe państwa Północnej, Środkowej i Południowej Ameryki oraz Karaiby, są: angielski, hiszpański, portugalski i francuski. To właśnie wspomniane kraje decydują o kierunkach i priorytetach polityki tej organizacji na Zgromadzeniu Ogólnym, zrzeszającym ministrów spraw zagranicznych poszczególnych krajów zrzeszonych, obradujących raz do roku na stałych sesjach. Jednakże, sprawami bieżącymi zajmuje się Stała Rada, w skład której wchodzą ambasadorzy wywodzący się z 35 krajów należących do Organizacji Państw Amerykańskich. Ponadto, w strukturach organizacyjnych, wyróżniamy także Sekretariat Generalny, odpowiedzialny za typowo administracyjno-techniczne funkcje oraz czuwający nad wcieleniem i realizacją programów politycznych OAS.

2. Międzyamerykańska Konwencja Przeciw Korupcji

W ramach rozprawy o OPA, należy wspomnieć o Międzyamerykańskiej Konwencji Przeciw Korupcji (Inter-American Convention Against Corruption) – niezwykle istotnym akcie prawa międzynarodowego, przyjętym w 1996 roku przez państwa członkowskie OAS, której meritum sprowadzja się do sentencji, iż: „zwalczanie korupcji umacnia instytucje demokratyczne oraz zapobiega deformacji ekonomicznej, nieprawidłowościom w administracji publicznej oraz wyrządzaniu szkody szkieletowi moralnemu społeczeństwa”. Przestępczość zorganizowana, przemyty, nielegalny handel narkotykami, a pośrednio inicjatywy korupcyjne, stanowią realne zagrożenia porządku i ładu państwowego we współczesnych czasach. Wyżej wspomniana konwencja, stanowi realny instrument do walki z negatywnym zjawiskiem korupcji, występującym praktycznie w każdym państwie na świecie, niezależnie od ustroju czy poziomu zamożności. Wśród podstawowych celów zapisanych w Konwencji znalazły się: promocja i ułatwianie międzynarodowej współpracy w zakresie zwalczania korupcji, przede wszystkim w zakresie zapobiegania, wykrywania, sankcjonowania tego zjawiska oraz zwiększenia efektywności podejmowanych środków i działań prewencyjnych, mających za zadanie jej wykrywanie, sankcjonowanie oraz wykorzenianie korupcji, związanej z wykonywaniem funkcji publicznych – które to są najczęściej spotykanym podłożem korupcjogennym. Konwencja, stanowiąc akt prawa międzynarodowego, określa ramy prawne dotyczące sankcjonowania działań korupcyjnych poprzez: ekstradycję, konfiskatę majątku, wzajemną pomoc prawną czy techniczną w obrębie Państw Stron Konwencji, lecz przede wszystkim określa metody prewencyjne mające zastosowanie w zakresie walki z korupcją i jej skutkami. Konkluzję stanowią słowa, z IV Szczytu Państw Ameryki w Argentynie 2005 roku: „Odpowiedzialność jest instrumentem kluczowym dla osiągnięcia przejrzystości i efektywności wykorzystywania zasobów, które zarządzane są przez nasze rządy. Walka z korupcją jest kluczowym aspektem 3

A. Pacześniak, Promocja demokracji i praworządności, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 2013.

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? umacniania demokracji i wzrostu gospodarczego”4. Jednak, implementacja konwencji przysporzyła nieco kłopotów, gdyż państwa członkowskie Organizacji Państw Amerykańskich, formułując tekst tego aktu prawnego, pominęły bowiem bardzo istotną kwestię, a mianowicie, powołania organu, który czuwałby nad prawidłowym wdrożeniem, a następnie sprawozdawczością i kontrolą przestrzegania i stosowania konwencji. Dlatego też, 5 czerwca 2000 roku, powołano specjalną Grupę Ekspertów, a także zobowiązano Radę Parlamentarną, aby sprawowała kontrolę oraz tworzyła rekomendacje, odnośnie implementowania treści konwencji. W ten sposób nadano Radzie funkcję monitorującą oraz ustanowiono mechanizm kontrolny do egzekwowania postanowień Międzyamerykańskiej Konwencji Przeciwko Korupcji, zwany mechanizmem uzupełniającym MESICIC, czyli Mechanism for Follow-up on Implementation of the Inter-American Convention Against Corruption5. Dokument ten początkowo ratyfikowało jedynie 12 sygnatariuszy, jednak obecnie jest to 28 państw członkowskich Organiastion of American States. Ułatwia on imptementację i stosowanie samej konwencji, ale również mechanizmów, tworzy postawę prawną do wymiany tajnych informacji oraz pełni rolę harmonizującą prawo OPA. Wszelkie te postanowienia są zgodne, a nawet rozszerzają Kartę Organizacji Państw Amerykańskich, czyli podstawowy akt prawny OPA ratyfikowany przez 28 państw członkowskich, określający zasady współpracy pomiędzy krajami-sygnatariuszami, m.in.: polityczną, gospodarczą, ale też wyznaczający ramy prawne, takie jak: respektowanie suwerenności państw członkowskich, nieinterwencję w sprawy wewnętrzne, dopóki nie zachodzi taka potrzeba, czy poszanowanie zasad konstytucyjnych poszczególnych krajów6. Natomiast, dodatkowym, uzupełniającym programem wdrażającym MESICIC jest Interamerykański Program Współpracy w Walce z Korupcją (Inter-American Program of Cooperation to Fight Corruption)7.

3. Współczesne znaczenie OPA

Analizując założenia i postulaty, będące celami utworzenia międzynarodowej organizacji, skupiającej państwa obu Ameryk oraz Kanadę, nie sposób nie zapytać o realne znaczenie tej instytucji. Promocja demokracji, praworządności, zwalczania korupcji to bardzo szlachetne wartości, jednak czy OAS rzeczywiście jest w stanie je realizować? Niestety, raport amerykańskiej organizacji pozarządowej Freedom House, analizujący sytuację w 194 krajach i 14 terytoriach zależnych, podaje, iż sukcesywnie od kilku lat mamy do czynienia raczej ze spadkiem poziomu przestrzegania praw politycznych i wolności obywatelskich na świecie, niż z postępem w tej dziedzinie8. Za największe osiągnięcie Organizacji Państw Amerykańskich w dziedzinie współpracy gospodarczej, uznaje się uchwalenie w 1961 roku, tzw. Sojuszu dla Postępu. To program społeczno – gospodarczy, zainicjowany i finansowany przez Stany Zjednoczone w celu rozwoju rolnictwa, przemysłu, oświaty i służby zdrowia w krajach Ameryki Łacińskiej. Poza tym, w ramach OPA zawiązała się realna współpraca gospodarcza między państwami Ameryki Łacińskiej, w postaci powołania w 1975 roku Latynoamerykańskiego Systemu Gospodarczego. Pomimo sukcesów, OAS musiała podejmować także interwencje w stosunku do niedemokratycznych zachowań państw członkowskich Organizacji. Przykładem tego był zamach stanu w Hondurasie w lipcu 2009 roku, a następnie obalenie urzędującego prezydenta Manuela Zelayi Organisation of American States, www.oas.org/en/default.asp (15.04.2015). Recommendation of the Permanent Council to States Parties on the Mechanism for Follow-up of Implementation of the Inter-American Convention Against Corruption, CP/RES. 783 (1260/01), www.oas.org (20.04.2015). 6 Ł.D. Dąbrowski, Instytucjonalizacja kontroli przestrzegania postanowień mię dzynarodowych – na przykładzie dokumentów międzynarodowych z zakresu zapobiegania i karania korupcji, Rocznik Bezpieczeństwa Międzynarodowego, Warszawa 2011. 7 Rules of Procedure and Other Provisions, przyjęty przez Komitet podczas Pierwszego Spotkania odbytego w siedzibie OAS w dniach 14-18 stycznia 2002 roku, SG/MESICIS/doc.9/04 rev. 4, www.oas.org (20.04.2015). 8 A. Pacześniak, Promocja demokracji i praworządności, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 2013. 4 5

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? oraz nielegalne uprowadzeniu go do Kostaryki. Wówczas, Organizacja zagroziła wykluczeniem Hondurasu ze swych struktur, jednocześnie stawiając ultimatum, przywrócenia zachowań demokratycznych ze skutkiem natychmiastowym. Nie pomogła również interwencja pokojowa, ani mediacje czy próba przywrócenia demokracji, wobec czego zawieszono Honduras w prawach członkowskich OAS za złamanie art. 20 Międzyamerykańskiej Karty Demokratycznej. Jednakże, w 2011 roku Organizacja Państw Amerykańskich przywróciła Honduras w poczet swych członków, po tym jak przeprowadzono tam demokratyczne wybory, a przesiedlony prezydent wrócił do kraju. Odnowiono tam konstytucyjne prawo do wolności osobistej, wolności słowa, swobody przemieszczania się po kraju oraz wolności zrzeszania się i zgromadzeń. Oprócz Kuby, która to w 1962 roku, została kategorycznie wyłączona z OPA za nieprzestrzeganie demokratycznych swobód i nierespektowanie praw człowieka, analogiczny problem Organizacja miała tylko ze wspomnianym przypadkiem Hondurasu9. Jednak, ostentacyjnie, Minister Spraw Zagranicznych Kuby, Bruno Rodriguez Parrilla, na szczycie szefów dyplomacji krajów skupionych w Boliwariańskiej Alternatywie dla Ameryk (maj 2009 roku), jednoznacznie obwieścił, iż Hawana „jest dumna” z powodu nieuczestniczenia w pracach Organizacji Państw Amerykańskich, co pokazało, dominującą rolę Ameryki Północnej w OAS oraz nieformalnie istniejący podział, na bogatą północ i biedne południe. „Nie ma w tej chwili dyskusji o ponownym wejściu Kuby do Organizacji Państw Amerykańskich, która historycznie była i wciąż pozostaje instrumentem polityki USA” – podkreślił Parrilla. Ponadto, wskazał on na brak realnego znaczenia OPA w kontekście obecnej sytuacji polityczno-gospodarczej w Ameryce. Tym samym, zachodzi wyraźna potrzeba uaktualnienia priorytetów oraz reform Organizacji, gdyż ówcześnie jest ona nieefektywnym tworem, niepodejmującym działań przeciwko pogłębiającemu się kryzysowi finansowemu. Istotnym problemem z punktu widzenia państw członkowskich Ameryki Środkowej i Południowej, jest też walka z wykluczeniem społecznym, które dotyka wiele społeczeństw, a nie jest dostrzegane przez OPA10. Jednak, należy pokreślić, iż ważnym osiągnięciem było stworzenie raportu zawierającego scenariusze polityki antynarkotykowej w Amerykach do 2025 roku, włączając rynki regulowane na narkotyki, poczynając od marihuany. Sekretarz Generalny Organizacji Państw Amerykańskich, José Miguel, przedstawiając analizę podkreślił, iż jest to najwyższy poziom badań nad problemem handlu substancjami odurzającymi oraz ich zażywaniem, a także próba uzyskania kontroli nad nielegalnym rynkiem narkotyków. W maju 2013 roku podjęto dyskusje nad tym problemem, także rozważając aspekty penalizacji, zdrowia publicznego i praw człowieka, podając przy tym przykład Karaibów, gdzie problem ten jest uznawany na normę, gdyż istnieje powszechne przyzwolenie na używanie i posiadanie konopii. OPA tworząc raport, wszczęła także śledztwo wskazujące, jak znaczącym jest walka z kartelami i gangami narkotykowymi na obszarze krajów członkowskich. Jednak, mimo nawoływań prezydenta Kolumbii, raport spotkał się z protestami ze strony krajów takich jak Meksyk, Belize czy Kostaryka, gdzie zaprezentowano odmienne poglądy oraz postulowano legalizację marihuany, a za monopolistę na rynku sprzedaży proponowano uznać rządy poszczególnych państw. Raport ten wzbudził wiele kontrowersji, mimo to sprawa pozostała nierozwiązana11. W związku z zaprezentowanymi przykładami, bez wątpienia Organisation of American States, potrzebuje zmian i reform, gdyż w swej obecnej formule stała się organizacją martwą. Mimo, iż Prezydent John F. Kennedy w ramach OPA, stworzył Sojusz dla Postępu, w 1961 roku Suspension of the right of Honduras to participate in the Organisation of American States, AG/RES. 2 (XXXVII- E/09), 4 lipca 2009. 10 Kuba: Organizacja Państw Amerykańskich jest anachronizmem, http://media.wp.pl/kat,1022939,title,KubaOrganizacja-Panstw-Amerykanskich-jest-anachronizmem,wid,11164760,wiadomosc.html (15.04.2015). 11 Raport Analityczny odnośnie polityki zwalczania problemów narkotykowych w państwach OPA, http://idpc.net/ publications/2013/05/oas-analytical-report-the-drug-problem-in-the-americas (15.04.2015). 9

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? jako reakcja na niedemokratyczne zachowania Kuby, który przewidywał, m.in.: strukturalne reformy polityczne, gospodarcze i społeczne, wnosił o zmniejszenie biedy i nierówności społecznych, miał powstrzymać postępy socjalizmu na kontynencie i umacniać siły demokratyczne przyjazne USA. Postulaty te nie znalazły jednak odzwierciedlenia w rzeczywistości, gdyż wskutek zaangażowania w wojnę wietnamską. OPA rozwiązała zatem powołany do realizacji programu komitet. Fiasko tej inicjatywy, spowodowane było także negatywną reakcją lokalnych elit politycznych, gospodarczych i wojska przeciwko reformom politycznym i społeczno-gospodarczym, w obliczu przyłączenia się do wojny w Wietnamie12. Przykłady można mnożyć, należy więc rozważyć propozycje potencjalnych zmian, które usprawniłyby działanie i aktywność tej Organizacji, skupiającej prawie wszystkie państwa Ameryk i Kanady.

4. Dyplomacja Stanów Zjednoczonych i Organizacji Państw Amerykańskich wobec sytuacji na Kubie

Stosunki dyplomatyczne pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a Kuba, od początku nie zależały do najprostszych. Paradoksalnie, na początku XX wieku, wyspa regularnie gościła obywateli USA, stając się pewnego rodzaju „eldorado alkoholowym”, nikotynowym oraz miejscem rozrywek zapracowanych Amerykanów, tak chętnie korzystających z dostępności kasyn, słońca, ale też uciech nocnego życia. Proamerykańska elita rządząca Kuby dorabiała się fortuny, potęgując tym samym zachowania korupcyjne, tym samym tworzyła podatny grunt do pojawienia się mafii13. Jednakże, interesom USA zdecydowanie nie służyły Kubańskie, lewicowe poglądy i rządy Fidela Castro, między innymi z tego powodu to właśnie US postulowały usunięcie Kuby z gremium Organizacji Państw Amerykańskich, mimo iż w statucie OAS nie widnieją żadne zapisy odnośnie wykluczenia, bądź zawieszenia w prawach któregokolwiek z dobrowolnie przystępujących do Organizacji państw członkowskich. Rządzący ówcześnie na socjalistycznej Kubie, Fidel Castro i jego brat, niejednokrotnie poddawali negatywnej ocenie słuszność działań OPA, gdyż ich zdaniem: „podyktowanej jedynie interesami Waszyngtonu, a nie tak jak zakładano – wszystkich krajów należących do Organizacji”14. Próba interwencji i obalenia reżimu nastąpiła w 1961 roku, po nałożeniu embarga handlowego przez US na Kubę, co odbiło się tzw. inwazją w Zatoce Świń, kiedy to finansowanie przez CIA, kubańscy przedstawiciele sektora finansowego walczyli 3 dni w celu obalenia dyktatury, co niestety skończyło się totalną klęską USA. Castro zarzucił im zdradę ojczyzny oraz oskarżył obywateli o działania finansowane przez wywiad Amerykański, a następnie zagroził sankcjami w postaci kary śmierci, wszystkim powiązanym z tą socjalistyczną rewolucją kubańczykom. Istotnym, bo strategicznym krokiem ze strony Hawany, było zacieśnienie sojuszu z ZSSR oraz zainstalowaniem przez „radzieckiego przyjaciela”, głowic nuklearnych na terenie wyspy, tak aby chronić Kubę przed ewentualnym atakiem ze strony Stanów Zjednoczonych czy interwencją pokojową i próbą obalenia rządów dyktatorskich przez Organisation of American States. Eskalacja konfliktu była dodatkowo potęgowana przez władze z Moskwy, a wyspa stała się kartą przetargową pomiędzy mocarstwami, ofiarą rozgrywek zimnej wojny. Castro jednoznacznie opowiadał się za sojuszem z socjalistycznym ZSSR, natomiast w tym samym czasie Stany Zjednoczone zagroziły, iż wobec tego zbombardują Kubę. Podczas, gdy Moskwa poszła na ugodę z Waszyngtonem, dyktator kubański poniósł największą porażkę polityczną, został zignorowany, podczas gdy więksi gracze rozdali karty. Wykluczenie Kuby ze struktur OAS nastąpiło w 1962 roku, okres zimnej wojny, zbrojeń zdecydowanie nie sprzyjał pokojowemu zażegnani konfliktu na tej linii. Lata 1960-62 to masowa fala emigracji młodego

Sojusz dla Postępu, www.stosunkimiedzynarodowe.info/haslo,Sojusz_dla_Postepu (15.04.2015). N. Podsiedlik, Relacje Kuba- USA, czyli na czym polega amerykańskie zainteresowanie wyspą, „Przegląd Prawniczy Ekonomiczny i Społeczny”, 1/2014. 14 Kuba z powrotem w OPA? (1), www.liiil.pl/1244444039,Kuba-z-powrotem-w-OPA-1.htm (16.04.2015). 12 13

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? pokolenia z socjalistycznej wyspy do USA lub ZSRR. Fidel Castro określił ją jako zamach stanu, a uciekających z Kuby ludzi jako kryminalistów i aspołeczny element15. Kubańczycy najchętniej osiedlali się na Florydzie, nie wykazując woli powrotu do ojczyzny. Mając na uwadze, główne cele Organizacji Państw Amerykańskich, można pokusić się o konkluzję, iż powinna raczej próbować wspierać i propagować ustrój demokratyczny na Kubie, zapewnić bezpieczeństwo w regionie, dbać przestrzeganie praw człowieka, zamiast poddawać się naciskom ze strony Stanów Zjednoczonych o usunięcie Kuby z OAS. Po przejęciu władzy w 1959 roku przez dyktatora Fidela Castro oraz wprowadzeniu na wyspie socjalistycznego reżimu, USA forsowały tylko jedno rozwiązanie. Jednak władze Organizacji, zadecydowały o zawieszeniu Kuby w prawach państwa członkowskiego, za proklamowanie marksistowsko-leninowskich idei oraz brak kompatybilności z podstawowymi założeniami i celami OPA szerzonymi i propagowanymi w systemie międzyamerykańskim. Ponadto, fatalną sytuację gospodarczą Kuby spotęgował rozpad socjalistycznego bloku wschodniego, a kością niezgody stało się amerykańskie więzienie Guantanamo na Kubie, gdzie nagminnie łamane są prawa człowieka16, a przetrzymywani skazani i torturowani, na co nie reagują żadne organizacje międzynarodowe, w tym Organisation of American States. Pomimo to, w roku 2009 Kuba zdecydowała się na odnowienie dialogu oraz poprosiła o odzyskanie praw członkowskich w OPA17. Obecna sytuacja na linii sporu Hawana–Waszyngton to kompletnie nieefektywne sankcje ze strony USA, jak również wzmożone restrykcje związane z podróżowaniem w obrębie tych krajów. Dokonując analizy, typowego bilansu zysku i strat, Ameryka de facto niewiele zawdzięcza takiemu obrotowi zdarzeń. Jedyną przewagą, jaką mogła zyskać to zwolenników politycznych, rekrutowanych z pokolenia młodych emigrantów kubańskich18. Ostatnie wydarzenia, podczas szczytu Organisation of American States w Panamie (11.04.2015), zaowocowały znacznym ociepleniem stosunków dyplomatycznych pomiędzy Waszyngtonem a Panamą, kiedy to Prezydent Barack Obama uścisną symbolicznie dłoń, reprezentującego Hawanę, Raula Castro. Jednak stosunki pomiędzy tymi państwami, nadal wydają się być dalece od poprawnych, gdyż kością niezgody stał się dekret podpisany przez Prezydenta Obamę, wyliczający potencjalnych wrogów Stanów Zjednoczonych, wśród których znalazła się Wenezuela, kraj będący jednym z głównych partnerów strategicznych: ekonomicznych i politycznych Kuby. Warto zauważyć, że przedstawiciele dyplomatyczni linii Kuba–USA, starali się zażegnać historyczne niesnaski, a skupić się na odbudowie poprawnych i symbiotycznych stosunków dyplomatycznych. Gest uściśnięcia dłoni pomiędzy przywódcami, był pierwszym od czasów pogrzebu Nelsona Mandeli w 2013 roku19. Rok ten stanowił wtedy przełom. Zorganizowano wówczas symboliczne spotkanie w Kanadzie i Watykanie, a następnie przeprowadzono tajne negocjacje, także z Papieżem Franciszkiem. Konkluzją i znaczącym efektem mediacji było otwarcie Ambasad w Hawanie i Waszyngtonie. Problemem w realizowaniu skutecznej dyplomacji w ramach struktur OPA są niestety rozbieżne interesy krajów członkowskich: gospodarcze, polityczne, ale też socjologiczno-kulturowe20. Stanom Zjednoczonym zarzuca się dominację w Organizacji Państw Amerykańskich i forsowanie własnych interesów polityczno-gospodarczych, a także imperialistyczne wizje odnośnie stosunków z Kubą. W związku z czym, pojawia się natychmiastowa potrzeba

V. Skierka, Fidel Castro Biografia, Wrocław 2001. N. Podsiedlik, Relacje Kuba–USA…, dz. cyt. 17 The Organization of American States, www.cfr.org/latin-america-and-the-caribbean/organizationamerican-states/p27945 (16.04.2015). 18 S.E. Eckstein, Back from the future Cuba under Castro, New York 2003. 19 Stosunki dyplomatyczne Kuba–USA, www.stefczyk.info/wiadomosci/swiat/usa-i-kuba-coraz-blizej,134 90874816 (16.04.2015). 20 [Opinia] Kubańska odwilż, http://globallab.org.pl/2015/04/12/opinia-kubanska-odwilz/ 15 16

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? wprowadzenia innowacyjnych reform polityczno-dyplomatycznych w ramach całego systemu międzyamerykańskiego.

5. Podsumowanie

Mimo, iż cele przyświecające Organizacji Państw Amerykańskich były i są bardzo szlachetne, stanowiąc też ramy prawne do konstytucyjnych wartości takich jak: zapewnienie pokoju i bezpieczeństwa w obrębie państw członkowskich, współpracy gospodarczej, politycznej czy tworzenie międzynarodowych regulacji prawnych, to niestety zauważa się potrzebę rewitalizacji i wdrożenia istotnych reform w obrębie tej organizacji. Oczywiście, nie sposób pominąć rolę Stanów Zjednoczonych i dominację tego kraju w strukturach OPA, szczególnie potęgowaną w czasie wyścigu zbrojeń, zimnej wojny, jednak w ostatnich latach zauważa się realną decentralizację władzy tego państwa w organizacji oraz dążenie ku zacieśnieniu współpracy przy założeniu równości i suwerenności wszystkich państw członkowskich. Konflikt na linii Kuba–USA w zasadniczy sposób determinował politykę Organizacji Państw Amerykańskich przez 54 lata wykluczenia Kuby ze struktur OPA. Jednak odnowienie stosunków dyplomatycznych oraz reaktywacja wyspy jako państwa członkowskiego, łagodzenie barier gospodarczych i społecznych, zniesienie embarga, ale też otwarcie granic USA dla młodych imigrantów pochodzących z Kuby, sprawia wrażenie kolejnej gry politycznej, skupiającej się na pozyskaniu elektoratu popierającego władzę dokonującą takich, korzystnych z punktu widzenia młodych Kubańczyków, reform. Model ten, wydaje się dążyć do modelu wzorowanym na integracji europejskiej. W obliczu wyzwań świata współczesnego, koniecznością nieustannej walki z ubóstwem, nierównością społeczną, próbą niwelowania różnic pomiędzy bogatą północą, a biednym południem, Organizacja Państw Amerykańskich boryka się z koniecznością utrzymania swojej pozycji, jako organizacji międzynarodowej, skupiającej państwa obu Ameryk. W obliczu tak wielu organizacji o charakterze polityczno-gospodarczym jest to nie lada wysiłek, aby OPA nie straciło kompletnie znaczenia na arenie międzynarodowej i nie stało się jedynie organizacją martwą, istniejącą na papierze, nie mającą realnego wpływu na zmiany i decyzje podejmowane w regionie państw członkowskich.

Literatura Dąbrowski Ł.D., Instytucjonalizacja kontroli przestrzegania postanowień międzynarodowych na przykładzie dokumentów międzynarodowych z zakresu zapobiegania i karania korupcji, Rocznik Bezpieczeństwa Międzynarodowego, Warszawa, 2011. Derwich K., Instrumenty polityki zagranicznej USA wobec państw Ameryki Łacińskiej 1945–2000, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2010. Eckstein S. E., Back from the future Cuba under Castro, New York 2003. Gawrycki M.F., Geopolityka w myśli i praktyce politycznej Ameryki Łacińskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2007. Kuba: Organizacja Państw Amerykańskich jest anachronizmem, http://media.wp.pl/kat,1022939,title,KubaOrganizacja-Panstw-Amerykanskich-jest-anachronizmem,wid,11164760,wiadomosc.html (15.04.2015). Kuba z powrotem w OPA? (1), www.liiil.pl/1244444039,Kuba-z-powrotem-w-OPA-1.htm (16.04.2015). Leksykon współczesnych międzynarodowych stosunków politycznych, C. Mojsiewicz (red.), Wrocław 1998. [Opinia] Kubańska odwilż, http://globallab.org.pl/2015/04/12/opinia-kubanska-odwilz/ Organisation of American States, www.oas.org/en/default.asp (15.04.2015). Pacześniak A., Promocja demokracji i praworządności, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 2013. Panamerykanizm, http://stosunki-miedzynarodowe.pl/slownik/63-p/683-panamerykanizm (14.04.2015). Podsiedlik N., Relacje Kuba–USA, czyli na czym polega amerykańskie zainteresowanie wyspą, „Przegląd Prawniczy Ekonomiczny i Społeczny”, 1/2014. Raport Analityczny odnośnie polityki zwalczania problemów narkotykowych w państwach OPA, http://idpc.net/publications/2013/05/oas-analytical-report-the-drug-problem-in-the-americas (15.04.2015).

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? Recommendation of the Permanent Council to States Parties on the Mechanism for Follow up of Implementation of the Inter-American Convention Against Corruption, CP/RES. 783 (1260/01), www.oas.org (20.04.2015). Rules of Procedure and Other Provisions, przyjęty przez Komitet podczas Pierwszego Spotkania odbytego w siedzibie OAS w dniach 14-18 stycznia 2002 roku, SG/MESICIS/doc.9/04 rev. 4, www.oas.org (20.04.2015). Skierka V., Fidel Castro Biografia, Wrocław 2001. Sojusz dla Postępu, www.stosunkimiedzynarodowe.info/haslo,Sojusz_dla_Postepu (15.04.2015). Stec J., OPA i ruch panamerykański, w: Ameryka Łacińska we współczesnym świecie, M.F. Gawrycki (red.), Warszawa 2006. Stosunki dyplomatyczne Kuba–USA, www.stefczyk.info/wiadomosci/swiat/usa-i-kuba-coraz-blizej,134 90874816 (16.04.2015). Suspension of the right of Honduras to participate in the Organisation of American States, AG/RES. 2 (XXXVII- E/09), 4 lipca 2009. The Organization of American States, www.cfr.org/latin-america-and-the-caribbean/organizationamerican-states/p27945 (16.04.2015).

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

mgr Paulina Antoń Uniwersytet Jagielloński

System ochrony praw człowieka w ramach Organizacji Państw Amerykańskich Abstrakt Prawa człowieka to zespół praw, które przysługują każdemu człowiekowi bez względu na jego rasę, płeć, język, wyznanie czy przekonania polityczne. Ich ochronie mają służyć nie tylko regulacje prawne funkcjonujące w ramach państw, ale także międzynarodowe oraz regionalne systemy ochrony praw człowieka, których celem jest wzajemna kontrola i pomoc w przestrzeganiu tych praw. System ochrony praw człowieka w ramach Organizacji Państw Amerykańskich, pomimo wielu niedoskonałości, stwarza istotną płaszczyznę współpracy państw członkowskich, a także rozwija wspólny system wartości dla tej organizacji. Katalog praw i wolności oraz obowiązków zawarty w Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka i Amerykańskiej Deklaracji Praw i Obowiązków Człowieka tworzy podstawy prawne dla funkcjonowania systemu oraz dla dwóch kluczowych organów stojących na straży respektowania praw człowieka w państwach OPA jakimi są: Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka i Międzyamerykańska Komisja Praw Człowieka. Słowa kluczowe: prawa człowieka, Organizacja Państw Amerykańskim, amerykański system ochrony praw jednostki, Międzyamerykańska Komisja Praw Człowieka, Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka

Abstract

Human rights are a set of rights, which everyone is entitled, regardless of race, sex, language, religion or political beliefs. Protection of these rights depends on not only legal regulations of countries, but also international and regional systems of human rights protection which aimed at mutual control and assistance in human rights. The Organization of American States system for the protection of human rights despite many imperfections, provides an important area cooperation between Member States, and also develops ideological base of this organization. The catalog of rights and freedoms and duties contained in the American Convention on Human Rights and the American Declaration of the Rights and Duties of Man creates the legal basis for the functioning of the system and for two key institutions, which are: InterAmerican Court of Human Rights and Inter-American Commission on Human Rights. Key words: human rights, Organization of American States, Inter-American Commission of Human Rights, Inter-American Court of Human Rights

1. Uwagi wstępne

Prawa człowieka to zespół praw, które przysługują każdemu człowiekowi bez względu na jego rasę, płeć, język, wyznanie czy przekonania polityczne. Są nieodłącznym i fundamentalnym elementem systemu demokratycznego, a ich ochrona stanowi jedną z kluczowych zasad funkcjonowania państw demokratycznych. Mnogość definicji praw jednostki w literaturze przedmiotu wynika z różnorodnego rozumienia tego terminu, gdyż jak wskazuje Bogusław Banaszak, może być on ujmowany jako: „postulaty o charakterze filozoficznym, religijnym, politycznym i etycznym; prawnie wiążące normy o charakterze obiektywnym; roszczenia prawne służące do ochrony interesów uprawnionej jednostki na drodze w drodze procesowej”1. Jak wskazuje Wiktor Osiatyński, „prawa człowieka są to powszechne prawa moralne o charakterze B. Banaszak, Prawa jednostki i systemy ich ochrony, Kolonia Limited, Wrocław 1995, s. 5. Omówienie najczęściej spotykanych określeń dotyczących pojęcia praw człowieka w: Tamże, s. 6-15. 1

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? podstawowym, przynależne każdej jednostce w jej kontaktach z państwem”2. Prawa człowieka przysługują więc każdemu, gdyż mają charakter uniwersalny, wynikający z samego bycia człowiekiem. W związku z tym są one niezbywalne, nie można się ich zrzec lub przenieść ich na inną osobę. Źródeł idei praw człowieka można doszukiwać się już w starożytności, ale największy rozwój koncepcji związanych z tym zagadnieniem nastąpił w okresie Oświecenia3. Tworzenie kompleksowych systemów ochrony praw człowieka miało miejsce dużo później, gdyż dopiero XX wiek przyniósł wiele istotnych zmian w tym zakresie, zarówno w obrębie państw narodowych, jak i w ramach organizacji międzynarodowych i regionalnych. Brak jednej, powszechnej definicji praw człowieka wpłynął na różnorodną klasyfikację tych praw wynikającą z przyjmowania przez naukowców różnych kryteriów podziału4. Najczęściej spotykanym rozróżnieniem jest podział na prawa człowieka i prawa obywatela oraz rozgraniczenie praw rozumianych w aspekcie pozytywnym od wolności pojmowanych w aspekcie negatywnym. Przyjmując klasyfikację praw człowieka zgodną z Międzynarodowymi Paktami Praw Człowieka z 1996 roku, można wyodrębnić prawa polityczne i obywatelskie kompleksowo ujęte w Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych5 oraz prawa gospodarcze, kulturalne i społeczne wyrażone w Międzynarodowym Pakcie Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych6. Podział ten jest związany z koncepcją zaprezentowaną przez Karela Vasaka, zgodnie z którą prawa człowieka można wyodrębnić poprzez trzy generacje ich rozwoju. Klasyfikacja zaproponowana przez Vasaka opierała się na kryteriach filozoficznych i historycznych, zgodnie z którymi pierwsza generacja praw człowieka, której rozwój nastąpił na przełomie XVIII i XIX w., nierozerwalnie wiąże się z prawami obywatelskimi i politycznymi. Ewolucja praw człowieka drugiej generacji, odnoszących się do praw społecznych, gospodarczych i kulturalnych miała miejsce po zakończeniu pierwszej wojny. Natomiast Karel Vasak po raz pierwszy wyodrębnił trzecią generację praw człowieka związaną z prawami solidarnościowymi, których rozwój dokonuje się dopiero w latach 70. XX wieku7. Trzecia generacja praw człowieka, w przeciwieństwie do dwóch poprzednich, jest ujmowana w kategoriach praw zbiorowych, a nie jednostkowych8. Prawa człowieka to niepodważalny fundament demokratycznego społeczeństwa, ale ich respektowanie w wielu państwach budzi liczne wątpliwości. Celem międzynarodowych oraz regionalnych systemów ochrony praw człowieka jest służenie wzajemnej kontroli i pomocy w przestrzeganiu tych praw. Pomimo tego, że niektóre z tych systemów wskazują wiele niedoskonałości, wynikających przede wszystkim z niemożliwości skutecznego egzekwowania praw, ich rozwój wpływa na poczucie wspólnoty w regionie i ewolucję praw człowieka. System ochrony praw człowieka w ramach Organizacji Państw Amerykańskich, będący niejako kopią rozwiązań europejskiego systemu na kontynentach amerykańskich, jest jedną z kluczowych podstaw funkcjonowania tej organizacji, a także jedną z najważniejszych płaszczyzn współpracy. Wydaje się, że pomimo wielu słabości interamerykańskiego systemu, przede wszystkim niskiej skuteczności przejawiającej się m.in. w brak możliwości egzekwowania wyroków MiędzyW. Osiatyński, Wprowadzenie do praw człowieka, www.hfhrpol.waw.pl/pliki/WOsiatynski_HistIFilo.pdf, s. 1, (05.05.2015). 3 Zob. B. Banaszak, Prawa…, dz. cyt., s. 21-28; R. Kuźniar, O prawach człowieka, idee, instytucje, praktyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992, s. 10-24. 4 J. Jaskiernia, Wprowadzenie do systemu ochrony wolności i praw jednostki, [w:] Problemy ochrony wolności i praw jednostki we współczesnym świecie, J. Jaskiernia (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu HumanistycznoPrzyrodniczego Jana Kochanowskiego, Kielce 2008, s. 15-18. 5 Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, Dz. U., 1977, nr 38. 6 Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, www.hfhrpol.waw.pl/pliki/ Miedzynarodowy_Pakt_Praw_Gospodarczych_Spolecznych_i_Kulturalnych.pdf (05.05.2015). 7 K. Vasak, Human Rights: A Thirty-Year Struggle: the Sustained Efforts to give Force of law to the Universal Declaration of Human Rights, http://unesdoc.unesco.org/images/0007/000748/074816eo.pdf#48063 (05.05.2015). 8 B. Banaszak, Prawa…, dz. cyt., s. 17. 2

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? amerykańskiego Trybunału Praw Człowieka (MTPCz), ochrona praw człowieka jest jednym ze spoiw organizacji poprzez tworzenie wspólnego systemu wartości, będących podstawą dla współpracy w innych płaszczyznach.

2. Kluczowe akty prawne regulujące system ochrony praw człowieka w ramach OPA

W dokumencie powołującym do życia organizację OPA, jakim była Karta z Bogoty podpisana w 1948 roku, w preambule uwydatniono, że konsolidacja kontynentu musi dokonać się w ramach instytucji demokratycznych, systemu wolności i sprawiedliwości społecznej opartej na poszanowaniu podstawowych praw człowieka9. Ponadto jako jedną z kluczowych zasad funkcjonowania organizacji wskazano proklamowanie podstawowych praw jednostki bez względu na rasę, narodowość, wyznanie czy płeć10. Przyjęte w Karcie z Bogoty postanowienia odnoszące się do praw człowieka skonkretyzowano w przyjętej w 1948 roku Amerykańskiej Deklaracji Praw i Obowiązków Człowieka (ADPiOCz)11. Dokument ten został uchwalony jeszcze przed przyjęciem Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka12, czy też Europejskiej Konwencji Praw Człowieka13. Składa się z dwóch rozdziałów odnoszących się do praw i obowiązków człowieka i obywatela. W ten sposób w deklaracji wprowadzono pewne novum, jakim było powiązanie ze sobą praw i obowiązków człowieka i obywatela w różnych sferach aktywności politycznej i społecznej. Katalog praw zawarty w niniejszym dokumencie w porównaniu do jego europejskiego odpowiednika jest obszerniejszy i bardziej sprecyzowany, jednak ADPiOCz została pozbawiona mocy prawnej, co sprawiło, że wdrażanie w życie przepisów w niej zawartych okazało się niezwykle trudne i mało skuteczne. Deklaracja zawiera prawa i wolności pierwszej oraz drugiej generacji m.in. prawo do wolności, życia, ochrony, równość wobec prawa, wolność wyznania i sumienia, wolność postępowania i wyrażania opinii, prawo do ochrony czci, prywatności, ochrony zdrowia, edukacji, pracy, prawo do biernego i czynnego prawa wyborczego, prawo do zgromadzeń i stowarzyszeń, własności, petycji, sprawiedliwego procesu14. Natomiast w rozdziale drugim określono obowiązki spoczywające na człowieku i obywatelu, do których zaliczamy obowiązki wobec społeczeństwa, rodziców wobec dzieci i odwrotnie, obowiązek przestrzegania prawa, edukacji, głosowania, płacenia podatków, pracy, etc.15. Charakter prawny ADPiOCz uległ zmianie dopiero po powołaniu do życia Międzyamerykańskiej Komisji Praw Człowieka (MKPCz) i określeniu pod koniec lat 70. XX wieku jej kompetencji względem państw członkowskich, w szczególności dla państw OPA nie będących stronami Paktu z San Jose. Deklaracja stanowi podstawę oceny dokonywanej przez MKPCz w zakresie respektowania praw człowieka przez państwa członkowskie OPA. Najważniejszym aktem prawnym w rozwoju interamerykańskiego systemu ochrony praw człowieka stała się uchwalona w San Jose w 1969 roku Amerykańska Konwencja Praw Człowieka

Charter of the Organization of American States, www.oas.org/dil/treaties_A-41_Charter_of_the_Organiza tion_of_American_States.htm (05.05.2015). 10 Tamże. 11 American Declaration of the Rights and Duties of Man, www.oas.org/en/iachr/mandate/Basics/ameri can-declaration-rights-duties-of-man.pdf (05.05.2015). 12 Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, www.unesco.pl/fileadmin/user_upload/pdf/Powszechna_ Deklaracja_Praw_Czlowieka.pdf (05.05.2015). 13 Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, www.bip.ms.gov.pl/Data/Files/ _public/bip/prawa_czlowieka/convention_pol.pdf (05.05.2015). 14 American Declaration, dz. cyt., s. 14-16. 15 Tamże, s. 17-18. 9

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? (AKPCz)16, która weszła w życie dopiero po dziesięciu latach17. Zgodnie z Konwencją źródłem praw człowieka jest sam fakt bycia człowiekiem, gdyż „podstawowe prawa człowieka nie wynikają z jego przynależności państwowej, lecz są oparte na atrybutach osoby ludzkiej, co uzasadnia ich ochronę międzynarodową w formie konwencji wzmacniającej lub uzupełniającej ich ochronę przewidzianą w prawie krajowym państw amerykańskich (…)”18. W Pakcie z San Jose uregulowano jedynie prawa pierwszej generacji, mające charakter praw osobistych i politycznych m.in. prawo do życia, do wolności osobistej, wolność myśli i wyrażania opinii, zakaz niewolnictwa i poddaństwa, wolność zgromadzeń, zrzeszania się, prawo własności. Istotnym wydaje się charakter regulacji związanych z prawem do życia, gdyż po pierwsze, zgodnie z uregulowaniami zawartymi w Konwencji, prawo do życia jest chronione już w zasadzie od momentu poczęcia19. W ten sposób Pakt z San Jose w zakresie ochrony życia jest szerszy od Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, która często stanowi wzór działania dla pozaeuropejskich systemów ochrony praw człowieka20. Po drugie, kara śmierci nie może być stosowana wobec osób, które nie ukończyły 18 roku życia lub ukończyły 70 lat oraz wobec kobiet w ciąży. Ponadto, nie może być stosowana jako kara za przestępstwa polityczne i nie może zostać przywrócona w państwach, które ją zniosły21. Niektóre prawa zawarte w AKPCz w razie wojny, publicznego niebezpieczeństwa lub innej okoliczności zagrażającej niepodległości, bądź bezpieczeństwu państwa mogą zostać zawieszone na określonych warunkach, jednak wyszczególniono prawa, które w żadnym przypadku nie podlegają ograniczeniu, o czym mówi art. 27 ust. 222. Dodatkowo, interamerykański system ochrony praw człowieka wprowadza silny związek pomiędzy prawami i wolnościami, a obowiązkami. W AKPCz podkreślono, że każda osoba posiada obowiązki wobec swojej rodziny, społeczności oraz ludzkości23. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że większość z państw członkowskich OPA - prawie wszystkie kraje, które ratyfikowały Konwencję - dołączyły do niej swoje zastrzeżenia lub/i deklaracje, z których większość stanowiły deklaracje uznające kompetencje MKPCz oraz MTPCz24. Prawa drugiej generacji, a więc prawa gospodarcze, społeczne i kulturalne uregulowano dopiero w Protokole Dodatkowym do Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka tzw. Pakcie z San Salvador25. Pakt Salwatorski uzupełniający AKPCz o prawa drugiej generacji wszedł w życie dopiero w 1999 roku. Wśród katalogu praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych zagwarantowano m.in. prawo do pracy, nauki, zabezpieczenia społecznego, pożywienia, zdrowego środowiska naturalnego, dostępu do dóbr kultury26. Jednym z najmłodszych dokumentów OPA odnoszących się także do praw człowieka jest Międzyamerykańska Karta Demokratyczna, w której podkreślono wyjątkową rolę demokracji i konieczność umocnienia działań służących jej pełniejszej realizacji. W Karcie podkreślono, że Amerykańska Konwencja Praw Człowieka (Pakt z San Jose) z dnia 22 listopada 1969 r., [w:] Wybór dokumentów praw międzynarodowego dotyczących praw człowieka, M. Zubik (red.), Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 2008, s. 99-120. 17 AKPCz weszła w życie 18 lipca 1978 r., gdy jedenasty kraj członkowski OPA, a więc ostatni z wymaganej liczby państw, ratyfikował Konwencję. 18 Amerykańska Konwencja Praw Człowieka..., dz. cyt., s. 99. 19 Tamże, s. 101. 20 Konwencja o ochronie praw człowieka..., dz. cyt., s. 6. 21 Amerykańska Konwencja Praw Człowieka..., dz. cyt., s. 101. 22 Tamże, s. 109. 23 Tamże, s. 111. 24 Szerzej na temat zastrzeżeń wniesionych przez państwa będące stronami AKPCz, [w:] W. Burek, Zastrzeżenia do Traktatów z dziadziny ochrony praw człowieka, Instytut Wydawniczy EuroPrawo, Warszawa 2012, s. 212-215. 25 Protokół Dodatkowy do Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka dotyczący praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych z dnia 17 listopada 1988 r., San Salvador, [w:] Wybór dokumentów…, dz. cyt., s. 112-120. 26 Tamże. 16

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? promocja i ochrona praw człowieka jest podstawowym warunkiem istnienia demokratycznego społeczeństwa, a ciągły rozwój i wzmocnienie międzyamerykańskiego systemu praw człowieka jest niezbędnym elementem konsolidacji demokracji w państwach OPA. Ponadto uwydatniono konieczność wzmocnienia międzyamerykańskiego systemu ochrony praw człowieka, w którym każda osoba lub grupa osób, uważających, że ich fundamentalne prawa zostały naruszone, może przedłożyć wnioski i petycje do międzyamerykańskiego systemu promocji i ochrony praw człowieka. W dokumencie potwierdzono wzmocnienie działań na rzecz wyeliminowania wszelkich form dyskryminacji, w szczególności dyskryminacji ze względu na płeć, rasę i pochodzenie etniczne, jak również różnych form nietolerancji. Promowanie i skuteczna ochrona praw człowieka ludności rdzennej i migrantów oraz poszanowanie różnorodności etnicznej, kulturowej i religijnej w obu Amerykach ma się przyczynić do wzmocnienia demokracji i uczestnictwa obywateli w życiu polityczno-społecznym27. W Międzyamerykańskiej Karcie Demokratycznej zaakcentowano wagę praw drugiej generacji i obowiązek ich rozwoju, gdyż poszanowanie praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych jest nierozerwalnie związane ze sprawiedliwym wzrostem gospodarczym i umocnieniem demokracji. Państwa członkowskie OPA zostały zobligowane do przyjmowania i wdrażania narzędzi niezbędnych do generowania produktywnego zatrudnienia, zmniejszenia ubóstwa, w szczególności skrajnego ubóstwa, przy czym realizacja tych działań musi uwzględniać realia gospodarcze państw członkowskich. Niezwykle istotnym, zgodnie z założeniami wspomnianego dokumentu jest to, aby państwa członkowskie wdrażały politykę i strategie na rzecz ochrony środowiska w celu osiągnięcia zrównoważonego rozwoju. Podkreślono także rolę edukacji, która jest kluczem do wzmocnienia instytucji demokratycznych, wsparcia rozwoju potencjału ludzkiego, zmniejszenia ubóstwa i promowania większego zrozumienia między narodami28.

3. Międzyamerykańska Komisja Praw Człowieka (MKPCz)

Międzyamerykańska Komisja Praw Człowieka została utworzona na mocy uchwały podjętej podczas V Konferencji Konsultacyjnej Ministrów Spraw Zagranicznych państw OPA w Santiago jako organ konsultacyjny, promujący ochronę praw człowieka29. Jest jednym z dwóch kluczowych organów tworzących interamerykański system ochrony praw człowieka. Składa się z siedmiu członków wybieranych na czteroletnią kadencję z możliwością reelekcji30. Umocnienie pozycji MKPCz nastąpiło w momencie wejścia w życie AKPCz, ale formalnym organem OPA Komisja stała się dopiero w 1970 roku na mocy przyjętego wówczas Protokołu z Buenos Aires31. W założeniu jest organem doradczym Zgromadzenia Ogólnego OPA, którego główną funkcją jest badanie poziomu przestrzegania praw człowieka w państwach członkowskich OPA poprzez sporządzanie raportów w tym zakresie. Kompetencje MKPCz względem wszystkich państw członkowskich określono w Statucie Komisji, zgodnie z którym wiążącym katalogiem praw człowieka dla państw będących stronami AKPCz jest ów dokument, natomiast dla pozostałych państw członkowskich OPA, które nie podpisały lub nie ratyfikowały AKPCz, wiążącymi prawami są prawa zawarte w ADPiOCz32. Głównym zadaniem MKPCz jest promowanie poszanowania i ochrony praw człowieka poprzez przyznane jej w AKPCz kompetencje i funkcje, którymi są: rozwijanie świadomości praw człowieka wśród narodów Ameryki; formułowanie zaleceń dla rządów państw Inter-American Democratic Charter, www.educadem.oas.org/documentos/dem_eng.pdf (05.05.2015). Tamże. 29 Inter-American Commission on Human Rights, www.oas.org/en/about/commission_human_rights.asp (05.05.2015). 30 Tamże. 31 Art. 112 Protocol of amendment to the charter of the Organization of American States (B-31) „Protocol of Buenos Aires”, www.oas.org/dil/treaties_B-31_Protocol_of_Buenos_Aires.htm (05.05.2015). 32 Statute of the Inter-American Commission on Human Rights, www.oas.org/en/iachr/mandate/Basics/ statuteiachr.asp (05.05.2015). 27 28

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? członkowskich, gdy uzna to za wskazane; przygotowanie badań; zwracanie się do rządów państw członkowskich z prośbą o przekazanie informacji na temat środków podjętych przez to państwa w dziedzinie praw człowieka; kierowanie odpowiedzi za pośrednictwem Sekretariatu Generalnego OPA na zapytania państw członkowskich w sprawach dotyczących praw człowieka; podejmowanie działań w zakresie zgłaszanych petycji, składanie rocznego sprawozdania Zgromadzeniu Ogólnemu OPA33. MKPCz dysponuje dwoma sposobami kontroli respektowania praw człowieka przez państwa członkowskie OPA. Pierwszą z możliwości jest sporządzanie przez MKPCz raportów, które mogą mieć charakter ogólny, a więc przedstawiający wybraną kwestię odnoszącą się do całego regionu lub są to raporty odnoszące się do przestrzegania praw człowieka w wybranych krajach, sporządzane na podstawie różnych przesłanek tj. skarga indywidualna, wniosek organu OPA lub innego państwa członkowskiego34. Raporty są przekazywane państwom podlegającym ocenie. Państwa mogą zgłosić do nich swoje zastrzeżenia. Obiekcje te są odrzucone lub uwzględnione przez MKPCz. Przy tworzeniu raportu korzysta ona z szerokiej gamy środków, w tym także uprawnień śledczych. Zalecenia zwarte w raporcie nie posiadają jednak mocy wiążącej, dlatego ich egzekwowanie jest mało skuteczne. Pomimo tego, że MKPCz nie posiada mocy, aby zobowiązać dane państwo do wypełnienia zaleceń zawartych w raporcie, to jednak ogromną rolę odgrywa polityczne i moralne znaczenie raportu, dlatego w praktyce wiele państw uwzględnia zalecenia MKPCz i podejmuje próby ich realizacji35. Niezwykle istotną kompetencją MKPCz jest rozpatrywanie skarg indywidualnych i przekazywanie ich do MTPCz. W ten sposób MKPCz pełni niejako funkcję sądu I instancji dla skarg indywidualnych. Zgodnie z art. 23 Regulaminu MKPCz skargę do Komisji w sprawie rzekomych naruszeń praw człowieka może złożyć każda osoba lub grupa osób, a także organizacja pozarządowa działająca legalnie w jednym lub kilku państwach członkowskich OPA, w imieniu swoim lub na rzecz osób trzecich36. Dopuszczenie skargi do rozpatrzenia wymaga spełnienia określonych wymogów uregulowanych m.in. w art. 28 dotyczącym informacji, jakie powinny się w niej znaleźć. Są to: dane personalne, wskazanie praw, jakie zostały naruszone, fakty dotyczące tych naruszeń oraz ich miejsce i czas, etc.37. Ponadto art. 31 wskazuje na zasadę subsydiarności, jako że przed złożeniem skargi należy wykorzystać wszystkie dostępne środki krajowe. Przepis ten nie jest stosowany gdy ustawodawstwo danego państwa nie przewiduje środków ochronnych wobec naruszonego prawa; gdy danej stronie odmówiono dostępu do środków odwoławczych na mocy prawa krajowego lub uniemożliwiono jej ich wyczerpania oraz gdy strona skorzystała tych środków, ale w sposób nieuzasadniony opóźniono wydanie ostatecznego orzeczenia38.

4. Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka (MTPCz)

Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka obok MKPCz stoi na straży respektowania praw człowieka w państwach członkowskich OPA. Podstawą prawną powołania i funkcjonowania Trybunału jest art. 33 AKPCz39. MTPCz zaczął funkcjonować dopiero w 1979 roku, a więc w momencie wejścia w życie Konwencji40. Stała siedziba Trybunału znajduje się w San Jose, jednak ze względu na sesyjny charakter obrad, MTPCz może zwołać posiedzenie na terytorium jakiekolwiek państwa American Convention on Human Rights, "Pact of San Jose", www.oas.org/dil/treaties_B-32_American_ Convention_on_Human_Rights.htm, s. 13, (05.05.2015). 34 B. Banaszak, Prawa…, dz. cyt., s. 131-132. 35 Tamże. 36 Rules of Procedure of the Inter-American Commission on Human Rights, www.oas.org/en/iachr/ mandate/Basics/rulesiachr.asp (05.05.2015). 37 Tamże. 38 Tamże. 39 American Convention..., dz. cyt., s. 11, (05.05.2015). 40 Pierwszy proces przed MTPCz odbył się 29 czerwca 1979 r. w siedzibie OPA w Waszyngtonie. 33

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? członkowskiego OPA, jeśli wyrazi ono to zgodę i jeśli istnieją niezbędne ku temu przesłanki41. W tym miejscu należy podkreślić, że jurysdykcja MTPCz dotyczy jedynie państw będących stroną AKPCz, które zadeklarowały uznanie kompetencji Trybunału42. W skład tego siedmioosobowego organu wchodzą prawnicy o najwyższym autorytecie moralnym i uznanej kompetencji w dziedzinie praw człowieka, którzy posiadają kwalifikacje do wykonywania najwyższych funkcji sądowych, zgodnie z przepisami prawa państwa, którego są obywatelami lub państwa proponującego ich jako kandydatów43. Sędziowie są powoływani na 6-letnią kadencję z możliwością reelekcji, przy czym w skład MTPCz mogą wchodzić przedstawiciele z wszystkich państw OPA, a nie tylko tych, które ratyfikowały AKPCz44. Jeżeli sędzia jest obywatelem jednego z państw będących stroną w sprawie przedłożonej Trybunałowi, zachowuje on prawo do uczestniczenia w tej rozprawie. Ponadto, każde państwo członkowskie będące stroną sporu może wyznaczać własnego sędziego ad hoc. Strona sporu może powołać własnego sędziego ad hoc w przypadku, gdy jeden z sędziów powołanych do rozpatrzenia sprawy jest obywatelem państwa będącego stroną przeciwną w sprawie lub gdy wśród sędziów powołanych do rozpatrzenia sprawy żaden z nich nie jest obywatelem jednego z państw będących stronami konfliktu, każde z tych państw może wyznaczyć swojego sędziego ad hoc45. MTPCz sprawuje dwie podstawowe funkcje, jakimi są interpretacja przepisów odnoszących się do praw człowieka (przede wszystkim w zakresie ich zgodności z AKPCz) oraz funkcja jurysdykcyjna. W przypadku funkcji doradczej, zgodnie z art. 64 AKPCz państwa członkowskie OPA mogą zasięgnąć opinii Trybunału dotyczącej wykładni niniejszej Konwencji lub przyjmowanych przez nie innych umów międzynarodowych w kwestiach odnoszących się do praw człowieka46. W ten sposób MTPCz w swojej interpretacji może wykraczać poza ramy interamerykańskiego systemu ochrony praw człowieka, jednak w praktyce tego nie czyni47. Właściwą i kluczową funkcją MTPCz jest orzecznictwo w zakresie naruszania praw lub wolności zagwarantowanych w AKPCz. Skargę dotyczącą łamania praw człowieka może zgłosić jedynie państwo będące stroną AKPCz lub MKPCz, gdyż nie istnieje możliwość zgłoszenia skargi przez podmioty indywidualne, jak ma to miejsce w Europejskim Trybunale Praw Człowieka. Skargę indywidualną można złożyć jedynie za pośrednictwem MKPCz, co przekłada się na ilość rozpatrywanych spraw przez MTPCz. Ponadto, jak zostało wspomniane wcześniej, Trybunał może rozpatrywać skargi wyłącznie w stosunku do państw będących stroną AKPCz, które uznały jego jurysdykcję. Skargę dotyczącą naruszenia praw człowieka zagwarantowanych w AKPCz do MTPCz może wnieść jedno państwo będące stroną Konwencji wobec innego członka będącego stroną Konwencji, jeśli oba uznały jurysdykcję Trybunału w tego rodzaju sprawach48. AKPCz zakłada istnienie skargi indywidualnej, jednak procedura dotycząca wniesienia takiej skargi rozpoczyna się od rozpatrywania jej przez MKPCz. Organ ten na mocy uprawnień dochodzeniowo-śledczych może zażądać informacji od danego państwa członkowskiego na temat stanu rzeczy. Skarga indywidualna, podobnie jak skarga państwa członkowskiego wobec innego członka, może być rozpatrywana jedynie wobec państwa członkowskiego, które uznało jurysdykcję MTPCz. W przypadku stwierdzenia przez MKPCz naruszeń praw człowieka, formułuje ona zalecenia dla władz oskarżonego państwa, określając czas ich realizacji. Kiedy dane państwo R. Tabaszewski, Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka jako panamerykański organ sądowniczy, [w:] Oblicza Ameryki Łacińskiej, K. Krzywicka, J. Kaczyńska (red.), Wydawnictwo UMCS, Lublin 2010, s. 85. 42 American Convention..., dz. cyt., s. 18. 43 Tamże, s. 16-17, (05.05.2015). 44 Tamże, s. 7. 45 Tamże, s. 17. 46 Tamże, s. 19. 47 R. Tabaszewski, Międzyamerykański…, dz. cyt., s. 90. 48 B. Banaszak, Prawa…, dz. cyt., s. 138. 41

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? nie zastosuje się do zaleceń w wyznaczonym terminie, MKPCz sporządza sprawozdanie, przekazuje je stronom i Sekretarzowi Generalnemu OPA, który może go opublikować i dopiero wówczas skarga może być wniesiona do Trybunału49. Postępowanie przed MTPCz składa się z dwóch części: pisemnej i ustnej. W pierwszym etapie składa się pozew, w którym wskazuje się strony postępowania, przedstawia wszystkie fakty, które rzekomo spowodowały naruszenia praw człowieka oraz identyfikuje się domniemane ofiary. MKPCz musi także wskazać wobec jakich kwestii ujętych w dołączonym przez nią raporcie odnosi się skarga50. W drugim etapie postępowania, które ma charakter ustny, rozprawę otwiera wysłuchanie przedstawicieli MKPCz oraz państwa, wobec którego toczy się postępowanie. W tej części następuje także przesłuchanie świadków i ekspertów51. Orzeczenie MTPCz jest ostateczne i nie podlega odwołaniu. Sędziowie głosują odwrotnie w stosunku do obowiązującej precedencji. Ponadto mogą zagłosować jedynie na tak lub nie, nie mogą wstrzymać się od głosów, tak więc w razie równej liczby głosów, głos decydujący należy do przewodniczącego, który to także kieruje całą rozprawą52. Trybunał może nakazać oskarżonemu państwu zaprzestania naruszania praw człowieka w przyszłości lub powrócenia do stanu rzeczy przed łamaniem tego prawa. Może także zarządzić odszkodowanie dla osób będących ofiarami działań oskarżonej strony53. Wyroki MTPCz są wiążące dla stron postępowania, jednak nie istnieje żaden organ, który zostałby uprawniony do wyegzekwowania tych postanowień. Co prawda, Trybunał może przedłożyć sprawę na forum Zgromadzenia Ogólnego OPA, jednak to od państwa zależy czy wykona ono wyrok54. Wprawdzie brak możliwości egzekwowania wyroku obniża skuteczność interamerykańskiego systemu ochrony praw człowieka, jednak wyroki MTPCz odgrywają ważną rolę na poziomie politycznym i często są respektowane ze względu na opinię innych państw. Z dostępnego raportu Annual Report of the Secretary General wynika, że MTPCz przykładowo w 2013 roku obradował w trakcie czterech stałych i trzech specjalnych sesji, wydając 16 wyroków: 13 dotyczących rozwiązania zastrzeżeń i/lub wyroków w sprawach spornych, dwóch interpretacji orzeczeń i jednego wniosku o dokonanie wykładni55.

5. Uwagi końcowe

Interamerykański system ochrony praw człowieka, którego podstawę tworzy katalog praw zawartych w Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka i Amerykańskiej Deklaracji Praw i Obowiązków Człowieka jest jedną z kluczowych dziedzin współpracy w ramach OPA. Przyjęcie przez państwa członkowskie wspólnego katalogu praw i wolności stworzyło pewną wspólnotę wartości, choć należy pamiętać, że różnorodność kulturowa państw OPA wpływa na często odmienne rozumienie tych samych praw. Kluczowym elementem interamerykańskiego systemu ochrony praw człowieka jest powiązanie praw i wolności z obowiązkami. Wzajemne przenikanie się niejako dwóch systemów ochrony opartych na wspomnianej AKPCz i ADPiOCz osłabia skuteczność systemu ochrony, jako że MTPCz nie posiada kompetencji wobec państw nie będących stroną AKPCz. Pomimo obszernego i sprecyzowanego zakresu praw i obowiązków w literaturze prawa, realny wymiar działania interamerykańskiego systemu ochrony budzi pewne wątpliwości. Jednym z najważniejszych mankamentów jest brak możliwości wniesienia skargi wobec państwa, którego nie obejmuje jurysdykcja MTPCz. Kolejnym problematycznym zagadnieniem jest brak możliwości egzekwowania wyroków Trybunału. Obok 49

Tamże, s. 90-91.

50 Rules of Procedure of the Inter-American Court of Human Rights, www.corteidh.or.cr/sitios/reglamento/

nov_2009_ing.pdf, s. 13-16, (05.05.2015). 51 Zobacz szerzej o procedurze postępowania w: Rules of Procedure…, dz. cyt. 52 R. Tabaszewski, Międzyamerykański…, dz. cyt., s. 92. 53 Tamże, s 93. 54 R. Kuźniar, O prawach…., dz. cyt., s. 125. 55 Annual Report of the Secretary General 2013, www.scm.oas.org/PDFS/2014/AG06456e.PDF (05.05.2015).

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? raportów sporządzanych przez MKPCz, skarga indywidualna jest najczęstszym sposobem korzystania z systemu ochrony, jednak niemożność wniesienia skargi indywidualnej do MTPCz przez osoby fizyczne zmniejsza liczbę tych skarg. Istotnym elementem jest także to, że państwa będące niejako wzorem dla przestrzegania praw człowieka, czyli USA i Kanada nie ratyfikowały AKPCz, co niejako może obniżać zaufanie pozostałych państw członkowskich do całego systemu. Ponadto, systemy polityczne i gospodarcze funkcjonujące w poszczególnych państwach członkowskich ograniczają skuteczne respektowanie praw człowieka. Wydaje się jednak, że pomimo wielu niedoskonałości interamerykański system ochrony praw człowieka pełni ważną rolę w rozwoju OPA, nadając organizacji ideę funkcjonowania.

Literatura American Convention on Human Rights, "Pact of San Jose", www.oas.org/dil/treaties_B-32_Ameri can_Convention_on_Human_Rights.htm American Declaration of the Rights and Duties of Man, www.oas.org/en/iachr/mandate/Basics/ american-declaration-rights-duties-of-man.pdf Amerykańska Konwencja Praw Człowieka (Pakt z San Jose) z dnia 22 listopada 1969 r., [w:] Wybór dokumentów praw międzynarodowego dotyczących praw człowieka, M. Zubik (red.), Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 2008. Annual Report of the Secretary General 2013, http://scm.oas.org/PDFS/2014/AG06456e.PDF Banaszak B., Prawa jednostki i systemy ich ochrony, Kolonia Limited, Wrocław 1995. Burek W., Zastrzeżenia do Traktatów z dziadziny ochrony praw człowieka, Instytut Wydawniczy EuroPrawo, Warszawa 2012. Charter of the Organization of American States, www.oas.org/dil/treaties_A-41_Charter_of_the_ Organization_of_American_States.htm Europejska Konwencja Praw Człowieka, http://bip.ms.gov.pl/Data/Files/_public/bip/prawa_czlowie ka/convention_pol.pdf Inter-American Commission on Human Rights, www.oas.org/en/about/commission_human_rights.asp Inter-American Democratic Charter, www.educadem.oas.org/documentos/dem_eng.pdf Jaskiernia J., Wprowadzenie do systemu ochrony wolności i praw jednostki, [w:] Problemy ochrony wolności i praw jednostki we współczesnym świecie, J. Jaskiernia (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego Jana Kochanowskiego, Kielce 2008. K. Vasak, Human Rights: A Thirty-Year Struggle: the Sustained Efforts to give Force of law to the Universal Declaration of Human Rights, http://unesdoc.unesco.org/images/0007/000748/074816eo.pdf#48063 Kuźniar R., O prawach człowieka, idee, instytucje, praktyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992. Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, www.hfhrpol.waw.pl/ pliki/Miedzynarodowy_Pakt_Praw_Gospodarczych_Spolecznych_i_Kulturalnych.pdf Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, Dz. U., 1977, nr 38. Osiatyński W., Wprowadzenie do praw człowieka, www.hfhrpol.waw.pl/pliki/WOsiatynski_HistIFilo.pdf Protocol of amendment to the charter of the Organization of American States (B-31) „Protocol of Buenos Aires”, www.oas.org/dil/treaties_B-31_Protocol_of_Buenos_Aires.htm Protokół Dodatkowy do Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka dotyczący praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych z dnia 17 listopada 1988 r., San Salvador, [w:] Wybór dokumentów praw międzynarodowego dotyczących praw człowieka, M. Zubik (red.), Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 2008. Rules of Procedure of the Inter-American Commission on Human Rights, www.oas.org/en/iachr/man date/Basics/rulesiachr.asp Rules of Procedure of the Inter-American Court of Human Rights, www.corteidh.or.cr/sitios/reglamen to/nov_2009_ing.pdf Statute of the Inter-American Commission on Human Rights, www.oas.org/en/iachr/mandate/ Basics/statuteiachr.asp Tabaszewski R., Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka jako panamerykański organ sądowniczy, [w:] Oblicza Ameryki Łacińskiej, K. Krzywicka, J. Kaczyńska (red.), Wydawnictwo UMCS, Lublin 2010.

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA?

Część II OPA z perspektywy gospodarczej

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

mgr Paweł Podolski

Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie

Globalny kryzys finansowy: przyczyny, mechanizmy transmisji oraz skutki dla państw latynoamerykańskich zrzeszonych w Organizacji Państw Amerykańskich Abstrakt W artykule, na podstawie nakreślonej w pierwszej jego części struktury przyczynowo-skutkowej wydarzeń, które zapoczątkowały globalny kryzys z lat 2007-2009, przedstawione zostały kanały transmisji oraz skutki kryzysu dla państw zrzeszonych w Organizacji Państw Amerykańskich. Podjęto również próbę wskazania tendencji rozwojowych dla tego obszaru w oparciu o analizę sytuacji makroekonomicznej, ze szczególnym uwzględnieniem efektów podejmowanych dotychczas działań antykryzysowych. Słowa kluczowe: Organizacja Państw Amerykańskich, kryzys finansowy 2007-2009, globalny kryzys gospodarczy, Santiago Consensus, Konsensus Waszyngtoński

Abstract In the article, on the basis of examination the different causal chains leading to the global crisis of 2007-2009, there are described the effects and the ways in which the global crisis affected member states of the Organization of American States. It has been also made an effort to analyse development trends after the crisis in Latin America on the strength of the effects of economic policy which had been initiated in the face of the global crisis of 2007-2009. Key words: Organization of American States, financial crisis of 2007-2009, global crisis, Santiago Consensus, Washington Consensus

1. Wprowadzenie

W pierwszej części artykułu podjęto próbę nakreślenia struktury przyczynowo-skutkowej wydarzeń, które zapoczątkowały globalny kryzys z lat 2007-2009. Na podstawie dokonanej analizy konceptualnej literatury przedmiotu, zwrócono przede wszystkim uwagę na rolę procesów globalizacji i integracji rynków finansowych, w tym w ramach OPA, w transmisji kryzysu między państwami o różnym poziomie rozwoju gospodarczego oraz jego przenikaniu do realnej sfery gospodarki. W drugiej części artykułu przedstawione zostały kanały transmisji oraz skutki kryzysu dla państw zrzeszonych w Organizacji Państw Amerykańskich. Podjęto również próbę nakreślenia tendencji rozwojowych dla tego obszaru w oparciu o analizę sytuacji makroekonomicznej, ze szczególnym uwzględnieniem efektów podejmowanych dotychczas działań antykryzysowych.

2. Kryzys a stabilność finansowa

Wśród ekonomistów nie ma pełnej zgody na temat tego, czym jest sama stabilność finansowa i kryzys. W niniejszej pracy przyjęto, zgodnie ze stanowiskiem Europejskiego Banku Centralnego, że stabilność finansowa oznacza warunek, zgodnie z którym system finansowy jest odporny na wstrząsy i nierównowagi rynkowe, co pozwala na ograniczenie prawdopodobieństwa występowania zakłóceń pośrednictwa finansowego. Rola stabilności finansowej w rozwoju gospodarki jest szczególnie widoczna w sytuacji kryzysu finansowego, kiedy dochodzi do destabilizacji systemu i poważnych zakłóceń w jego KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? funkcjonowaniu. F. Mishkin1 ujmuje kryzys jako sytuację, w której następuje gwałtowne pogorszenie większości wskaźników finansowych uwarunkowane występowaniem poważnych zakłóceń na rynku. Zgodnie z najpełniejszą, wspólną dla H. Minsky’ego i Ch. Kindlebergera definicją, do kryzysu dochodzi w sytuacji występowania co najmniej jednego ze zjawisk: pojawienie się deflacji, nagły i znaczny spadek cen aktywów, upadek znacznej części instytucji finansowych, jak i niefinansowych, wystąpienie poważnych napięć na rynku walutowym2.

3. Struktura przyczynowo-skutkowa kryzysu 2007-2009

Kryzys, który rozpoczął się w 2007 roku na rynku finansowym Stanów Zjednoczonych bardzo szybko rozprzestrzenił się na rynkach ogólnoświatowych i przeniknął do sfery realnej, a następnie, przede wszystkim ze względu na wdrożone rządowe programy antykryzysowe, do finansów publicznych. W ciągu 7 lat, jakie upłynęły od wybuchu kryzysu, powstało wiele prac poświęconych analizie przyczyn kryzysu. Zazwyczaj wymieniany jest węższy lub szerszy katalog przyczyn3, odnoszących się głównie do sfery finansowej. W niniejszej pracy postawiono hipotezę, że globalny kryzys lat 2007-2009 jest kryzysem systemowym, w związku z czym konieczne jest wyjście poza czysto finansowy aspekt analizy i szersze uwzględnienie czynników społecznoekonomicznych. Na podstawie analizy konceptualnej literatury przedmiotu przyjęto podejście eklektyczne i podjęto próbę nakreślenia struktury przyczynowo-skutkowej wydarzeń, które zapoczątkowały kryzys. Za podstawową przyczynę systemową można przede wszystkim uznać proces niekompletnej globalizacji4, związany ze zmianami makroekonomicznymi i instytucjonalnymi – między innymi z problematycznym przechodzeniem od gospodarki narodowej do globalnej5, finansyzacją6, liberalizacją finansową7 połączoną z istnieniem dysfunkcjonalnych struktur instytucjonalnych, a także zmianą rozkładu sił gospodarczych na świecie i towarzyszącą im narastającą nierównowagą globalną8. Najbardziej trafnym wyjaśnieniem endogenicznego mechanizmu powstania kryzysu finansowego lat 2007-2009 wydaje się być model niestabilności finansowej H. Minsky’ego oraz austriacka teoria cyklu koniunkturalnego, natomiast monetarystyczna teoria wahań koniunkturalnych może stanowić podstawę teoretyczną analizy roli czynników egzogenicznych. Struktura przyczynowo-skutkowa oraz mechanizmy powstania kryzysu zostały opisane jedynie w zarysie w celu ukazania szerszych uwarunkowań sytuacji, w jakiej znalazły się kraje zrzeszone w Organizacji Państw Amerykańskich.

3.1. Proces niekompletnej globalizacji

Globalizacja, rozumiana jako ogół procesów prowadzących do coraz większej współzależności i integracji państw, społeczeństw i gospodarek, na obecnym etapie wydaje się być niekompletna przede wszystkim ze względu na niejednakowy poziom zglobalizowania poszczególnych rynków, jakie można wyróżnić na podstawie przedmiotu obrotu9. W przypadku rynku finansowego doprowadzono do sytuacji, w której poprzez procesy liberalizacji i deregulacji doprowadzono do swobody przepływu kapitału w skali globalnej, przy braku zapewnienia instytucjonalnych podstaw tworzenia i egzekucji ogólnoświatowych regulacji oraz narzucenia F. Mishkin, Anatomy of a Financial Crisis, „Journal of Evolutionary Economics”, 2/1992, s. 115-130. H. Minsky, Stabilizing an Unstable Economy, Yale University Press, 1986. 3 R. Bootle, The Trouble with Markets. Saving Capitalism from Itself, Nicholas Brealey Publishing, London 2009. 4 W. Szymański, Kryzys globalny. Pierwsze przybliżenie, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2009. 5 D. Rodik, One Economics, Many Recipes: Globalization, Institutions and Economic Growth, Princeton University Press, Princeton 2008. 6 J. Żyżyński, Neoliberalizm – ślepa uliczka globalizacji, [w:] Globalizacja, kryzys i co dalej?, A. Goryńska (red.), POLTEXT, Warszawa 2010, s. 17-44. 7 M. Wolf, Fixing global Finance, Johns Hopkins University Press, Baltimore 2008. 8 A. Brender, F. Pisani, Global Finance and Its Collapse, Dexia, Belgium 2009. 9 Rynek finansowy jest uważany za najbardziej zglobalizowany, czego przeciwieństwem jest rynek pracy. 1

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? rynkowi warunków brzegowych i standardów. Wydaje się, iż popełniono błąd złożenia, nie dostrzegając możliwości istnienia sprzeczności pomiędzy racjonalnością podmiotu a racjonalnością w skali całej gospodarki10 mimo, że nikt nie udowodnił istnienia mechanizmu niewidzialnej ręki rynku11. Ponadto brak regulacji na globalnym rynku może prowadzić do jego degeneracji ze względu na zanikanie konkurencji, zgodnie z tezami ordoliberałów (F. Böhm, W. Eucken)12. Należy także zwrócić uwagę za P. Artusem i M.P. Virardem13, że ze względu na zachodzące w gospodarce zmiany, mechanizm odwracania sytuacji koniunkturalnej nie opiera się tak jak w klasycznym cyklu koniunkturalnym na stopie inflacji, ale na stanie cen aktywów, walut oraz stabilności ekonomicznej i politycznej państwa – czynników, które decydują o międzynarodowych przepływach kapitału i powstawaniu baniek spekulacyjnych.

3.2. Przechodzenie od gospodarki narodowej do gospodarki globalnej

W sytuacji uzależnienia państwa od przepływów kapitału, dochodzi do międzypaństwowej konkurencji o niego, co skutkuje stopniowym przechodzeniem władzy od państwa w kierunku kapitału zarządzanego przez rynkowo zorientowane instytucje14. Prowadzi to, w oparciu o założenia ideologii neoliberalnej, między innymi do ograniczania redystrybucyjnej funkcji polityki fiskalnej państwa i uelastyczniania rynku pracy, co stanowi jedną z istotnych przyczyn wzrostu polaryzacji dochodów, którą można uznać za jedną ze strukturalnych przyczyn kryzysu. Nasilanie się zjawiska wzrostu zróżnicowania majątkowego i polaryzacji dochodów w państwach wysoko rozwiniętych sprzyja bowiem spadkowi popytu na rynku globalnym i narastaniu bariery popytu, gdyż krańcowa skłonność do oszczędzania osób bogatszych jest wyższa niż osób biedniejszych. Ponadto w efekcie tych zjawisk postępuje rozwarstwianie społeczeństwa na grupę potrzebującą wsparcia kredytowego w celu utrzymania konsumpcji na dotychczasowym poziomie oraz grupy gromadzącej zasoby finansowe naznaczone dużą preferencją płynności15 – nie przeznaczane na inwestycje w sferę realną, ale lokowane na rynku finansowym.

3.3. Zmiana rozkładu sił gospodarczych na świecie i narastająca nierównowaga globalna

Od lat 90. XX wieku sytuacja podobna do opisanego w podrozdziale 3.2. zjawiska rozwarstwiania społeczeństwa zachodzi na szczeblu międzynarodowym, gdyż coraz wyraźniejszy staje się podział na kraje konsumujące na kredyt, do których zalicza się kraje wysoko rozwinięte na czele ze Stanami Zjednoczonymi, oraz kraje finansujące tę konsumpcję – kraje azjatyckie, przede wszystkim Chiny. Proces ten uwarunkowany zróżnicowaną dynamiką rozwoju rynków16, a przyczyniający się do narastania nierównowagi handlowej i płatniczej stanowi istotną przyczynę strukturalną kryzysu. Przyrost deficytu w obrotach bieżących krajów rozwiniętych w latach poprzedzających kryzys był także uwarunkowany wzrostem cen surowców, ale przede wszystkim stosowaniem agresywnej polityki proeksportowej przez kraje rozwijające się (głównie Chiny), polegającej na utrzymywaniu niskich kosztów pracy oraz niedowartościowanego, de facto stałego, kursu swojej waluty17. Rezultatem tego był wzrost eksportu netto, nadwyżka obrotów

J.M. Keynes, Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, PWN, Warszawa 1936/1985. P.A. Samuelson, W.D. Nordhaus, Ekonomia, PWN, Warszawa 1996. 12 E. Mączyńska, Ład gospodarczy. Bariery i dylematy, [w:] O kształtowaniu ładu gospodarczego, E. Mączyńska, Z. Sadowski (red.), PTE, Warszawa 2008. 13 P. Artus, M.P. Virard, Wielki kryzys globalizacji, Książka i Prasa, Warszawa 2008. 14 M. Wolf, Fixing global…, dz. cyt. 15 W. Szymański, Kryzys globalny…, dz. cyt. 16 Zmiana rozkładu sił gospodarczych i asymetria w dynamice PKB (w ciągu ostatnich 25 lat PKB Chin zwiększył się 7 razy, Indii 4 razy, a USA i Europy zachodniej tylko 2 razy) wydaje się nie stanowić sama w sobie przyczyny kryzysu. Istotne znaczenie ma wytworzona na tej podstawie nierównowaga finansowa. 17 Prowadzenie polityki proeksportowej przyczyniło się do zaburzenia równowagi ogólnej i spotkało się z rosnącą barierą popytu, co doprowadziło do sytuacji, w której kredytowanie konsumpcji w Stanach 10 11

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? bieżących, akumulacja rezerw dewizowych, a także powstanie nawisu oszczędności18, który ze względu na słabo rozwinięty krajowy system finansowy zaczął być inwestowany przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej.

3.4. Finansyzacja i istnienie dysfunkcjonalnych struktur instytucjonalnych

Słabość architektury systemu finansowego, która została obnażona w wyniku kryzysu, zdaje się wynikać przede wszystkim z braku systemu nadzoru i kontroli finansowej na szczeblu międzynarodowym i jego ograniczonej skuteczności w przypadku wielu państw19. Niedokończona globalizacja związana z szybszym zglobalizowaniem rynków finansowych niż nadzoru nad nimi oraz prowadzona od lat 70. XX wieku deregulacja przyczyniły się do powstania sytuacji, w której część podmiotów biorących udział w obrocie instrumentami finansowymi (np. SPV) znajdowała się całkowicie poza kontrolą20, a część ze względu na podejmowanie inwestycji pozabilansowych miało narzucone nieadekwatne do podejmowanego ryzyka ostrożnościowe wymogi kapitałowe. Wymienione przez Blancharda21 warunki początkowe kryzysu wydają się być implikacjami niedostatecznego nadzoru finansowego, w tym kontroli nad emisją instrumentów pochodnych, których rynek w 2008 był warty według BIS 683 biliony dolarów. Wykorzystywanie na coraz większą skalę instrumentów pochodnych, kontraktów futures oraz dźwigni finansowej, połączone z niezneutralizowanym przez inflację napływem pieniądza na rynek finansowy, stanowiącym efekt nawisu oszczędności gospodarek wschodzących oraz powstawanie nadmiernych rezerw gotówkowych związanych z polaryzacją dochodów, doprowadziło do nadproporcjonalnego wzrostu sfery finansowej w stosunku do sfery realnej, określanego jako giełdyzacja lub finansyzacja. Finansyzacja, stanowiąca kolejną przyczynę strukturalną kryzysu, jest związana z odrywaniem cen walorów od wartości fundamentalnych oraz wzrostem znaczenia usług finansowych w gospodarce22. Sam rozwój dysfunkcjonalnych instytucji finansowych, w których ze względu na oderwanie własności od zarządzania i związanym z tym brakiem odpowiedzialności majątkowej managerów dochodzi do dominacji celów krótkookresowych i nadmiernej akceptacji ryzyka23, może być postrzegany jako istotna przyczyna strukturalna kryzysu24. Za istotną przesłankę narastania dysfunkcji w systemie finansowym można uznać także działania podejmowane przez krajowe i międzynarodowe organizacje (przede wszystkim przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy) prowadzące do uspołeczniania strat niektórych inwestorów25, co podważa teorię zysku F. H. Knighta26, zgodnie z którą zysk stanowi rekompensatę za ponoszenie ryzyka, którego nie można ubezpieczyć. Legitymizuje to nieodpowiedzialną działalność instytucji finansowych. Wydaje się, że w opisanej sytuacji, jaka wytworzyła się w systemie finansowym, wystąpienie kryzysu należało uznać za nieuniknione. Bezpośrednią przyczyną jego wybuchu była Zjednoczonych stało się sposobem uzyskania równowagi pomiędzy globalnym eksportem a importem netto, zob. W. Szymański, Kryzys globalny. Pierwsze przybliżenie, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2009. 18 M.A. Dąbrowski, Rola oszczędności i inwestycji w powstawaniu i rozprzestrzenianiu się zaburzeń gospodarczych, [w:] Kryzys finansowy i jego skutki dla krajów na średnim poziomie rozwoju, A. Wojtyna (red.), PWE, Warszawa 2011. 19 J. Larosiere, Raport grupy Larosiere, http://ec.europa.eu_commission–barroso_president_pdf 20 T. Nieborak, Globalny kryzys finansowy – istota, przyczyny, konsekwencje, „Ruch prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny”, 72/2010, s. 95-106. 21 O. Blanchard, The Crisis: Basic Mechanisms, and Appropriate Policies, IMF Working Paper WP/09/80/2009. 22 Szacuje się, że roczne obroty na światowym rynku finansowym wynoszą 40 bilionów dolarów, podczas gdy na pokrycie wszystkich inwestycji i obrotów handlu międzynarodowego wystarczyłoby 800 miliardów dolarów. 23 T. Nieborak, Globalny kryzys…, dz. cyt., s. 95-106. 24 J.E. Stiglitz, Freefall: America, Free Markets, and the Sinking of the World Economy, Norton, New York 2010. 25 W. Szymański, Kryzys globalny…, dz. cyt. 26 F.H. Knight, Risk, Uncertainty and Profit, Schaffner & Marx, Boston 1921.

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? niewłaściwe prowadzona przez FED polityka monetarna, którą za zwolennikami monetaryzmu można uznać za przyczynę destabilizacji gospodarki. Utrzymywanie przez FED stóp procentowych na bardzo niskim poziomie było jednakże tylko czynnikiem spustowym, który wyzwolił działania uczestników rynku prowadzące do narastania i pęknięcia bąbla spekulacyjnego, zgodnie z mechanizmem opisanym przez przedstawicieli szkoły austriackiej, a przede wszystkim H. Minsky’ego.

4. Doświadczenia globalnego kryzysu w krajach Ameryki Łacińskiej zrzeszonych w OPA27

W dobie globalizacji każde większe zakłócenie na jednym z rynków szybko znajduje odzwierciedlenie na innym. Kryzys lat 2007-2009, który rozpoczął się w jednym z segmentów rynku finansowego w Stanów Zjednoczonych szybko rozprzestrzenił się na inne segmenty i przeniknął do sfery realnej. W efekcie zarażania oraz transmisji kanałem handlowym i finansowym dotarł do innych krajów rozwiniętych i rozwijających się28. Globalny kryzys lat 2007-2009 stanowi jednak pierwszy przypadek, kiedy poważne załamanie na rynkach krajów rozwiniętych nie przełożyło się na falę kryzysów walutowych, zadłużeniowych lub bankowych krajów Ameryki Łacińskiej29. Ponadto wydaje się, że pierwsza faza kryzysu – od czerwca 2007 do maja 2008 raczej wzmocniła niż osłabiła ekspansję gospodarczą regionu. Zjawisko to miało miejsce ze względu na redukcję, w wyniku kryzysu, widocznych objawów przegrzania koniunktury, do których można zaliczyć: szybki wzrost cen aktywów, nadmierną aprecjację kursów walutowych czy presję inflacyjną30. Negatywne skutki globalnego kryzysu stawały się jednak w coraz większym stopniu odczuwalne w ostatnim kwartale 2008 roku.

4.1. Kanały transmisji kryzysu

W przypadku zdecydowanej większości kryzysów o międzynarodowym zasięgu możliwe jest wskazanie co najmniej kilku ich równoległych kanałów transmisji31, które w mniejszym lub większym stopniu są ze sobą powiązane. W transmisji globalnego kryzysu do krajów Ameryki Łacińskiej największe znaczenie przypisuje się kanałowi finansowemu, handlowemu oraz psychologii zachowań inwestorów. 4.1.1. Kanał finansowy W ostatnim kwartale 2008 roku – po upadku Lehman Brothers - nastąpił wyraźny spadek płynności na międzynarodowych rynkach finansowych32 oraz wśród inwestorów nasiliła się awersja do ryzyka, co przełożyło się na spadek zainteresowania aktywami krajów rozwijających się, w tym krajów Ameryki Łacińskiej33. Sprzedaż papierów wartościowych firm latynoamerykańskich między październikiem 2008 roku a marcem roku 2009 wynosiła jedynie 10% W niniejszej pracy podjęto przede wszystkim problem doświadczenia globalnego kryzysu w krajach Ameryki Łacińskiej zrzeszonych w OPA. Mniej miejsca zdecydowano się poświęcić Stanom Zjednoczonym i Kanadzie, gdyż analiza przebiegu i skutków globalnego kryzysu w krajach rozwiniętych stanowi przedmiot zdecydowanie większej liczby publikacji. 28 J.A. Ocampo, Latin America and the Global Financial Crisis, „Cambridge Journal of Economics”, July/2009. 29 A.C. Porzecanski, Latin America: The Missing Financial Crisis, Munich Personal RePEC Archiwe, 2009, http://mpra.ub.uni-munchen.de/18780/ (17.02.2015). 30 A. Izquierdo, E. Talvi, Policy Trade-offs for Unprecedented Times: Confornting the Global Crisis In Latin America, Inter-American Development Bank, http://idb-docs.iadb.org/wsdocs/getdocument.aspx?doc num=1946400/2009 (20.02.2011). 31 S. Mazurek, Mechanizm międzynarodowej transmisji kryzysów gospodarczych, Dom Wydawniczy DUET, Toruń 2009, s. 62. 32 Najwyraźniejszy spadek odnotowano na rynku międzybankowym. 33 A. Jara, R. Moreno, C.E. Tovar, The Global Crisis and Latin America: Financial Impact and Policy Responses, „BIS Quartlery Review”, June/2009, s. 53. 27

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? poziomu sprzedaży z pierwszej połowy 2008 roku34. Należy zauważyć, że spadek był znacznie wyższy niż w przypadku pozostałych regionów rozwijających się, gdzie poziom ten wynosił 25%. Transmisja kryzysu kanałem finansowym miała miejsce nie tylko poprzez wchodzący w jego skład kanał rynku kapitałowego, ale także poprzez kanał kredytowy. Odnotowany na międzynarodowych rynkach spadek płynności oraz wzrost premii za ryzyko krajowe od września 2008 przyczynił się do wzrostu kosztów dostępu do kredytu na rynku zewnętrznym35. Załamaniu uległa także emisja obligacji korporacyjnych firm latynoamerykańskich. Integracja rynków krajów Ameryki Łacińskiej z gospodarką Stanów Zjednoczonych, korzystna w okresie prosperity, mogła przyczynić się do większej wrażliwości podmiotów tak prywatnych, jak i publicznych na zjawisko sudden stop, a więc zupełnego zatrzymania napływu kapitału. Jednakże ograniczenia w dostępie do kapitału zagranicznego były istotnie mniejsze niż w przypadku wcześniejszych kryzysów finansowych. Oprocentowanie kredytów dla większości krajów Ameryki Łacińskiej spadło bowiem już w połowie 2009 roku do poziomu sprzed kryzysu. Istotną rolę w stabilizacji sytuacji ekonomicznej odegrało utrzymanie płynności na krajowych rynkach finansowych, co pozwoliło na ograniczenie uzależniania dostępności kredytu od koniunktury na międzynarodowych rynkach finansowych36. 4.1.2. Kanał handlowy Większy i bardziej bezpośredni wpływ na sytuację gospodarczą krajów Ameryki Łacińskiej wywarły jednakże uwarunkowane kryzysem zmiany w handlu zagranicznym niż czynniki związane z kanałem finansowym. W ciągu ostatnich dwóch dekad wiele krajów Ameryki Łacińskiej wdrożyło silną politykę proeksportową37, co uczyniło je bardziej podatnymi na zmiany na międzynarodowych rynkach. Zgodnie z szacunkami Banku Światowego z 2008 roku w przybliżeniu 90% PKB Ameryki Łacińskiej przypadało na kraje będące eksporterami surowców. Ze względu na silną globalną integrację handlową i finansową, wybuch kryzysu finansowego i pojawienie się recesji w gospodarce Stanów Zjednoczonych szybko przełożyło się na spadek popytu na surowce oraz pogorszenie terms of trade dla krajów je eksportujących. W okresie od lipca 2008 roku do marca roku 2009 ceny ropy naftowej zmalały o 65%, a pozostałych surowców średnio o 34%38. Ze względu na to, iż surowce stanowiły ponad 40% produktów eksportowych krajów Ameryki Łacińskiej, szacuje się, że terms of trade spadły w regionie o 25%39. Między drugim kwartałem 2008 roku a pierwszym kwartałem 2009 roku wpływy z eksportu krajów Ameryki Łacińskiej zostały zredukowane o 22%. Należy jednak zauważyć, że w analizowanym okresie dla regionu Europy Środkowo-Wschodniej spadek ten wyniósł aż 44%40. Ponadto spadek popytu na surowce okazał się nietrwały, gdyż już w połowie 2009 roku widoczny był wyraźny wzrost wartości eksportu krajów Ameryki Łacińskiej i Karaibów41. Trend ten wydaje się być w znacznej mierze uwarunkowany wdrożeniem przez Chiny agresywnej polityki antycyklicznej, która pozwoliła temu krajowi podtrzymać wysoki poziom wzrostu, prowadząc jednocześnie do wzrostu globalnego popytu na surowce42. Odłączeniu się (decoupling) krajów Ameryki Łacińskiej 34

Tamże, s. 57.

35 J.A. Ocampo, How Well Has Latin America Fared During the Global Financial Crisis?,

James A. Baker Institute for Public Policy, Rice University, November/2010, s. 7-8. 36 M. Sordyl, Rola polityki ekonomicznej w zapobieganiu skutkom kryzysów finansowych – doświadczenia Krajów Ameryki Łacińskiej, A. Wojtyna (red.), Efekty działań antykryzysowych w krajach na średnim poziomie rozwoju, PWE, Warszawa 2012, s. 193. 37 Tamże, s. 186-187. 38 BIS, 79th Annual Report, Bank for International Settlements, Basel 2009, s. 77. 39 A. Izquierdo, E. Talvi, Policy Trade-offs for…, dz. cyt., s. 11. 40 A.C. Porzecanski, Latin America: The Missing…, dz. cyt., s. 9. 41 IMF, World Economic outlook, Growth Resuming, Dangers Remain, Washington April/2012. 42 J. Gocłowska-Bolek, Ameryka Łacińska-tendencje rozwojowe po globalnym kryzysie, „Studia Ekonomiczne” 2/2013(LLXXVII), s. 272.

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? od trudności doświadczanych przez kraje rozwinięte sprzyjało także utrzymywanie się, pomimo kryzysu, cen surowców na poziomie wyższym niż na początku dekady43. 4.1.3. Psychologia zachowań inwestorów Równie istotnym, jak finansowy czy handlowy, kanałem transmisji kryzysu okazały się zachowania stadne inwestorów związane między innymi z informacyjnym i normatywnym wpływem społecznym, występowaniem kaskad informacyjnych oraz feedback tradingiem44. W efekcie nagłych, niespodziewanych zmian w sytuacji ekonomicznej, z którymi współwystępuje zazwyczaj asymetria informacyjna, inwestorzy podejmują nieoptymalne decyzje, opierając się na obserwacji zachowań innych uczestników rynku. W licznych badaniach45 wykazano, że wymienione zachowania zbiorowe inwestorów mogą w istotny sposób wpływać na kształtowanie się cen na rynku. Wśród czynników behawioralnych sprzyjających transmisji zaburzeń finansowych wymienia się przede wszystkim efekt zarażania oraz zjawisko pokusy nadużycia. Zarażanie (congnation) polega na wycofywaniu przez inwestorów kapitału z określonych rynków (np. wszystkich krajów rozwijających się) ze względu na oczekiwanie, że problemy występujące na jednym z nich szybko przeniosą się na całą grupę wyodrębnioną ze względu na podobne cechy. Zarażanie może prowadzić do występowania zjawiska samosprawdzającej się przepowiedni, gdyż nagły odpływ zagranicznego kapitału może doprowadzić do utraty płynności nawet na stabilnym rynku. Opisany wyżej spadek zainteresowania inwestorów aktywami krajów Ameryki Łacińskiej oraz wzrost premii za ryzyko między październikiem 2008 roku a marcem roku 2009 jest prawdopodobnie w znacznej mierze uwarunkowany efektem zarażania. Uzasadnione wydaje się zatem postulowanie nie tylko wzajemnych powiązań kanałów finansowego i handlowego46, ale także między tymi kanałami a psychologią zachowań inwestorów.

4.2. Polityka ekonomiczna państw Ameryki Łacińskiej

Globalny kryzys finansowy, który dotarł do krajów Ameryki Łacińskiej za pośrednictwem kanału finansowego, handlowego i psychologii zachowań inwestorów, przyczynił sie do powstania dość głębokiej recesji w regionie, widocznej przede wszystkim w ostatnim kwartalne 2008 roku oraz pierwszym kwartale roku 2009. Odnotowano silniejszy niż w krajach OECD spadek PKB47 oraz najpoważniejsze od lat 80. XX wieku ograniczenie poziomu produkcji48. Zaburzenia ograniczyły się jednak do sfery realnej i nie przełożyły się na funkcjonowanie krajowych systemów finansowych. Przebieg i efekty kryzysu były jednak w znacznym stopniu zróżnicowane pomiędzy krajami regionu. Największy spadek PKB w okresie między 2008 a 2010 rokiem nastąpił w Wenezueli, o 4,8%49, w tym też kraju dłużej utrzymywały się wyższe premie za ryzyko odzwierciedlające przede wszystkim ryzyko polityczne. Gospodarki państw Ameryki Południowej generalnie szybciej wyszły z recesji niż gospodarki krajów Ameryki Środkowej i Meksyku, najsilniej zintegrowanego kanałem finansowym i handlowym ze Stanami Zjednoczonymi50. W porównaniu ze skutkami kryzysu w państwach Ameryki Północnej, przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych, należy stwierdzić, że kraje Ameryki Łacińskiej poradziły sobie znacznie lepiej z globalnym kryzysem51. J.A. Ocampo, Latin America and…, dz. cyt., s. 705. B. Trueman, Analysts Forecasts and Herding Behavior, „Review of Financial Studies”, 7/1994, s. 97-124. 45 A. Szyszka, Behavioral Finance and Capital markets, Palgrave Macmillan, New York 2013, s. 83-96. 46 A.C. Porzecanski, Latin America: The Missing…, dz. cyt, s. 3 i następne. 47 ECLAC, Estudio economico de America Latina y El Caribe, 2009-2010, ECLAC, Santiago, July/2010. 48 M. Sordyl, Rola polityki ekonomicznej…, dz. cyt., s. 188. 49 J. Gocłowska-Bolek, Ameryka Łacińska…, dz. cyt., s. 267-286. 50 Tamże. 51 IMF, Regional Economic Outlook, Western Hemisphere: Crisis Averted – What is Next?, Washington Oct./2009. 43 44

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? 4.2.1. Zewnętrzne uwarunkowania polityki ekonomicznej prowadzonej przez państwa Ameryki Łacińskiej Po raz pierwszy od uzyskania niepodległości przez państwa Ameryki Łacińskiej wystąpienie poważnego kryzysu finansowego i recesji w krajach rozwiniętych nie przełożyło się na jeszcze głębsze załamanie w sferze realnej i systemie finansowym w tym regionie52. Wydaje się, że sytuacja ta jest przede wszystkim uwarunkowana zaistnieniem koincydencji korzystnych wydarzeń zewnętrznych oraz pełnego wykorzystania powstałych dzięki temu możliwości ze względu na wdrożenie przez większość państw niezbędnych reform w zakresie polityki ekonomicznej. Wśród czynników zewnętrznych Izquierdo i współpracownicy53 wymieniają: wysokie ceny surowców, wzrost obrotów w handlu zagranicznym, korzystne warunki na rynkach finansowych oraz wysoki poziom dochodów z pracy za granicą. Zdaniem Ocampo54 równoczesne zaistnienie wszystkich wymienionych czynników nie miało nigdy wcześniej miejsca. Uzyskiwane dzięki temu dochody pozwoliły między innymi na przejście od ujemnego salda aktywów zagranicznych (260 mld dolarów na początku XXI wieku) do nadwyżki w wysokości około 150 mld dolarów w skali regionu55. Ponadto zadłużenie w walutach obcych w siedmiu największych państwach Ameryki zostało zredukowane z około 40% na przełomie wieków do 20% w 2008 roku. Uzyskanie nadwyżki w bilansie handlowym, a przede wszystkim poprawa struktury walutowej bilansów i akumulacja rezerw walutowych są uważane za największe atuty krajów Ameryki Łacińskiej wobec globalnych zaburzeń finansowych56. 4.2.2. Polityka walutowa i wewnętrzne rynki kapitałowe Od połowy lat dziewięćdziesiątych w krajach Ameryki Łacińskiej zaczęto stopniowo odchodzić od systemu kursów sztywnych wprowadzanego pod wpływem zaleceń ustabilizowania kursów walutowych zawartych w Konsensusie Waszyngtońskim57. W wyniku kolejnych kryzysów, począwszy od „kryzysu tequili” w Meksyku, wyraźnie stawało się odczuwalne, iż koszty utrzymania stałego kursu poprzez dostosowywanie krajowych cen i popytu do zmian realnego kursu walutowego przewyższają potencjalne korzyści58. W związku z tym wraz z przyjęciem płynnych, a przynajmniej elastycznie regulowanych kursów walutowych za główny cel polityki pieniężnej uznano realizację strategii bezpośredniego celu inflacyjnego. Zmiany te umożliwiły dopuszczenie do deprecjacji walut krajowych w obliczu recesji, co pozwoliło na złagodzenie spadku eksportu netto59. Wywołane kryzysem utrudnienia i wzrost kosztów dostępu do kredytu na rynku międzynarodowym został w znacznym stopniu zneutralizowany dzięki rozwijającym się krajowym rynkom finansowym, które w coraz większym stopniu stanowiły źródło kapitału zarówno dla podmiotów prywatnych, jak i publicznych60. Wzrost zaufania inwestorów krajowych i zagranicznych do rynków finansowych państw Ameryki Łacińskiej (uważanych w latach 80. i 90. XX wieku raczej za niestabilne) wydaje się być przede wszystkim uwarunkowany wprowadzeniem przez rządy tych państw adekwatnych standardów nadzoru finansowego. Przede wszystkim podniesione zostały wymogi kapitałowe oraz standardy ostrożnościowe, wprowadzono ubezpieczenie depozytów i kontrolę operacji międzynarodowych61. Istotnie A.C. Porzecanski, Latin America: The Missing…, dz. cyt. A. Izquierdo, R. Romero, E. Talvi, Booms and Busts In Latin America: The Role of External Factors, InterAmerican Development Bank Reserch Departament, Washington, Working Paper 631/2008. 54 J.A. Ocampo, Latin America and…, dz. cyt., s. 704. 55 A.C. Porzecanski, Latin America: The Missing…, dz. cyt., s. 16. 56 J.A. Ocampo, Latin America and…, dz. cyt. 57 J. Gocłowska-Bolek, Ameryka Łacińska…, dz. cyt., s. 267-286. 58 S. Edwards, E. Levy-Yeyati, Flexible ExchangeRates as Shock Absorbers, „European Economic Review”, 8/2005. 59 M. Sordyl, Rola polityki ekonomicznej…, dz. cyt., s. 190. 60 Bezpośrednim impulsem dla rozwoju tych rynków stanowiła reforma systemów emerytalnych. 61 A.C. Porzecanski, Latin America: The Missing…, dz. cyt., s. 23. 52 53

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? wzmocniono pozycje banków centralnych, którym zagwarantowano niezależność. Stabilność systemu finansowego państw Ameryki Łacińskiej sprzyja niewielki udział „złych kredytów” w puli kredytów przyznanych62 oraz ich finansowanie w przeważającej mierze ze środków krajowych63. 4.2.3. Polityka fiskalna i monetarna Od uzyskania niepodległości przez kraje Ameryki Łacińskiej ich politykę fiskalną cechowała zazwyczaj silna procykliczność, która sprzyjała nasilaniu wahań koniunktury i pogłębianiu recesji. W czasie globalnego kryzysu część państw regionu po raz pierwszy z powodzeniem zastosowało politykę antycykliczną, która obejmowała między innymi: obniżenie podatków od dochodów osobistych i dochodów przedsiębiorstw, wzrost wydatków na infrastrukturę i budownictwo mieszkaniowe, uruchomienie transferów dla najuboższych oraz udzielanie kredytów gwarantowanych przez państwowe banki64. Należy jednak zwrócić uwagę, że jeśli politykę antycykliczną zoperacjonalizuje się zgodnie z dwoma kryteriami zaproponowanymi przez Ocampo65 – 1) elastyczność wydatków publicznych do PKB mniejsza niż 1 w okresie ożywienia; 2) wzrost realnych wydatków w czasie kryzysu szybszy niż okresie boomu, to jedynie 6 państw uruchomiło prawdziwie antyckliczną politykę. Banki centralne, którym w wyniku reform zagwarantowano niezależność, w pierwszej kolejności dążyły do stabilizacji zadłużenia zagranicznego i dopiero po kilku miesiącach rozpoczęły obniżki stóp procentowych ze względu na obawę o wzrost presji deprecjacyjnej66. Równocześnie podejmowano jednak operacje otwartego rynku, obniżano stopy rezerw obowiązkowych od depozytów krajowych i rozszerzono zakres akceptowanych aktywów dla zabezpieczeń finansowych. Generalnie dążono do zapewniania płynności w celu stabilizacji akcji kredytowej i eliminowania zakłóceń transmisji polityki monetarnej67. Działania podejmowane przez banki centralne poszczególnych krajów mimo, że różniły się czasami w znacznym stopniu, należy uznać raczej za wyważone i skuteczne. 4.2.4. Polityka socjalna i Santiago Consensus W krajach Ameryki Łacińskiej, gdzie współczynnik Giniego przyjmuje jedne z najwyższych na świecie wartości, szczególne znacznie wydaje się mieć opisany w rozdziale 3.2 problem polaryzacji dochodów. Neoliberalny model dostosowań do globalizacji przyjmowany w Konsensusie Waszyngtońskim okazał się nie tylko mniej skuteczny niż modele, w których uwzględniano bardziej aktywną rolę państwa w procesie globalizacji gospodarki, ale także przyczynił sie do nasilenia nierówności majątkowych, gdyż przyniósł korzyści jedynie niewielkiej grupie osób, wybranym regionom i sektorom gospodarki. Niezadowalające efekty wdrożenia założeń zawartych w Konsensusie Waszyngtońskim w Ameryce Łacińskiej w latach 90. XX wieku wydają się wynikać w pewniej mierze ze sposobu realizacji i niekompletności przeprowadzanych reform oraz ich niedostosowania do wewnętrznych warunków rozwoju regionu. Główną przyczyną wydaje się jednak być promowana w konsensusie idea liberalizacji i deregulacji – sprzeczna z uwidocznioną w efekcie globalnego kryzysu potrzebą regulacji i kontroli przebiegu procesu globalizacji. W krajach takich jak Indie czy Chiny, w których wypracowano własne modele globalizacji gospodarki, odnotowano dwu- i trzykrotnie wyższe tempo rozwoju niż w państwach Ameryki

A. Izquierdo, E. Talvi, Policy Trade-offs for…, dz. cyt. A. Jara, R. Moreno, C.E. Tovar, The Global Crisis…, dz. cyt., s. 56. 64 A.C. Porzecanski, Latin America: The Missing…, dz. cyt., s. 26. 65 J.A. Ocampo, How Well Has Latin…, dz. cyt., s. 19. 66 A. Jara, R. Moreno, C.E. Tovar, The Global Crisis…, dz. cyt. 67 J. Gocłowska-Bolek, Ameryka Łacińska…, dz. cyt., s. 277-278. 62 63

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? Łacińskiej68. Prowadzona tam aktywna polityka państwa miała na celu wspieranie procesów dostosowawczych poprzez rozwój oświaty, technologii, infrastruktury oraz poprawę konkurencyjności wybranych sektorów69. Integracja tych państw ze światową gospodarką, przebiegająca zgodnie z ustalonymi przez nie warunkami, pozwoliła na wykorzystanie szybkiego wzrostu gospodarczego do nadrobienia dystansu dzielącego te kraje od państw rozwiniętych. W 2007 roku podczas obrad Forum Ekonomicznego dla Ameryki Łacińskiej przedstawiono koncepcję reform mających na celu wyeliminowanie negatywnych skutków globalizacji zachodzącej w neoliberalnym duchu Konsensusu Waszyngtońskiego oraz podjęcie działań zapewniających osiągnięcie większych korzyści z integracji ze światową gospodarką. W wypracowanym przez kraje Ameryki Łacińskiej programie reform – Santiago Consensus – położono szczególny nacisk na realizację celów polityki socjalnej: zmniejszanie obszarów biedy i roli sektora nieformalnego w gospodarce, poprawę dostępności i jakości oświaty oraz uzyskanie bardziej sprawiedliwego podziału dochodów. Realizacja programu ma się opierać między innymi na utrzymaniu stabilnych fundamentów makroekonomicznych rozwoju gospodarczego, poprawie infrastruktury i efektywności instytucji publicznych oraz współpracy państwa i sektora prywatnego w celu promowania wzrostu inwestycji i innowacji.

5. Podsumowanie

Kryzys 2007-2009 ukazał problemy związane z postępującą globalizacją i integracją światowych gospodarek. Ze względu na proces niekompletnej globalizacji zakłócenia szybko rozprzestrzeniają się między różnymi segmentami rynków finansowych i są przenoszone na sferę realną w państwach na całym świecie. Sytuacja ekonomiczna krajów Ameryki Łacińskiej po raz pierwszy umożliwiła zastosowanie ekspansywnej, antycyklicznej polityki, co przyczyniło się do stosunkowo łagodnego przebiegu kryzysu w regionie. Należy jednak zwrócić uwagę, że stosunkowo szybkie wyjście z recesji i ponowny wzrost wartości eksportu nastąpił ze względu na wysoki popyt krajów azjatyckich, przede wszystkim Chin, na surowce i produkty rolne, a stabilizacja rynków finansowych była możliwa dzięki działaniom podjętym przez kraje rozwinięte. Niemniej, należy pozytywnie ocenić program reform podejmowanych przez poszczególne kraje od połowy lat 90. XX wieku. Szczególnie warte podkreślenia jest odejście od uniwersalnych, neoliberalnych zasad Konsensusu Waszyngtońskiego i wdrożenie programu reform dopasowanego do potrzeb regionu - Santiago Consensus, którego realizacja pozwoli na osiąganie przez kraje Ameryki Łacińskiej korzyści z integracji ze światową gospodarką.

Literatura Artus P., Virard M.P., Wielki kryzys globalizacji, Książka i Prasa, Warszawa 2008. BIS, 79th Annual Report, Bank for International Settlements, Basel 2009. Blanchard O., The Crisis: Basic Mechanisms, and Appropriate Policies, IMF Working Paper WP/09/80/2009. Bootle R., The Trouble with Markets. Saving Capitalism from Itself, Nicholas Brealey Publishing, London 2009. Brender A., Pisani F., Global Finance and Its Collapse, Dexia, Belgium 2009. Dąbrowski M.A., Rola oszczędności i inwestycji w powstawaniu i rozprzestrzenianiu się zaburzeń gospodarczych, [w:] Kryzys finansowy i jego skutki dla krajów na średnim poziomie rozwoju, A. Wojtyna (red.), PWE, Warszawa 2011, s. 67-89. ECLAC, Estudio economico de America Latina y El Caribe, ECLAC, Santiago, July/2010. Edwards S., Levy-Yeyati E., Flexible Exchange Rates as Shock Absorbers, „European Economic Review”, 8/2005. B. Liberska, Ameryka Łacińska–w poszukiwaniu nowej strategii rozwoju i modelu globalizacji, [w:] Doświadczenie demokracji w Ameryce Łacińskiej, M. Kania, A. Kaganiec-Kamieńska (red.), Wydawnictwo UJ, Kraków 2008, s. 27. 69 J.E. Stiglitz, Globalization and growth in emerging markets and the New Economy, „Journal of Policy Modeling” nr 25/2003, s. 505-524. 68

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? Gocłowska-Bolek J., Ameryka Łacińska-tendencje rozwojowe po globalnym kryzysie, „Studia Ekonomiczne” 2/2013(LLXXVII), s. 267-286. IMF, Regional Economic Outlook, Western Hemisphere: Crisis Averted – What is Next?, Washington Oct./2009. IMF, World Economic outlook, Growth Resuming, Dangers Remain, Washington April/2012. Izquierdo A., Talvi E., Policy Trade-offs for Unprecedented Times: Confornting the Global Crisis In Latin America, Inter-American Development Bank, 2009, http://idb-docs.iadb.org (20.02.2011). Izquierdo A., Romero R, Talvi E., Booms and Busts In Latin America: The Role of External Factors, InterAmerican Development Bank Reserch Departament, Washington, Working Paper 631/2008. Jara A., Moreno R., Tovar C.E., The Global Crisis and Latin America: Financial Impact and Policy Responses, „BIS Quartlery Review”, June/2009, s. 53-68. Keynes J.M., Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, PWN, Warszawa 1936/1985. Knight F.H., Risk, Uncertainty and Profit, Schaffner & Marx, Boston 1921. Larosiere J., Raport grupy Larosiere, 2009, http://ec.europa.eu Liberska B., Ameryka Łacińska–w poszukiwaniu nowej strategii rozwoju i modelu globalizacji, [w:] Doświadczenie demokracji w Ameryce Łacińskiej, M. Kania, A. Kaganiec-Kamieńska (red.), Wydawnictwo UJ, Kraków 2008, s. 23-36. Mączyńska E., Ład gospodarczy. Bariery i dylematy, [w:] O kształtowaniu ładu gospodarczego, E. Mączyńska, Z. Sadowski (red.), PTE, Warszawa 2008, s. 79-100. Mazurek S., Mechanizm międzynarodowej transmisji kryzysów gospodarczych, Dom Wydawniczy DUET, Toruń 2009. Minsky H., Stabilizing an Unstable Economy, Yale University Press 1986. Mishkin F., Anatomy of a Financial Crisis, „Journal of Evolutionary Economics”, 2/1992, s. 115-130. Nieborak T., Globalny kryzys finansowy – istota, przyczyny, konsekwencje, „Ruch prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny”, 72/2010, s. 95-106. Ocampo J.A., How Well Has Latin America Fared During the Global Financial Crisis?, James A. Baker Institute for Public Policy, Rice University, November/2010. Ocampo J.A., Latin America and the Global Financial Crisis, „Cambridge Journal of Economics”, July/2009. Porzecanski A.C., Latin America: The Missing Financial Crisis, Munich Personal RePEC Archiwe, http://mpra.ub.uni-munchen.de/18780/2009 (17.02.2015). Rodik D., One Economics, Many Recipes: Globalization, Institutions and Economic Growth, Princeton University Press, Princeton 2008. Samuelson P.A, Nordhaus W.D., Ekonomia, PWN, Warszawa 1996. Sordyl M., Rola polityki ekonomicznej w zapobieganiu skutkom kryzysów finansowych – doświadczenia Krajów Ameryki Łacińskiej, [w:] Efekty działań antykryzysowych w krajach na średnim poziomie rozwoju A. Wojtyna (red.), PWE, Warszawa 2012, s. 181-204. Stiglitz J.E., Freefall: America, Free Markets, and the Sinking of the World Economy, Norton, New York 2010. Stiglitz J.E., Globalization and growth in emerging markets and the New Economy, „Journal of Policy Modeling” nr 25/2003, s. 505-524. Szymański W., Kryzys globalny. Pierwsze przybliżenie, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2009. Szyszka A., Behavioral Finance and Capital markets, Palgrave Macmillan, New York 2013. Trueman B., Analysts Forecasts and Herding Behavior, „Review of Financial Studies”, 7/1994, s. 97-124. Wolf M., Fixing global Finance, Johns Hopkins University Press, Baltimore 2008. Żyżyński J., Neoliberalizm – ślepa uliczka globalizacji, [w:] Globalizacja, kryzys i co dalej?, A. Goryńska (red.), wyd. POLTEXT, Warszawa 2010, s. 17-44.

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA?

Część III Stosunki między państwami OPA

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

Grzegorz Cyganek

Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie

Perspektywy procesu regionalizacji politycznej zachodzącego w Zachodniej Hemisferze, na przykładzie nakładania się wpływów Organizacji Państw Amerykańskich i Unii Narodów Południowoamerykańskich Abstrakt

Niniejsza praca ma na celu analizę postępującego procesu transformacji ładu geopolitycznego panującego w Zachodniej Hemisferze. Ameryka Południowa zwyczajowo uznawana jest za podstawową strefę wpływów USA. Powołana do życia po II Wojnie Światowej Organizacja Państw Amerykańskich jest jednym z najważniejszych kanałów oddziaływania polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych na Zachodnią Hemisferę. Po zakończeniu Zimnej Wojny świat rozpoczął proces dostosowawczy do nowych warunków na arenie międzynarodowej. Ameryka Południowa nie była w tej kwestii wyjątkiem. Wraz z upadkiem ZSRR zniknęło zagrożenie rozprzestrzeniania się komunizmu w regionie, tym samym OPA straciła dużą część swoich wpływów. W toku analizy opisane zostaną czynniki wpływające obecnie na hegemoniczną pozycję Stanów Zjednoczonych w regionie oraz granice w jakich może być ona akceptowana. Rozważone zostaną również wewnętrzne siły wpływające na dynamikę procesu integracji politycznej w Ameryce Południowej. Co więcej, opisana zostanie rywalizacja OPA i UNASUR o wpływy w kluczowych sferach amerykańskiej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa. Na koniec przedstawiony zostanie proces erozji wpływów USA w Ameryce Południowej w odniesieniu do rosnącej pozycji Brazylii w regionie. Słowa kluczowe: OPA, UNASUR, Organizacje Międzynarodowe, Regionalizm, Polityka Zagraniczna

Abstract Following paper aim is to analyze profound changes occurring in geopolitical architecture of Northern Hemisphere during the last decade. South America is commonly perceived as a US. zone of influence, nevertheless latest analysis of international relations and regional governance shows that it might not be the case anymore. OAS is traditionally recognized as a powerful instrument promoting Washington's foreign policy goals. After the fall o Iron Curtain, the world had to adjust to new set of rules. The bipolarity disappeared, as well as one of the main aims of OAS, meaning countering the influence of Soviet Union in South America. In addition many international organizations emerged in the region. The analysis presented in this study will contain the reasons for hegemonic position of USA and its limits in South America. We shall also take under consideration a set of internal issues that shapes the dynamics of political integration process in the region. Moreover, the examination will consider the overlap of OAS' and UNASUR's influences in key sectors of foreign policy and security issues. Finally, we present the evolution of UNASUR's mandate under the influence of Brazil's leadership referring to the erosion of US influence in South America. Key words: OAS, UNASUR, International Organizations, Regionalism, Foreign Policy

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA?

1. Wstęp

Wraz z początkiem nowego millenium rozpoczął się proces transformacji regionalnej architektury politycznej panującej dotąd w Zachodniej Hemisferze. W wyniku zewnętrznego szoku jakim był atak terrorystyczny z 11 września oraz wewnętrznych przemian znanych jako „Różowa Fala” (z ang. Pink Tide) podejście Stanów Zjednoczonych do Ameryki Południowej zmieniło się. Wymiar ogólnie pojmowanej współpracy regionalnej uległ znacznemu ograniczeniu. Wyjątek stanowi punktowy wzrost obecności wojskowej Stanów Zjednoczonych w niektórych państwach regionu, szczególnie jeżeli chodzi o zagrożenia terrorystyczne, handel narkotykami oraz nielegalną migracje. W sferze współpracy gospodarczej USA miały szeroko zakrojone ambicje w kwestii ogólnoamerykańskiej strefy wolnego handlu . Niestety ten scenariusz nie poszedł po myśli Waszyngtonu. Ze względu na wspomniany wzrost znaczenia lewicowych środowisk politycznych, po latach 90. XX wieku, zdominowanych przez politykę gospodarczą związaną z Konsensusem Waszyngtońskim1, zwolennicy polityki prospołecznej w Ameryce Południowej stawili zdecydowany opór liberalizacji handlu międzynarodowego utożsamianego z kolejnym narzędziem dominacji USA2. Dwa opisane wyżej wydarzenia można sklasyfikować jako ogólne przyczyny regionalizacji zachodzącej w Ameryce Południowej, której z kolei wynikiem jest proliferacja regionalnych organizacji międzynarodowych takich jak ALBA powołana z inicjatywy Wenezueli, czy stanowiąca przedmiot zainteresowania tej pracy Unia Państw Południowoamerykańskich (UNASUR). Niniejsza praca ma na celu zbadanie postępującego dziś procesu nakładania się mandatów i jurysdykcji Organizacji Państw Amerykańskich i UNASUR. OPA jest uznawana za najstarszą międzynarodową organizację regionalną, której tradycje sięgają Pierwszej Międzynarodowej Konferencji Państw Amerykańskich w Waszyngtonie D.C. z lat 1889-18903. Z drugiej strony mamy do czynienia ze świeżą inicjatywą państw południowoamerykańskich pod wodzą Brazylii, powołaną do życia na mocy traktatu konstytucyjnego z 23 maja 2008 roku podpisanego w stolicy Brazylii4. Kwestią wartą rozważenia w tej tematyce jest również wzrost politycznego znaczenia z początku czysto ekonomicznego forum Mercosur. Jednakże z uwagi na charakter tego artykułu, w którym porównywane będą organizacje międzynarodowe posiadające zasięg oddziaływania oraz członkostwo co najmniej w wymiarze kontynentalnym, ta kwestia zostanie pominięta.

2. Hegemonia Stanów Zjednoczonych

Analizę procesu wyłaniania się nowego porządku geopolitycznego w Zachodniej Hemisferze należałoby rozpocząć od przedstawienia podstaw dominacji USA, w opozycji do której rozwija się współpraca regionalna w Ameryce Południowej. Za główny instrument oddziaływania Waszyngtonu na współpracę między amerykańską uznawana jest OPA. W czasie Zimnej Wojny, czy jeszcze w latach 90. wydajność tego forum działającego na korzyść interesów USA była oceniana dość wysoko. W pierwszej kolejności opisana zostanie formalna struktura Organizacji Państw Amerykańskich. Do głównych celów organizacji należy: zapewnienie bezpieczeństwa hemisfery Dokument przedstawiony przez angielskiego ekonomistę Johna Williamsona w 1989 roku. Zawiera on zestaw dziesięciu wytycznych z dziedziny polityki gospodarczej zalecanych dla wzmocnienia ogarniętych kryzysem, gospodarek państw rozwijających się. Konsensus Waszyngtoński stał się kanonem reform gospodarczych promowanych przez Waszyngton jak i Międzynarodowy Fundusz Walutowy czy Bank Światowy. 2 B. Weiffen, L. Wehner, D. Nolte, Overlapping regional security institutions in South America: The Case of OAS and UNASUR, International Area Studies Review, 2013, s. 376. 3 Organizacja Państw Amerykańskich, www.oas.org/en/about/who_we_are.asp (18.05.2015). 4 South American Union of Nations Constitutive Treaty, Brasilia, Brazylia 23.05.2008, s. 1. 1

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? poprzez kolektywne działania oraz przeciwstawianie się interwencjom stron trzecich w wewnętrzną politykę państw członkowskich. Ponadto OPA wyróżnia się niezwykle egalitarną strukturą, przejawiającą się w równym podziale głosów przysługujących każdej delegacji oraz rotacyjnym przewodnictwie. Nie ulega więc wątpliwości, że formalna struktura organizacji nie zapewnia Stanom Zjednoczonym żadnych przywilejów, tak jak na przykład pozycja stałego członka Rady Bezpieczeństwa ONZ, czy dominująca rola w Międzynarodowym Funduszu Walutowym5. Następnym ważnym punktem są kwestie finansowe. Zgodnie z traktatem z Rio, jak i traktatem miedzy amerykańskim o pokojowym rozstrzyganiu sporów, wszelkie koszty akcji podjętych w ramach ustaleń na forum OPA muszą zostać dobrowolnie pokryte przez państwa członkowskie. Jeżeli dana rezolucja nie jest na rękę USA, państwa południowoamerykańskie będą musiały same ją sfinansować. W praktyce może okazać się to bardzo trudne, biorąc pod uwagę zróżnicowanie narodowych interesów i preferencji, jak i ograniczone budżety większości państw w regionie6. Kolejnym istotnym punktem tej analizy jest siła konsensusu wśród państw Ameryki Południowej. Jeżeli większość członków Zgromadzenia Ogólnego jest podzielona, a konsensus trudny do osiągnięcia, USA ma możliwości i środki na zapewnienie silnego przewodnictwa i realizacji swojej propozycji rozwiązania danego problemu. Formalna równość państw członkowskich ograniczająca dominację USA jest możliwa jedynie w przypadku utworzenia politycznego konsensusu państw południowoamerykańskich, zdolnego przeciwstawić się presji Stanów Zjednoczonych. Im większy rozłam pomiędzy krajami Ameryki Południowej, tym więcej wpływu na decyzje organów OPA zyskują Stany Zjednoczone7. Stany Zjednoczone nie bez przyczyny zdobyły sobie miano międzynarodowego „stróża prawa”. Jeżeli jakikolwiek zagrożenie pojawia się w ich strefie wpływów można spodziewać się, że reakcja będzie zdecydowana, a konsekwencje dotkliwe. Rodzaj konfliktu oraz stopień niebezpieczeństwa, w jakim znajduje się bezpieczeństwo regionalne, bez wątpienia należą do głównych determinant procesu decyzyjnego podczas inicjacji organizacyjnych mechanizmów pokojowego rozwiązywania sporów. W sytuacji gdy ryzyko jest wysokie państwa południowoamerykańskie będą przychylniej patrzeć na wszelkie propozycje Stanów Zjednoczonych dotyczące podjęcia zdecydowanych akcji w celu przywrócenia spokoju. Im większe staje się ryzyko destabilizacji regionalnej w opinii państw członkowskich tym większe wpływy polityczne zdobywają Stany Zjednoczone8. Społeczność międzynarodowa Ameryki Południowej zwyczajowo przywiązuje dużą wagę do przestrzegania podstawowych wartości zapisanych w traktatach założycielskich OPA. Wymienić tu należy przede wszystkim: równość państw członkowskich oraz zasadę nie interweniowania w ich wewnętrzne sprawy. Ponadto wszelkie spory winne być rozwiązywane pokojowo, a działania na rzecz bezpieczeństwa hemisferycznego podejmować należy kolektywnie. Państwo łamiące te postanowienia naraża się na zorganizowane sankcje ze strony regionalnej społeczności międzynarodowej. Zatem, jakikolwiek projekt lub jednostronna akcja ze strony Stanów Zjednoczonych, która nie jest zgodna z statutowymi zasadami OPA spotka się ze silnym sprzeciwem ze strony Zgromadzenia Ogólnego, czy Rady Ministrów Spraw Zagranicznych9.

C.M. Shaw, Limits to Hegemonic Influence in the Organization of American States, „Latin American Studies at the University of Miami”, 45/3, 2003, s. 64. 6 Tamże, s. 66. 7 Tamże, s. 67. 8 Tamże, s. 68. 9 Tamże, s. 69. 5

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? Podsumowując, mimo że hegemoniczna pozycja Stanów Zjednoczonych w Zachodniej Hemisferze sugeruje istotne możliwości wprowadzania dowolnych zmian w regionie objętym strefą wpływów mocarstwa, ten rodzaj kontroli raczej nie daje się zastosować w stosunku do Ameryki Południowej. W rezultacie USA jako regionalny i światowy lider może działać i niejednokrotnie działa unilateralnie, jednakże formułując swoje działania musi szanować pryncypia współpracy miedzy amerykańskiej.

3. Regionalizm w Ameryce Południowej

Jak wynika z dotychczasowej analizy państwa południowoamerykańskie, mimo przewagi potencjału politycznego, ekonomicznego i militarnego Stanów Zjednoczonych, są w stanie wpływać w istotny sposób na politykę hemisferyczną. Niemniej jednak, aby sprzeciwić się woli USA muszą utworzyć wspólne stronnictwo. Niestety efektywna współpraca między państwami Ameryki Południowej bywa dużym wyzwaniem z racji mnogości często sprzecznych interesów narodowych. W tej kwestii tożsamościowe problemy regionu można ująć w następujący trylemat: Rysunek 1. Trylemat

Integracja regionalna

Źródło: opracowanie własne.

Pod sformułowaniem międzynarodowej autonomii w przypadku Ameryki Południowej kryje się niezależność od USA. Ten cel teoretycznie można zrealizować na dwa sposoby: poprzez osiągnięcia przez dane państwo narodowe wystarczająco silnej pozycji na arenie międzynarodowej, aby prowadzić nieskrępowaną politykę zagraniczną lub za pośrednictwem bloku, czy unii państw południowoamerykańskich zdolnej do stworzenia jednolitego stanowiska w kwestiach regionalnych10. Integracja regionalna w wydaniu południowoamerykańskim opiera się na unionistycznych ideach mężów stanu, takich jak Simon Bolivar11, czy Francisco Morazan12 i wielu innych, których dążenia pomimo swoich porażek stały się jednym z filarów tożsamości tego regionu. Dostarczają J.A. Sanahuja, Post-Liberal Regionalism in South America: The Case of UNASUR, „EUI Working Papers RSCAS”, 2012/05, s. 1. 11 Simón José Antonio de la Santísima Trinidad Bolívar y Palacios urodzony 24 lipca 1783 r. w Caracas w Wicekrólestwie Nowej Granady, obecnie na terenie Wenezueli, zmarł 17 grudnia 1830 r. w Santa Marta w Kolumbii – przywódca walk o wyzwolenie Ameryki Południowej spod władzy Imperium hiszpańskiego. 12 Francisco Morazán urodzony 3 października 1792 r. w Tegucigalpie w Hondurasie, zmarł 15 września 1842 r. w San José w Kostaryce – środkowoamerykański polityk pochodzenia honduraskiego, generał, przywódca liberałów, prezydent Zjednoczonych Prowincji Ameryki Środkowej w latach 1830-1835 i 1835-1839. 10

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? one bowiem wspólną narracje i obraz kontynentu postrzegany jako większy organizm, charakteryzujący się swoją odrębnością od reszty hemisfery oraz wspólnymi ponadnarodowymi wartościami13. W sprzeczności z podejściem unionistycznym stoi bardzo silny nacjonalizm, charakteryzujący południowoamerykańskie społeczeństwa. Wykształcił się on w wyniku budowy postkolonialnego ładu, w którym to ówczesne elity rządzące używały nacjonalistycznego dyskursu w celu legitymizacji powstania nowych państw14. W dyskursie bardziej progresywnych, czy lewicowych południowoamerykańskich liderów, neoliberalizm i globalizacja są pojęciami synonimicznymi, reprezentującymi ciągłe zagrożenie imperializmem oraz zagranicznymi interwencjami w wewnętrzne sprawy państw regionu. Wszelkie neoliberalne linie polityczne osłabiają możliwości państwa narodowego w zakresie polityki rozwojowej. W efekcie pojawia się potrzeba przeciwstawienia temu zjawisku. Właśnie w tym tonie formułowana jest koncepcja Post-liberalnego Regionalizmu, bazująca na powrocie do silnego i efektywnie działającego państwa narodowego, wpisanego w południowoamerykańską społeczność międzynarodową, zdolną do przeciwstawienia się wpływom USA, jak i międzynarodowych instytucji finansowych. Do najważniejszych założeń tej koncepcji należy przywrócenie znaczącej roli państwa w gospodarce oraz przywrócenie niezależności polityki rozwojowej od mechanizmów rynkowych. Co więcej, promuje ona autonomię polityki regionalnej od stanowiska Stanów Zjednoczonych w sprawach bezpieczeństwa, obronności, czy rozwiązywania konfliktów oraz zaleca instytucjonalizację i współpracę polityczną w kwestiach poza handlowych. Opowiada się również za przeciwdziałaniem rozwarstwieniom społecznym oraz skupieniu na polityce socjalnej15. Wyrazem przedstawionego powyżej regionalizmu jest powołanie Unii Narodów Południowoamerykańskich. Jest to regionalna organizacja międzynarodowa, znakomicie wpisująca się w unionistyczne idee, sięgające swoją tradycją walk o niepodległość w Ameryce Południowej z początku XIX wieku. Również jej cele, które zostaną później szczegółowo opisane, wpisują się w zmagania o uzyskanie regionalnej autonomii politycznej od Stanów Zjednoczonych.

4. Nakładanie się wpływów OPA i UNASUR

OPA i UNASUR prezentują wyjątkowy model nakładania się wpływów. UNASUR zaistniała bowiem wewnątrz OPA, a wszystkie państwa członkowskie Unii Północnoamerykańskiej należą również do panamerykańskiej wspólnoty. Niemniej jednak obie organizacje działają zupełnie niezależnie od siebie, a nawet żywo rywalizują ze sobą w kwestiach polityki bezpieczeństwa. Co ciekawe UNASUR z początku nie miała być organizacją działającą w sferze bezpieczeństwa międzynarodowego. Oryginalna koncepcja zakładała oczywiście dialog polityczny, jednakże w tekście traktatu nie znajduje się nic ponad wyraz nadziei i dążeń państw członkowski do wzmocnienia dialogu politycznego, celem ustanowienia wspólnego forum wspierającego integracje państw członkowskich. Niemniej jednak definicja owej integracji skupia sie raczej na walce z biedą, nierównościami społecznymi i analfabetyzmem oraz promowaniem uniwersalnego dostępu do edukacji. Następnie odnosi się do integracji energetycznej, infrastrukturalnej i finansowej. Na kolejnym miejscu znajdują się kwestie polityki socjalnej, gospodarczej i ochrony środowiska naturalnego. Do kwestii bezpieczeństwa dochodzimy dopiero pod sam koniec, a zakładają one walkę z handlem narkotykami, ludźmi i bronią, międzynarodowym terroryzmem oraz przestępczością zorganizowaną, proliferacją broni masowego rażenia, czy kwestią min przeciwpiechotnych. Najpraktyczniejszym obszarem

Tamże. Tamże. 15 Tamże, s. 6. 13 14

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? współpracy w dziedzinie bezpieczeństwa byłaby tutaj zamykająca tę listę wymiana informacji wywiadowczych16. Koncepcja współpracy w dziedzinie bezpieczeństwa wyewoluowała w efekcie realizacji założeń Brazylijskiej Polityki Zagranicznej wraz ze stworzeniem Południowoamerykańskiej Rady Obrony (z ang. South American Defence Council w skrócie SDC) w 2008 roku17. Koncepcja SDC opiera się na rozwijaniu oraz promowanie dobrych praktyk dotyczących bezpieczeństwa regionu, a ta agenda jak i sama UNASUR stworzyła obiecujące standardy zarządzania kryzysowego i mediacji. Najlepszymi przykładami będą tutaj kryzys w Boliwii z 2008 roku oraz konflikt pomiędzy Kolumbią, Wenezuelą i Ekwadorem w 2010 roku.

4.1. Kryzys boliwijski z 2008 roku

Podłożem kryzysu były żądania prowincji Santa Cruz, Beni, Pendo i Tarija dotyczące rozszerzenia ich autonomii pod groźbą secesji. W wyniku starć z siłami rządowymi zginęło około 30 osób. W związku z kryzysem, wydalony z kraju został Amerykański ambasador oskarżony o działalność konspiracyjną na korzyść secesjonistów. W wyniku szczególnego posiedzenia w Santiago, do Boliwii wysłana została misja mediacyjna pod kuratelą UNASUR. Posunięcie zostało ostro skrytykowane przez sekretarza generalnego OPA, w gestii którego leżało wysłanie wspólnej konkurencyjnej misji w rejon konfliktu. Mimo to mediacja z ramienia UNASUR zakończyła się sukcesem. UNASUR została poparta w swoich działaniach przez Unię Europejską, co można interpretować jako uznanie i akceptacja działań organizacji na rzecz promocji demokracji na arenie międzynarodowej18.

4.2. Konflikt pomiędzy Kolumbią, Ekwadorem i Wenezuelą z 2010 roku

Zarzewiem konfliktu był atak wojsk kolumbijskich na obóz szkoleniowy FARC (z ang. Revolutionary Armed Forces of Columbia), znajdujący się na terytorium Ekwadoru. W efekcie rząd kolumbijski wystąpił o przeprowadzenie wyjątkowej sesji Stałej Rady OPA w celu przeprowadzenia dochodzenia dotyczącego wspierania przez władze Wenezueli organizacji FARC. W odpowiedzi prezydent Wenezueli Hugo Chavez19 zamroził wszelkie relacje dyplomatyczne z Kolumbią oraz zażądał wyjątkowego spotkania rady ministrów zagranicznych UNASUR. Chavez podkreślił wówczas, że jego zdaniem OPA nie posiada mandatu ani jurysdykcji koniecznych do rozwiązania tego sporu oraz oświadczył, że zaakceptuje mediacje jedynie ze strony UNASUR. Z punktu widzenia Chaveza OPA była jedynie platformą mającą usankcjonować interwencję USA w regionie, a zdaniem wenezuelskiego prezydenta to właśnie Stany Zjednoczone były ukrytym architektem tego konfliktu. Konflikt został ostatecznie rozwiązany dzięki dobrej woli świeżo wybranego prezydenta Kolumbii Juana Manuela Santosa20, który doszedł do porozumienia z Chavezem na drodze mediacji Sekretarza Generalnego Nestora Kirchnera21.

South American Union of Nations Constitutive Treaty, Brasilia, Brazil 2008, art. 2, 3. B. Weiffen, L. Wehner, D. Nolte, Overlapping…, dz. cyt., s. 377. 18 D. Notle, L. Wehner, UNASUR and the New Geopolitics of South America, German Institute of Global and Area Studies, Madryt 2012 s. 11. 19 Hugo Rafael Chávez Frías urodzony 28 lipca 1954 r. w Sabanecie, zmarł 5 marca 2013 r. w Caracas, wenezuelski wojskowy i polityk socjalistyczny. W latach 1999–2013 był prezydentem Wenezueli. 20 Juan Manuel Santos urodzony 10 sierpnia 1951 r. w Bogocie, kolumbijski polityk i dziennikarz, minister finansów w latach 2000-2002, minister obrony od 19 lipca 2006 r. do 23 maja 2009 r. Zwycięzca w wyborów prezydenckich w 2010 r. Prezydent Kolumbii od 7 sierpnia 2010 r. 21 Néstor Carlos Kirchner Ostoić urodzony 25 lutego 1950 r. w Río Gallegos, zmarł 27 października 2010 r. w El Calafate − argentyński polityk, gubernator prowincji Santa Cruz w latach 1991-2003 i prezydent Argentyny od 25 maja 2003 r. do 10 grudnia 2007 r. Sekretarz generalny Unii Narodów Południowoamerykańskich (UNASUR) od 4 maja 2010 r. do swojej śmierci. 16 17

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? Podsumowując, oba konflikty stanowią ostre precedensy jeżeli chodzi o funkcjonowanie społeczności międzynarodowej w Ameryce Południowej. Zarówno w Boliwii, jak i na granicy kolumbijsko-wenezuelskiej, czy w Ekwadorze, Stany Zjednoczone oskarżane są o działalność konspiracyjną, mającą na celu destabilizacje relacji międzypaństwowych lub sytuacje wewnętrznej danego państwa. Mimo, że w zdecydowanej większości przypadków tego rodzaju niejawne działania wywiadowcze są niezwykle ciężkie do udowodnienia na bieżąco, to historia dysponuje wystarczająco dużą gamą dowodów dotyczących tajnych operacji wywiadowczych przeprowadzonych przez USA w tymże regionie w czasach Zimnej Wojny. Wspomniany precedens dotyczy w tych wypadkach odmowy państw uczestniczących w wymienionych konfliktach, podejmowania współpracy w celu rozwiązania sporów na forum OPA ze względu na hegemoniczną pozycję USA w tej organizacji. Wspomniane państwa preferowały rozwiązać owe spory na forum UNASUR, które odcina Stanom Zjednoczonym możliwość jakiegokolwiek uczestnictwa w sporze. Tym samym UNASUR poczyniła ogromny krok w kierunku zastąpienia OPA w kooperacji na płaszczyźnie bezpieczeństwa międzynarodowego w Ameryce Południowej. Co więcej UNASUR udowodniła swoją zdolność do pokojowego rozwiązywania konfliktów, mediacji i zarządzania kryzysowego oraz szerzenia demokracji w oczach światowej społeczności międzynarodowej. Przytoczone przykłady nowego wymiaru w rozwiązywaniu konfliktów międzynarodowych dowodzą jakościowej zmiany która zaszła w regionie oraz postępującej regionalizacji politycznej w tej części świata.

5. Środki budowania zaufania w dziedzinie bezpieczeństwa

OPA, w czasie trwania Zimnej Wojny, działała głównie w ramach Obronności Kolektywnej, na podstawie Międzyamerykańskiego Traktatu o Pomocy Wzajemnej (Pakt z Rio) z 1947 roku, Ogólnoamerykańskiego układu o pokojowym rozwiązywaniu sporów (Pakt Bogotański) z 1948 roku oraz w Karcie Organizacji Państw Amerykańskich z 1948 roku. Z tego powodu, traktaty z wczesnych lat istnienia OPA odnoszą się głównie do przeciwdziałania agresji ze strony aktorów spoza Zachodniej Hemisfery, głównie państw bloku wschodniego. W czasach zimnowojennych szersze definicje bezpieczeństwa nie były do końca potrzebne, świat był czarno-biały, a wszelkie działania państw południowoamerykańskich, które nie wpisywały się w demokratyczną agendę USA, były niemalże automatycznie klasyfikowane jako efekty wpływów ZSRR. Po zakończeniu Zimnej Wojny w OPA nastąpiła potrzeba zredefiniowania przestarzałej koncepcji bezpieczeństwa zbiorowego. Wyrazem tego była Rezolucja 1080, zatwierdzona przez Zgromadzenie Ogólne OPA w 1991 roku na konferencji w Santiago oraz Deklaracja z San Salwadore z 1998 roku, która dodatkowo poszerzyła rozumienie środków budowania wspólnego bezpieczeństwa w regionie Ameryki Południowej22. W myśl Rezolucji 1080 wprowadzony zostaje mechanizm przeciwdziałania zagrożeniom demokratycznego porządku w regionie. Jej głównym założeniem jest obowiązek zwołania Stałej Rady OPA oraz zebrania Rady Ministrów Spraw Zagranicznych w przypadku wystąpienia zagrożenia dla demokracji. Dodatkowo w 1997 roku, na podstawie ratyfikacji Protokołu Waszyngtońskiego z 1992 roku, OPA zyskała prawo zawieszenia w prawach członka państwa, w którym demokratycznie wybrany rząd został obalony w wyniku zamachu stanu23. Środki Budowania Zaufania i Bezpieczeństwa w Zachodniej Hemisferze zostały kolejno wzmocnione poprzez postanowienia Konsensusu z Miami z lutego 2003 roku oraz Deklaracji o Bezpieczeństwie w obu Amerykach z października tego samego roku, na mocy której powołany został Secretariat for Multidimentional Security (SMS).

22 23

M. Herz, Does the OAS Matter?, Institute of International Relations PUC-Rio, April 2008, s. 18-19. Tamże.

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? Wybrane Środki Budowania Zaufania i Bezpieczeństwa w ramach OPA przedstawiają się następująco:  wzmacnianie współpracy pomiędzy władzami ustawodawczymi państw członkowskich (spotkania, konferencje, wymiana informacji pomiędzy parlamentarzystami),  wspieranie edukacji w dziedzinie bezpieczeństwa międzynarodowego zarówno w wymiarze cywilnym jak i wojskowym w ramach placówek dyplomatycznych, instytutów badawczych oraz akademii wojskowych,  promocja współpracy regionów przygranicznych,  wymiana informacji dotyczących narodowych systemów i doktryn obronnych państw członkowskich,  system wczesnego informowania o zaplanowanych manewrach wojskowych,  porozumienie dotyczące zapraszania zagranicznych obserwatorów do udziału w ćwiczeniach wojskowych, wizytacji baz militarnych oraz szkoleniowe wymiany personelu pomiędzy narodowymi siłami zbrojnymi,  system współpracy w razie klęsk żywiołowych,  przeciwdziałanie proliferacji broni masowego rażenia, nuklearnej, biologicznej i chemicznej,  uczestnictwo w programie ONZ Rejestr Broni Konwencjonalnej,  stworzenie forów dyskusyjnych w dziedzinie bezpieczeństwa zbiorowego poprzez regularne spotkania ekspertów24. UNASUR, działa podobnie jak OPA na polu Bezpieczeństwa Kooperacyjnego i Bezpieczeństwa Zbiorowego. Południowoamerykańska rada obrony (SDC), działająca pod kuratelą UNASUR, ma na celu konsolidacje państw Ameryki Południowej wokół wspólnego forum promującego kooperacje w ramach bezpieczeństwa regionalnego. W obszarze szczególnych zainteresowań leży stworzenie konsensusu, na którym opierać będzie się wspólna pozycja w dziedzinie bezpieczeństwa i obronności, prezentowana na forach międzynarodowych. Dlatego też UNASUR podobnie jak OPA stara się wprowadzać jednolite standardy Środków Budowy Zaufania i Bezpieczeństwa w regionie, jak i wymiany informacji i doświadczeń dotyczących zagadnień militarnych. Wybrane Środki Budowania Zaufania i Bezpieczeństwa zawarte w statucie SDC przedstawiają się następująco:  promowanie dyskusji na temat budowy wspólnego stanowiska w kwestii bezpieczeństwa,  wymiana informacji i analiz dotyczących bezpieczeństwa regionalnego i światowego w celu wspólnego przewidywania i zapobiegania możliwym zagrożeniom,  umacnianie wspólnej pozycji w dziedzinie bezpieczeństwa regionu na międzynarodowych forach,  promocja wymiany doświadczeń i wiedzy oraz współpraca przemysłów zbrojeniowych,  wymiana wiedzy, personelu i doświadczeń pomiędzy środowiskami akademickimi, siłami zbrojnymi oraz ośrodkami badawczymi,  wymiana doświadczeń dotyczących misji humanitarnych i walki ze skutkami klęsk żywiołowych,  współuczestnictwo oraz wymiana doświadczeń dotyczących misji pokojowych z ramienia ONZ,  wymiana doświadczeń dotyczących modernizacji narodowych sił zbrojnych25. Declaration of San Salvadore on Confidence and Security Building Measures, February 25-27, 1998, El Salvadore; Consensus of Miami, Bureau of Political-Military Affairs, Washington D.C., February 3, 2003. 25 Statute of UNASUR SDC, Santiago, Chile, December 2008 24

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? Powyżej zebrane zostały najważniejsze ze Środków Budowania Zaufania i Bezpieczeństwa dla OPA i UNASUR. Obie organizacje mają uderzająco podobne podejście w tej kwestii, a biorąc pod uwagę pokrywające się cele oraz nakładającą się na terenie Ameryki Południowej jurysdykcje, z łatwością można zauważyć kolizyjny kurs, na którym się znalazły. Jeszcze do niedawna istniała możliwość równorzędnego członkostwa w obu organizacjach i okazjonalnego wybierania sobie przez dane państwo bardziej odpowiadającego mu forum. Jako, że ilość najróżniejszych organizacji międzynarodowych w tym regionie była imponująca do niedawna kwitł tam fenomen „forum shopping”26. Zacieśniająca się integracja w Ameryce Południowej prowadzi do punktu, w którym dalsze równorzędne uczestnictwo w konkurencyjnych organizacjach będzie coraz trudniejsze. Punktem przegięcia jest tu wprowadzanie Środków Budowania Zaufania i Bezpieczeństwa, które to z racji swojej natury, nie mogą być realizowane w dwóch organizacjach, jednocześnie na tym samym poziomie.

6. Rola UNASUR w polityce zagranicznej Brazylii

Brazylia niewątpliwie posiada większość cech mocarstwa, jednakże jej pozycja wciąż nie jest jednoznaczna. Mocarstwowość nie charakteryzuje się jedynie rozmiarem, populacją, wzrostem PKB, czy potencjałem militarnym. Aby ocenić rzeczywistą pozycję państwa na arenie międzynarodowej, należy wziąć pod uwagę jej możliwość uczestnictwa w zmienianiu i ustalaniu reguł globalnego porządku oraz współpracy na najwyższych szczeblach. Brazylia zdobyła sobie dość silną pozycję na forach międzynarodowych, w szczególności w sferze ekonomicznej, dzięki walce z konsekwencjami światowego kryzysu ekonomicznego z 2008 roku, poprzez udzielanie znacznego wsparcia dla MFW. Co więcej Brazylia odegrała rolę lidera grupy państw rozwijających się w czasie rundy negocjacyjnej WTO w Doha, występując w opozycji do projektów przedstawianych przez UE i USA. Kolejnym stopniem w drodze do brazylijskiej mocarstwowości zdaje się być ustanowienie jednolitej strefy wpływów w Ameryce Południowej. Powołanie UNASUR w 2008 roku było krokiem wieńczącym wieloletnie starania, mające na celu odsunięcie USA od podejmowania strategicznych decyzji w sprawach regionalnych Ameryki Południowej oraz polityczna integracja regionu27. Należy tu zaznaczyć, że dyplomacja jest głównym środkiem realizacji celów brazylijskiej polityki zagranicznej. Opiera się ona w dużym stopniu na zastosowaniu tzw. soft power. W rankingu zrealizowanym przez Monocle Institute fo Government z 2012 roku, Brazylia zajęła wysokie 17. miejsce, wyprzedzając tym samym wszystkie gospodarki wschodzące28. Brazylijscy dyplomaci szczycą się znaczącym uznaniem, a ich zręczność w mediacji i arbitrażu sporów przyczynia się do niewątpliwego prestiżu na arenie międzynarodowej. Z drugiej strony, jej potencjał militarny (zaliczany do „hard power") pozostawia wiele do życzenia. Z historycznego punktu widzenia Ameryka Południowa nie była świadkiem wielu konfliktów zbrojnych, nie licząc pomniejszych starć w konfliktach granicznych, tak więc utrzymywanie dużych sił zbrojnych nie jest niezbędne z perspektywy Brazylii. Niemniej jednak, biorąc pod uwagę mocarstwowe aspiracje tego państwa, silna armia była jednym z filarów pozycji wielkich potęg w historii. Brazylia wydaje rocznie 31 744 milionów dolarów na zbrojenia, co stanowi 1,4% jej PKB. W odniesieniu do wyników innych rozwijających się gospodarek, takich jak Chiny czy Indie, Brazylia wypada raczej słabo29. 26 Forum Shopping – termin pochodzący z Prawa, opisujący sytuacje kiedy to strona sporu stara się zapewnić

sobie jak najprzychylniejszy wyrok zwracając się do najżyczliwiej nastawionego sędziego. 27 H. Trinkunas, Brazil's Rise: Seeking Influence on Global Governance, Brookings, April 2014, s. 12-13 28 J. McClory, The New Persuaders III: A 2012 Ranking of Soft Power, London Institute for Government, 2012. 29 H. Trinkunas, Brazil's…, dz. cyt., s. 14.

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? Tabela 1. Ranking Soft Power

pozycja 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

państwo Wielka Brytania USA Niemcy Francja Szwecja Japonia Dania Szwajcaria Australia Kanada Korea Południowa Norwegia Finlandia Włochy Holandia Hiszpania Brazylia Austria Belgia Turcja

wynik 7289 6989 6484 6472 5752 5613 5598 5553 5534 5417 5350 5327 5267 5186 5161 4981 4675 4650 4556 4263

pozycja 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40

państwo Nowa Zelandia Chiny Portugalia Irlandia Polska Singapur Meksyk Rosja Izrael Tajlandia Czechy Chile Grecja RPA Argentyna Indie Malezja Zjednoczone Emiraty Arabskie Egipt Indonezja

wynik 4249 4237 4217 4160 3817 3759 3590 3564 3437 3347 3346 3285 3260 3117 3062 2776 2606 2416 2351 1739

Źródło: J. McClory, The New Persuaders III:A 2012 Ranking of Soft Power, London Institute for Government, 2012.

Wykres 1. Wydatki na zbrojenia w 2014 roku Włochy Brazylia Korea Płd. Japonia Niemcy Indie Wielka Brytania Francja Arabia Saudyjska Rosja Chiny USA 0

100000 200000 300000 400000 500000 600000 700000 Miliony $

Źródło: Stockholm International Peace Research Institute Database, www.sipri.org/research/armaments/milex/milex_database

UNASUR została stworzona z inicjatywy Brazylii. Profil tej organizacji odpowiada podstawowym cechom brazylijskiej polityki zagranicznej: poszukiwaniu autonomii oraz pragnieniu podniesienia swojego statusu do regionalnego, a później globalnego mocarstwa. Brazylia poszukuje sposobu zintegrowania regionu pod swoim przywództwem. Jest to niewątpliwie trudne zadanie, biorąc pod uwagę niechęć społeczności państw południowoamerykańskich wobec imperialistycznej polityki, utożsamianej z trwającą ponad pół wieku KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? hegemonią Stanów Zjednoczonych. Dlatego też natura UNASUR ogranicza się do forum politycznego o niskim profilu integracji gospodarczej, którą to pozostawia innym organizacjom np. MERCOSUR30. Przede wszystkim UNASUR daje Brazylii możliwość ustanowienia pozycji regionalnego lidera w ramach międzynarodowej polityki bezpieczeństwa. Wyraz tego możemy znaleźć w powołaniu South American Defece Council (SDC), ciała działającego w ramach UNASUR, stanowiącego forum do spraw politycznych i bezpieczeństwa opartego na idei bezpieczeństwa kooperacyjnego. Należy jednak podkreślić, że nie jest to ani organizacja o profilu militarnym, ani pakt obronny, jako że nie posiada w swoim statucie klauzuli o wzajemnej obronie. SDC jak i UNASUR działa na podstawie zasad nieinterwencji w wewnętrzne sprawy państw członkowskich, co implikuje brak możliwości udziału w misjach pokojowych ONZ. Do celów SDC należą:  ustanowienie strefy wolnej od broni nuklearnej i masowego rażenia na terenie Ameryki Południowej,  stworzenie północnoamerykańskiej tożsamości w zakresie bezpieczeństwa,  wspomaganie regionalnej kooperacji w dziedzinie obronności,  walkę z uzbrojonymi grupami działającymi na granicy prawa – specjalnie tak sformułowany aby uniknąć słowa terroryzm. Kolejnym ważnym celem SDC jest polityka bezpieczeństwa dotycząca kluczowych surowców naturalnych. Uważa się, że w związku z ograniczoną ilością zasobów naturalnych, w przyszłości aktorzy spoza regionu mogą próbować przejąć kontrolę nad południowoamerykańskimi złożami ropy, wody, minerałów, czy zasobami rolniczymi31. Niemniej jednak, UNASUR w przyszłości może stać się platformą umożliwiającą Brazylii realizacje jej długofalowych celów ekonomicznych, takich jak rozszerzanie rynków zbytu, dywersyfikacja dostawców surowców energetycznych, czy dogodniejszy dostęp do portów handlowych na Pacyfiku, co pociąga za sobą znaczące zwiększenie obrotu handlowego z rynkami azjatyckimi. Przy pomocy regionalnej integracji w ramach UNASUR, Brazylia realizuje dwa bardzo ważne z perspektywy jej polityki zagranicznej cele. Po pierwsze, powoli redukuje polityczne i militarne wpływy USA w regionie, poprzez zastępowanie tradycyjnej roli OPA w sprawach takich, jak rozwiązywanie konfliktów, czy wspólna polityka bezpieczeństwa w Ameryce Południowej. Warto zauważyć, że proces ten zachodzi przy braku większych tarć politycznych z samymi Stanami Zjednoczonymi. Po drugie, zdobywa sobie pozycję mediatora w konfliktach międzynarodowych, w oczach aktorów spoza Zachodniej Hemisfery, co znacząco przyczynia się do wzrostu jej prestiżu na arenie międzynarodowej32.

7. Zakończenie

Unia Narodów Południowoamerykańskich jest jeszcze niezwykle młodą organizacją, niemniej jednak ma już na swoim koncie kilka znaczących sukcesów. Oczywiście daleko jej jeszcze do poziomu instytucjonalizacji prezentowanego przez Organizację Państw Amerykańskich, niemniej jednak trudno nie zauważyć, że rozpoczął się proces stopniowego przekształcania się geopolitycznego ładu w Zachodniej Hemisferze. Stany Zjednoczone mają coraz mniej do powiedzenia w sprawach dotyczących stosunków pomiędzy państwami Ameryki Południowej, a integracja regionalna poza wymiarem ekonomicznym, dzięki UNASUR, ma dziś dość silny J. A. Sanahuja, Post-Liberal…, dz. cyt., s. 9. Tamże, s.19-20. 32 Tamże, s. 10. 30 31

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? wymiar polityczny. Najlepszym podsumowaniem wyboistej drogi, jaką w dość krótkim czasie przeszła ta południowoamerykańska organizacja, jest niedawny konflikt pomiędzy Stanami Zjednoczonymi, a UNASUR. Świetnym przykładem politycznej konsolidacji Ameryki Południowej jest stanowisko UNASUR wobec sankcji nałożonych na Wenezuelę w marcu bieżącego roku. Prezydent Barack Obama 9 marca wydał dekret nakładający sankcje (zamrożenie kont bankowych, zakaz wjazdu na teren USA) na 7 oficjeli wenezuelskiego rządu i wojska, w odpowiedzi na pogwałcenie praw człowieka i aresztowanie liderów opozycji. Strona wenezuelska zatrzymała wspomnianych opozycjonistów pod zarzutami organizacji zamachu stanu. Największe kontrowersje wśród liderów południowoamerykańskich wzbudziła jednak formuła dekretu. Określa on obecną sytuację w Wenezueli jako: „niecodzienne i nadzwyczajne zagrożenie dla bezpieczeństwa narodowego i polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych”33. W odpowiedzi liderzy UNASUR, jednogłośnie zażądali zniesienia sankcji wobec Wenezueli. W oświadczeniu wydanym po specjalnym szczycie Unii Południowoamerykańskiej kroki podjęte przez prezydenta Obamę określone zostały jako: noszące znamiona zagrożenia dla suwerenności oraz stojące w sprzeczności z zasadą nie interweniowania w wewnętrzne sprawy innych państw34. W świetle tych wydarzeń nasuwają się co najmniej trzy ważne wnioski. Po pierwsze, tego typu konflikt rozwiązywany byłby w przeszłości na forum OPA, dziś jest to konflikt UNASUR kontra USA. Co więcej, zgromadzenie ogólne OPA przytłaczającą większością sprzeciwiło się rozwiązywaniu kryzysu wenezuelskiego na forum tej organizacji, co świetnie obrazuje obecny układ sił35. Po drugie, państwa południowoamerykańskie, również te sprzyjające Stanom Zjedno-czonym podjęły jednomyślną decyzję przeciwko USA, co manifestuje jednocześnie siłę i jednolitość polityki regionalnej oraz daje wyraz determinacji w ograniczaniu hegemonicznej pozycji USA. Wreszcie po trzecie, lecz nie najmniej ważne, jest to niezbity dowód jak fundamentalną wartością dla liderów południowoamerykańskich jest poszanowanie suwerenności państwowej, w szczególności kiedy nastaje na nią obce mocarstwo.

Literatura Consensus of Miami, Bureau of Political-Military Affairs, Washington D.C., February 3, 2003. Declaration of San Salvadore on Confidence and Security Building Measures, El Salvadore, February 25-27, 1998. Herz M., Does the OAS Matter?, Institute of International Relations PUC-Rio, April 2008. McClory J., The New Persuaders III: A 2012 Ranking of Soft Power, London Institute for Government, 2012. Nolte D., Latin America's New Regional Architecture: A cooperative or Segmented Regional Governance Complex?, „EUI Working Papers RSCAS”, 2014/89. Notle D., Wehner L., UNASUR and the New Geopolitics of South America, German Institute of Global and Area Studies, Madryt 2012. Sanahuja J.A., Post-Liberal Regionalism in South America: The Case of UNASUR, „EUI Working Papers RSCAS”, 2012/05. Shaw C.M., Limits to Hegemonic Influence in the Organization of American States, „Latin American Studies at the University of Miami”, 45/3, 2003. South American Union of Nations Constitutive Treaty, Brazil, May 23, 2008. Statute of UNASUR SDC, Santiago, Chile, December 11, 2008. Trinkunas H., Brazil's Rise: Seeking Influence on Global Governance, Brookings, April 2014. Weiffen B., Wehner L., Nolte D., Overlapping regional security institutions in South America: The Case of OAS and UNASUR, „International Area Studies Review”, vol. 16 no. 4, s. 370-389. www.huffingtonpost.com/2015/03/16/unasur-venezuela-sanctions_n_6881886.html http://peoplesworld.org/south-american-nations-to-obama-revoke-sanctions-against-venezuela/ 35 www.heritage.org/research/reports/2014/04/crisis-in-venezuela-unasur-and-us-foreign-policy 33 34

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? www.heritage.org/research/reports/2014/04/crisis-in-venezuela-unasur-and-us-foreign-policy www.huffingtonpost.com/2015/03/16/unasur-venezuela-sanctions_n_6881886.html www.peoplesworld.org/south-american-nations-to-obama-revoke-sanctions-against-venezuela/ www.sipri.org/research/armaments/milex/milex_database

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

Aleksandra Golus

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Spór pomiędzy państwami członkowskimi OPA o legalizację upraw koki w kontekście walki z handlem kokainą Abstrakt Od lat na arenie międzynarodowej toczy się spór o legalność upraw liści koki. Wynika to przede wszystkim z faktu, iż są one podstawowym składnikiem potrzebnym do produkcji kokainy. Problem ten podzielił nie tylko społeczność międzynarodową, ale również państwa członkowskie OPA. Zwolennicy tej rośliny podkreślają jej wszechstronne zastosowanie, które znacznie wykracza poza nielegalne przeznaczenie. Co więcej, zwracają również uwagę, iż stanowi ona nieodłączny element kultury i tradycji latynoamerykańskiej. Z drugiej strony przeciwnicy koki argumentują, że jest ona głównym źródłem problemu handlu kokainą, a zakaz jej uprawy przyczyni się do zmniejszenia skali tego zjawiska. W związku z powyższym referat ma na celu skonfrontowanie ze sobą stanowisk tych dwóch grup i przedstawienie podnoszonych przez nich argumentów. Ponadto zbadana zostanie zależność między wielkością upraw koki oraz ilością kokainy w obiegu, a także istniejące regulacje prawne odnoszące się do tego problemu. Słowa kluczowe: koka, kokaina, OPA, Ameryka Łacińska

Abstract

For years, in the international arena the cultivation of coca leaves is in dispute. This is mainly due to the fact that they are an essential component needed to produce cocaine. This issue has divided not only the international community but also the member states of the OAS. Proponents of this plant emphasize its wide range of possible application that goes far beyond illegal purposes. What is more, they point out that it is an integral part of Latin American culture and traditions. On the other hand, opponents of coca argue that it is the main source of the problem of cocaine trafficking, and ban on its cultivation will help to reduce the scale of this phenomenon. Accordingly, the paper is intended to confront statements of these two groups and to present their arguments. In addition, it will explore the relationship between the size of the coca leaves cultivation and the quantity of cocaine in circulation, as well as existing regulations pertaining to this issue. Key words: coca, cocaine, OAS, Latin America

1. Wstęp

Ameryka Łacińska pomimo umacniania swojej pozycji w stosunkach międzynarodowych wciąż w znacznej mierze postrzegana jest przez pryzmat narkobiznesu. Jest on jednym z głównych czynników destabilizujących w regionie, który wpływa zarówno na życie polityczne, społeczne, jak i gospodarcze poszczególnych jego państw. Najbardziej znanym i produkowanym tam na szeroką skalę narkotykiem jest niezmiennie kokaina. Wynika to m.in. z faktu, iż podstawowym składnikiem potrzebnym do jej wytworzenia są liście koki, których 90% światowych plantacji znajduje się na kontynencie amerykańskim1. W związku z tym od lat toczy się spór o legalizację upraw tej rośliny nie tylko wśród uczestników stosunków międzynarodowych spoza kontynentu amerykańskiego, ale także pomiędzy samymi państwami członkowskimi OPA. Przeciwnicy upatrują w niej główne źródło problemu handlu kokainą. Ponadto wierzą, że ograniczenie jej plantacji pozwoli zwalczyć ten proceder. Z drugiej strony miejscowa ludność dąży do liberalizacji obowiązujących przepisów, ponieważ liście koki wykorzystywane są przez nią także do innych S.K. Nazrul Islam, B. Pharm, M. Pharm, Drug Addiction: its Impact on Social Life and Public Health, [w:] Trends in Lifestyle and Health, L.V. Kinger (red.), Nowy Jork 2005, s. 66. 1

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? celów niż produkcja narkotyków, a przede wszystkim stanowią nieodzowny element jej kultury i tradycji2. W związku z powyższym, problem badawczy, który zostanie podjęty w niniejszej pracy, dotyczy sporu o legalizację upraw koki w kontekście handlu kokainą. Celem pracy jest zatem zbadanie wpływu plantacji tego krasnodrzewu na problem narkotykowy w Ameryce Łacińskiej. Hipoteza, która zostanie zweryfikowana, stanowi, iż w sporze o legalizację upraw koki zbyt dużą wagę przypisuje się do jej nielegalnego przeznaczenia, pomijając często pozytywne zastosowania tej rośliny. W celu sprawdzenia postawionej hipotezy należy odpowiedzieć na szereg pytań: Do jakich celów można wykorzystać liście koki? Jak kształtował się stan prawny dotyczący legalności ich upraw na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat? Jakie są główne postulaty zwolenników i przeciwników liberalizacji tych przepisów? Czy istnieje zależność między wielkością upraw tej rośliny a ilością produkowanej kokainy? Należy jednocześnie dodać, iż niniejsza praca nie wyczerpuje poruszonego zagadnienia. Problem koki i handlu kokainą jest na tyle obszerny, że można go badać na wielu płaszczyznach. Oprócz wstępu i zakończenia praca składa się z 3 zasadniczych części. Pierwsza z nich dotyczy charakterystyki koki, w której omówiono m.in. jej legalne i nielegalne zastosowania. W drugiej części przedstawione są normy prawne, które odnoszą się do upraw tej rośliny, a także poddane zostały analizie zmiany, jakie nastąpiły w tym zakresie od połowy lat 50. XX wieku do chwili obecnej. Ostatnia część odnosi się do wielkości plantacji koki w regionie, a także skali światowego handlu kokainą. Badaniu poddane zostało kształtowanie się tych dwóch czynników na przestrzeni ostatnich lat, a także zachodzące między nimi relacje. W pracy wykorzystane zostały przede wszystkim obcojęzyczne artykuły naukowe i zasoby internetowe. Wynika to m.in. z faktu, iż w polskiej nauce brakuje opracowań tego problemu, który większym zainteresowaniem cieszy się za granicą3. Ponadto głównym źródłem informacji na ten temat są coroczne raporty wydawane przez Biuro Narodów Zjednoczonych ds. Narkotyków i Przestępczości (UNODC). Istotnym dokumentem jest również Jednolita konwencja o środkach odurzających z 1961 roku, w której znajdują się najważniejsze regulacje prawne dotyczące zarówno koki jak i kokainy.

2. Charakterystyka i zastosowanie liści koki

Koka jest gatunkiem krzewu, który niemalże wyłącznie uprawiany jest w rejonie Andów, przede wszystkim w trzech państwach: Boliwii, Kolumbii i Peru. Dla ludności latynoamerykańskiej ma ona szczególne znaczenie historyczne i kulturowe. Uważana jest za świętą roślinę Inków, a także nieodzowny element codziennego życia. Wielu tubylców żuje jej liście, czy też pije przygotowany z nich napar4. Koka ma również szerokie zastosowanie w przemyśle spożywczym. Używana jest do produkcji różnego rodzaju ciastek, cukierków, makaronów, dżemów czy miodu. Co ciekawe, na jej bazie został wyprodukowany także słynny likier „Agwa de Bolivia”. O jego unikatowości świadczy chociażby fakt, iż jest jedynym alkoholem na świecie zawierającym wyciąg z tej rośliny5. Jednocześnie oprócz walorów smakowych, koka jest także znakomitym środkiem leczniczym. Żucie jej liści zwalcza m.in. objawy choroby wysokościowej oraz zwiększa wydajność organizmu. Ponadto pozwala zmniejszyć zmęczenie, głód i pragnienie, co jest niezwykle przydatne w ekstremalnych warunkach górskich. Bardzo często wykorzystywana jest też do celów medycznych m.in. jako lek na ból głowy, zębów, żołądka oraz środek

2 U. Ługowska, Problem narkotykowy w Ameryce Łacińskiej, [w:]

Ameryka Łacińska we współczesnym świecie, M. Gawrycki (red.), Warszawa 2006, s. 193-195. 3 Jednym z głównych ośrodków naukowo-badawczych zajmujących się szerzej tym zagadnieniem jest Transnational Institute z siedzibą w Amsterdamie, zob.: www.tni.org (28.12.2014). 4 T. Blickman, A beginner’s quide to Coca, www.tni.org/primer/coca-leaf-myths-and-reality (28.12.2014). 5 S. Ostler, Coca leaf: A Political Dilemma?, Londyn 2013, s. 19-25.

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? wspomagający trawienie. Co więcej, roztwór uzyskiwany z jej liści z łatwością przenika błonę śluzową, w związku z czym koka ma również szerokie zastosowanie w laryngologii i okulistyce6. Warto w tym miejscu dodać, iż wiele międzynarodowych firm wykorzystuje kokę do celów produkcyjnych. Najbardziej znaną z tych praktyk jest „The Coca-Cola Company”, która każdego roku importuje ok. 8 ton liści tej rośliny. Obecnie służą one do nadawania napojowi walorów smakowych, natomiast do 1929 roku produkt ten zawierał dodatkowo narkotyczne alkaloidy koki, które nie były usuwane w procesie produkcji. Takie same praktyki stosowane są również przez właściciela konkurencyjnej marki „Red Bull Cola”. Wśród innych przedsiębiorstw sprowadzających kokę można jeszcze wymienić m.in. amerykański koncern farmaceutyczny „Mallinckrodt”, brytyjską spółkę z branży chemicznej „Johnson Matthey” czy firmę „Penic Corporation”, zajmującą się produkcją aktywnych substancji chemicznych wykorzystywanych w farmakologii i kosmetologii7. Należy również podkreślić, iż koka ma ogromny wpływ na gospodarkę państw latynoamerykańskich. W samych Boliwii i Peru jej uprawą zajmuje się ok. 450 000 rolników. Dla większości z nich jest to jedyne źródło dochodu, z którego utrzymują całą rodzinę. Trudzą się tym, ponieważ jest to o wiele bardziej opłacalne niż uprawa m.in. kawy, kakao czy bananów. Ponadto do zasadzenia koki nie potrzeba wysokiej jakości ziem, co jest dodatkową zachętą przede wszystkim dla najuboższych warstw społeczeństwa8. Pomimo opisanych powyżej licznych właściwości i zastosowań koki, bardzo często jest ona postrzegana przez społeczność międzynarodową tylko i wyłącznie przez pryzmat kokainy. Nie ulega wątpliwości, że koka jest podstawowym i niezbędnym składnikiem w procesie produkcji tego narkotyku, jednak nie należy zapominać, iż jest też kilkaset razy słabsza od finalnego produktu. Mało kto ma świadomość, że do wyprodukowania 100 g kokainy potrzeba aż 30 kg liści koki. Co gorsza, wiele osób nie widzi różnicy między tymi pojęciami i stosuje je zamiennie9.

3. Regulacje prawne dotyczące upraw koki

Pierwszym i do tej pory najważniejszym dokumentem regulującym kwestię upraw koki jest ustanowiona przez Organizację Narodów Zjednoczonych (ONZ) Jednolita konwencja o środkach odurzających z 1961 roku. Zakazała ona używania liści koki do innych celów niż medyczne i naukowe, a ponadto nakazała państwom likwidację dziko rosnących krzewów oraz tych plantacji, które służą do nielegalnych celów. Największe kontrowersje w konwencji wzbudziło jednak umieszczenie koki na tej samej liście środków odurzających co chociażby kokaina i heroina. Ponadto wiele państw latynoamerykańskich nie zgadzało się z treścią art. 41 ust. 2d, który stanowi, iż „żucie liści koka będzie musiało być zniesione w ciągu dwudziestu pięciu lat od chwili wejścia w życie niniejszej konwencji zgodnie z ustępem 1 artykułu 41”10. Powyższe Ekomedycyna, Koka dar boski czy diabelski?, www.ekomedycyna.net.pl/?p=216 (27.12.2014). S. Ostler, Coca leaf…, dz. cyt., s. 25-29. 8 J. Hays, Cocaine, coca cultivation, trade and anti-drug efforts, www.factsanddetails.com/world/cat54/ sub348/item1214.html (03.01.2015). 9 W. Marcy, The politics of cocaine: how U.S. policy has created a thriving drug industry in Central and South America, Chicago 2010, s. 67-69. 10 Umieszczenie koki na liście substancji odurzających było konsekwencją badań, które przeprowadzono pod koniec lat 40. Rada Gospodarcza i Społeczna Narodów Zjednoczonych (ECOSOC) powołała komisję, która zajęła się m.in. efektami żucia liści koki i możliwościami ograniczenia produkcji kokainy. W opublikowano w 1950 r. raporcie stwierdzono, iż roślina ta ma negatywne skutki dla zdrowia. Jednocześnie uznano, że żucia liści koki nie można traktować tak samo jak uzależnienia od narkotyków w sensie medycznym. Badanie to spotkało się jednak z ostrą krytyką m.in. ze względu na metodologię, brak wystarczającej wiedzy i kwalifikacji członków zespołu oraz wybiórcze podejście do problemu, zob.: Coca Sí, Cocaína No? Opciones legales para la hoja de coca, A. Armenta (red.), „Drogas y Conflicto Documentos de Debate”, nr 13, Amsterdam 2006; Jednolita konwencja o środkach odurzających z 1961 r., Dz. U. 1966, nr 45, poz. 277. 6 7

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? regulacje bagatelizowały zatem kulturowe znaczenia tej rośliny dla ludności andyjskiej oraz pomijały wiele jej pozytywnych zastosowań w życiu codziennym. W związku z tym większość państw latynoamerykańskich dążyła do zliberalizowania tych przepisów. Nie udało się tego jednak osiągnąć także i w kolejnym dokumencie, jakim była Konwencja Narodów Zjednoczonych o zwalczaniu nielegalnego obrotu środkami odurzającymi i substancjami psychotropowymi z 1988 roku. Pomimo iż zwierała ona zapis mówiący o uwzględnieniu tradycyjnego przeznaczenia koki podczas likwidacji jej plantacji, to uznawała jednocześnie nabywanie, posiadanie, używanie, czy też uprawianie liści koki do własnego użytku za przestępstwo kryminalne. W związku z tym przy podpisywaniu dokumentu, m.in. Boliwia i Peru wniosły do niego formalne zastrzeżenia oraz nawoływały do rozróżnienia upraw legalnych od nielegalnych11. Lata 90. XX wieku również przyniosły burzliwą dyskusję na temat koki. W 1994 roku Międzynarodowy Organ Kontroli Środków Odurzających (INCB) stwierdził m.in., iż picie herbaty z koki w krajach Ameryki Południowej jest nielegalne i narusza postanowienia wcześniejszych traktatów12. Z kolei w 1995 roku Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) w największym globalnym badaniu na temat zażywania kokainy uznała, iż spożywanie koki nie niesie ze sobą żadnych negatywnych skutków dla zdrowia. Co więcej, potwierdziła również jej pozytywne oddziaływanie na organizm. Szokujący jest jednak fakt, że publikacja tego raportu została zakazana13. Dwanaście lat później, w sprawozdaniu z 2007 roku, INCB podtrzymało swój restrykcyjny stosunek do koki, ponownie postulując zakaz żucia jej liści. Potwierdzenie negatywnego stanowiska wobec koki przez INCB nie pozostało tym razem bez odpowiedzi państw latynoamerykańskich. Spotkało się ono z wyraźnym protestem przede wszystkim ze strony Boliwii, która od tego momentu była jeszcze bardziej zdeterminowana do zmiany obowiązujących przepisów. W 2009 roku zgłosiła ona propozycję zmian w Jednolitej konwencji z 1961 roku, mających na celu zalegalizowanie żucia liści koki i przede wszystkim usunięcia tej rośliny z listy środków odurzających. Aby mogło to nastąpić, poprawka ta musiała uzyskać aprobatę wszystkich 184 państw będących stronami konwencji. Tak się jednak nie stało, ponieważ 17 z nich zgłosiło swój sprzeciw14. W konsekwencji bezskutecznych prób przekonania społeczności międzynarodowej do swoich racji, w 2011 roku Boliwia postanowiła odstąpić od konwencji z 1961 roku Zachowanie to wywołało lawinę krytyki i zostało potraktowane jako sabotujące wysiłki na rzecz walki z handlem narkotykami. Taka reakcja ze strony pozostałych państw potwierdziła tylko, iż w ich przekonaniu legalizacja koki wiąże się jednocześnie ze wzrostem problemu handlu kokainą. W 2013 roku Boliwia powróciła jednak do Jednolitej konwencji z 1961 roku, ponieważ udało jej się ostatecznie przeforsować zapis, który zwalnia ją z uznania żucia liści koki za nielegalne15. Sukces Boliwii w znacznej mierze jest zasługą Evo Moralesa, który objął prezydenturę kraju w 2006 roku. Wywodzi się on z rolniczej rodziny, od zawsze zajmującej się uprawą koki. Co więcej, Transnational Institute, Fact Sheet: Coca leaf and the UN Drugs Conventions, Amsterdam 2012, s. 1; Oświadczenie Rządowe z dnia 1 września 1994 r. w sprawie ratyfikowania przez Rzeczpospolitą Polską Konwencji Narodów Zjednoczonych o zwalczaniu nielegalnego obrotu środkami odurzającymi i substancjami psychotropowymi, sporządzonej w Wiedniu dnia 20 grudnia 1988 r., Dz.U. 1995, nr 15, poz. 70. 12 Transnational Institute, Fact Sheet…, dz. cyt., s. 1. 13 Drug Law Reform, The WHO Cocaine Project, www.druglawreform.info/en/issues/unscheduling-the-coca -leaf/item/266-the-who-cocaine-project (29.12.2014). 14 Wśród 17 państw, które nie wyraziły zgody na wprowadzenie zmian do Konwencji z 1961 r. były: USA, Wielka Brytania, Szwecja, Canada, Dania, Niemcy, Rosja, Japonia, Singapur, Słowacja, Estonia, Francja, Włochy, Bułgaria, Łotwa, Malezja i Meksyk, zob.: Open Democracy, Bolivian proposal to remove international ban on coca leaf chewing – countdown: 17 objections, www.opendemocracy.net/mark-weiss-charlesshaw/od-drug-policy-forum-front-line-report-week-of-march-7th-2010 (29.12. 2014). 15 J. Doward, Bolivians demand the right to chew coca leaves, www.theguardian.com/world/2013/jan/13/ bolivia-drugs-row-chew-coca (29.12.2014). 11

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? sam od początku lat 80. był aktywnym działaczem, a następnie liderem związku producentów koki16. Obecnie w Boliwii obowiązuje prawo, które zezwala na kultywowanie tej rośliny na maksymalnie 14 000 hektarów. Rolnicy, którzy chcą się tym zajmować, muszą uzyskać stosowną licencję od boliwijskiego rządu, a wielkość ich plantacji jest stale monitorowana. Ponadto plantacje te są dozwolone tylko w trzech regionach kraju: La Paz, Chapare i Apolo, w których występują najlepsze warunki naturalne do jej uprawy17. Poza Ameryką Południową prawodawstwo większości państw stosuje jednakowe przepisy w stosunku do koki i kokainy, w związku z czym posiadanie liści tej rośliny jest zabronione18.

4. Koka a kokaina

Sprzeciw większości państw wobec liberalizacji upraw koki wynika głównie z ich przekonania, że zakazanie kultywowania tej rośliny jest receptą na sukces w walce z handlem kokainą19. Czy faktycznie mają one rację? Czy wielkość plantacji przekłada się bezpośrednio na podaż tego narkotyku? Aby odpowiedzieć na te pytania, niezbędne jest zestawienie ze sobą danych dotyczących wielkości upraw koki, a także szacowanej ilości kokainy w obiegu na przestrzeni ostatnich lat. Wykres 1. Plantacje koki w latach 2003-2012

Źródło: World Drug Report 2014.

Głównym źródłem informacji na ten temat są coroczne raporty publikowane przez Biuro Narodów Zjednoczonych ds. Narkotyków i Przestępczości, które w obszerny sposób przedstawiają rynek poszczególnych narkotyków w skali globalnej. W związku z tym, że dotyczą one szarej strefy, w niektórych miejscach brakuje dokładnych informacji na temat produkcji czy konsumpcji konkretnego środka odurzającego. Co więcej, większość danych ma charakter wyłącznie szacunkowy, co również należy uwzględnić przy wyciąganiu wniosków dotyczących zależności między nimi. O ile wielkość upraw koki mierzona jest przede wszystkim na podstawie zdjęć satelitarnych, o tyle w przypadku ilości kokainy można posługiwać się kilkoma miernikami. Jednym z nich jest liczba jej konsumentów w przedziale wiekowym 15-64 lata. Warto jednak podkreślić, że bez dodatkowych informacji na temat ilości spożytego narkotyku na osobę, nie wiemy tak naprawdę, ile jest go w obiegu. Drugim stosowanym podejściem jest z kolei badanie

16.El

Mundo, Los productores bolivianos de coca ratifican a Evo Morales como máximo dirigente, www.elmundo.es/america/2012/07/09/noticias/1341827741.html (29.12.2014). 17 Coca Sí…, dz. cyt., s. 10-11. 18 Legal Status of Coca Leaf, www.aboutcocaleaf.com/?cat=17 (29.12.2014). 19 A. Henman, P. Metaal, Coca Myths, „Drugs & Conflict Debate Paper”, nr 17, Amsterdam 2009.

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? podaży kokainy na podstawie dokonanych przechwytów20. Metoda ta również nie jest doskonała, jednak w celu dokonania powyższego porównania, przytoczenie danych w jednostkach wagi będzie najbardziej adekwatne21. W perspektywie wieloletniej wielkość upraw koki utrzymuje się na podobnym poziomie. Zauważalny wzrost nastąpił jednak w 2007 roku, po którym z kolei w następnych latach wartość stopniowo malała. W 2012 roku obszar plantacji wynosił łącznie 133 700 ha i był najniższy nie tylko od początku 2003 roku, ale również od przeprowadzenia pierwszego w historii pomiaru w 1990 roku Kolumbia od zawsze zajmowała pierwsze miejsce w rankingu największych plantatorów, w 2012 roku utraciła jednak tę pozycję na rzecz Peru. Boliwia niezmiennie pozostaje na trzecim miejscu. Warto również zauważyć, że spadkowi wielkości upraw w jednym państwie towarzyszył jej wzrost w innym. W związku z tym średnia wielkość plantacji w całym rejonie Andów nie uległa większym zmianom22. Zjawisko to zwane jest „efektem balona” i związane jest z prowadzoną przez Stany Zjednoczone polityką antynarkotykową. Od 2002 roku nasiliły one zwalczanie upraw koki w Kolumbii, co spowodowało migrację lokalnych rolników do sąsiednich państw producentów, w tym głównie do Peru23. Wykres 2. Ilość przechwyconej kokainy na świecie w latach 2003-2012

Źródło: World Drug Report 2014.

Zob.: United Nations Office on Drugs and Crime, World Drug Report 2013; United Nations Office on Drugs and Crime, World Drug Report 2014. 21 Monitorowanie ilości narkotyków na podstawie dokonanych konfiskat jest również główną metodą badawczą stosowaną m.in. w raportach Europejskiego Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii, jednej z agencji Unii Europejskiej (UE) zob.: Europejskie Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii, Europejski raport narkotykowy 2014: Tendencje i osiągnięcia, Luksemburg 2014. Należy mieć jednak spore wątpliwości, czy takie podejście umożliwia jak najlepsze oszacowanie podaży narkotyków. Mając na uwadze wzrost międzynarodowej współpracy na rzecz zwalczania handlu narkotykami, wzrost ilości dokonanych przechwytów może wynikać z coraz lepszej efektywności tych działań, a nie wzrostu podaży narkotyków na czarnym rynku. Przykładem intensyfikacji takiej współpracy jest np. wspólny projekt Światowej Organizacji Celnej (WCO), UE, UNODC i Interpolu o nazwie AIRCOP. Rozpoczął się on w 2010 r. i ma na celu umocnienie zdolności przechwytywania narkotyków na największych lotniskach w Afryce Zachodniej, Ameryce Łacińskiej i na Karaibach, zob.: B. Przybylska-Maszner, Instrument na rzecz Stabilności w latach 2007-2013 w Afryce Zachodniej – uwarunkowania, mechanizm wdrażania i efektywność projektów dotyczących zwalczania przestępczości zorganizowanej, „Rocznik Integracji Europejskiej”, nr 7, Poznań 2013, s. 107-108. 22 United Nations Office on Drugs and Crime, World Drug Report 2014, s. 34-35. 23 D. Pontón, La economía del narcotráfico y su dinámica en América Latina, „ÍCONOS. Revista de Ciencias Sociales”, nr 47, Quito 2013, s. 144. 20

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? Przyglądając się teraz danym dotyczącym kokainy, widzimy, że w dłuższej perspektywie czasu wzrosła liczba jej konfiskat. W 2012 roku przechwycono ok. 671 ton tego narkotyku, czyli o 37 ton więcej niż rok wcześniej. Tendencja wzrostowa utrzymuje się przede wszystkim w Ameryce Południowej, skąd wostatnim roku pochodziło ponad 60% kokainy. W porównaniu do pierwszych lat pomiaru wzrost nastąpił również w Ameryce Środkowej i na Karaibach. Utrzymujący się spadek konfiskat jest zauważalny jedynie w przypadku Ameryki Północnej, w tym głównie Stanów Zjednoczonych. Europa Zachodnia i Centralna to z kolei regiony, w których wskaźnik ten bardzo często się zmieniał. W ostatnich latach zmierza on jednak ku stabilizacji. W przypadku pozostałych obszarów liczba przechwyconej kokainy była symboliczna. Podkreśla się jednak, że realna ilość kokainy w Azji czy Afryce może być znacznie wyższa od szacunków ze względu na potencjał konsumpcyjny na tych kontynentach24. Przedstawione dane wskazują, iż w latach 2003-2012 wskaźniki dotyczące wielkości upraw koki i ilości przechwyconej kokainy nie kształtowały się tak samo. Pewną zależność dostrzec można jedynie w przypadku trzech ostatnich lat, w których spadkowi powierzchni plantacji odpowiadał wzrost konfiskat. W świetle przyjętego założenia, iż ilość przechwyconej kokainy jest wyznacznikiem ilości wyprodukowanego narkotyku, wyniki z lat 2010-2012 pokazują zatem, iż nie ma pozytywnej korelacji między powierzchnią upraw koki a wielkością produkcji kokainy. W efekcie oznacza to, iż próby walki z tym narkotykiem poprzez ograniczanie wielkości plantacji rośliny można uznać za nietrafione. Zaprezentowane dane pozwalają ponadto na poczynienie innych ciekawych spostrzeżeń. Jedno z nich dotyczy zacierania się różnicy między krajami producentów i konsumentów, o czym świadczy fakt, iż coraz więcej kokainy konfiskowanej jest w Ameryce Południowej, a coraz mniej w Stanach Zjednoczonych. Poza tym mając w pamięci przytoczone we wcześniejszej części pracy dane dotyczące dozwolonej ilości upraw koki w Boliwii (14 000ha), można zauważyć, że nadal znaczna część jej plantacji w tym państwie jest nielegalna. Pocieszający jest natomiast fakt, że z roku na rok proceder ten jest ograniczany25.

5. Zakończenie

Podsumowując, należy zgodzić się z postawioną we wstępie tezą, iż w sporze o legalizację upraw koki zbyt dużą wagę przypisuje się jej nielegalnemu przeznaczeniu. O ile uwzględnia się medyczne zastosowanie tej rośliny, to bardzo często pomija się jej wykorzystanie w przemyśle spożywczym czy jako środka naturalnie wzmacniającego organizm. Społeczność międzynarodowa nie docenia również niezwykle istotnej kwestii, jaką jest znaczenie kulturowe i historyczne koki dla ludności andyjskiej, choć jest to główny argument podnoszony przez jej obrońców podczas debat dotyczących liberalizacji istniejących przepisów. Pozostałe państwa nie chcą się jednak na nią zgodzić, ponieważ postrzegają tę roślinę przede wszystkim przez pryzmat jej narkotycznych właściwości. Co gorsza, niejednokrotnie utożsamiają przy tym kokę z kokainą, wykazując się tym samym brakiem elementarnej wiedzy w dziedzinie. Po przeanalizowaniu historii kolejnych norm prawnych dotyczących koki, należy stwierdzić, że spór między zwolennikami i przeciwnikami jej upraw był widoczny od zawsze. Zapisy Jednolitej konwencji o środkach odurzających z 1961 roku, które umieściły kokę na jednej liście środków odurzających z kokainą czy heroiną, tylko wzmogły bunt ze strony państw latynoamerykańskich. Przegląd kolejnych publikowanych dokumentów potwierdza natomiast, iż pomimo nieznacznej liberalizacji przepisów, do której doszło na przestrzeni następnych lat, wciąż nie uwzględniano codziennego zastosowania tej rośliny. Dopiero objęcie prezydentury Boliwii przez Evo Moralesa w 2006 roku przyniosło wyraźne nagłośnienie tego problemu. Swoją postawą 24

United Nations Office on Drugs and Crime, World Drug Report 2013, s 34-38.

25.El Mundo, Dos normas reemplazarán ley 1008 y serán base de la estrategia antidroga,

www.elmundo.com.bo/

elmundo/noticia.php?id=14288 (11.01.2015).

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? Boliwia udowodniła również, że opłaca się podejmować ryzykowne kroki, aby osiągnąć zamierzony cel. Gdyby nie odstąpiła w 2011 roku od powyższej Konwencji, wciąż pewnie nie udałoby jej się przeforsować zapisu umożliwiającego legalne żucie koki na terenie kraju, który to zapis został uwzględniony w traktacie wraz z ponownym przystąpieniem do niego przez Boliwię w 2013 roku. Co się zaś tyczy relacji zachodzących między wielkością upraw koki a ilością produkowanej kokainy, to stwierdzić należy, że na podstawie dostępnych raportów trudno jest o wyciągnięcie rzetelnych i jednoznacznych wniosków. Z jednej strony wynika to z faktu, iż badany jest tzw. czarny rynek, w związku z czym dane zawsze będą miały charakter tylko szacunkowy. Z drugiej strony ryzyko przedstawienia błędnych wyników jest skutkiem także samej metodologii zastosowanej w raportach. W mniejszym stopniu ryzyko to dotyczy szacunków nt. wielkości upraw koki, które dokonywane są m.in. na podstawie zdjęć satelitarnych. Wskazują one, iż w latach 2003-2012 obszar, na którym kultywowano tę roślinę, nie ulegał gwałtownym zmianom, aczkolwiek od 2007 roku można zaobserwować delikatny spadek tego wskaźnika. Znacznie trudniej jest natomiast określić ilość wytwarzanej kokainy, ponieważ szacunki jej produkcji opierają się m.in. na danych z konfiskat, co może w niektórych przypadkach prowadzić do wręcz odwrotnych spostrzeżeń. Niemniej jednak na podstawie raportu UNODC można stwierdzić, iż w zależności od kontynentu tendencje w ilości przechwytywanej (a tym samym, zgodnie z przyjętym założeniem, także produkowanej) kokainy są różne: o ile w Ameryce Północnej wolumen konfiskowanego narkotyku maleje, o tyle w Ameryce Południowej i Środkowej obserwuje się jego wzrost. Zamykając dyskusję, należy stwierdzić, że próby całkowitej likwidacji upraw koki są niemalże z pewnością skazane na niepowodzenie. Jest ona zbyt mocno zakorzeniona w tradycji i kulturze rdzennej ludności, a także dla zbyt dużej grupy rolników stanowi zbyt ważne (czasem wręcz jedyne) źródło utrzymania, aby było to możliwe. Poza tym istnieje grupa państw, które mają potrzebę sprowadzania liści koki w swoje granice i nie chcą przez to całkowitej likwidacji upraw tej rośliny. W związku z powyższym ciężar rozmów dotyczących plantacji koki powinien zostać przeniesiony z jałowej dyskusji skupionej wokół dylematu likwidować-nie likwidować na kwestie związane z jak najlepszą kontrolą tych plantacji. Pierwsza zrozumiała to Boliwia, która będąc głównym orędownikiem legalizacji koki, podejmuje jednocześnie działania ograniczające wielkość nielegalnych upraw. Stosowanie przez nią monitoringu plantacji czy ustalanie dozwolonego obszaru upraw na podstawie wyników badań na temat faktycznego zapotrzebowania na kokę do celów tradycyjnych i przemysłowych od kilku lat przynosi w tym kraju pozytywne rezultaty. Teraz czas na społeczność międzynarodową. Otwartym pozostaje pytanie, czy i kiedy dojrzeje ona do zmiany swojej postawy i sprosta wyzwaniu mądrej kontroli upraw koki.

Literatura Legal Status of Coca Leaf, http://aboutcocaleaf.com/?cat=17 (29.12.2014). Blickman T., A beginner’s quide to Coca, www.tni.org/primer/coca-leaf-myths-and-reality (28.12.2014). Coca Sí, Cocaína No? Opciones legales para la hoja de coca, A. Armenta (red.), Amsterdam 2006. Doward J., Bolivians demand the right to chew coca leaves, www.theguardian.com/world/2013/jan/ 13/bolivia-drugs-row-chew-coca (29.12.2014). Drug Law Reform, The WHO Cocaine Project, www.druglawreform.info/en/issues/unschedulingthe-coca-leaf/item/266-the-who-cocaine-project (29.12.2014). Ekomedycyna, Koka dar boski czy diabelski?, www.ekomedycyna.net.pl/?p=216 (27.12.2014). El Mundo, Dos normas reemplazarán ley 1008 y serán base de la estrategia antidroga, www.elmundo.com.bo/elmundo/noticia.php?id=14288 (11.01.2015). El Mundo, Los productores bolivianos de coca ratifican a Evo Morales como máximo dirigente, www.elmundo.es/america/2012/07/09/noticias/1341827741.html (29.12.2014). Europejskie Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii, Europejski raport narkotykowy 2014.

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? Hays J., Cocaine, coca cultivation, trade and anti-drug efforts, www.factsanddetails.com/world/ cat54/sub348/item1214.html (03.01.2015). Henman A., Metaal P., Coca Myths, „Drugs & Conflict Debate Paper”, nr 17, Amsterdam 2009. Jednolita konwencja o środkach odurzających z 1961 r., Dz. U. 1966, nr 45, poz. 277. Legal Status of Coca Leaf, http://aboutcocaleaf.com/?cat=17 (29.12.2014). Ługowska U., Problem narkotykowy w Ameryce Łacińskiej, [w:] Ameryka Łacińska we współczesnym świecie, M. Gawrycki (red.), Warszawa 2006. Marcy W., The politics of cocaine: how U.S. policy has created a thriving drug industry in Central and South America, Chicago 2010. Nazrul Islam S.K., Pharm B., Pharm M., Drug Addiction: its Impact on Social Life and Public Health, [w:] Trends in Lifestyle and Health, L.V. Kinger (red.), Nowy Jork 2005. Open Democracy, Bolivian proposal to remove international ban on coca leaf chewing – countdown: 17 objections, www.opendemocracy.net/mark-weiss-charles-shaw/od-drugpolicy-forum-front-line-report-week-of-march-7th-2010 (29.12.2014). Ostler S., Coca leaf: A Political Dilemma?, Londyn 2013 rok. Oświadczenie Rządowe z dnia 1 września 1994 r. w sprawie ratyfikowania przez Rzeczpospolitą Polską Konwencji Narodów Zjednoczonych o zwalczaniu nielegalnego obrotu środkami odurzającymi i substancjami psychotropowymi, sporządzonej w Wiedniu dnia 20 grudnia 1988 r., Dz.U. 1995 nr 15 poz. 70. Pontón D., La economía del narcotráfico y su dinámica en América Latina, „ÍCONOS. Revista de Ciencias Sociales”, nr 47, Quito 2013. Przybylska-Maszner B., Instrument na rzecz Stabilności w latach 2007-2013 w Afryce Zachodniej – uwarunkowania, mechanizm wdrażania i efektywność projektów dotyczących zwalczania przestępczości zorganizowanej, „Rocznik Integracji Europejskiej”, nr 7, Poznań 2013. Transnational institute, Fact Sheet: Coca leaf and the UN Drugs Conventions, Amsterdam 2012. United Nations Office on Drugs and Crime, World Drug Report 2013. United Nations Office on Drugs and Crime, World Drug Report 2014.

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

mgr Jacek Kowalczyk Uniwersytet Gdański

mgr Liwiusz Wojciechowski

Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie

Implikacje gospodarcze, polityczne i społeczne zawieszenia Hondurasu w prawach członka OPA Abstrakt Celem artykułu naukowego jest próba przedstawienia przyczyn, mechanizmów, a także skutków ostatniego kryzysu finansowego. W części pierwszej artykułu wskazano najważniejsze wątki analizy teoretycznej oraz empirycznej, które wpływają na lepsze zrozumienie znaczenia czynników wpływających na zjawisko, jakim jest kryzys. Uwagę poświęcono spornym kwestiom, które dotyczą teoretycznego wyjaśnienia przyczyn, a także przebiegu kryzysu. W artykule szczególną uwagę zwrócono także na zjawisko globalizacji finansowej wpływające w znacznym stopniu na przebieg kryzysu. Przedstawiono również najważniejsze wyniki badań empirycznych, w których podjęto próbę określenia czynników wpływających na odporność krajów na obecny kryzys. Słowa kluczowe: kryzys finansowy, asymetria, wstrząsy

Abstract

This article attempts to set out the reasons, mechanisms, as well as the effects of the recent financial crisis . In the first part of the article identifies the main topics of theoretical and empirical analysis that allows a better understanding of the importance of factors affecting the phenomenon, which is a crisis. Attention was paid to the disputed issues which relate to the theoretical explanation of the reasons for, and the development of the crisis . In the article special attention was also paid to the phenomenon of financial globalization affecting a large extent on the course of the crisis. It also presents the main results of empirical studies , which attempt to determine the factors affecting the resistance of countries in the current crisis. Key words: the financial crisis, asymmetry, shock

1. Wstęp

Pucz w Hondurasie to już historia. Było to jednak istotne wydarzenie w kontekście funkcjonowania OPA. Sytuacja w Hondurasie okazała się iście kuriozalna. Był to wówczas pierwszy zamach wojskowy w XXI wieku na świecie, wszystko wydawało się być utrzymane wedle nieśmiertelnej konwencji puczu przyjętej przez latynoamerykańskie junty w XX wieku. Jednak rodzimi dziennikarze, publicyści Hondurasem się nie przejmowali – co najwyżej lapidarnie informowali o sytuacji, o głębszą analizę nikt się nie pokusił. Ponadto, dla niektórych analityków zamach stanu w Hondurasie 28 czerwca 2009, w którym demokratycznie wybrany prezydent Manuel Zelaya został siłą usunięty z urzędu, to kolejny przypadek, który potwierdził, że OPA i społeczność międzynarodowa nie potrafiły skutecznie zapobiec problemowi oraz interweniować1. Kilka lat po tym wydarzeniu należy spojrzeć na istotę puczu zarówno z perspektywy politycznej, psychologicznej, jak również przeanalizować w jakim stopniu pucz w Hondurasie wpłynął na rozwój ekonomiczny kraju.

M.A. Cameron, J. Tockman, A diplomatic theatre of the absurd: Canada, the OAS, and the coup in Honduras, „NACLA Report on the Americas”, 43(3), 2010, s. 18–22; C. Arceneaux, D. Pion-Berlin, Issues, threats, and institutions: Explaining OAS responses to democratic dilemmas in Latin America, „Latin American Politics and Society”, 49(2), 2007, s. 1-31. 1

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA?

2. Obalony i obalający

Prezydenta Manuela Zalayę obalono 28 czerwca 2009 roku, na kilka godzin przed rozpoczęciem planowanego referendum konstytucyjnego w sprawie możliwości ubiegania się przez głowę państwa o drugą kadencję. OPA zareagowała na honduraski zamach stanu jednomyślnie go potępiając. 1 lipca 2009 roku OPA opublikowała rezolucję w sprawie kryzysu politycznego w Hondurasie. Najważniejsze punkty: 1) potępienie zamachu stanu, 2) przywrócenie Zelayi jako konstytucyjnego prezydenta Hondurasu, 3) zadeklarowanie, że żaden rząd wybrany niekonstytucyjnie nie będzie aprobowany przez OPA, 4) podejmowanie inicjatyw dyplomatycznych mających na celu przywrócenia demokracji i prezydenta Zelayi. OPA również zdecydowała się na postawienie ultimatum: dała Hondurasowi 72 godziny na przywrócenie demokracji. W dniu 4 lipca 2009 roku Honduras został zawieszony w prawach członka OPA, jako pierwsze państwo członkowskie od zawieszenia Kuby w roku 1962. Po pierwszej nieudanej próbie przywrócenia Zelayi, OPA podjęła się wysiłków dyplomatycznych na rzecz przywrócenia demokracji w Hondurasie. Z ramienia OPA, Oscar, Arias, laureat Pokojowej Nagrody Nobla i były prezydent Kostaryki został wyznaczony jako mediator w celu osiągnięcia procesu pokojowego. Zaproponował kompromis, który zakładał przywrócenie na stanowisko Manuela Zelayi, ograniczając jego prawa2. Kryzys polityczny zakończył się pod koniec stycznia 2010 roku, po siedmiu miesiącach od czasu zamachu stanu. Zelaya nie odzyskał władzy. Manuel Zelaya powrócił do kraju 28 maja 2011 roku na mocy porozumienia z prezydentem Lobo Sosą, po wcześniejszym anulowaniu przez sąd nakazu aresztowania i wszystkich zarzutów wobec jego osoby, co było istotnym argumentem na rzecz przywrócenia praw członkowskich w roku 20113. Prezydent Manuel Zelaya cieszył się poparciem większości rodaków oraz europejskiej i nieeuropejskiej lewicy, pomimo tego, że z żadną lewicową opcją nie było mu nigdy po drodze (wywodzi się z Liberalnej Partii Hondurasu)4. Zjednoczona Lewica Europejska/Zielona Lewica wzywała do przywrócenia na swoje stanowisko nielegalnie obalonego prezydenta oraz zażądała zerwania współpracy Unii Europejskiej z obecnym rządem i zawieszenia reklamowania produktów, które hondurascy przedsiębiorcy eksportują do Europy z korzyścią dla nielegalnej władzy. Do solidarności z Hondurasem i Zelayą wzywał też Hugo Chavez, ówczesny prezydent Wenezueli5. Za czasów Zelayi Honduras wstąpił do Boliwariańskiej Alternatywy dla Ameryk – ALBY (ALBA ma obecnie dziewięciu członków, m. in. Wenezuelę, Boliwię, Nikaraguę, Honduras, Kubę i Dominikę), która ma być przeciwwagą dla przesiąkniętego imperializmem amerykańskim porozumienia ALCA. W przeciwieństwie do poprzednich honduraskich przywódców (którzy wg Zelayi byli uległymi wasalami USA), pełniąc jeszcze obowiązki prezydenta, Zelaya oświadczał, że „Honduras i hondurascy ludzie nie muszą prosić o pozwolenie jakiegokolwiek imperializmu, by dołączyć do ALBY”. Te słowa wygłaszał w Tegucigalpie przed pięćdziesięciotysięcznym tłumem, w którego skład wchodzili: związkowcy, rolnicy, grupy kobiet, a także indygeniczna społeczność. Hugo Chavez wspominał, że dzięki przystąpieniu Hondurasu do ALBY, Wenezuela udzieli gwarancji na tani olej do Hondurasu, którego starczy na co najmniej 100 lat. Wenezuelski przywódca gotów był również wybaczyć Hondurasowi dług wobec Wenezueli, który wynosił 30 milionów dolarów6. Zelaya już dwa lata przed puczem doskonale zdawał sobie sprawę z tego, że w kraju na niebezpieczną skalę rozrasta się lobby antyprezydenckie. Starał się wówczas wpływać na krajowe media, żeby transmitowały wywiady z nim samym i członkami rządu (wywiady przeprowadzał zob. www.oas.org/consejo/GENERAL%20ASSEMBLY/37SGA.asp (26.04.2015). zob. edition.cnn.com/2011/WORLD/americas/06/01/honduras.oas/ (26.04.2015). 4 J. Kowalczyk, Pucz w Hondurasie: perspektywa polityczno-psychologiczna, „Cywilizacje i polityka”, 7/2009, Toruń, Wydawnictwo Adam Marszałek, s. 163-171. 5 zob. lewica.pl/index.php?id=19923 (23.03.2015). 6 zob. counterpunch.org/kozloff06292009.html (23.03.2015). 2 3

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? zaprzyjaźniony dziennikarz), aby zdementować tym samym nieprawdziwe informacje, które podawały media na temat dotychczasowych rządów Zelayi7. Dyrygentem zamachu był Roberto Micheletti, także członek Partii Liberalnej, jednak będący w konflikcie z prezydentem Zelayą w związku z jego „zwrotem w lewo” oraz sprzeciwiający się proponowanym przez niego reformom konstytucyjnym. 28 września 2009 roku zarządził 45-dniowy stan wyjątkowy zawieszając wszystkie konstytucyjne uprawnienia obywateli, wliczając w to wolność zrzeszania się, wolność słowa i wolność prasy. Wyłonione w wyniku zamachu władze Hondurasu uprzedziły w ten sposób spodziewane na 28 września masowe demonstracje zwolenników obalonego w wyniku zamachu stanu sprzed trzech miesięcy Zelayi. Tuż przed ogłoszeniem stanu wyjątkowego, Zelaya wrócił z Kostaryki do Tegucigalpy, nielegalnie przekraczając granice, gdzie przebywał w ambasadzie Brazylii. Siły represyjne otoczyły brazylijską ambasadę, użyto gazu łzawiącego, drażniącego dymu i dźwięków o wysokiej częstotliwości, by zmusić Brazylijczyków do wydania Zelayi8.

3. Psychologia strachu

Bertha Caceras, działaczka COPNIH – indygenicznej organizacji oporu, stwierdziła w wywiadzie dla Jus Foreign Policy, że puczyści posłużyli się psychologią strachu, żeby skryminalizować protest, wszelkie przejawy społecznej kontestacji. Bertha podkreślała jak środki przekazu, które uzurpowała sobie oligarchia odpowiedzialna za zamach, zostały użyte w celu łamania praw człowieka, a także – naruszenia prawa do swobody wyrażania swoich opinii. Według niej stan wyjątkowy zaprzeczał wszystkiemu, co wiązało się z prawami człowieka chroniącymi cywili. Wszystkich protestujących natychmiastowo uciszano, a nieprzychylnych reżimowi dziennikarzy porywano. Wprowadzenie godziny policyjnej, zamknięcie nieposłusznych mediów usankcjonowało łamanie praw człowieka. Mieszkańcy przekonali się, że wojsko nie potrzebuje jakiegokolwiek rozkazu sądowego, żeby zatrzymywać ludzi9. Zadaniem wywołania strachu jest rozbicie silnych więzi społecznych. Zgodnie z wiedzą o mechanizmach ludzkiego strachu, groźba użycia przemocy dodatkowo zastosowana w odpowiednim kontekście jest skutecznym narzędziem wymuszania pożądanych zachowań w trakcie interakcji10. Przemoc może być uprzednio wizualizowana, wyobrażana, dzięki czemu taki strach jest bardziej obezwładniający. Wywołuje bierność i brak przeciwakcji w sytuacji zaniku bądź nieobecności społecznego wsparcia. Stosujący przemoc kalkuluje, czy może spotkać go zemsta za ofiarę ataku, jakimi środkami dysponuje, żeby siłę stosować, czy są jakieś inne sposoby na podniesienie statusu bądź zdobycie zasobów poza użyciem przemocy, skoro może się ona okazać kosztowna.

4. Represjonowane mniejszości

Jak twierdzi Caceras, w trakcie trwania puczu szczególnie dotkliwe były zabójstwa kobiet, których liczba wzrastała z każdym dniem. Wojsko i policja napadały na kobiety, często tylko dlatego, że były kobietami – nie interesowało ich to, czy były one indygeniczne czy czarnoskóre11. Patrząc na to z perspektywy psychologicznej – w procesie dehumanizacji przypisywanie „obcym” gorszej natury jest bardzo powszechne. Skutkuje to zarówno dyskryminowaniem obcych jak i zakazem ich traktowania na równi ze swoimi. Dyskryminowanymi obcymi są często kobiety, postrzegane przez mężczyzn jako niepełnosprawne przedstawicielki naszego gatunku. Np. mizoginizm Boccacio w „Labiryncie miłości”: Niewiasta jest narzędziem niedoskonałym, zob. lewica.pl/index.php?id=13904 (23.03.2015). zob. socialistworker.org/2009/09/29/repression-in-honduras (22.12.2014). 9 zob. justforeignpolicy.org/node/354 (22.12.2014). 10 T. Szendlak, Strach przed przemocą z perspektywy psychologiczno-ewolucyjnej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2007, s. 18. 11 www.justforeignpolicy.org/node/354 (23.03.2015). 7 8

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? targanym przez tysiące namiętności przykrych i ohydnych na samo wspomnienie, a cóż dopiero po pomyślunku. Przedstawiciele grup mniejszościowych przejawiają największy poziom strachu. Strach przed przemocą może być długo budowany. Typem idealnym są ci, którzy najbardziej obawiają się przestępstwa przeciw ciału i własności: kolorowe kobiety z niskim dochodem, objawami depresji, samotne i deklarujące niski poziom wsparcia. Nie podważa to również założeń psychologii ewolucyjnej, albowiem najsilniejszy strach przed aktem przemocy powinny odczuwać osobniki, które są narażone na przemoc najbardziej: pozbawione możliwości obrony, słabsze, pozostawione bez pomocy ze strony silnej grupy12.

5. Moralne odcięcie się jako mechanizm ułatwiający zbrodnie

Komponentami mechanizmu moralnego odcięcia się są: usprawiedliwienie moralne, eufemistyczny język, korzystne porównania, rozmycie odpowiedzialności, przesunięcie odpowiedzialności, umniejszanie konsekwencji działań, przypisywanie winy ofiarom, dehumanizacja13. Kilka z tych komponentów można odnieść do puczu honduraskiego. Roberto Micheletti podczas spotkania z OAS pytał się retorycznie: czemu nikogo nie interesuje to, co wydarzyło się przed 28 czerwca (obaleniem Zelayi)? Twierdził, że junta ma prawo i jest skłonna do tego, żeby ocenić rządy Zelayi, za rządów którego to Honduras stał się synonimem korupcji. Jej obowiązkiem jest odkrycie prawdy14. Doskonale zadziałał tu mechanizm „przypisywania winy ofiarom”. Jest to silny mechanizm psychologiczny pozwalający na pomniejszanie swojej odpowiedzialności za zadane krzywdy. Lerner i Miller wykazali, iż obserwacja cierpiących ofiar, przy przekonaniu, że same są odpowiedzialne za swoje nieszczęścia, powoduje dalsze ich oczernianie. W związku z czym przypisywanie winy ofiarom może powodować usprawiedliwienia jeszcze gorszego traktowania15. Innym razem Micheletti podkreśla, że absolutnie nie chciałby nikogo urazić, zranić. Jeśli jednak dopuściłby się czynów karygodnych, prosił o zrozumienie i wybaczenie. Wyrażając przy tym nadzieję, że społeczeństwo rozumie, że jego największym priorytetem jest konstytucja, której przestrzeganie zaprowadzi ostatecznie spokój i porządek w Hondurasie16. Powyższą wypowiedź tłumaczy psychologiczny mechanizm „usprawiedliwienia moralnego”. Przyjęcie ideologii pozwalającej na krzywdzenie innych jest podstawą do usprawiedliwienia tych krzywd. Przeważnie ideologie głoszą konieczność agresywnych akcji, ale tylko warunkowo: wtedy, gdy istnienie narodu jest zagrożone, gdy trwa walka klasowa przed nastaniem sprawiedliwej przyszłości, gdy do czynienia mamy z wrogami deprecjonującymi tradycję naszego państwa17.

6. Interwencja międzynarodowa, rola USA w puczu

Reakcje międzynarodowe obejmują dyplomatyczne, proaktywne działania, sankcje i środki zniechęcające i zaangażowanie sił militarnych w celu utrzymania pokoju. W dobie globalizacji, szybkiego przepływu informacji, większego zasobu narzędzi możliwości są coraz większe. Sprawa jednak nie jest taka prosta, gdy w grę wchodzą partykularne interesy poszczególnych państw/organizacji. Podmioty międzynarodowe nie chcą często interweniować w sporach konstytucyjnych. Co więcej, podmioty międzynarodowe reagują po rozpoczęciu kryzysu, zamiast pomóc zapobiegać sytuacji18.

T. Szendlak, Strach…, dz. cyt., s. 37-38.

13 A. Bandura, C. Barbaranelli, G.V. Caprara, C.

Pastorelli, Mechanisms of Moral Disengagement in the Exercise of Moral Agency, „Journal of Personality and Social Psychology”, 1996, Vol. 71, No. 2, s. 365. 14 zob. agringasblogicito.blogspot.com/2009/10/what-micheletti-really-said-to-oas.html (24.03.2015). 15 A. Bandura, C. Barbaranelli, G.V. Caprara, C. Pastorelli, Mechanisms…, dz. cyt., s. 368. 16 zob. lagringasblogicito.blogspot.com/2009/10/what-micheletti-really-said-to-oas.html (24.03.2015). 17 A. Bandura, C. Barbaranelli, G.V. Caprara, C. Pastorelli, Mechanisms…, dz. cyt., s. 365. 18 J. McCoy, International response to democratic crisis in the Americas: 1990–2005, „Democratization”, 2005, 13(5), s. 756-775.

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? W tym wszystkim niebagatelną rolę odgrywała również administracja waszyngtońska, która unikała określania zamachem stanu zaistniałej sytuacji w Hondurasie. Uznając zamach za fakt dokonany, oba kraje musiałyby zerwać ze sobą współpracę ekonomiczną. Stany Zjednoczone w Hondurasie mają posłuszną sobie i zglobalizowaną oligarchię, dysponującą rezydencjami letnimi w Miami, która broni interesów amerykańskich firm i rządu jak własnych. Obowiązuje też tu Traktat o Wolnym Handlu. Miejscowa gospodarka jest utrzymywana dzięki kapitałowi napływającemu z Florydy i Nowego Jorku. Trzeba też pamiętać, że Honduras dla USA był miejscem strategicznym podczas zimnej wojny – do dziś istnieje tam baza wojskowa, dzięki której udało się zawiązać silne więzi z honduraskimi siłami zbrojnymi, których dowódcy szkolą się w amerykańskich instytucjach wojskowych19. Z dyrygentami puczu sympatyzowali Republikanie, ale również Demokraci nie potrafili wypracować stanowiska krytykującego pucz. Bardziej jednoznaczne działania Baracka Obamy podczas zamachu wyczerpałyby jego polityczny kapitał w Ameryce Południowej. To groziło wywołaniem problemów w pozostałych sprawach związanych z Ameryką Południowej, takich jak plany rozmieszczenia 4 jednostek floty marynarki wojennej czy kwestia wysoce kontrowersyjnej umowy na użytkowanie 7 kolumbijskich baz wojskowych. Wiele przesłanek wskazuje na to, że administracja waszyngtońska legitymizowała w pewnym sensie dyktaturę Michellettiego – choć bacznie się mu przyglądała, to uważała go za swego człowieka. Bardziej optymistyczna wersja głosi, że Obama uzależniał swoje zdanie na temat puczu od postawy OPA, która nie uznawała dyktatury, będąc jednocześnie przekonanym, że to OPA powinna zająć się rozwiązaniem problemu20. W Hondurasie brakowało międzynarodowych obserwatorów. Dla międzynarodowych organizacji broniących praw człowieka, honduraski przewrót nie wydawał się być na tyle istotny, żeby urósł do rangi priorytetu. Pucz został potępiony przez sąsiadów Hondurasu, więc wystarczyłoby zorganizować średniej wielkości interwencję wojskową, aby przywrócić w Hondurasie prawowite władze. Pucz został potępiony przez Unię Europejską, sekretarza generalnego ONZ Ban Ki-Muna i wspomnianą Organizację Państw Amerykańskich. Należy podkreślić, że Przewodniczący Zgromadzenia Ogólnego ONZ Miguel d`Escoto apelował w czerwcu 2009 roku do niezwłocznego potępienia puczu przez Baracka Obamę, co byłoby potwierdzeniem jego słów o „nowym otwarciu” w polityce Białego Domu wobec Ameryki Łacińskiej, które padły podczas V Szczytu Obydwu Ameryk w Trynidadzie i Tobago21.

7. Charakterystyka uwarunkowań makroekonomicznych w Hondurasie

W związku z zamachem stanu, który miał miejsce w 2009 roku, Honduras został zawieszony w prawach członka. Oczywistym stało się, że dymisja prezydenta Manuela Zalayi stanowiła naruszenie dokumentu Inter-American Democratic Charter, którego celem było utrzymanie demokratycznych instytucji w krajach obu Ameryk22. Prawa członkowskie przywrócone zostały temu państwu dopiero w 2011 roku. OPA zdecydowała się dokonać readmisji Hondurasu do organizacji. Jedynym krajem, który opowiadał się przeciwko ponownemu włączeniu Hondurasu do OPA był Ekwador. O ile Wenezuela optowała za przywróceniem praw członkowskich Hondurasowi, o tyle zgłaszała pewne zastrzeżenia dotyczące bezkarności odpowiedzialnych za zamach stanu23. Kryzys gospodarczy w następstwie zamachu stanu w Hondurasie trwał relatywnie krótko, niemniej jednak nie pozostawał bez znaczenia dla sytuacji makroekonomicznej kraju. O ile nie zaobserwowano zdecydowanego pogorszenia sytuacji na rynku pracy (przeciętna stopa zob. krytykapolityczna.pl/Opinie/Kowalczyk-Nieobecny-przewrot/ (23.03.2015). zob. socialistworker.org/2009/10/06/where-is-honduras-headed (23.03.2015). 21 zob. psz.pl/132-ameryka-poludniowa/ameryka-lacinska-potepia-pucz-w-hondurasie (25.03.2015). 22 T. Legler, The Democratic Charter in Action: Reflections on the Honduran Crisis, „Latin American Policy”, Vol. 3, No. 1, s. 74-87. 23 zob. edition.cnn.com/2011/WORLD/americas/06/01/honduras.oas/ (25.03.2015). 19 20

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? bezrobocia wg danych UNTCAD w latach 2000-2008 wynosiła 4,15, a w latach 2009-2011 4,71), o tyle zaobserwowano znaczące zmiany w dynamice kluczowych wskaźników gospodarczych. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ) stanowią zmienną wysoce podatną na szereg czynników ekonomiczno-polityczno-społecznych. Ich przepływ stanowi wypadkową uwarunkowań przyciągających (ang. pull factors) i wypychających (ang. push factors) związanych bezpośrednio z motywami podejmowania inwestycji zagranicznych24. W analizowanym okresie obserwujemy znaczący spadek inwestycji zagranicznych w ujęciu wartościowym. Zwiększone ryzyko inwestycyjne Hondurasu znajduje odzwierciedlenie w danych statystycznych. W 2009 roku napłynęły inwestycje wynoszące zaledwie 50% wartości z roku poprzedniego. Implikowało to zbliżonej skali spadek wskaźnika BIZ/PKB i BIZ per capita. W 2011 wielkość napływu inwestycji zagranicznych do Hondurasu przekroczyła rekordowe odczyty z 2008 roku i obserwowana jest stabilizacja zarówno w ujęciu absolutnym jak i względnym (Wykres 1). Wykres 1. Napływ BIZ w ujęciu bezwzględnym w mln USD, na mieszkańca w USD oraz w stosunku do PKB w % do Hondurasu w latach 2000-2013 1500

8,00% 6,00%

1000

4,00% 500

2,00%

0,00% 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 napływ BIZ

napływ BIZ na mieszkańca

napływ BIZ w stosunku do PKB

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych UNTCAD.

Analizując dane dotyczące skumulowanych BIZ w ujęciu bezwzględnym i względnym obserwowany jest permanentny wzrost wielkości BIZ w analizowanym okresie (wzrost o 624% skumulowanych BIZ, o 458% BIZ per capita oraz o 178% BIZ/PKB (Wykres 2). Wykres 2. Wartość skumulowana BIZ w ujęciu bezwzględnym w mln USD, na mieszkańca w USD oraz w stosunku do PKB w % do Hondurasu w latach 2000-2013 15 000

60,00%

10 000

40,00%

5 000

20,00%

0,00% 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 skumulowane BIZ

skumulowane BIZ na mieszkańca

skumulowane BIZ w stosunku do PKB Źródło: opracowanie własne na podstawie danych UNTCAD.

J.H. Dunning, Explaining changing patterns of international production: a search for the eclectic theory, „Oxford Bulletin of Economics and Statistics”, 1979, 161, s. 269–295; J.H. Dunning, International Production and Multinational Enterprise, GeorgeAllen and Unwin, London 1981. 24

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? W latach 2000-2014 nominalny PKB w Hondurasie wzrósł z poziomu 7,104 mln USD do blisko 19,567 mln USD. Analizując dynamikę PKB zauważamy, że w rozważanym okresie wynosiła ona przeciętnie 6,5% rocznie. W latach 2001-2008 odnotowano wzrost na poziomie 7,8% 2009-2010: 6,6%, a 2011-2014: 4,5%. Na rysunku 3 widać jak dynamika PKB zmalała znacząco w roku 2009, kiedy miał miejsce pucz, a po odreagowaniu gospodarki w roku 2011 obserwowane jest spowolnienie gospodarcze (jak na warunki kraju rozwijającego się). Wykres 3. PKB w cenach bieżących w mln USD i roczne tempo PKB w Hondurasie w latach 2000-2014 25,000

14% 12%

20,000

10% 15,000

10,000

6% 4%

5,000

0,000

0% 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 PKB w cenach bieżących w mln USD roczne tempo wzrostu PKB w cenach biezacych w mln USD Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Central Bank of Honduras.

Udział inwestycji i oszczędności w PKB pozostawał w latach 2000-2006 relatywnie stabilny. W latach 2006-2008 zaobserwowano silny wzrost wskaźnika inwestycje/PKB o ponad 7 p.p. Jednocześnie w latach 2007-2009 nastąpił analogicznej wielkości spadek udziału oszczędności w PKB. Na drastyczny spadek udziału inwestycji w PKB z poziomu 36% do 21% (2008-2009) miał wpływ m.in. nagły odpływ kapitału zagranicznego, w związku z rosnącym ryzykiem inwestycyjnym kraju. Od roku 2009 obserwuje się stabilizację wskaźników na poziomach niższych niż przed zamachem stanu (Wykres 4). Wykres 4. Udział całkowitych inwestycji i całkowitych oszczędności w stosunku do PKB w Hondurasie w latach 2000-2014 40% 35% 30% 25% 20% 15% 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 całowite inwestycje/ PKB

całkowite oszczędności/PKB

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Central Bank of Honduras.

Do spadku wielkości PKB przyczynił się również istotny spadek dynamiki eksportu. Należy zauważyć, że w 2009 roku w stosunku do 2008 roku wolumen eksportu i importu zmalał o blisko 15% (Wykres 5). W roku 2010 eksport dóbr i usług Hondurasu wzrósł o blisko 20% a importu 4,5%, co przyczyniło się do poprawy salda obrotów bieżących. KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? Wykres 5. Wolumen importu i eksportu dóbr i usług (roczne zmiany procentowe) w Hondurasie w latach 2000-2014 25% 20% 15% 10% 5% 0% -5%

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

-10% -15% -20% wolumen importu dóbr i usług (zmiana roczna w %) wolumen eksportu dóbr i usług (zmiana roczna w %) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Central Bank of Honduras.

Na początku analizowanego okresu w latach 2000-2004 udział długu publicznego w PKB przekraczał 60%, po czym odnotowywane były sukcesywny spadki tego wskaźnika. W latach 2009-2011 wynosił około 30% i obserwuje się systematyczny wzrost udziału długu publicznego w stosunku do PKB (Wykres 6). Warto zwrócić uwagę, że w okresie kryzysu saldo rachunku bieżącego jako procent PKB uległo znaczącemu pogorszeniu, niemniej jednak fluktuacja miała charakter tymczasowy. Wykres 6. Udział długu publicznego i salda rachunku bieżącego w stosunku do PKB w Hondurasie w latach 2000-2014 80%

70%

-2%

60%

-4% -6%

50%

-8%

40%

-10%

30%

-12%

20%

-14%

10%

-16%

-18% 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 dług publiczny (general government) /PKB

saldo rachunku bieżącego /PKB

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Central Bank of Honduras.

8. Podsumowanie

W 2009 roku w Hondurasie miał miejsce pucz polityczny. Opozycyjne siły polityczne postanowiły przeciwstawić się wieloletnim rządom prezydenta Manuela Zelayi. W honduraskim puczu zaobserwowano takie psychologiczne mechanizmy jak: psychologia strachu, represjonowanie mniejszości, moralne odcięcie się. Choć pucz w Hondurasie w opinii międzynarodowej był wydarzeniem istotnym, żaden kraj ani organizacja nie były zainteresowane bezpośrednią interwencją. W wyniku puczu doszło do wielu zmian ekonomicznych. Istotnie zmalało tempo KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? wzrostu gospodarczego. O ile po puczu napływa ponownie więcej inwestycji do Hondurasu, o tyle całkowite inwestycje w stosunku do PKB utrzymują się na niższym poziomie niż przed rokiem 2009. Niepokojący jest spadek oszczędności krajowych w stosunku do PKB i rosnącego wskaźnika dług publiczny/PKB. Widoczne są pozytywne sygnały płynące z gospodarki, takie jak poprawa salda rachunku bieżącego (w stosunku do PKB) oraz dalszy wzrost nominalnego PKB, wartości skumulowanej BIZ, stopy bezrobocia utrzymującej się na poziomie poniżej 5%. Warto zwrócić uwagę analizując strukturę handlu zagranicznego na widoczną tendencję pogorszenia salda obrotów bieżących w handlu towarami przy relatywnie stabilnym poziomie salda na rachunku usług.

Literatura Arceneaux C., Pion-Berlin D., Issues, threats, and institutions: Explaining OAS responses to democratic dilemmas in Latin America, „Latin American Politics and Society”, 2007, 49(2), s. 1-31. Bandura A., Barbaranelli C., Caprara G.V., Pastorelli C., Mechanisms of Moral Disengagement in the Exercise of Moral Agency, „Journal of Personality and Social Psychology”, 1996, Vol. 71, No. 2, s. 364-374. Cameron M.A., Tockman J., A Diplomatic theatre of the absurd: Canada, the OAS, and the coup in Honduras, „NACLA Report on the Americas”, 2010, 43(3), s. 18-22. Dunning J.H., Explaining changing patterns of international production: a search for the eclectic theory, „Oxford Bulletin of Economics and Statistics”, 1979, Vol. 41, No. 4, s. 269-295. Dunning J.H., International Production and Multinational Enterprise, George Allen and Unwin, London 1981. Kowalczyk J., Pucz w Hondurasie: perspektywa polityczno-psychologiczna, „Cywilizacje i polityka”, 7/2009, Toruń, Wydawnictwo Adam Marszałek, s. 163-171. Legler T., The Democratic Charter in Action: Reflections on the Honduran Crisis, „Latin American Policy”, 2012, Vol. 3, No. 1, s. 74-87. McCoy J., International response to democratic crisis in the Americas: 1990–2005, „Democratization”, 2005, 13(5), s. 756-775. Szendlak T., Strach przed przemocą z perspektywy psychologiczno-ewolucyjnej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2007. www.counterpunch.org/kozloff06292009.html (23.03.2015). www.edition.cnn.com/2011/WORLD/americas/06/01/honduras.oas/ (25.03.2015). http://justforeignpolicy.org/node/354 (22.12.2015). www.krytykapolityczna.pl/Opinie/Kowalczyk-Nieobecny-przewrot/ (25.03.2015). www.lagringasblogicito.blogspot.com/2009/10/what-micheletti-really-said-to-oas.html (25.03.2015). www.lewica.pl/index.php?id=13904 (23.03.2015). www.lewica.pl/index.php?id=19923 (23.03.2015). http://oas.org/consejo/GENERAL%20ASSEMBLY/37SGA.asp (26.4.2015). www.psz.pl/132-ameryka-poludniowa/ameryka-lacinska-potepia-pucz-w-hondurasie (25.03.2015). http://socialistworker.org/2009/09/29/repression-in-honduras (22.12.2015). http://socialistworker.org/2009/10/06/where-is-honduras-headed (23.03.2015).

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

mgr Paweł Aleksander Kupis Uniwersytet Wrocławski

Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka jako element systemu ochrony praw człowieka na kontynentach amerykańskich Abstrakt Celem artykułu jest przedstawienie Międzyamerykańskiego Trybunału Praw Człowieka jako istotnego elementu systemu ochrony praw człowieka na kontynentach amerykańskich. Omówiona została wewnętrzna organizacja Trybunału oraz sposób finansowania jego działalności. W sposób kompleksowy omówione zostały funkcje Trybunału – orzecznicza oraz doradcza, a także procedura postępowania i charakter prawny rozstrzygnięć. W konkluzji przedstawione zostały najważniejsze słabości funkcjonowania Trybunału oraz sformułowane w tym zakresie konkretne postulaty de lege ferenda. Słowa kluczowe: Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka, prawa człowieka, Organizacja Państw Amerykańskich

Abstract

The purpose of this paper is to present the Inter-American Court of Human Rights as an important element of the Inter-American System of Human Rights. It outlines the current institutional structure of the Court and its budget. It also provides an overview of the Court’s contentious and advisory functions and further explains the applicable law and procedures, including court rulings. Finally, the main weaknesses of the Court are addressed by outlining possible political and organisational developments which will help to ensure its credibility and effectiveness. Key words: Inter-American Court of Human Rights, Human Rights, Organisation of American States

1. Wprowadzenie

Międzyamerykański system ochrony praw człowieka jest jednym z trzech głównych regionalnych systemów ochrony praw człowieka funkcjonujących poza Organizacją Narodów Zjednoczonych. Cechą charakterystyczną odróżniającą go od innych systemów regionalnych jest dualizm instytucjonalny. Przejawia się on w funkcjonowaniu na kontynentach amerykańskich dwóch organów odpowiedzialnych za ochronę praw człowieka i podstawowych wolności – Międzyamerykańskiej Komisji Praw Człowieka (Komisja) oraz Międzyamerykańskiego Trybunału Praw Człowieka (MTPCz lub Trybunał). Komisja jest zarówno organem Organizacji Państw Amerykańskich (OPA), jak i Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka (AKPCz lub Konwencja)1. Trybunał jest organem tylko Konwencji, ale posiada również uprawnienia względem innych umów międzynarodowych podpisanych przez państwa OPA2. Istnienie i funkcjonowanie Trybunału sięga klasycznego źródła prawa międzynarodowego. Podstawę tę stanowi tu umowa międzynarodowa. W wypadku sądów międzynarodowych jest to rozwiązanie najczęściej spotykane.

American Convention on Human Rights, OAS Treaty Series nr 36, 1144 UNTS 123. Tekst polski Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka dostępny w: Biblioteka Sejmowa, http://libr.sejm.gov.pl/ tek01/txt/inne/1969a-c0.html (10.05.2015). 2 Art. 64 Konwencji. 1

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? Misję przygotowania projektu umowy międzynarodowej chroniącej prawa człowieka na kontynentach amerykańskich oraz powołującej trybunał właściwy w tym zakresie, OPA powierzyła Komisji. Została ona powołana w 1959 roku w trakcie V Spotkania Konsultacyjnego Ministrów Spraw Zagranicznych w Santiago3. Do podpisania Konwencji doszło w listopadzie 1969 roku podczas Międzyamerykańskiej Konferencji Praw Człowieka w San José na Kostaryce. Konwencja weszła w życia 18 lipca 1978 roku, po złożeniu jedenastego dokumentu ratyfikacyjnego przez państwo OPA4. Obecnie stronami AKPCz są dwadzieścia trzy państwa5, z których dwadzieścia uznało jurysdykcję Trybunału6. Konwencja obejmuje swoim zakresem szeroko ujęte prawa człowieka. Katalog chronionych przez nią praw i wolności jest zbliżony do innych regionalnych instrumentów prawa międzynarodowego. Obejmuje m.in. prawo do życia7, do ludzkiego traktowania8, do wolności osobistej9, do sprawiedliwego procesu oraz sądowej ochrony10, do prywatności11, wolność sumienia i religii12, prawo do zgromadzania się oraz zrzeszania13, prawa rodziny i dziecka14, swobodę poruszania się i zamieszkania15. Jak wspomniano powyżej, Trybunał posiada również kompetencje w stosunku do innych umów międzynarodowych, które współtworzą międzyamerykański system ochrony praw człowieka. Sama Konwencja została uzupełniona o dwa protokoły dodatkowe: Protokół Dodatkowy w sprawie praw gospodarczych, społecznych i kulturowych z 1988 roku (tzw. Protokół z San Salvador)16 oraz Protokół w sprawie zniesienia kary śmierci z 1990 roku17. Ponadto państwa OPA przyjęły Międzyamerykańską Konwencję w sprawie zapobiegania torturom i karania ich stosowania z 1985 roku18, Międzyamerykańską Konwencję w sprawie wymuszonych zaginięć z 1994 roku19, Międzyamerykańską Konwencję w sprawie zapobiegania Final Act (Resolution III), Fifth Meeting of Consultation of Ministers of Foreign Affaires, Santiago, Chile, 12-18.08.1959, OEA/Ser.C/II.5, www.oas.org/consejo/MEETINGS%20OF%20CONSULTATION/Actas/ Acta%205.pdf (10.05.2015). 4 Art. 74 ust. 2 in media Konwencji. 5 Argentyna, Barbados, Boliwia, Brazylia, Chile, Dominika, Dominikana, Ekwador, El Salvador, Granada, Gwatemala, Haiti, Honduras, Jamajka, Kolumbia, Kostaryka, Meksyk, Nikaragua, Panama, Paragwaj, Peru, Surinam, Urugwaj. Konwencję wypowiedziały Trinidad i Tobago w 1998 r. oraz Wenezuela w 2012 r. Zob. Department of International Law, Organization of American States, Declarations/Reservations/ Denunciations/Withdraws, www.oas.org/dil/treaties_B-32_American_Convention_on_Human_Rights_sign. htm#Trinidad%20and%20Tobago (11.05.2015). 6 Obowiązkowej jurysdykcji Trybunału nie uznały: Dominika, Jamajka i Granada. 7 Art. 4 Konwencji. 8 Art. 5 Konwencji. 9 Art. 6 i 7 Konwencji. 10 Art. 8 i 25 Konwencji. 11 Art. 11 Konwencji. 12 Art. 12 Konwencji. 13 Art. 15 i 16 Konwencji. 14 Art. 17 i 19 Konwencji. 15 Art. 22 Konwencji. 16 Additional Protocol to the American Convention on Human Rights in the Area of Economic, Social and Cultural Rights "Protocol Of San Salvador"(Adopted at San Salvador, El Salvador on November 17, 1988, at the eighteenth regular session of the General Assembly), www.cidh.oas.org/Basicos/English/basic5. Prot.Sn%20Salv.htm (10.05.2015). 17 Protocol to the American Convention on Human Rights to Abolish the Death Penalty, (Adopted at Asunción, Paraguay, on June 8, 1990, at the twentieth regular session of the General Assembly), www.cidh.oas.org/Basicos/English/Basic7.Death%20Penalty.htm (11.05.2015). 18 Inter-American Convention to Prevent snd Punish Torture (Adopted at Cartagena de Indias, Colombia, on December 9, 1985, at the fifteenth regular session of the General Assembly), http://www.cidh.oas.org/ Basicos/English/Basic9.Torture.htm (11.05.2015). 19 Inter-American Convention on Forced Disappearance of Persons (Adopted at Belém do Pará, on June 9, 1994, at the twenty fourth regular session of the General Assembly), www.cidh.oas.org/Basicos/English/ Basic11.Disappearance.htm (11.05.2015). 3

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? przemocy przeciwko kobietom, karaniu za nią i jej eliminowaniu z 1994 roku (tzw. Kowencja z Belém do Pará)20 oraz Międzyamerykańską Konwencję w sprawie zniesienia wszelkich form dyskryminacji względem osób niepełnosprawnych z 1999 roku21. Dodatkowo, powyższe umowy powinny być interpretowane w świetle deklaracji i porozumień nie mających mocy wiążącej np. Międzyamerykańskiej Karty Demokratycznej z 2001 roku22.

2. Wewnętrzna organizacja i finansowanie

Trybunał działa na podstawie Statutu23 przyjętego przez Zgromadzenie Ogólne OPA w październiku 1979 roku w La Paz w Boliwii oraz zatwierdzonej przez siebie w listopadzie 2009 roku zmodyfikowanej wersji Regulaminu24. Zgodnie z postanowieniami Statutu, Trybunał jest autonomiczną instytucją sądową, która posiada międzynarodową osobowość prawną25. Podstawowym celem Trybunału jest stosowanie i wykładnia przepisów Konwencji. Siedzibą Trybunału jest San José. Siedziba Trybunału może być zmieniona przez Strony Konwencji w Zgromadzeniu Ogólnym większością dwóch trzecich głosów. Ze względu na fakt, że Trybunał nie jest organem obradującym permanentnie i funkcjonuje w ramach regularnych i nadzwyczajnych posiedzeń, może się przenieść na terytorium któregokolwiek z państw członkowskich OPA26. Wymaga to większości głosów w Trybunale oraz uzyskania uprzedniej zgody danego państwa. Po raz pierwszy Trybunał skorzystał z takiej możliwości w 2005 roku, zwołując specjalne posiedzenie w Paragwaju. Spotkało się to z pozytywną reakcją zainteresowanych stron i jako właściwy sposób promowania międzyamerykańskiego systemu ochrony praw człowieka na stałe weszło do praktyki Trybunału27. W ostatnich latach specjalne posiedzenia odbyły się w Argentynie (2006 r.), Barbados (2011 r.), Boliwii (2009 r.), Brazylii (2006 r.), Chile (2009 r.), Dominikanie (2009 r.), Ekwadorze (2010 r., 2012 r.), El Salwadorze (2006 r.), Gwatemali (2007 r.), Hondurasie (2008 r.), Kolumbii (2007 r., 2013 r.), Meksyku (2008 r., 2013 r.), Panamie (2011 r.), Paragwaju (2005 r., 2014 r.), Peru (2010 r.), Urugwaju (2008 r.). Posiedzeniom Trybunału często towarzyszą spotkania z władzami krajowymi, organizacjami pozarządowymi, przedstawicielami państw trzecich oraz innych organizacji międzynarodowych. Organizowane są również seminaria i konferencje poświęcone prawom człowieka i wyzwaniom stojącym przed międzyamerykańskim systemem ich ochrony.

Inter-American Convention on the Prevention, Punishment And Eradication of Violence Against Women "Convention of Belem do Para" (Adopted in Belém do Pará, Brasil, on June 9, 1994, at the twenty fourth regular session of the General Assembly), www.cidh.oas.org/Basicos/English/basic13.Conv%20of% 20Belem%20Do%20Para.htm (11.05.2015). 21 Inter-American Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Persons with Disabilities (Adopted at Guatemala City, Guatemala at the twenty-ninth regular session of the General Assembly of the OAS, held on June 7, 1999), www.cidh.oas.org/Basicos/English/Basic15.Disability.htm (11.05.2015). 22 Inter-American Democratic Charter (Adopted by the General Assembly at its special session held in Lima, Peru, on September 11, 2001), www.cidh.oas.org/Basicos/English/Basic23.IA%20Domocratic%20Char ter.htm (15.11.2015). 23 Statute of the Inter-American Commission on Human Rights, OAS. Resolution 447 (IX-0/79), OAS Official. Record OEA/Ser.P/IX.0.2/80, t. 1 nr 88, www.corteidh.or.cr/index.php/en/about-us/estatuto (11.05.2015). 24 Rules of Procedure of the Inter-American Commission on Human Rights Approved by the Court during its LXXXV Regular Period of Sessions, held from November 16 to 28, 2009, www.corteidh.or.cr/sitios/ reglamento/nov_2009_ing.pdf (11.05.2015). 25 Art. 1 Statutu. 26 Art. Konwencji. 27 A. Frąckowkiak-Adamska, Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka, [w:] Współczesne sądownictwo międzynarodowe. Tom I. Zagadnienia instytucjonalne, J. Kolasa (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2009, s. 331. 20

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? Językami urzędowymi są oficjalne języki OPA, czyli język hiszpański, język angielski, język portugalski i język francuski. Języki robocze są corocznie ustalane przez sam Trybunał. W szczególnych przypadkach, językiem roboczym może być język państwa strony sporu pod warunkiem, że jest jednym z języków oficjalnych OPA28. Trybunał może zezwolić na posługiwanie się językiem ojczystym przez osobę, która nie posługuje się żadnym z języków roboczych w wystarczającym stopniu29. Analiza zapisów Konwencji oraz Statutu Trybunału pozwala na rozróżnienie trzech kategorii sędziów: sędziowie tytularni, sędziowie ad hoc oraz sędziowie tymczasowi. Trybunał składa się z siedmiu sędziów tytularnych. Sędziami mogą zostać obywatele państw OPA, przy czym nie mogą to być dwaj obywatele tego samego państwa. Są oni wybierani imiennie spośród prawników cieszących się najwyższym autorytetem moralnym oraz uznanych kompetencjach w dziedzinie praw człowieka, a także posiadających kwalifikacje wymagane dla zajmowania najwyższych stanowisk sądowych w państwie ich obywatelstwa lub państwie zgłaszającym ich kandydaturę30. Sędziowie są wybierani bezwzględną większością głosów w głosowaniu tajnym przez Państwa-Strony AKPCz podczas sesji Zgromadzenia Ogólnego OPA spośród wszystkich kandydatów przedstawionych przez te państwa31. Każde państwo ma prawo zgłosić maksymalnie trzech kandydatów spośród swoich obywateli lub obywateli jakiegokolwiek innego państwa członkowskiego OPA. Jeśli państwo decyduje się na zgłoszenie trzech kandydatów, przynajmniej jeden z nich musi być obywatelem innego państwa członkowskiego OPA32. Państwo może więc nominować wszystkich kandydatów nieposiadających jego obywatelstwa. Kadencja trwa sześć lat i rozpoczyna się 1 stycznia roku następującego po roku, w którym sędziowie zostali wybrani i trwa do 31 grudnia ostatniego roku kadencji33. Sędziowie mogą być wybrani ponownie tylko jeden raz34. Mimo upływu kadencji, sędzia będzie nadal sprawować swój urząd w stosunku do spraw, w których był członkiem składu orzekającego35. Sędziowie mogą rozstrzygać w sprawach, w których jedną ze stron postępowania jest państwo ich obywatelstwa36. W takiej sytuacji, pozostałe Państwa-Strony mają prawo do powołania w ciągu trzydziestu dni, według własnego uznania, osoby do pełnienia funkcji sędziego ad hoc37. Jeżeli wśród składu orzekającego żaden z sędziów nie jest obywatelem któregokolwiek z Państw-Stron w sprawie, to każde z tych Państw może wyznaczyć sędziego ad hoc38. Ponadto, kiedy kilka Państw ma ten sam interes, Trybunał może je uznać za jedną stronę w sporze. Rozwiązanie to nie jest oceniane jednoznacznie39. Niemniej jednak praktyka funkcjonowania Trybunału wskazuje, że Państwa często korzystają z takiej możliwości.

Art. 22 ust. 2 Regulaminu. Art. 23 ust. 4 Regulaminu. 30 Art. 52 ust. 1 i 2 Konwencji oraz art. 4 ust. 1 i 2 Statutu. 31 Art. 53 ust. 1 Konwencji oraz art. 6 ust. 1 Statutu. 32 Art. 53 ust. 2 Konwencji oraz art. 6 ust. 2 i 3 Statutu. 33 Art. 5 ust. 2 Statutu. 34 Art. 54 ust. 1 ab initio Konwencji. 35 Art. 54 ust. 3 Konwencji. 36 Art. 5 5 ust. 1 Konwencji oraz art. 10 ust. 1 Statutu. 37 Art. 55 ust. 2 Konwencji oraz art. 10 ust. 2 Statutu. 38 Art. 55 ust. 3 Konwencji oraz art. 10 ust. 3 Statutu. 39 Amicus Curiae Briefs, [w:] I/A Court H.R., Article 55 of the American Convention on Human Rights, Advisory Opinion OC-20/09 of September 29, 2009, Series A No. 20, www.corteidh.or.cr/docs/opiniones/seriea_ 20_ing.pdf (12.05.2015). 28 29

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? W sytuacji wyłączenia sędziego z rozprawy, Prezes Trybunału może zwrócić się do PaństwStron z wnioskiem o powołanie sędziego tymczasowego40. Sędziom tymczasowym przysługują takie same uprawnienia jak sędziom tytularnym41. Sędziowie pozostają do dyspozycji Trybunału i mają obowiązek przebywać w jego siedzibie lub miejscu posiedzenia tak często i tak długo, jak jest to potrzebne42. Wyłącznie Prezes Trybunału pełni swoją funkcję na zasadzie stałości43. Stanowiska sędziego nie można łączyć z żadną działalnością, która mogłaby wpłynąć na niezawisłość i bezstronność sędziego oraz prestiż i zaufanie do urzędu sędziowskiego (tzw. zasada incompatibilitatis)44. W szczególności, nie jest dopuszczalne łączenie stanowiska sędziego z pełnieniem funkcji we władzy wykonawczej albo innych organizacjach międzynarodowych. Naruszenie tej zasady nie prowadzi jednak do unieważnienia decyzji lub działań Trybunału, w których dany sędzia uczestniczył. Może jednak skutkować zdymisjonowaniem sędziego i pociągnięciem go do odpowiedzialności45. Ponadto, sędziowie nie mogą rozpatrywać spraw, w której oni lub członkowie ich rodzin mają bezpośredni interes, albo w której uczestniczyli jako przedstawiciele, doradcy, pełnomocnicy lub jako członkowie krajowych lub międzynarodowych sądów i komisji albo w jakimkolwiek innym charakterze46. Decyzję w sprawie wyłączenia podejmuje, w konsultacji z zainteresowanym sędzią, Prezes Trybunału. W przypadku braku zgody między nimi, o wyłączeniu rozstrzyga Trybunał. Trybunał może również odsunąć sędziego od sprawy w przypadku jego nieobecności podczas rozprawy lub innej czynności postępowania47. Sędziowie przez okres trwania kadencji korzystają z immunitetów przysługujących przedstawicielom dyplomatycznym. Ponadto, w czasie wykonywania swoich funkcji, przysługują im przywileje dyplomatyczne niezbędne dla sprawowania ich funkcji48. Sędziowie nie ponoszą odpowiedzialności za decyzje lub opinie wydane w toku sprawowania funkcji49. Przywileje i immunitety dyplomatyczne przysługują również sędziom ad hoc i sędziom tymczasowym podczas sprawowania przez nich funkcji. Sędziowie wybierają spośród siebie Prezesa i Wiceprezesa, którzy kierują pracami Trybunału przez okres dwóch lat. Dopuszczalna jest reelekcja. Głosowanie jest tajne, a uczestniczyć w nim mogą wyłącznie sędziowie tytularni. Prezes reprezentuje Trybunał, rozdziela wniesione sprawy oraz przewodniczy posiedzeniom50. Oprócz tego Prezes przedstawia półroczne sprawozdania na temat swojej działalności w danym okresie i wykonuje inne funkcje powierzone mu przez Trybunał. W szczególnych sytuacjach może delegować uprawnienie do reprezentacji na Wiceprezesa, innego sędziego Trybunału lub, jeśli to konieczne sekretarza lub jego zastępcę. Wiceprezes zastępuje Prezesa podczas jego czasowej nieobecności oraz obejmuje stanowisko na czas dokończenia kadencji w razie nieobecności trwałej. Trybunał wybiera wtedy nowego Wiceprezesa. Prezesa w wykonywaniu funkcji wspiera Stała Komisja51. W jej skład wchodzi Prezes, Wiceprezes oraz tylu sędziów, ilu Prezes uzna za odpowiednie dla aktualnych potrzeb Trybunału. Trybunał może również powołać inne komisje dla specjalnych kwestii. Art. 19 ust. 4 Statutu. Art. 18 Regulaminu. 42 Art. 16 ust. 1 Statutu. 43 Art. 16 ust. 2 Statutu. 44 Art. 18 Statutu. 45 Art. 18 ust. 3 Statutu. 46 Art. 19 ust. 1 Statutu. 47 Art. 21 ust. 3 Regulaminu. 48 Art. 15 ust. 1 Statutu. 49 Art. 15 ust. 2 Statutu. 50 Art. 12 ust. 2 Statutu. 51 Art. 6 Regulaminu. 40 41

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? Trybunał obsługiwany jest przez Sekretariat działający zgodnie z administracyjnymi standardami Sekretariatu Generalnego OPA52. Sekretariat podlega kierownictwu sekretarza, który jest powoływany przez Trybunał na pięcioletnią kadencję, z możliwością jednej reelekcji. Sekretarz powinien urzędować w siedzibie Trybunału oraz uczestniczyć we wszystkich jego posiedzeniach. Do jego zadań należy również komunikowanie orzeczeń, opinii doradczych oraz innych postanowień Trybunału. Od kandydatów na to stanowisko wymaga się stosownych kwalifikacji prawniczych, dobrej znajomości języków roboczych oraz niezbędnego doświadczenia do pełnienia swoich funkcji53. Sekretarz może zostać odwołany decyzją Trybunału w każdej chwili. Na wniosek sekretarza, Trybunał mianuje zastępcę sekretarza, który służy mu pomocą oraz zastępuje go w razie czasowej nieobecności54. Pozostałych pracowników Sekretariatu mianuje Sekretarz Generalny OPA w konsultacji z Sekretarzem Trybunału55. Planowaniem, organizowaniem i koordynowaniem prac personelu, zarządzaniem budżetu i obsługą korespondencji kieruje sekretarz. Trybunał zarządza własnym budżetem56 a jego działalność jest finansowana przez OPA oraz ze środków zewnętrznych. Trybunał sporządza swój własny budżet i przedkłada go do zatwierdzenia przez Zgromadzenie Ogólne OPA. OPA nie może dokonywać w projekcie żadnych poprawek57. Należy jednak zaznaczyć, że finansowanie zapewnione przez OPA nie stanowi nawet połowy dochodów Trybunału58. Większa część wydatków Trybunału jest finansowana ze źródeł zewnętrznych, na które składają się przede wszystkim dobrowolne darowizny państw trzecich, państw stron Konwencji, organizacji międzynarodowych czy innych agencji59.

3. Funkcje Trybunału

Zgodnie z Konwencją, Trybunał pełni funkcję rozstrzygającą60 oraz doradczą61. Funkcja rozstrzygająca pozwala Trybunałowi określić, czy w przedłożonej sprawie państwo ponosi międzynarodową odpowiedzialność za naruszenie któregokolwiek z praw gwarantowanych przez Konwencję lub inne umowy międzynarodowe współtworzące międzyamerykański system. Trybunał nie jest właściwy do rozstrzygania o naruszeniach innych umów międzynarodowych, nawet jeśli pozwane państwo jest ich stroną. Należy zauważyć, że zgodnie z art. 61 Konwencji legitymację czynną tj. prawo do wszczęcia postępowania przed Trybunałem mają wyłącznie Komisja oraz państwa będące stronami Konwencji. Konwencja nie przewiduje możliwości złożenia bezpośredniej skargi indywidualnej, ograniczając w ten sposób grupę potencjalnych skarżących. Legitymacja bierna przysługuje wyłącznie państwom, które uznają kompetencję Trybunału62. Stosowne oświadczenie może zostać złożone w czasie ratyfikacji lub przystąpienia do Konwencji albo w każdym późniejszym terminie. Państwo może oświadczyć, że uznaje jurysdykcję Trybunału za wiążącą ipso facto i bez konieczności zawierania odrębnego porozumienia w sprawie stosowania i interpretowania Konwencji. Oświadczenie takie może zostać złożone bezwarunkowo albo z zastrzeżeniem wzajemności. Jurysdykcję Trybunału można również uznać czas określony lub wyłącznie dla

Art. 14 ust. Statutu. Art. 7 Regulaminu. 54 Art. 8 ust. 1 i 2 Regulaminu. 55 Art. 14 ust. 4 Statutu. 56 Art., 26 ust. 2 Statutu. 57 Art. 26 ust. 1 Statutu. 58 W 2014 roku, środki przekazane przez OPA stanowiły 47,73% dochodu Trybunału. Zob. I/A Court H.R, Annual Report 2014, www.corteidh.or.cr/sitios/informes/docs/ENG/eng_2014.pdf (13.05.2015), s. 77. 59 Tamże, s. 77-79. 60 Art. 61-63 Konwencji. 61 Art. 64 Konwencji. 62 Art. 62 Konwencji. 52 53

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? konkretnych spraw63. Składa się ją Sekretarzowi Generalnego OPA, który przekazuje kopię Sekretarzowi Trybunału oraz innym państwom członkowskim. Państwa mogą również zawrzeć specjalne porozumienie o uznaniu kompetencji Trybunału w konkretnej sprawie64. Jak wspomniano, Trybunał może również pełnić funkcję doradczą. Każde państwo członkowskie OPA może zwrócić się do Trybunału z prośbą o wykładnię Konwencji lub innych traktatów dotyczących ochrony praw człowieka w państwach amerykańskich65. Takie prawo przysługuje również, organom OPA w zakresie swoich kompetencji66. Ponadto, każde państwo członkowskie może zwrócić się do Trybunału z wnioskiem o opinię w sprawie zgodności prawa krajowego z innymi traktatami dotyczącymi ochrony praw człowieka67. Analiza art. 64 Konwencji budzi istotne wątpliwości dotyczące katalogu instrumentów międzynarodowych, wobec których Trybunał może pełnić funkcję doradczą – czy ogranicza się wyłącznie do traktatów tworzących międzyamerykański system ochrony praw człowieka czy obejmuje również inne umowy międzynarodowe o bilateralnym i multilateralnym charakterze. To problematyczne zagadnienie rozstrzygnął Trybunał w swojej opinii doradczej z 1982 roku68. Trybunał jednogłośnie orzekł, że jego jurysdykcja doradcza może być wykonywania w odniesieniu do jakiekolwiek umowy międzynarodowej poświęconej ochronie praw człowieka, niezależnie od tego, co jest jej głównym celem, czy jest dwustronna czy wielostronna oraz czy jej stronami są lub mogą być państwa nienależące do systemu międzyamerykańskiego.

4. Procedura

Procedura przed Trybunałem składa się z dwóch zasadniczych etapów: części pisemnej i ustnej. Na każdym etapie postępowania Trybunał może zadecydować o zastosowaniu środków tymczasowych dla uniknięcia nieodwracalnych szkód. Postępowanie rozpoczyna skarga Komisji69 lub zainteresowanego państwa70 na naruszenie prawa lub praw człowieka chronionych przez stosowne normy prawa międzynarodowego dokonane w czasie, gdy państwo było nimi związane. Warunkiem wniesienia sprawy do Trybunału jest wyczerpanie trybu postępowania przed Komisją71. W praktyce państwa nie korzystają jednak ze swojego uprawnienia do wniesienia sprawy do Trybunału. Etap pisemny polega na złożeniu skargi w Sekretariacie Trybunału w dowolnym języku roboczym Trybunału. Złożenie jej tylko w jednej wersji językowej nie zawiesza postępowania; wnoszący ma w takiej sytuacji dwadzieścia jeden dni na dostarczenie tłumaczenia skargi na język pozwanego państwa72. Komisja przedstawia Trybunałowi pełne akta sprawy, które powinny zawierać inter alia określenie stron, żądań, argumenty prawne stron, dowody, wskazanie świadków, biegłych, także przedstawicieli i delegatów stron oraz sprawozdanie Komisji ustalające fakty i prezentujące wnioski73. W sprawach, w których domniemani pokrzywdzeni działają bez profesjonalnego pełnomocnika, Prezes może, z własnej inicjatywy, wyznaczyć międzyamerykańskiego obrońcę do

Art. 62 ust. 2 Konwencji. Art. 62 ust. 3 Konwencji. 65 Art. 64 ust. 1 Konwencji. 66 Art. 64 ust. 1 n fine Konwencji. 67 Art. 64 ust. 2 Konwencji. 68 I/A Court H.R., "Other treaties” subject to the consultative jurisdiction of the Court (Art. 64 American Convention on Human Rights). Advisory Opinion OC-1/82 of September 24, 1982. Series A No. 1, www.corteidh.or.cr/docs/opiniones/seriea_01_ing1.pdf (12.05.2015). 69 Art. 35 Regulaminu. 70 Art. 36 Regulaminu. 71 Art. 61 ust. 2 oraz Art. 48-50 Konwencji. 72 Art. 34 Regulaminu. 73 Art. 35 ust. 1 i Art. 36 ust. 1 Regulaminu. 63 64

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? reprezentowania ich w trakcie postępowania przed Trybunałem74. Wstępnej kontroli skargi dokonuje Prezes75. Jeśli skarga nie spełnia podstawowych wymogów formalnych, Prezes wzywa do uzupełnienia braków w terminie dwudziestu dni. Poprawnie skonstruowana skarga przekazywana jest sędziom, pozwanemu państwu, domniemanemu pokrzywdzonemu, a także Komisji, gdy to nie ona wniosła skargę. Ponadto notyfikuje się pozostałe państwa strony Konwencji oraz OPA. W terminie dwóch miesięcy domniemany pokrzywdzony może wnosić pisma procesowe zawierające twierdzenia, wnioski procesowe oraz dowody76. W tym samym terminie państwo pozwane może ustosunkować się do skargi. W szczególności odpowiedź na skargę powinna zawierać dowody i argumenty prawne, uwagi dotyczące odszkodowań i kosztów, a także wskazywać które fakty i twierdzenia państwo pozwane uznaje, a którym zaprzecza77. Fakty, którym państwo w sposób wyraźny nie zaprzeczyło, mogą zostać przez Trybunał potraktowane jako fakty przyznane78. Do odpowiedzi na skargę mogą zostać dołączone zastrzeżenia wstępne, przy czym nie prowadzi to do wstrzymania biegu sprawy79. Strony mogą odnieść się do nich w terminie trzydziestu dni. Trybunał wobec takich zastrzeżeń może zająć stanowisko na posiedzeniu specjalnym lub, ze względu na ekonomikę procesową, rozpatrzyć je łącznie ze skargą w ramach jednego orzeczenia80. Przed rozpoczęciem fazy ustnej, strony mogą zwrócić się z wnioskiem do Prezesa z prośbą o pozwolenie na wniesienie dodatkowych pism. Prezes, jeśli uzna to za stosowne, wyznaczy wtedy odpowiedni termin81. Drugi etap postępowania przed Trybunałem to faza ustna. Datę rozpoczęcia oraz porządek postępowania ustnego wyznacza Prezes82. Na posiedzeniu Trybunału Komisja przedstawia sprawozdanie ustalające fakty i prezentujące jej wnioski oraz podnosi wszelkie inne kwestie, które uważa za istotne dla rozstrzygnięcia sprawy83. Następnie Trybunał przesłuchuje pokrzywdzonych, świadków i biegłych. Mogą być oni również przesłuchani przez przedstawicieli państwa pozwanego, Komisję i samych pokrzywdzonych. W trakcie posiedzenia strony mają również możliwość zaprezentowania swoich argumentów i odniesienia się co do meritum sprawy. Po wysłuchaniu stron, Komisja przedstawia swoje obserwacje84. Z każdej rozprawy sporządzany jest protokół85. Rozprawa zazwyczaj trwa półtora dnia i jest transmitowana online na stronie internetowej Trybunału86. Przed zakończeniem postępowania, strony mogą przedstawić pisemnie swoje finalne argumenty w terminie wskazanym przez Prezesa87. Komisja również może zaprezentować swoje stanowisko, jeśli uzna to za stosowne88. Ostatnim stadium postępowania jest wydanie przez Trybunał rozstrzygnięcia. Postępowanie może jednak zakończyć się wcześniej, jeśli skarżący wycofa skargę89, pozwane Art. 37 Regulaminu. Art. 38 Regulaminu. 76 Art. 40 Regulaminu. 77 Art. 41 ust. 1 lit. a-d Regulaminu. 78 Art. 41 ust. 3 Regulaminu. 79 Art. 42 Regulaminu. 80 Ar.t 42 ust. 5 i 6 Regulaminu. 81 Art. 43 Regulaminu. 82 Art. 45 Regulaminu. 83 Art. 51 Regulaminu. 84 Tamże. 85 Art. 55 Regulaminu. 86 I/A Court H.R., Annual Report 2014, dz. cyt., s. 7. 87 Art. 56 ust. 1 Regulaminu. 88 Art. 56 ust. 2 Regulaminu. 89 Art. 61 Regulaminu. 74 75

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? państwo przychyli się do twierdzeń przedstawionych w skardze90 oraz jeśli między stronami dojdzie do zawarcia ugody91. Przez wzgląd na spoczywającą na Trybunale odpowiedzialność za ochronę praw człowieka, może on zdecydować o kontynuowaniu postępowania bez względu na wskazane przypadki92.

5. Charakter prawny wyroku

Wyrok Trybunału jest ostateczny i nie podlega odwołaniu93. W przypadku braku zgody, co do znaczenia lub zakresu wyroku, Trybunał dokonuje jego interpretacji na wniosek którejkolwiek ze stron, pod warunkiem, że taki wniosek został złożony w ciągu dziewięćdziesięciu dni od daty zawiadomienia o wyroku94. Ponadto, Trybunał może z własnej inicjatywy lub na wniosek którejkolwiek ze stron sprostować błędy pisarskie, rachunkowe oraz inne oczywiste omyłki. Decyzja w sprawie podejmowana jest większością głosów sędziów obecnych na naradzie. Narada jest tajna95. W przypadku równej liczby głosów, rozstrzygający jest głos Prezesa. Sentencja wyroku powinna zawierać inter alia imiona i nazwiska sędziów, wskazywać strony, opis postępowania, rozstrzygnięcie o kosztach i odszkodowaniu, ustalenia faktyczne oraz uzasadnienie prawne96. Każdy z sędziów ma prawo do zgłoszenia zdania odrębnego. Wyroki muszą być podpisane przez wszystkich sędziów uczestniczących w głosowaniu oraz przez Sekretarza Trybunału. Dla ważności wystarczy, aby wyrok został podpisany przez większość składu orzekającego i Sekretarza97. Wyroki ogłaszane są na posiedzeniu jawnym oraz doręczane na piśmie stronom sporu, państwom stronom konwencji, Komisji oraz OPA98. Trybunał jest odpowiedzialny za monitorowanie wykonywania i implementowania swoich wyroków99, a państwa strony Konwencji mają obowiązek podjąć środki zapewniające wykonanie wyroku w każdej sprawie, w której są stroną100. Na państwach spoczywa obowiązek składania okresowych raportów z wykonywania wyroków. Stosowne uwagi mogą również zgłaszać sami poszkodowani. Komisja również jest zobowiązana do prezentowania swoich obserwacji do raportów państw i uwag poszkodowanych. Trybunał może również zasięgać informacji z innych źródeł, w tym opinii biegłych oraz zwoływać specjalne posiedzenia. Na podstawie zebranych materiałów, Trybunał określa stan wykonania wyroku oraz podejmuje stosowne decyzje.

6. Charakter prawny opinii doradczej

Opinia doradcza Trybunału nie ma charakteru prawnie wiążącego.

7. Zakończenie

Międzyamerykański system ochrony praw człowieka, znajdujący swoje odzwierciedlenie przede wszystkim w Konwencji, w dużej mierze był wzorowany na rozwiązaniach przyjętych w ramach Rady Europy. Nie przewidział jednak istotnych składników, które uczyniły system europejski skutecznym. Niewątpliwie pozycję Trybunału wzmocniłoby przystąpienie Stanów Zjednoczonych i Kanady, zapewnienie przez OPA poziomu finansowania niezbędnego dla prawidłowego funkcjonowania Trybunału, zwiększenie liczby sędziów oraz dopuszczenie możliwości wniesienia skargi indywidualnej przez jednostki. Problematyczne pozostaje Art. 62 Regulaminu. Art. 63 Regulaminu. 92 Art. 64 Regulaminu. 93 Art. 67 Konwencji. 94 Tamże. 95 Art. 67 ust. 1 Regulaminu. 96 Art. 65 ust. 1 Regulaminu. 97 Art. 67 ust. 3 Regulaminu. 98 Art. 67 ust. 6 regulaminu. 99 Art. 33, art. 62 ust 1 i 3, art. 65 Konwencji, art. 30 Statutu oraz art. 69 Regulaminu. 100 Art. 68 Konwencji. 90 91

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? niejednoznaczne rozdzielenie kompetencji Komisji i Trybunału oraz częste niewykonywanie orzeczeń. Pomimo wskazanych słabości, Trybunał stanowi ważny element międzyamerykańskiego systemu ochrony praw człowieka. Świadczyć o tym może chociażby rosnąca liczba państw, które poddały się jego jurysdykcji ora towarzyszący temu wzrost liczby oddawanych do rozpatrzenia skarg.

Literatura Additional Protocol to the American Convention on Human Rights in the Area of Economic, Social and Cultural Rights "Protocol Of San Salvador"(Adopted at San Salvador, El Salvador on November 17, 1988, at the eighteenth regular session of the General Assembly), www.cidh.oas.org/Basicos/ English/basic5.Prot.Sn%20Salv.htm (10.05.2015). American Convention on Human Rights, OAS Treaty Series nr. 36, 1144 UNTS 123. Tekst polski Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka dostępny w: Biblioteka Sejmowa, http://libr.sejm.gov.pl/ tek01/txt/inne/1969a-c0.html (10.05.2015). Amicus Curiae Briefs, [w:] I/A Court H.R., „Article 55 of the American Convention on Human Rights”. Advisory Opinion OC-20/09 of September 29, 2009. Series A No. 20, www.corteidh.or.cr/docs/ opiniones/seriea_20_ing.pdf, (12.05.2015). Bierzanek R., Jakubowski J., Symonides J., Prawo międzynarodowe i stosunki międzynarodowe, Warszawa 1980. Cavallaro J., Brewer S., Revaualting Regional Human Rights Litigation in the Twenty-First Century: the Case of the Inter-American Court, [w:] „AJLI” 2008, nr 102. Department of International Law, Organization of American States, Declarations/Reservations/ /Denunciations/Withdraws, www.oas.org/dil/treaties_B-32_American_Convention_on_Human_Rights_ sign.htm#Trinidad%20and%20Tobago (11.05.2015). Dobrzycki W., System międzyamerykański, Warszawa 2002. Final Act (Resolution III), Fifth Meeting of Consultation of Ministers of Foreign Affaires, Santiago, Chile, 12-18.08.1959, OEA/Ser.C/II.5, www.oas.org/consejo/MEETINGS%20OF%20CONSULTATION/Actas/ Acta%205.pdf (10.05.2015). Frąckowkiak-Adamska A., Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka, [w:] Współczesne sądownictwo międzynarodowe. Tom I. Zagadnienia instytucjonalne, J. Kolasa (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2009. I/A Court H.R., "Other treaties” subject to the consultative jurisdiction of the Court (Art. 64 American Convention on Human Rights). Advisory Opinion OC-1/82 of September 24, 1982. Series A No. 1, www.corteidh.or.cr/docs/opiniones/seriea_01_ing1.pdf (12.05.2015). Inter-American Convention on Forced Disappearance of Persons (Adopted at Belém do Pará, on June 9, 1994, at the twenty fourth regular session of the General Assembly), www.cidh.oas.org/ Basicos/English/Basic11.Disappearance.htm (11.05.2015). Inter-American Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Persons with Disabilities (Adopted at Guatemala City, Guatemala at the twenty-ninth regular session of the General Assembly of the OAS, held on June 7, 1999), www.cidh.oas.org/Basicos/English/Basic15. Disability.htm (11.05.2015). Inter-American Convention on the Prevention, Punishment And Eradication of Violence Against Women "Convention of Belem do Para" (Adopted in Belém do Pará, Brasil, on June 9, 1994, at the twenty fourth regular session of the General Assembly), www.cidh.oas.org/Basicos/English/ basic13.Conv%20of%20Belem%20Do%20Para.htm (11.05.2015). Inter-American Convention to Prevent snd Punish Torture (Adopted at Cartagena de Indias, Colombia, on December 9, 1985, at the fifteenth regular session of the General Assembly), www.cidh.oas.org/Basicos/English/Basic9.Torture.htm (11.05.2015). Inter-American Democratic Charter (Adopted by the General Assembly at its special session held in Lima, Peru, on September 11, 2001), www.cidh.oas.org/Basicos/English/Basic23.IA%20Domocratic %20Charter.htm (15.11.2015). Kuźniar R., Prawa Człowieka, Warszawa 2004. Malinowska I., Prawa człowieka i ich ochrona międzynarodowa, Warszawa 1996. Organizacje w stosunkach międzynarodowych. Istota – mechanizmy działania – zasięg, T. Łoś-Nowak (red.), Wrocław 2004.

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? Protocol to the American Convention on Human Rights to Abolish the Death Penalty, (Adopted at Asunción, Paraguay, on June 8, 1990, at the twentieth regular session of the General Assembly), www.cidh.oas.org/Basicos/English/Basic7.Death%20Penalty.htm (11.05.2015). Resich Z., Międzynarodowe prawo praw człowieka. Zarys, Warszawa 1998. Rules of Procedure of the Inter-American Commission on Human Rights Approved by the Court during its LXXXV Regular Period of Sessions, held from November 16 to 28, 2009, www.corteidh.or.cr/sitios/reglamento/nov_2009_ing.pdf (11.05.2015). Statute of the Inter-American Commission on Human Rights, OAS. Resolution 447 (IX-0/79), OAS Official. Record OEA/Ser.P/IX.0.2/80, t. 1 nr 88, www.corteidh.or.cr/index.php/en/about-us/estatuto (11.05.2015). Stec J., OPA i ruch panamerykański, [w:] Ameryka Łacińska we współczesnym świecie, M.F. Gawrycki (red.), Warszawa 2006. Tabaszewski R.K., Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka jako panamerykański organ sądowniczy, [w:] Oblicza Ameryki Łacińskiej, K. Krzywicka, J. Kaczyńska (red.), Lublin 2010. I/A Court H.R, Annual Report 2014, www.corteidh.or.cr/sitios/informes/docs/ENG/eng_2014.pdf (13.05.2015).

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA?

Część IV Stany Zjednoczone Ameryki w OPA

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

mgr Agnieszka Mazurek-Czarnecka Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie

mgr Ewelina Pawłowska

Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie

Stosunki gospodarcze pomiędzy dwoma największymi krajami Organizacji Państw Amerykańskich – USA i Kanadą Abstrakt Problematyka artykułu dotyczy zagadnień związanych ze stosunkami gospodarczymi pomiędzy dwoma największymi krajami OPA (Organizacji Państw Amerykańskich) - USA i Kanadą. Celem pracy jest analiza kanadyjsko-amerykańskiej integracji gospodarczej. Tezą badawczą artykułu jest założenie, że Kanada i USA jeszcze przez wiele lat będą nadal uściślać współpracę między sobą. Obiektem badań powiązania gospodarcze pomiędzy dwoma największymi krajami OPA. W artykule zastosowano metody badawcze w postaci analizy opisowej i literatury oraz studium przypadku. Słowa kluczowe: Stosunki gospodarcze, OPA, Kanada, USA

Abstract

The issue of work concerns issues related to economic relations between the two largest countries of the OAS (Organization of American States) - US and Canada. The aim of the study is to analyze the CanadianAmerican economic integration. Thesis research work is the assumption that Canada and the US for many years, will continue to cooperation among themselves. The object of research economic links between the two largest countries of the OAS. The study used research methods such as descriptive analysis and literature and case study. Key words: economic relations, Organization of American States, Kanada, USA

1. Wprowadzenie

W ostatnich dziesięcioleciach gospodarka światowa wkroczyła na drogę prowadzącą do zbliżenia i wzajemnego przenikania się ekonomiki krajów sąsiadujących ze sobą, znajdujących się na jednym kontynencie, od lat współpracujących ze sobą w sferze politycznej i gospodarczej. Jednym z najlepszych przykładów jest integracja dwóch największych państw OPA – USA i Kanady.

2. Założenia Organizacji Państw Amerykańskich

Organizacja Państw Amerykańskich (OPA) powstała w 1948 roku. Skupia kraje Ameryki Łacińskiej, Stany Zjednoczone oraz Kanadę. Organizacja w swoich działaniach realizuje ideę panamerykanizmu, a jej nadrzędnym celem jest umacnianie pokoju i bezpieczeństwa na kontynencie amerykańskim. Działania OPA skierowane są także na wzmacnianie współpracy w zakresie ochrony wartości demokratycznych i obrony wspólnych interesów, zapewnienie pokojowego rozstrzygania powstałych sporów, wspólne rozwiązywanie problemów o charakterze ekonomicznym, społecznym, politycznym, a także dyskutowania na temat głównych spraw pojawiających się w regionie oraz na arenie światowej. Organizacja wzmacnia struktury demokratyczne, promuje prawa człowieka oraz stawia czoła wspólnym problemom, takim, jak ubóstwo, terroryzm, narkotyki i korupcja1.

Who We Are, www.oas.org/en/about/who_we_are.asp (14.05.2015).

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? Najwyższym organem OPA jest Zgromadzenie Ogólne, które składa się z przedstawicieli wszystkich państw wchodzących w skład organizacji. Obrady przewidywane są raz do roku, a każdy kraj posiada jeden głos. Ustalane decyzje w kwestiach ogólnych zwykle zapadają większością głosów. Natomiast w szczególnych okolicznościach – większością oznaczającą 2/3 zebranych głosów. Podczas obrad, zgromadzenie nakreśla dalszą politykę i główne kierunki działania OPA. Dodatkowo nadzoruje jej współpracę z innymi organizacjami, zatwierdza coroczny budżet oraz wybiera Sekretarza Generalnego2. Stany Zjednoczone przez wiele lat traktowały OPA jako jeden z instrumentów walki z komunistycznymi wpływami, lewicowymi orientacjami w krajach regionu. To właśnie poprzez tą instytucję powstrzymywały napływ komunizmu. Na przełomie lat 80. i 90. nastąpił jednak silny trend emancypacji krajów Ameryki Łacińskiej od Stanów Zjednoczonych, co zadecydowało, że OPA stała się instytucją bardziej demokratyczną oraz mniej zdominowaną przez Stany Zjednoczone3. Wraz z końcem zimnej wojny w drugiej połowie 1991 roku, USA nie miały potrzeby korzystania z OPA jako instrumentu swojej polityki. Po zimnej wojnie ustały konflikty generowane rywalizacją między mocarstwami. Nowe konflikty wewnętrzne nie zagrażały już pokojowi w skali globalnej, choć w wielu regionach spowodowały destabilizację i pojawienie się nowych zagrożeń4.

3. Stosunki gospodarcze pomiędzy USA i Kanadą

Warto podkreślić, iż USA dla Kanady, ale również Kanada dla USA, jest największym partnerem handlowym. Wymiana handlowa dla tych państw wynosi 1,7 mld USD dziennie. Z danych liczbowych wynika, iż 76% eksportu oraz od 50 do 63% importu Kanady pochodzi z USA, a 23% eksportu i 17% importu USA pochodzi z Kanady5. USA jest największym inwestorem zagranicznym w Kanadzie. Przedsiębiorstwa z USA zainwestowały 293 mld USD w nowe inwestycje bezpośrednie w Kanadzie (które stanowią ok. 60% wszystkich inwestycji). Kanada jest największym dostawcą energii i surowców energetycznych dla USA w postaci ropy naftowej, gazu ziemnego oraz energii elektrycznej. Ponad połowa żywności eksportowanej z Kanady trafia do USA. Mniejszym rynkiem od USA jest rynek kanadyjski, gdzie obserwuje się wyższe ceny i mniejszą efektywność (dla przykładu przemysł motoryzacyjny charakteryzuje się niewielkimi seriami oraz częstymi i kosztownymi zmianami na liniach produkcyjnych)6. Dodatkowo zwracają uwagę różnice w produktywności, ponieważ kanadyjski robotnik osiąga 82% produktywności amerykańskiego kolegi. Przez dekady Kanada miała wyższe bezrobocie niż USA (2013) – 7,3% USA, 7,8% Kanada. Ponad ćwierć miliona obywateli Kanady, jeździ do pracy na tereny Stanów Zjednoczonych. Wykres 1 prezentuje różnice w stopie bezrobocia pomiędzy USA, a Kanadą7. Zarówno w USA jak i w Kanadzie dominującą rolę jeśli chodzi o zatrudnienie odgrywają usługi. W Kanadzie ponad 76% osób zatrudnionych jest w usługach, natomiast w USA ponad 81%. Kanada wiedzie jednak prym jeśli chodzi o zatrudnienie w przemyśle w którym pracuje ok. 21% wszystkich osób zatrudnionych, w USA w przemyśle zatrudnionych jest ok. 17%.

Our structure, www.oas.org/en/about/our_structure.asp (14.05.2015). Our history, www.oas.org/en/about/our_history.asp (14.05.2015). 4 W. Roszkowski, Półwiecze. Historia polityczna świata po II wojnie światowej, Warszawa 1995. 5 Trade Investment and Economic Statistics, www.international.gc.ca/economist-economiste/statistics-sta tistiques/index.aspx?lang=eng (04.08.2015). 6 P. Dufour, Supplying Demand for Canada's Knowledge Society: A Warmer Future for a Cold Climate? , „American Behavioral Scientist”, 2010, 53(7), s. 983-996. 7 Główny Urząd Statystyczny, Stopa bezrobocia w latach 1990-2013 (bezrobocie rejestrowane), www.stat.gov.pl/ gus/5840_677_PLK_HTML.htm (14.05.2015). 2 3

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? Wykres 1. Porównanie stopy bezrobocia pomiędzy USA a Kanadą

Źródło: Opracowanie na podstawie: Rynek pracy w Kanadzie, www.rynekpracy.pl/artykul.php/wpis.684/szukaj.1 (14.05.2015).

Wykres 2 prezentuje strukturę zatrudnienia w USA i Kanadzie według sektorów gospodarki w 2010 roku. Wykres 2. Struktura zatrudnienia USA i Kanady według sektorów gospodarki w 2010 roku

Źródło: K. Beyer, Od epoki agrarnej po gospodarkę opartą na wiedzy, Studia i prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Nr 30. Szczecin 2012.

W trzecim kwartale 2014 roku gospodarka Kanady osiągnęła stosunkowo dobre wyniki, chociaż zauważalne było spowolnienie rozwoju w stosunku do poprzedniego kwartału. PKB Kanady zwiększyło się w trzecim kwartale 2014 roku o 2,8%. – dla porównania w przypadku USA wskaźnik ten wyniósł 3,9% w ujęciu rocznym. W 2015 roku, zdaniem głównego ekonomisty Bank of Montreal, Douglasa Portera, może nastąpić największa różnica we wzroście gospodarczym pomiędzy Kanadą i USA od 2003 roku. Dla USA – największego partnera biznesowego Kanady – niska cena ropy jest natomiast korzystna i pobudza gospodarkę, a tym samym sprzyja wzrostowi importu z Kanady, gdzie w odróżnieniu do USA funkcjonuje łatwiejszy dostęp do służby zdrowia (o wiele tańszej dla nieubezpieczonych) oraz do edukacji8.

Human Resources and Skills Development Canada, Indicators of Well-being in Canada, Work – Weekly Hours Worked, www4.hrsdc.gc.ca/.3ndic.1t.4r@-eng.jsp?iid=19 (14.05.2015). 8

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA?

4. Wolny handel pomiędzy Kanadą a USA

Strefa wolnego handlu ma za zadanie zniesienie ograniczeń, a także ceł w handlu zachodzącym pomiędzy krajami członkowskimi przy jednoczesnym zachowaniu autonomii w polityce celnej względem Państw Trzecich. Wolny handel jest kluczowym tematem w kanadyjsko-amerykańskich stosunkach gospodarczych. Kanadyjczycy początkowo byli przeciwni wprowadzeniu całkowitej wolności handlu. Obawiano się ograniczenia suwerenności politycznej, a zbyt duża integracja polityki gospodarczej i przemysłowej miała doprowadzić do dalszego zmniejszenia możliwości prowadzenia samodzielnej polityki gospodarczej przez Kanadę. Do czołowych argumentów zwolenników należą przesłanki, że tylko dzięki strefie wolnego handlu i dostępowi do amerykańskiego rynku kanadyjscy przemysłowcy mogą stać się efektywni. Dodatkowo uważają oni, że tylko sprzedaż dużej ilości towarów zapewnia możliwość prowadzenia badań rozwojowych (research & development). Dnia 3 października 1988 roku powstał układ o wolnym handlu – Canada United States Free Trade Agreement, który oznaczał dla obydwu omawianych krajów komplementarność ekonomiczną, czyli wzajemne dopasowanie struktur gospodarczych, rozwinięte powiązania handlowe oraz odpowiednią infrastrukturę komunikacyjną (połączenia kolejowe, drogowe, morskie, telekomunikacyjne). FTA miała na celu stworzyć warunki do rozwoju korzystnej polityki ekonomicznej, zwiększenia zainteresowania integrujących się państw, dopasowaniem celów, środków i narzędzi wspólnej polityki ekonomicznej. Oprócz wyżej wymienionych warto podkreślić inne zadania, takie jak stworzenie podobnego ustroju politycznego, zbieżność środków i celów polityki zagranicznej.

5. Podsumowanie

Jak wskazuje artykuł kraje ze sobą sąsiadujące, coraz częściej współpracują ze sobą w sferze politycznej i gospodarczej. W porównaniu USA i Kanady to rynek tego drugiego kraju jest rynkiem mniejszym, na którym obserwuje się wyższe ceny i mniejszą efektywność pracy. Z kolei warto podkreślić, że USA zagraża suwerenności politycznej Kanady. Zbyt duża integracja polityki gospodarczej i przemysłowej USA doprowadzi do dalszego zmniejszenia możliwości prowadzenia samodzielnej polityki gospodarczej przez Kanadę. Na tle zarysowanej tematyki stosunków gospodarczych pomiędzy dwoma największymi krajami OPA obserwuje się dominację USA.

Literatura Dufour P., Supplying Demand for Canada's Knowledge Society: A Warmer Future for a Cold Climate?, „American Behavioral Scientist”, 2010, 53(7), s.983-996. Główny Urząd Statystyczny, Stopa bezrobocia w latach 1990-2013 (bezrobocie rejestrowane), www.stat.gov.pl/gus/5840_677_PLK_HTML.htm (14.05.2015). Human Resources and Skills Development Canada, Indicators of Well-being in Canada, Work – Weekly Hours Worked, www4.hrsdc.gc.ca/.3ndic.1t.4r@-eng.jsp?iid=19 (14.05.2015). Our history, www.oas.org/en/about/our_history.asp (14.05.2015). Our structure, www.oas.org/en/about/our_structure.asp (14.05.2015). Roszkowski W., Półwiecze. Historia polityczna świata po II wojnie światowej, Warszawa 1995. Rynek pracy w Kanadzie, www.rynekpracy.pl/artykul.php/wpis.684/szukaj.1 (14.05.2015). Trade Investment and Economic Statistics, www.international.gc.ca/economist-economiste/statisticsstatistiques/index.aspx?lang=eng (04.08.2015). Who We Are, www.oas.org/en/about/who_we_are.asp (14.05.2015).

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

mgr Joanna Składowska Uniwersytet Jagielloński

Wybrane aspekty międzyamerykańskiego systemu ochrony praw człowieka – stanowisko Stanów Zjednoczonych wobec ratyfikacji Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka Abstrakt Ochrona praw człowieka to jedna z płaszczyzn współpracy w ramach Organizacji Państw Amerykańskich. Realizowana jest w ramach dwóch instytucji: Międzyamerykańskiej Komisji Praw Człowieka oraz Międzyamerykańskiego Trybunału Praw Człowieka. W odmienności od swego europejskiego odpowiednika, system amerykański nie ma charakteru uniwersalnego. Stronami Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka są obecnie dwadzieścia trzy z trzydziestu pięciu państwa członkowskich OPA. Dwanaście pozostaje poza jurysdykcją Trybunału. Dotyczy to m.in. Stanów Zjednoczonych Ameryki. Celem artykułu jest przedstawienie stanowiska USA w przedmiocie ratyfikacji Paktu z San José. Poprzedzi je zwięzłe przybliżenie etapów budowy systemu ochrony praw w zachodniej hemisferze i jego funkcjonowanie. W dalszej części omówione zostaną argumenty, które przesądziły o pozostaniu Stanów Zjednoczonych poza Konwencją. Autorka rozważy też, czy taki stan rzeczy ma wpływ na pozycję USA w ramach systemu ochrony praw człowieka przy OPA. Słowa kluczowe: prawa człowieka, Amerykańska Konwencja Praw Człowieka, Organizacja Państw Amerykańskich

Abstract Protection of human righst is one of the level of cooperation within Organization of American States. It is inproved by two institution: Inter American Comission of Human Rights and Inter American Court of Human Rights. In the opposite to the european model, american system has no universal caracter. Twenty three of therty five OAS countries are parties of American Convention on Human Rights. Other states are not covered by Court’s jurisdiction. United States of America is one of them. The purpose of the article is to present the US opinion regarding rafitication of San José Convention. It will be proceded by brief description of construction of inter-american system of human rights protection, as well as its functions. It will present the reasons which determined not to sign the Convention. The autor will consider if a lack of ratification changes the US position within system of human rights protection of OAS. Key words: human rights, American Convention on Human Rights, Organization of American States

1. Międzyamerykański systemu ochrony praw człowieka 1.1. Wstęp

Za ojca idei wspólnoty amerykańskiej uznaje się Simona Bolivara, który w latach dwudziestych XIX wieku podjął próbę utworzenia unii panamerykańskiej. Choć zwołany przez niego w czerwcu 1826 roku Kongres Panamski, nie zaowocował stałą współpracą nowopowstałych państwa amerykańskich, bez wątpienia miał wymiar symboliczny. Za taki potraktować należy także Traktat o Unii, Lidze i Stałej Konfederacji, podpisany podczas wspomnianego wyżej Kongresu. Uznawany jest on za „pierwszy dokument na zachodniej półkuli,

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? w którym podjęta została tematyka ochrony praw człowieka”1. W art. 27 traktatu zapowiedziano bowiem zniesienie handlu niewolnikami.

1.2. Etapy budowy systemu

W ujęciu historycznym, wyróżnia się trzy etapy budowy międzyamerykańskiego systemu ochrony praw człowieka. Pierwszy, związany jest z aktywnością Ruchu Panamerykańskiego od końca XIX wieku do roku 1948. W okresie tym, kształtowała się wizja przyszłej współpracy w regionie. Wspomnieć wypada o inicjatywie zgłoszonej przez Meksyk podczas VII Międzynarodowej Konferencji Państw Amerykańskich w Montevideo z grudnia 1933 roku. Zaproponowano przyjęcie Kodeksu Pokoju, obejmującego zbiór zasad i sposobów rozwiązywania sporów. Nadto dokument ten przewidywał utworzenie Amerykańskiego Sądu Sprawiedliwości Międzynarodowej, który jako trybunał ponad krajowym wymiarem sprawiedliwości, miał stać na straży przestrzegania prawa w regionie2. Inicjatywa ta nie doczekała się jednak realizacji. Drugi etap budowy międzyamerykańskiego systemu ochrony praw człowieka, zamyka się w latach się w latach 1948–1968. Datę graniczną stanowi IX Konferencja Państw Amerykańskich, która obradowała w Bogocie od 30 marca do 2 maja 1948 roku. Mimo dramatycznych zdarzeń, które jej towarzyszyły (tzw. bogotazo), przedstawicielom dwudziestu jeden państw udało się dojść do porozumienia w zakresie ram instytucjonalnych powołanej do życia Organizacji Państw Amerykańskich. Sygnowano także Amerykańską Deklarację Praw i Obowiązków Obywatela. W jej preambule podkreślono, iż międzynarodowa ochrona praw człowieka, jako podstawowa zasada, winna przyświecać także rozwojowi prawa amerykańskiego3. Niestety przez kolejne lata nie nadano Deklaracji mocy wiążącej, a dalszy rozwój systemu ochrony praw człowieka został odłożony w czasie. W 1959 roku, na mocy ósmej rezolucji V Spotkania Konsultacyjnego Ministrów Spraw Zagranicznych Państw Amerykańskich powołano do życia Międzyamerykańską Komisję Praw Człowieka4. Rok później oficjalnie zainaugurowano jej prace. Wyjściowo jej uprawnienia były niewielkie. Zmiany przyniosła reforma Karty Organizacji Państw Amerykańskich5 z 1967 roku, która nadała Komisji charakter jednego z głównych organów OPA6. Trzeci etap budowy amerykańskiego systemu ochrony praw człowieka otworzył rok 1969, kiedy to 22 listopada podczas Miedzyamerykańskiej Konferencji Specjalnej w sprawie Praw Człowieka w stolicy Kostaryki, przyjęto Amerykańską Konwencję Praw Człowieka7.

1.3. Pakt z San José

Amerykańska Konwencja Praw Człowieka weszła w życie po dziewięciu latach od jej uchwalenia – 18 lipca 1978 roku. Nastąpiło to z chwilą ratyfikacji dokumentu przez jedenaste państwo członkowskie OPA. W listopadzie 1988 roku, podpisany został Protokół Dodatkowy w zakresie Praw Ekonomicznych, Socjalnych i Kulturalnych (tzw. Protokół z San Salwadoru). Dwa lata później (w roku 1990) sygnowano Protokół Dodatkowy dotyczący Zniesienia Kary Śmierci (tzw. Protokół z Asunción)8. Do dnia dzisiejszego Pakt z San José przyjęło dwadzieścia pięć

W. Dobrzycki, Demokracja i prawa człowieka w systemie międzyamerykańskim, „Ameryka Łacińska”, nr 3-4/2001, s. 39. 2 W. Dobrzycki, System Międzyamerykański, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2002, s. 70. 3 M. Kirk, Should the United States Ratify the American Convention on Human Rights? „Revista IIHD, nr 14/1991 s. 69. 4 Dalej także jako „Komisja”. 5 Dalej także jako „Karta”. 6 Więcej na temat: W. Dobrzycki, System… dz. cyt., s. 107-109. 7 Zwana także Paktem z San José. 8 Wbrew nazwie, Protokół ten nie dokonał zniesienia kary śmierci, forsując jedynie moratorium na jej wykonywanie. 1

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? z trzydziestu pięciu państw członkowskich OPA9. Dwa z nich: Trinidad i Tobago w 1998 roku oraz Wenezuela w 2012 roku, wypowiedziały Konwencję. Różne jest stanowisko państw OPA w odniesieniu do Protokołów Dodatkowych. Konwencja obejmuje swą ochroną dwadzieścia sześć podstawowych praw człowieka, w tym takie jak: prawo do życia, wolności, równości wobec prawa, do sprawiedliwego procesu, wolności słowa, zgromadzeń, wolności przekonań religijnych, prawo własności, etc. W oparciu o jej postanowienia ukonstytuował się Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka10. Stan ratyfikacji Konwencji przez poszczególne państwa sprawia, iż organ ten nie obejmuje swoją jurysdykcją wszystkich państw członkowskich OPA. Także USA pozostaje poza kognicją Trybunału.

1.4. Struktura i funkcjonowanie

Karta Organizacji Praw Amerykańskich, Amerykańska Deklaracja Praw Człowieka oraz Pakt z San José stanowią trzy kluczowe źródła prawa, w oparciu o które skonstruowany został międzyamerykański system ochrony praw człowieka. Pierwszy z dokumentów stanowi swoistą konstytucję OPA. Z jednej strony zawiera ona deklarację państw członkowskich o poszanowaniu dla fundamentalnych praw jednostki bez względu na rasę, narodowość, wyznanie czy płeć (art. 3 Karty). Z drugiej zaś nakłada ogólny obowiązek respektowania praw jednostki oraz powszechnych zasad moralnych. Drugi z dokumentów, Amerykańska Deklaracja Praw Człowieka, nie posiada wiążącego charakteru. Przyjęta wraz z Kartą na Konferencji w Bogocie, stanowić miała swoistą wskazówkę, jak wykładać prawa jednostki do których odwoływano się w Karcie11. Funkcjonowanie międzyamerykańskiego systemu ochrony dopełnia Pakt z San José, a także orzecznictwo Trybunału, powstałego w jego oparciu. Z uwagi na to, iż nie wszystkie państwa OPA ratyfikowały komplet przywołanych wyżej dokumentów, międzyamerykański system ochron praw człowieka nie ma charakteru uniwersalnego, tak jak jego europejski odpowiednik. W konsekwencji, funkcjonują dwa komplementarne reżimy. Jeden bazujący na funkcjonowaniu obu organów OPA: Międzyamarykańskiej Komisji Praw Człowieka oraz Międzyamarykańskiego Trybunału Praw Człowieka (tworzony przez państwa, które ratyfikowały wszystkie ww. dokumenty). Drugi, oparty na działalności samej Komisji (w którym uczestniczą państwa, które nie przyjęły Paktu z San José). Wymaga podkreślenia, iż Komisja i Trybunał, nadzorując przestrzeganie praw człowieka przez państwa OPA, nie konkurują ze sobą, a wzajemnie się uzupełniają. Ergo, ich kompetencje nie są alternatywne, a komplementarne. Międzyamerykańska Komisja Praw Człowieka z siedzibą w Waszyngtonie, powstała w 1959 roku. W jej skład wchodzi siedmiu członków, wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne OPA, spośród kandydatów wskazanych przez państwa członkowskie. Kandydaci winni posiadać nieposzlakowaną opinię oraz uznane kompetencje w dziedzinie praw człowieka. Obecnie Komisja ma przypisane szerokie kompetencje: pełni rolę pierwszej instancji w procesie rozpoznawania skarg kierowanych przez obywateli państw członkowskich OPA, proponuje stronom ugodowe rozwiązanie sporów, prowadzi dochodzenia oraz przygotowuje raporty w przedmiocie przestrzegania praw człowieka w państwach OPA12. Oficjalnymi językami są hiszpański, angielski, portugalski i francuski, choć za robocze uznać należy de facto dwa pierwsze z nich. Są to: Argentyna, Barbados, Boliwia, Brazylia, Chile, Dominika, Ekwador, Granada, Gwatemala, Haiti, Honduras, Jamajka, Kolumbia, Kostaryka, Meksyk, Nikaragua, Panama, Paragwaj, Peru, Dominikana, Salwador, Surinam, Trinidad i Tobago, Urugwaj, Wenezuela. 10 Dalej także jako „Trybunał”. 11 J. Diab, United States Ratification of the American Convention on Human Rights, „Duke Journal of Comparative & International Law”, tom 2, nr 2/1992, s. 326. 12 Więcej na temat: R. Tabaszewski, Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka jako panamerykański organ sądowniczy, [w:] Oblicza Ameryki Łacińskiej, K. Krzywicka, J. Kaczyńska (red.), WUMCS Lublin, 9

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka z siedzibą w San José, rozpoczął działalność w 1979 roku. W jego skład wchodzi siedmiu sędziów powoływanych przez Zgromadzenie Ogólne OPA absolutną większością głosów państw – stron Konwencji. Wybierani są oni na sześcioletnią kadencję, z możliwością jednokrotnej reelekcji. Sędziowie, podobnie jak członkowie Komisji, winni cieszyć się nieposzlakowaną opinią oraz posiadać uznane kompetencje w dziedzinie praw człowieka. Nadto muszą legitymować się uprawnieniami zastrzeżonymi dla sędziów najwyższych krajowych organów sądowniczych. Trybunał posiada jurysdykcję w zakresie rozpoznawania spraw wnoszonych bezpośrednio przez państwa członkowskie OPA13 oraz spraw z indywidualnych skarg złożonych za pośrednictwem Komisji. Nadto działać może jak organ doradczy, przygotowując opinie dotyczące rozumienia postanowień traktatów dotyczących tematyki ochrony praw człowieka14.

2. Stanowisko Stanów Zjednoczonych w przedmiocie ratyfikacji Konwencji 2.1. Uwagi wstępne

Jesienią 1969 roku Stany Zjednoczone brały czynny udział w procesie negocjowania postanowień Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka podczas spotkania w San José. Znalazły się jednak w grupie siedmiu państw, które nie podpisały finalnego dokumentu, przedłożonego na sesji kończącej spotkanie. Uzasadniając przyjęte stanowisko, przedstawiciel amerykańskiej delegacji oświadczył, iż brak podpisu nie oznacza odmowy przyjęcia Konwencji. Podkreślił, iż tej rangi dokument prawny wymaga szerokiej konsultacji w ramach agencji państwowych, jak również wszechstronnego rozważenia konsekwencji, które przynieść może jego ratyfikacja. Na pogłębioną analizę tych zagadnień nie było zaś czasu podczas spotkania15. Przez kolejne lata administracja USA nie podjęła starań zmierzających do przyjęcia Konwencji. Zmianę przyniosła dopiero prezydentura Jimmy’ego Cartera. 1 czerwca 1977 roku zainicjował on proces ratyfikacji. Podpisując Pakt z San José, Carter powiedział: „to miejsce na karcie jest puste od dawna i jest dla mnie wielką przyjemność, że mogę podpisać w imieniu Stanów Zjednoczonych Konwencję Praw Człowieka, która w jasny sposób wyjaśni naszą własną wiarę we właściwą relację pomiędzy wolnymi ludźmi i wybranymi przez nich rządami”16. Działanie prezydenta wywołało nie małe zamieszanie w amerykańskiej administracji, w tym także w samym Białym Domu. Wskazywano, iż był to krok nieprzemyślany, a przyjęcie Paktu z San José może zachwiać krajowym porządkiem prawnym17. W polemice podkreślano, iż argumenty, które przesądziły o pozostaniu poza Konwencją przed ośmiu laty, nie straciły na aktualności.

s. 83-94; J.M. Pasqualucci, The Inter-American Human Rights System: Establishing Precedents and Procedure in Human Rights Law, „The University of Miami Inter-American Law Review”, tom 26, nr 2, zima 1994/1995, s. 297-361; D. Forsythe, Human Rights, The United States and the Oganization of American States, „Human Rights Quarterly” tom 13, nr 1/1991, s. 66-98; L. Shaver, The Inter-American Human Rights System: An Effective Institution for Regional Rights Protection?, „Washington University Global Studies Law Reviwe”, tom 9, nr 4/2010, s. 639-676. 13 Dotyczy to państw które uznały jurysdykcję Trybunału. Mogło to nastąpić albo wraz z ratyfikacją Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka, albo później poprzez złożenie stosownego oświadczenia, albo też uznanie to nastąpiło ad hoc. 14 Więcej na temat: R. Tabaszewski, Międzyamerykański…, dz. cyt., s. 83-94; J. M. Pasqualucci, The InterAmerican..., dz. cyt., s. 297-361; D. Forsythe, Human ..., dz. cyt., s. 66-98; L. Shaver, The Inter-American..., dz. cyt., s. 639-676. 15 Więcej na temat: M. Kirk, Should…, dz. cyt., s. 71-73. 16 W oryginale, słowa Jimmy’ego Cartera z chwili podpisania Konwencji brzmiały: „This blank place on the page has been here for a long time, and it's with great pleasure that I sign on behalf of the United States this convention on human rights which will spell out in clear terms our own belief in the proper relationship between free human beings and governments chosen by them”. 17 Więcej na temat: M. Kirk, Should…, dz. cyt., s. 75-76.

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? Podpis prezydenta nie oznaczał automatycznego wejścia Konwencji w życie. Konieczne było dokończenie procesu ratyfikacji. W tym celu, w lutym 1978 roku Jimmy Carter skierował sygnowany przez siebie dokument do Senatu, celem dalszego procedowania18. Razem z Amerykańską Konwencją Praw Człowieka wyższa izba Kongresu otrzymała także trzy inne traktaty dotyczące praw człowieka. Było to częścią przyjętej Biały Dom strategii. Mimo iż oficjalne stanowisko prezydenta sugerowało przyjęcie Paktu z San José wraz z poddaniem się jurysdykcji Trybunału, do samej treści dokumentu dołączono trzynaście zgłoszonych zastrzeżeń. Wśród nich pojawiła się m.in. sugestia wyłączenia bezpośredniej skuteczności postanowień Konwencji (art. 1 do 32), tak by stosowanie praw z niej płynących, wymagało uprzedniej implementacji do krajowego porządku prawnego. Zastrzeżenia dotyczyły także zakresu ochrony prawa do życia, równego traktowania dzieci pochodzących z legalnych związków oraz spoza nich, czy też zasady wstecznego działania postanowień wyłączających karalność określonych czynów19. Choć słowa Jimmy’ego Cartera wypowiedziane przy okazji skierowania traktatów do Senatu, wyrażały nadzieję, iż rychła ratyfikacja Konwencji stanowić będzie okazję do wyrażenia przez Stany Zjednoczone wsparcia w przedmiocie ochrony praw człowieka na terenie obu Amerykach, to jednak entuzjazm ten z czasem osłabł. Prace nad ratyfikacją Paktu z San José nie wyszły nigdy poza etap konsultacji w ramach komisji senackiej.

2.2. Argumentacja przeciwko ratyfikacji Konwencji

Od przeszło czterech dekad Amerykańska Konwencja Praw Człowieka nie doczekała się ratyfikacji. Oznacza to, iż Stany Zjednoczone nie są jej stroną i nie podlegają jurysdykcji Międzyamerykańskiego Trybunału Praw Człowieka. Opór przed przystąpieniem do Paktu z San José nie jest bynajmniej zjawiskiem nowym czy odosobnionym. Co najmniej od lat pięćdziesiątych XX wieku, w publicznej debacie prezentowane są argumenty przeciwko przyjmowaniu traktatów prawa międzynarodowego w przedmiocie ochrony praw człowieka20. Większość z nich zachowała aktualność także przy okazji debaty dotyczącej ratyfikacji Amerykańska Konwencja Praw Człowieka. Argumenty te ująć można w cztery umowne grupy: (1) wynikające z zasady supremacji prawa międzynarodowego, (2) natury konstytucyjnej (federalistyczne), (3) związane z suwerennością, (4) dotyczące potencjalnego zagrożenia zmiany prawa krajowego z pominięciem wewnętrznych procedur. 2.2.1. Zasada supremacji prawa międzynarodowego W społeczeństwie amerykańskim panuje powszechne przekonanie, iż Konstytucja Stanów Zjednoczonych z 1789 roku (wraz z Deklaracją Praw – stanowiącą formalnie pierwsze dziesięć poprawek do Konstytucji), jest dokumentem, który kompleksowo reguluje kwestię praw człowieka, gwarantując zarazem najwyższy poziom ich ochrony21. Skoro tak, nie ma potrzeby dalszej aktywności legislacyjnej w tym zakresie. Zbędna jest więc także ochrona na szczeblu międzynarodowym. Zwolennicy przedmiotowego argumentu wskazują, iż przystępowanie do konwencji dotyczących praw człowieka, paradoksalnie może spowodować obniżenie poziomu ochrony praw człowieka na terytorium USA. Z uwagi na zasadę supremacji prawa międzynarodowego, normy traktatów mają pierwszeństwo przed prawem krajowym. Skoro tak, spowodują one wyłączenie standardów ochrony wywiedzionych z Konstytucji. Zastąpione zostaną porządkiem konwencyjnym. Zgoda Senatu wyrażana jest w formie stosownej rezolucji, uchwalanej większością co najmniej 2/3 głosów senatorów obecnych na posiedzeniu. Więcej na temat P. Sarnecki, Ustroje konstytucyjne państw współczesnych, Wolters Kluwer Polska S.A., Warszawa 2013, s. 122. 19 M. Kirk, Should…, dz. cyt., s. 77-78. 20 Więcej na temat: N. Hevener Kaufman, D. Whiteman, Opposition to Human Rights Treaties in the United States Senate: The Legacy of Bricker Amendment, „Juman Rights Quarterly”, tom 10, nr 3/1988, s. 309-337. 21 Tamże, s. 310. 18

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? W odniesieniu do Paktu z San José powyższy argument zachował pełną aktualność. Krytycy ratyfikacji, dla zobrazowania problemu, dokonywali porównania zakresu ochrony wolności wyznania, praktyk religijnych, wolności słowa i prasy. Zgodnie z treścią pierwszej poprawki do Konstytucji, władza ustawodawcza Stanów Zjednoczonych (Kongres), nie może przyjąć ustaw ograniczających te prawa. Takich restrykcji nie przewiduje zaś tekst Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka. Ergo, w ocenie krytyków, zakres ochrony konstytucyjnej jest szerszy. Nie można bowiem wykluczyć, iż w przyszłości pojawią się zakusy do wprowadzenia w tekście Konwencji takich ograniczeń. W konsekwencji, przystępując do Paktu z San José, obywatele USA mogą stracić, nie zaś zyskać wyższy poziom ochrony. 2.2.2. Argumenty konstytucyjne (federalistyczne) Konstytucja Stanów Zjednoczonych przewiduje wyraźny podział kompetencji pomiędzy władzami federacyjnymi a stanowymi. Zasadniczo są to kompetencje wyłączne – tam gdzie działać mogą władze stanowe, tam władze federacyjne muszą zachować powściągliwość. Natomiast zgodnie z art. VI Konstytucji, postanowienia ratyfikowanych umów międzynarodowych obok ustawy zasadniczej, stanowią najwyższe prawo, korzystając z pierwszeństwa przed prawem stanowym. Zestawienie tych dwóch zasad oznacza, iż w przypadku kolizji pomiędzy postanowieniami Konwencji i prawa stanowego, akt prawa międzynarodowego, wyprzedzi regulację krajową. W konsekwencji, poszczególne stany, które formalnie nie były stroną umowy międzynarodowej, utracą swoje kompetencję na rzecz władz federalnych – sygnatariusza traktatu. Powoływany był tu przykład wpływu, który Konwencja może mieć na przepisy prawa karnego. Określanie czynów zakazanych oraz sankcji (w tym kary śmierci) za naruszenie norm karnych, leży w kompetencji władz stanowych. Pamiętając o treści art. 4 Paktu z San José, który gwarantuje szeroką ochronę prawa do życia, z przystąpieniem do Konwencji zwolennicy likwidacji kary śmierci zyskają mocne argumenty prawne. W ewentualnym przyszłym sporze, nie można wykluczyć iż skutecznie podniesiony zostanie zarzut niezgodności prawa stanowego z prawem konwencyjnym. Propozycją rozwiązania potencjalnej kolizji norm były co najmniej dwa argumenty: twierdzenie o braku bezpośredniej skuteczności norm konwencyjnych oraz tzw. klauzula federacyjna. W ramach pierwszego z nich, próbowano wywieść, iż przepisy Konwencji nie nadają się do bezpośredniego stosowania. Skoro tak, do ich implementacji, potrzebna będzie aktywność legislacyjna Kongresu. Twierdzenie to jednak nie znajduje szerszego uznania. Język Konwencji nie pozostawia większych wątpliwości, że zamierzeniem jej twórców było bezpośrednie jej stosowanie. Z drugiej strony, Pakt z San José, w art. 28 zawiera tzw. klauzulę federacyjną, adresowaną do krajów o takiej strukturze. Zgodnie z jej brzmieniem, rząd federalny zobowiązany jest podjąć przewidziane prawem kroki ku temu, by również rządy krajowe zagwarantowały przestrzeganie postanowień Konwencji22. W oparciu o ten argument budowane było twierdzenie, iż nie można mówić o automatyzmie w obowiązywaniu konwencji na poziomie stanowym. 2.2.3. Argumenty suwerennościowe W ramach tej grupy argumentów wskazywano na trzy główne konsekwencje, które przynieść może ratyfikacja Konwencji. Po pierwsze oznaczać może to, iż amerykańskie sądy utracą wyłączną jurysdykcję w sprawach naruszeń praw człowieka dokonanych na terytorium Stanów Zjednoczonych albo przez, lub w stosunku do swoich obywateli. W istocie najwyższym sądem stanie się Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka i to on dokonywać będzie finalnej oceny. Co więcej dotyczyć to będzie także skarg pojedynczych obywateli. Po wyczerpaniu drogi krajowej, za pośrednictwem Międzyamerykańskiej Komisji Praw Człowieka, indywidualna skarga będzie mogła trafić do Trybunału. Innymi słowy „wewnętrzne” sprawy obywateli USA w przedmiocie naruszeń praw człowieka, będą mogły znaleźć finał poza sądem krajowym. 22

Więcej na temat: J. Diab, United States…, dz. cyt., s. 323-343.

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

100

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? W ocenie krytyków Paktu z San José, taki stan rzeczy oznacza faktyczną utratę suwerenności państwowej, a co najmniej jednej z władz – władzy sądowniczej. W tym nurcie, pośrednio podważano także kompetencje Trybunału, wskazując iż skład sędziowski rekrutowany jest także z kręgu państw trzeciego świata. Z pewnością zaś, z państw o odmiennej od Stanów Zjednoczonych kulturze i tradycji prawnej. Po drugie, zwracano uwagę także na rzeczywiste ryzyko czarnego PR-u. Nagłośnienie na arenie międzynarodowej konkretnej sprawy, która dotyczyć może naruszeń praw podstawowych jednostki przez USA, bez wątpienia będzie miało negatywny wydźwięk propagandowy. W ten sposób godzić będzie w dobre imię oraz podważać autorytet Stanów Zjednoczonych, jako strażnika ochrony praw. Po trzecie, ratyfikacja traktatów odnoszących się do praw człowieka, w tym Paku z San José, jest krokiem w kierunku ograniczenia suwerenności na rzecz organizacji o charakterze międzynarodowym. Okazać się może, iż w ten sposób Stany Zjednoczone zaczną być zarządzane przez inny podmiot, a tym samym cofną się w historii o ponad 300 lat i na nowo walczyć będą musiały o niepodległość23. 2.2.4. Argumenty dotyczące zmiany prawa z pominięciem procedur krajowych Ostatnia grupa argumentów pozostaje w bezpośrednim związku z dwoma pierwszymi. Konsekwencją przyjęcia Konwencji, może okazać się bowiem, faktyczna zmiana prawa stanowego i to bez zastosowania procedur krajowych. Inicjatorem takiego stanu rzeczy może okazać się jednostka, której prawa gwarantowane Konwencją, zostały naruszone przez władze stanowe. Będzie ona uprawniona do złożenia skargi do Międzyamerykańskiej Komisji Praw Człowieka. Ta zaś, gdy uzna to za stosowne, skieruje skargę do Trybunału. Gdy ten stwierdzi, iż doszło do naruszenia praw jednostki, władny będzie nałożyć na USA konkretne zobowiązania. Konsekwencją takiego stanu rzeczy może okazać się nakaz zmiany lub co najmniej wyłączenia stosowania prawa stanowego. Ten sam efekt może zostać osiągnięty jeszcze przed ingerencją Trybunału. Przy sporze sądowym, sąd rozpatrujący sprawę opierając się na przepisach aktu prawa międzynarodowego, będzie mógł pominąć sprzeczne z nim prawo krajowe. Wyrok taki stworzy precedens, który pociągnąć może za sobą dalszą praktykę. W ten sposób władze stanowe utracą kontrolę nad procedurą zmiany prawa przez nie uchwalonego.

2.3. Kwestie polityczne

Mimo upływu czasu oraz przeobrażeń w państwach zachodniej hemisfery (w tym zachodzących procesów demokratyzacji), Stany Zjednoczone nie zmieniły oficjalnego stanowiska w stosunku do ratyfikacji Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka. Polityka powściągliwości, nadal jest kontynuowana. Wskazać należy, iż poza przedstawionymi powyżej argumentami natury prawnej, istotną rolę odgrywają także kwestie polityczne. Można nawet zaryzykować twierdzenie, iż w chwili obecnej, to one uzasadniają utrzymywanie status quo. Argumentacja prawna, w szczególności argument federalistyczny, nie przetrwały próby czasu. Pozorność zagrożeń związanych z ratyfikacją Konwencji, obnaża praktyka innych członków OPA. Nie można bowiem zapominać, iż USA nie jest jedynym państwem federacyjnym w regionie. Takimi są choćby Meksyk, czy Brazylia. Oba te państwa przystąpiły do Konwencji, co nie zachwiało ich strukturą. Teoretycznie, stosunkowo łatwo jest odnaleźć kontrargumenty prawne, które osłabiają stanowisko oponentów ratyfikacji. Znacznie trudniej jest zwalczyć utrwaloną niechęć czy obawę przed skutkami wejścia w życie Konwencji. Nie jest też zadaniem prostym, w kontekście wewnątrzpaństwowym, określenie profitów natury politycznej. Należałoby ustalić, co zyskać może partia rządząca. Powszechne jest zaś przekonanie, iż promowanie międzynarodowych

Tamże, s. 325.

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

101

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? aktów ochrony praw człowieka, jest politycznie nieopłacalne24. Wymaga poniesienia sporych nakładów ludzkich, finansowych czy propagandowych, co nie przekłada się na potencjalne zyski dla partii, w tym na zwiększenie poparcia wyborców. W szczególności, gdy w społeczeństwie pokutuje przekonanie, iż regulacja międzynarodowa w zakresie praw człowieka jest zbędna, a należyty poziom ochrony zapewnia już Konstytucja.

2.4. Konsekwencje przyjętego stanowiska USA

Nie można zaprzeczyć, iż Stany Zjednoczone odegrały istotną rolę w podnoszeniu standardów ochrony praw człowieka na świecie. Hasła odnoszące się do poszanowania praw jednostki były i są stale obecne w amerykańskim dyskursie. Za słowami idzie także realizacja licznych projektów, które mają na celu podniesienie poziomu gwarancji i ochrony praw podstawowych. W tym zakresie Stany Zjednoczone pretendują do miana lidera. Niewątpliwie administracja USA, miała niebagatelny wpływ na powstanie międzyamerykańskiego systemu ochrony praw człowieka. Szczególne zasługi przypisać należy aktywności Franklina D. Roosevelta. Ochrona praw człowieka była także hasłem przewodnim prezydencji Jimmy’ego Cartera. Pamiętać należy, iż to za jego kadencji większość krajów – stron Konwencji, ratyfikowała dokument. Dzięki temu Pakt z San José mógł wejść w życie, a Trybunał zainaugurować pracę. Bez osobistego zaangażowania Cartera, proces ten byłby zapewne znacznie dłuższy25. Postawa Stanów Zjednoczonych wobec Konwencji uwidacznia pewnego rodzaju paradoks. Państwo to stara się dyktować innym standardy poszanowania praw człowieka, egzekwując ich wdrożenie przy sporym nakładzie finansowy, politycznym czy nawet militarnym26. Jednocześnie od lat odmawia pełnej partycypacji w międzyamerykańskim systemie ochrony praw człowieka. Czyni to m.in. z obawy przed poddaniem się jurysdykcji zewnętrznemu, ponadpaństwowemu sądowi, tak by to Trybunał, zaczął dyktować Stanom Zjednoczonym „swoje” standardy ochrony. W tym kontekście wiarygodność USA spada. Jak bowiem w pełni honorować działalność Komisji i Trybunału, stosować się do ich wytycznych i nakazów, gdy lider i promotor ochrony praw człowieka na zachodniej półkuli, nie uznaje w pełni kompetencji tych organów OPA? Zdaje się, iż siła oddziaływania Stanów Zjednoczonych w tym zakresie byłaby znacznie większa, gdyby przystąpiły do Konwencji i uznały jurysdykcję Trybunału. Być może, w ślad za USA, jak w efekcie domino, podążyłyby kolejne państwa członkowskie OPA, a system międzyamerykański stałby się systemem uniwersalnym.

3. Podsumowanie

Stany Zjednoczone nie partycypują w pełni w systemie ochrony praw człowieka zachodniej półkuli. Mimo upływu przeszło czterdziestu pięciu lat, licząc od spotkania w San José, i ponad trzydziestu pięciu od chwili złożenia podpisu przez prezydenta Jimmy’ego Cartera, proces ratyfikacji Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka nie dobiegł końca. Dokument zatrzymał się na etapie prac w komisji senackiej i nic nie wskazuje na to, by coś miało się zmienić. W tym czasie, polepszyły się zasadniczo realia życia w państwach regionu. Przez kraje ameryki łacińskiej przetoczyła się fala demokratyzacji, co nie pozostało bez wpływu na poszanowanie praw człowieka. W ramach systemu międzyamerykańskiego standardy ochrony wyznaczają Komisja oraz Trybunał. Mimo, iż nie jest to system uniwersalny, zdaje się jednak spełniać pokładane w nim nadzieje. Owszem, zakładać można, iż pełna partycypacja Stanów Zjednoczonych mogłaby wpłynąć na pogłębienie współpracy OPA także na płaszczyźnie promocji i ochrony praw człowieka. Być może dałaby asumpt do reformy zmierzającej do uproszczenia systemu, tak by Tamże, s. 341, a także: N. Hevener Kaufman, D. Whiteman, Opposition…, dz. cyt., s. 333. L. Shaver, The Inter-American..., dz. cyt., s. 644. 26 J. Diab, United States…, dz. cyt., s. 342. 24 25

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

102

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? mógł on szybciej i bardziej efektywnie ingerować w przypadku dostrzeżonych naruszeń. Czy tak się stanie, trudno zakładać. Zmiana stanowiska USA w przedmiocie ratyfikacji Konwencji, wymagałaby usunięcia mocno zakorzenionego lęku przed możliwymi konsekwencjami. Strachu, który Senator John Bricker ujął w słowa: „nie chciałbym dożyć chwili, gdy pewnego dnia Konstytucja oraz Karta Praw staną się zwykłym skrawkiem papieru, a dokonując ratyfikacji traktatu, taki proces rozpoczynamy”27. Choć wypowiedziane podczas prac nad ratyfikacją konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa, w pełni oddają nastawienie senatorów także w stosunku do Paktu z San José.

Literatura Amerykańska Deklaracja Praw i Obowiązków Obywatela. Amerykańska Konwencja Praw Człowieka. Diab J., United States Ratification of the American Convention on Human Rights, „Duke Journal of Comparative & International Law”, tom 2, nr 2/1992. Dobrzycki W., Demokracja i prawa człowieka w systemie międzyamerykańskim, „Ameryka Łacińska”, nr 3-4/2001. Dobrzycki W., System Międzyamerykański, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2002. Forsythe D., Human Rights, The United States and the Oganization of American States, Human Rights Quarterly” tom 13, nr 1/1991. Hevener N., Kaufman, Whiteman D., Opposition to Human Rights Treaties in the United States Senate: The Legacy of Bricker Amendment, „Juman Rights Quarterly”, tom 10 nr 3/1988. Karta Organizacji Państw Amerykańskich. Kirk M., Should the United States Ratify the American Convention on Human Rights? „Revista IIHD”, nr 14/1991. Konstytucja Stanów Zjednoczonych. Pasqualucci M., The Inter-American Human Rights System: Establishing Precedents and Procedure in Human Rights Law, „The University of Miami Inter-American Law Review”, tom 26, nr 2, zima 1994/1995. Sarnecki P., Ustroje konstytucyjne państw współczesnych, Wolters Kluwer Polska S.A., Warszawa 2013. Shaver L., The Inter-American Human Rights System: An Effective Institution for Regional Rights Protection?, „Washington University Global Studies Law Reviwe”, tom 9 ,nr 4/2010. Tabaszewski R., Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka jako panamerykański organ sądowniczy, [w:] Oblicza Ameryki Łacińskiej, K. Krzywicka, J. Kaczyńska (red.), WUMCS, Lublin 2010.

N. Hevener Kaufman, D. Whiteman, Opposition…, dz. cyt., s. 335.

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

103

mgr Bartosz Pieczara

Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie

Eduardo Galeano i Mario Vargas Llosa - dwa spojrzenia na wpływ USA na poziom rozwoju Ameryki Łacińskiej Abstrakt

Niski poziom rozwoju gospodarczego Ameryki Łacińskiej jest często przypisywany uzależnieniu tego kontynentu od północnoamerykańskiego imperializmu. Jednym z autorów wpisujących się w ten nurt jest urugwajski dziennikarz Eduardo Galeano. W swojej książce „Las venas abiertas de America Latina” przypisuje on USA oraz światowemu imperializmowi winę za szerzącą się na tym kontynencie biedę. Przeciwne zdanie wyraża słynny peuwiański pisarz, laureat literackiej nagrody Nobla - Mario Vargas Llosa, autor polemicznego dzieła „El Manual del perfecto idiota latinoamericano”. Stanowi ono krytykę wspomnianego nurtu przypisującego między innymi USA odpowiedzialność za gospodarcze niepowodzenia Iberoameryki. Peruwiański autor jest zdania, że z gospodarczego punku widzenia Ameryka Łacińska nie odgrywała istotnej roli w polityce zagranicznej USA. Przekonanie o winie imperialistów za panującą tam biedę uważa on właśnie za jedną z jej przyczyn, podając przykłady innych państw, które pomimo iż znajdowały się pod wpływem USA osiągnęły gospodarczy sukces. Słowa kluczowe: Eduardo Galeano, Mario Vargas Llosa, Ameryka Łacińska, USA, imperializm

Abstract The underdevelopment of Latin America is often attributed to the continent's dependence on the North American imperialism. One of the authors who share this view is the Uruguayan journalist Eduardo Galeano. In his book ‘Las venas abiertas de America Latina’, he puts the blame for poverty on the continent and on the U.S. and the global imperialism. An opposite opinion is expressed by the famous Peruvian writer, Nobel Prize winner – Mario Vargas Llosa, the author of the polemical book ‘El Manual del perfecto idiot Latinoamericano’. It criticizes the aforementioned view that blames, among others, the USA for the economical failures of Latin America. Vargas Llosa believes that, from an economic point of view, Latin America has not played a significant role in the US foreign policy. He considers the belief that the imperialists are responsible for the poverty of Latin America as one of the main causes of Latin American underdevelopment and provides examples of countries that in spite of being under the U.S. influence have managed to achieve economic success. Key words: Eduardo Galeano, Mario Vargas Llosa, Latin America, USA, imperialism

1. Wprowadzenie

Ameryka Łacińska stanowi grupę państw, które pomimo występujących między nimi różnic, tworzą całość połączoną wspólną kolonialną przeszłością, kulturą oraz używanymi językami. Już od przybycia pierwszych konkwistadorów obszar ten był dla Europy źródłem bogactw naturalnych oraz siły roboczej. Nie ulega wątpliwości, że ponad 300 lat hiszpańskiego i portugalskiego panowania, to czas wyzysku i grabieży bogactw tamtej ziemi. Jednak większość państw Ameryki Łacińskiej uzyskała niepodległość już na początku XIX wieku, a pomimo to przez wiele kolejnych dekad nie udało im się osiągnąć sukcesów gospodarczych, a często nawet stabilności politycznej. Ameryka Łacińska jest biedna i rozwarstwiona, a przyczyn jej niepowodzeń wielu dopatruje się w drapieżnej polityce imperialistycznych mocarstw, które miałyby osiągnąć swój własny dobrobyt poprzez wyzysk uciemiężonej Iberoameryki. Poglądy te zyskały wielu zwolenników, nie tylko wśród niższych klas społecznych, ale także intelektualistów, KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

104

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? z których najbardziej znaną postacią jest prawdopodobnie Eduardo Galeano. Był on urugwajskim dziennikarzem i pisarzem, który w swoich dziełach często odnosił się do przeszłości swojego kontynentu i w niej dopatrywał się przyczyn jej ciągłych niepowodzeń. Największą sławę przyniosło mu dzieło zatytułowane „Las venas abiertas de America Latina”1, wydane w 1971 roku, które dość szybko stało się swego rodzaju biblią dla lewicowych ruchów, przypisujących imperialistom, a w szczególności USA odpowiedzialność za biedę i słabość kontynentu południowoamerykańskiego.

2. Wpływ USA na poziom rozwoju Ameryki Łacińskiej

Galeano opisuje historię Ameryki Łacińskiej od jej odkrycia i podboju przez konkwistadorów aż do XX wieku Autor uważa, że bogactwa jego kontynentu zostały zrabowane najpierw przez europejskich kolonialistów, zaś po uzyskaniu przez te kraje niepodległości przez mocarstwa imperialistyczne, na czele z USA. Tak o swojej książce wypowiada się sam autor: „Napisałem Las venas abiertas de América Latina, aby rozpowszechnić cudze myśli oraz moje własne doświadczenia, które być może choć w niewielkim stopniu pomogą, w miarę możliwości, udzielić odpowiedzi na męczące nas od zawsze pytania: Czy Ameryka Łacińska jest regionem skazanym na upokorzenie i biedę? Skazana przez kogo? Jest to wina Boga czy wina natury? Czy ta niedola nie jest czasem produktem historii, stworzonym przez ludzi i która, z tego powodu, przez ludzi może zostać odwrócona?”2. Książka Urugwajczyka jest próbą spójnego wytłumaczenia stanu, w jakim obecnie znajduje się Ameryka Łacińska przechodząc poprzez kolejne etapy jej historii. Opisuje w niej występujące na kontynencie zasoby naturalne oraz sposób w jaki przyciągnięci przez nie konkwistadorzy na długie lata zniewolili mieszkańców Ameryki Łacińskiej wywożąc jej bogactwa takie jak: złoto, srebro, kauczuk, banany etc. Galeano analizuje historię kontynentu łącząc poszczególne wydarzenia z działaniami podejmowanymi przez mocarstwa imperialistyczne i przedstawiając ich negatywne dla regionu konsekwencje. Kluczowym założeniem przyjętym w tym utworze jest ciągłość pomiędzy uciskiem kolonialnym i zmodyfikowaną, lecz nie mniej jego zdaniem opresyjną formą ucisku w XX wieku Urugwajczyk zauważa, że o ile początkowo grabieżcami byli Europejczycy, to od XX wieku rolę tę przejęli Amerykanie. Eduardo Galeano przedstawia historię odkrycia Ameryki jako nieustanną kradzież zasobów naturalnych, która trwa do dziś. Przybycie Krzysztofa Kolumba, a następnie konkwista ziem Ameryki zamieszkałych przez rdzennych mieszkańców miały według niego na celu wyłącznie rabunek, bez względu na konsekwencje dla tamtejszej ludności. Odkrywanie kolejnych złóż rozpalało tylko chciwość mocarstw kolonialnych, co prowadziło do jeszcze większego wyzysku i grabieży. Autor podkreśla ogromną wartość odkrytych tam złóż, która jednak w żaden sposób nie przysłużyła się rodzimym mieszkańcom, gdyż byli oni dla kolonizatorów zaledwie narzędziem, którym mieli się posłużyć do zdobycia bogactwa, a statki pełne bogactw płynęły zawsze w jedną stronę. Porusza on także temat eksterminacji cywilizacji prekolumbijskich, której jego zdaniem dokonali kolonizatorzy. Uważa, że gospodarka skolonizowanej Ameryki dysponowała największą w tamtym czasie koncentracją siły roboczej, która powstała przez ucisk i zniewolenie tubylców, które doprowadziły do ich eksterminacji. Warto tutaj zwrócić uwagę, iż autor przypisuje Europejczykom dokonanie ludobójstwa ludności rdzennej, popierając swoją tezę danymi i tylko wspominając o wpływie jaki na tamtejszą sytuację demograficzną wywarły przywiezione przez Europejczyków choroby. Galeano wysunął w tej książce tezę, iż dla krajów latynoamerykańskich ich bogactwa naturalne za każdym razem okazywały się przekleństwem, ponieważ ich nadmierna eksploatacja rujnowała środowisko, a zyski i tak trafiały do metropolii. Jako przykład podaje Brazylię, gdzie 1 2

Pol. Otwarte żyły Ameryki Łacińskiej – Las venas abiertas de América Latina, México 1973. E. Galeano, Las venasabiertas de América Latina, México 2010, s. 2.

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

105

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? ekstensywna produkcja cukru doprowadziła do zubożenia gleb oraz negatywnie wpłynęła na faunę i florę, zaś ludność do dziś żyje w fatalnych warunkach3. Przykład ten dobrze obrazuje przekaz Galeano, który jest zdania, że obecna sytuacja Latynosów została zdeterminowana przez wydarzenia historyczne. Autor postrzega historię Ameryki Łacińskiej jako ciągłe zmaganie się z uciskiem i podporządkowaniem większym i silniejszym państwom. Uważa, że uzyskanie niepodległości przez dawne kolonie tak naprawdę niczego nie zmieniło, ponieważ są one wciąż ekonomicznie uzależnione od dawnych okupantów. Ameryka Łacińska odgrywa jego zdaniem instrumentalną rolę w polityce zagranicznej USA, które uzurpują sobie prawo do ingerowania w wewnętrzne sprawy państw latynoamerykańskich. W jego ocenie USA przyjmują postawy antydemokratyczne, ponieważ ingerując w politykę wewnętrzną sąsiadów doprowadzają do powstania niedemokratycznych reżimów, które nie maja poparcia ludności. Siła USA opiera się jego zdaniem na umiejętności zastraszania słabszych państw, łapania ich w pułapkę oraz szantażu. Działania te nie zawsze przyjmują postać zbrojnej interwencji lecz często są dokonywane poprzez polityczną lub finansową presję, pod którą uginają się zastraszone i niezdolne do suwerennych decyzji władze państw Latynoameryki. Podobnie jak kiedyś Jose Marti, porównuje on USA do potwora, który manipuluje swoimi ofiarami zastraszając je za pomocą swych kłów: finansowego, politycznego, propagandowego czy militarnego4. Ameryka Łacińska jest pogrążona w będącej schedą po kolonializmie niemocy, braku wiary we własne siły oraz strachu przed potężnym sąsiadem, który zręcznie je wykorzystuje do realizacji własnych celów i wzbogacania się kosztem państw regionu. Kraje kontynentu są uwięzione w gospodarczej pułapce, skazane na eksportowanie surowców i produktów nisko przetworzonych oraz zmuszone do importu produktów o wysokiej wartości dodanej, przez co nie są w stanie osiągać pożądanych zysków. Galeano prezentuje w swojej książce poglądy głoszone przez zwolenników teorii „centrum-peryferie”, zwanej też teorią zależności, która powstała w latach 60 XX wieku wśród ekonomistów i socjologów z Ameryki Łacińskiej próbujących znaleźć przyczyny zacofania gospodarczego tego kontynentu względem reszty świata. Za autora oraz klasyka tej teorii jest uważany R. Prebisch5. Zakłada ona, iż wzrost gospodarczy państw rozwiniętych utrudnia lub uniemożliwia rozwój państw biednych. Sytuacja ta jest wynikiem kształtu międzynarodowego podziału pracy, gdzie kraje rozwinięte czerpią znaczące zyski z handlu z krajami rozwijającymi się, poprzez tzw. wartość dodaną, która stanowi znaczącą część ceny danego towaru. Państwa rozwijające się posiadają zasoby, ale nie posiadają środków produkcji i odpowiedniej technologii, aby wytwarzać towary o wysokiej wartości dodanej. Z tego powodu są zmuszone do eksportowania surowców do państw rozwiniętych, a przez to do osiągania co raz mniejszych zysków oraz do pogłębiania ich zależności od państw rozwiniętych, ponieważ to kraje bogate są w stanie wpływać na poziom cen surowców na rynkach światowych. W swojej zmodyfikowanej postaci teoria uwzględnia też wpływ czynników historycznych. Wyżej opisana zależność jest tutaj postrzegana jako konsekwencja kolonizacji, gdzie kraje skolonizowane traktowane wcześniej jako źródło surowców oraz chłonne rynki zbytu nawet po uzyskaniu niepodległości w sensie politycznym wciąż pozostają zależne od dawnych metropolii6. Poglądy te zyskały uznanie wśród środowisk lewicowych w Ameryce Łacińskiej, zaś ich zwolennicy często otrzymywali miano klasyków, jak np. późniejszy prezydent Brazylii Fernando Henrique Cardoso, autor książki „Zależność a rozwój w Ameryce Łacińskiej”. Powyższa ideologia okazała się bardzo atrakcyjna dla ugrupowań kontestujących panujący porządek, piętnujących E. Galeano, Las venasabiertas…, dz. cyt., s.85. Wywiad z autorem, 14.03.2006, www.rebelion.org/noticia.php?id=28267 5 J.T. Hryniewicz, Teoria „Centrum-Peryferie” w epoce globalizacji, „Studia Regionalne i Lokalne”, nr 2 (40)/2010, s. 1-2. 6 Tamże, s. 3-7. 3 4

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

106

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? tzw. imperializm, na którego czele miały stać USA. Warto zauważyć, że w okresie zimnej wojny wiele latynoamerykańskich reżimów utrzymywało związki z USA, co powodowało, że tego typu retoryka trafiała na podatny grunt. W tej sytuacji nie trudno było znaleźć winnego, tym bardziej, że był nim tradycyjny, powszechnie znienawidzony wróg – USA. Ruchy lewicowe, niejednokrotnie tłumione przez wojskowe reżimy, były zmuszane do zejścia do podziemia lub przeradzały się w organizacje zbrojne, otwarcie wypowiadając wojnę sprawującym władzę. Powodowało to destabilizację sytuacji politycznej, co dodatkowo utrudniało rozwój gospodarczy. W swojej książce Galeano dokładnie opisuje krzywdy wyrządzone ludności rdzennej przez przybyszy ze Starego Świata, ale wielokrotnie daje się ponieść utopijnemu przekonaniu, iż w tym konflikcie najeźdźcy stali po złej, zaś podbijane ludy po dobrej stronie. Jest to daleko idące uproszczenie, któremu kłam zadają wydarzenia historyczne mówiące o sojuszach jakie plemiona okupowane zawierały z konkwistadorami, aby uwolnić się od ucisku innych plemion. Za dowód tego, iż ówczesne realia były dużo bardziej skomplikowane niech posłuży owiana legendą Malintzin, uznawana częściowo niesłusznie w Meksyku za symbol zdrady i kolaboracji z wrogiem kobieta, która sprzedana konkwistadorom służyła jako tłumaczka i wraz z nimi dokonywała podboju tamtejszych ziem. Sytuacja wyglądała podobnie także przez kolejne stulecia, kolonialne panowanie, a potem imperialne zakusy najpierw Europejczyków i następnie USA nie były zawsze tylko i wyłącznie bezpośrednią agresją okupanta, lecz niejednokrotnie pomocą udzielaną jednej ze stron wewnętrznego konfliktu, nawet jeśli służyła ona realizacji imperialnych interesów. Nie do końca prawdziwe jest także przypisywanie kolonizatorom całkowitej odpowiedzialności za umyślne doprowadzenie do ludobójstwa rdzennej ludności, ponieważ bardzo duża rolę odegrały w nim choroby przywiezione niezamierzenie przez Europejczyków, przed którymi organizmy Indian nie były w stanie się bronić7. Również w aspektach ekonomicznych Galeano oczyszcza kraje latynoskie z odpowiedzialności za własną biedę zrzucając całą winę na wyzyskujących je imperialistów. Nie należy zapominać, że podobnie jak kraje latynoamerykańskie, USA także musiały uwolnić się od kolonialnej władzy, zanim udało im się osiągnąć gospodarcze sukcesy. Choć po upadku kolonialnej władzy sytuacje w jakich znajdowały się USA i Ameryka Łacińska znacząco się od siebie różniły, to jednak kraje te zaczynały swoją niepodległą drogę w podobnym czasie oraz otoczeniu międzynarodowym, a ich historie potoczyły się w bardzo odmienny sposób. Poglądy Eduardo Galeano spotkały się z ostrą krytyką ze strony m.in. słynnego pisarza, Mario Vargasa Llosy, który w książce „El manual del perfecto idiota latinoamericano” napisanej wspólnie z Plinio Apuleyo Mendozą i Carlosem Alberto Montanerem w ironiczny i dosadny sposób, na podstawie danych statystycznych i wiedzy empirycznej krytykuje powszechny w Ameryce Łacińskiej sposób myślenia, oparty na lewicowej lub wręcz marksistowskiej ideologii wraz z pewnymi dodatkowymi cechami, charakterystycznymi dla tytułowego „idioty”. Autorzy poświęcili jeden z rozdziałów w całości opisywanej powyżej książce Eduardo Galeano, którą nazwali „biblią idioty”. Tytułowy idiota pochodzi zazwyczaj z rodziny należącej do średniej lub niskiej klasy społecznej, jest zgorzkniały i zakompleksiony oraz otrzymał wykształcenie w duchu marksistowskim, a otaczający świat interpretuje wedle wpojonych mu przekonań. Ponadto, regularnie dyskutuje z podobnymi sobie „idiotami” na tematy polityczno-gospodarcze, dochodząc zawsze do wniosku, że „bogate kraje nas okradają”. Typowy idiota przyjmuje zawsze „antyamerykańską” postawę objawiającą się nienawiścią do wszystkiego co amerykańskie wynikającą z przyczyn kulturowych, gospodarczych, historycznych oraz psychologicznych. Kulturowe uwarunkowania wrogości wobec USA mają swoje korzenie już w tradycji Hispanoameryki, pod względem gospodarczym wynikają one z nacjonalistyczno-marksistowskiego sposobu postrzegania międzynarodowych stosunków gospodarczych i wspomnianej wcześniej teorii zależności. Pod względem historycznym wrogość ta wywodzi się z licznych 7

A. Carredano, Historia de América, Barcelona 2007, s. 326-365.

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

107

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? konfliktów zbrojnych, które miały miejsce pomiędzy USA i ich sąsiadami, zaś w ujęciu psychologicznym wynika zapewne z mieszanki podziwu i resentymentu, który wywodzi się z zazdrości wobec odnoszącego spektakularne sukcesy sąsiada. Według autorów tytułowy idiota odczuwa nienawiść do USA, które jawią się mu jako złodziej i wyzyskiwacz, który podstępnie go okrada, nie dając szansy na zgromadzenie majątku. Typowy idiota krytykuje także rząd własnego kraju, który to z reguły podejmuje działania prowadzące do dalszego pogorszenia jego sytuacji gospodarczej, choć i tak wszystkiemu winne są USA. Autorzy zarzucają zatem typowemu idiocie krytykę kierowaną pod adresem wszystkich, która pozbawiona jest racjonalnych przyczyn. Twórcy „Manual del perfecto idiota latinoamericano” obnażają bezzasadność tezy o kradzieży bogactwa argumentując, że „jest oczywiste, że jeśli bogactwo jest produktem, a nie czymś już istniejącym, to dobrobyt danego kraju nie jest efektem kradzieży bogactwa pochodzącego z innego miejsca"8. Krytykują oni przy tym niemoc i brak wiary we własne siły, które są powszechne w Ameryce Łacińskiej, a jako pozytywny przykład podają Chile, które obrało liberalną ścieżkę rozwoju osiągając niespotykany nigdzie indziej na kontynencie poziom wzrostu gospodarczego. Ponadto, zarzucają Galeano, że nieustannie przedstawia Latynosów jako ofiary niesprawiedliwości, nie zwracając uwagi na ich własną rolę w dążeniu do dobrobytu. Podkreślają, że poglądy głoszone w książce Galeano oparte są na nieprawdziwych założeniach takich jak np. to, że kraje rozwinięte zarabiają więcej na konsumpcji produktów pochodzących z Ameryki Łacińskiej niż ona sama na ich produkcji. Jak twierdzą, gdyby Ameryka Łacińska nie eksportowała, to nie byłaby też w stanie importować, zaś problem polega na tym, że środki z poboru podatków nie służą rozwojowi, ale są zaledwie transferem od prywatnego właściciela do państwowej kasy, gdzie zostaną zapewne zdefraudowane przez składającą się z tytułowych idiotów administrację. Autorzy podważają również twierdzenie, iż Ameryka Łacińska eksportuje tylko surowce i produkty nisko przetworzone, argumentując, że w 1993 roku z 10 największych latynoamerykańskich koncernów tylko 4 zajmowały się eksportem tego typu produktów9. Wyśmiewają oni też podziw jaki Galeano wyraża dla Kuby, która w jego oczach potrafiła sprzeciwić się tyranii sąsiadów i podążyć drogą socjalizmu, argumentując, że po upadku bloku wschodniego Kuba „zdaje się chcieć otworzyć własne żyły, aby kapitalizm wyssał jej krew”10, co jest oczywiście aluzją do stopniowej liberalizacji zachodzącej w tym kraju. Wychwalanej przez socjalistów Kubie wyliczają najniższy na całym kontynencie przyrost naturalny, wysoki poziom samobójstw oraz skrajną biedę i głód, co jest efektem oparcia gospodarki kraju jedynie na turystyce. Twórcy podręcznika idioty krytykują również tezę, że tylko rewolucja może zmienić społeczeństwo i wyciągnąć kraje latynoskie z biedy, przypominając, że z historycznego punktu widzenia rewolucje w regionie prowadziły zawsze do dalszej pauperyzacji, zaś w wyniku rewolucyjnej przemocy cierpieli bardziej biedni niż bogaci. Autorzy zadają ironiczne pytanie ilu zamożnych przemysłowców, biznesmenów czy innych ważnych osobistości zostało zabitych w wyniku rewolucji, odpowiadając, że najczęstszymi ofiarami byli biedacy lub zwyczajni żołnierze. W ich opinii przyczyną biedy jest także skłonność do zaciągania kredytów od międzynarodowych instytucji jak np. Bank Światowy, gdzie kraje regionu pożyczają coraz więcej i napotykają coraz większe problemy z obsługą zadłużenia, przez co same wtrącają się w pułapkę długu. Kraj tytułowego idioty jest przekonany, że walczy w słusznej sprawie chroniąc interesy biednych przed kapitalistami, jednak w rzeczywistości zamiast niwelować nierówności tylko je powiększa, przez co biedni stają się biedniejsi, a bogaci jeszcze bogatsi. Vargas Llosa oraz współautorzy argumentują, że wychwalana przez Galeano droga socjalizmu, która często opiera się na przemocy, jest błędna, czego dowiodły przykłady Fidela Castro, Alana Garcii czy Salvadora Allende, którzy doprowadzili rządzone przez siebie kraje do ruiny. Alternatywą dla M.V. Llosa, P.A. Mendoza, C.A. Montaner, A.V. Llosa, Manual del perfecto idiotalatinoamericano, s. 33. Tamże, s. 61. 10 Tamże, s. 47. 8 9

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

108

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? rozpowszechnionej w Ameryce Łacińskiej lewicowej retoryki ma być podejście liberalne, gdzie rola państwa ograniczałaby się do wspierania wolnej konkurencji oraz podejmowania działań na rzecz wzrostu wydajności produkcji. „Las Venas abiertas de America Latina” oraz „El manual del perfecto idiota latinoamericano” stoją na przeciwnych ideologicznych biegunach i trudno się w nich doszukiwać cech wspólnych. Dzieło Eduardo Galeano jest wpisującym się w tradycję tamtejszych ruchów lewicowych oskarżeniem skierowanym w stronie mocarstw, które to miałyby postrzegać Amerykę Łacińską jako miejsce, z którego mogą kraść surowce konieczne do budowy ich własnego dobrobytu oraz przez podstępne manipulacje nie pozwalać Latynosom na uzyskanie godziwych zysków. Autor zdaje się być przekonany o nadrzędnej pozycji tego regionu wśród celów polityki zagranicznej USA. Założenie to jest przesadzone, szczególnie po upadku systemu bipolarnego i zaniku zagrożenia ze strony ekspansji komunizmu. Ameryka Łacińska odgrywała co prawda istotną rolę w polityce zagranicznej USA od rozpoczęcia zimnej wojny, ale jej znaczenie spadło w latach 70., pod rządami Jimmiego Cartera. Kraje regionu znalazły się ponownie w centrum zainteresowania polityki zagranicznej USA po objęciu urzędu prezydenckiego przez Ronalda Reagana, który uważał, iż administracja prezydenta Cartera prowadziła nierozważną politykę w stosunku do tego regionu, co jego zdaniem doprowadziło do utraty kontroli w tamtym obszarze oraz do wzrostu wpływów ZSRR, co stanowiło poważne niebezpieczeństwo, szczególnie po wybuchu w 1982 roku kryzysu zadłużenia w Ameryce Łacińskiej11. Nowy podejście opierało się na skupianiu większej uwagi na kluczowych dla gospodarek regionu kwestiach ekonomicznych oraz zwiększonego zainteresowania sytuacją polityczną w Ameryce Środkowej. Efektem wsparcia gospodarczego ze strony USA były m.in. opracowane w 1985 i 1989 roku plany Bakera i Brady’ego. Pomoc gospodarcza USA dla państw regionu miała na celu pomoc pogrążonym w kryzysie państwom regionu, nie zaś odnoszenie zysków. Najbardziej zadłużone państwa otrzymywały pieniądze od Banku Światowego, Międzyamerykańskiego Banku Rozwoju oraz banków prywatnych w zamian za przeprowadzanie reform wolnorynkowych, co oddalało niebezpieczeństwo dostania się tych krajów do sfery wpływów ZSRR. Nie zmienia to jednak faktu, że biedna i zacofana Ameryka Łacińska z ekonomicznego punktu widzenia nie jest łakomym kąskiem ani dla Amerykanów, ani innych mocarstw. Ameryka Łacińska była i jest regionem, który dla USA ma znaczenie geopolityczne, a nie ekonomiczne, a przytaczane następnie dane pokazują, że skala inwestycji USA w Ameryce Łacińskiej jest bardzo niewielka w porównaniu z innymi częściami świata12. Jak zauważają autorzy „Podręcznika idioty latynoamerykańskiego”, obarczanie innych państw winą za własne niepowodzenia stało się w Ameryce Łacińskiej tradycją, będącą balastem jaki w swych próbach wyrwania się z nędzy niesie Ameryka Łacińska. Takie tradycyjne już zrzucanie winy na innych jest też swego rodzaju osłoną dla nieudolnych rządzących, których niezadowalające wyniki i tak są postrzegane jako efekt obcych wpływów. Jest to także grunt, na którym rozwijają się populistyczne ugrupowania głoszące antyimperialistyczne hasła, obiecujące uwolnienie ich krajów od obcych wpływów oraz poprawę sytuacji najbiedniejszych warstw społeczeństwa. Niestety, nie jest możliwe znalezienie w Ameryce Łacińskiej państwa, które poprzez tak prowadzoną politykę weszłoby na długotrwałą ścieżkę wzrostu gospodarczego. Zalecana przez autorów liberalizacja z pewnością jest w stanie wyrwać kontynent z nędzy, tak jak miało to miejsce w wypadku Chile, jednak jest trudna do wprowadzenia w krajach o dużej części ludności żyjącej w biedzie i bardzo wysokim dochodowym rozwarstwieniu wśród społeczeństwa. Ponadto, sugerowana liberalizacja nie jest rozwiązaniem samym w sobie i wymaga odpowiedniego dopasowania do realiów ekonomicznych i społecznych poszczególnych państw. Za przykład może posłużyć Wenezuela, gdzie wprowadzone neoliberalne rozwiązania nie M. Ramos, America Latina y la politica exterior de Estados Unidos, [w:] „Revista de Estudios Politicos (Nueva Epoca)”, nr 74, Octubre-Diciembre 1991, s. 640. 12 M.V. Llosa i in., Manual…, dz. cyt., s. 77-78. 11

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

109

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? przyniosły oczekiwanego skutku, zaś luka pomiędzy biednymi i bogatymi znacząco się zwiększyła13. Kraj ten po odejściu od neoliberalizmu przeżywał okres prosperity, któremu towarzyszyła redukcja biedy, wysoki wzrost gospodarczy przy stabilnych finansach publicznych. Niestety, i ten sukces zdaje się być krótkotrwały, gdyż wprowadzane w ostatnich latach przez następcę Hugo Chaveza, Nicolasa Maduro antyrynkowe reformy doprowadziły do załamania sytuacji gospodarczej oraz powstania niedoborów podstawowych produktów. Eduaro Galeano uważa, iż bogate USA i Europa mieszały się w wewnętrzne sprawy krajów latynoamerykańskich dla osiągnięcia zysków oraz podporządkowania ich polityki swoim interesom. Trudno odmówić mu częściowej racji, iż zarówno Europa jak i USA ingerowały w sprawy państw Iberoameryki. Ingerencja ta przyjmowała czasem bardzo duże rozmiary jak np. przy budowanie kanału panamskiego, kiedy to Panama z pomocą USA oderwała się od nieprzychylnej pomysłom Waszyngtonu Kolumbii. Pomimo to, obarczanie USA i pozostałych „imperialistów” wyłączną winą za niepowodzenia Latynosów jest przesadą i wyraża subiektywne podejście do historii regionu. Co więcej, jak zaznaczają autorzy „El manual del perfecto idiota latinoamericano” są państwa, które potrafiły odnieść gospodarczy sukces pomimo, iż znajdowały się w sferze obcych wpływów, a za przykład podają Japonię, która umiejętnie wykorzystała wpływy innych państw dla własnych potrzeb, stając się jednym z najbardziej zamożnych państw na świecie14. Ameryka Łacińska, pomimo osiąganych przez niektóre państwa sukcesów gospodarczych, wciąż pozostaje biedna, a często też wewnętrznie zwaśniona i niestabilna. Trudno jest ocenić, jaką dokładnie politykę powinny przyjąć kraje Ameryki Południowej, jednak na pewno nie jest właściwym rozwiązaniem ciągłe obarczanie „imperialistów” winą za własne niepowodzenia. Warto również zauważyć, że w ostatnich latach sam Eduardo Galeano zmienił poglądy, dystansując się od opinii zawartych w opisywanej książce: „Nie byłbym w stanie przeczytać tej książki na nowo. Dla mnie ta tradycyjna, lewicowa proza jest okropna. Mój obecny stan zdrowia by mi na to nie pozwolił. Zemdlałbym”15. Galeano tłumaczył, że „Las venas abiertas de America Latina” była rezultatem próby młodego, 18-letniego człowieka, napisania książki o ekonomii międzynarodowej bez odpowiedniej znajomości zagadnienia oraz koniecznego doświadczenia. Zaznaczył, że nie żałuje napisania tej książki, jednak uważa to już za etap zamknięty. Autor dodaje także, że: „Okresy gdy u władzy była lewica czasem okazały się sukcesem, a czasem nie, ale często rządy te były obalane jako forma kary za właściwe postępowanie, co stwarzało okazję do zamachów stanu, wojskowych dyktatur, długotrwałego terroru z ofiarami ludzkimi oraz straszliwymi zbrodniami popełnianymi w imię pokoju i postępu. W niektórych jednak przypadkach to lewica popełnia fatalne błędy”16.

3. Podsumowanie

Podsumowując, kraje rozwinięte, a w szczególności USA wielokrotnie ingerowały w wewnętrzne sprawy krajów Ameryki Łacińskiej, co w niektórych przypadkach odbijało się na ich sytuacji gospodarczej. Ingerencje te miały w niektórych przypadkach znaczące konsekwencje, doprowadzając np. do obalenia rządzących czy rewizji granic, jednak większość z nich miała miejsce w XIX oraz na początku XX wieku, przez co ich wpływ na obecną sytuację gospodarczą Latynoameryki można uznać za niewielki. Pomimo to w świadomości wielu Latynosów wytworzyło się przekonanie, że za ich niepowodzenia odpowiadają zachłanni imperialiści, co często skutkowało ich zwracaniem się w stronę populistycznych ruchów lewicowych, obiecujących ukrócenie podstępnych działań USA wobec Ameryki Łacińskiej. Skutki takiego J. Di John, The Political Economy of industrial policy in Venezuela, University of London, s. 66-70. M.V. Llosa i in., Manual…, dz. cyt., s. 44. 15 E. Galeano, wywiad podczas Bienale do Livro y Literatura de Brasil, Brasilia 12.04.2014. 16 A. Rodrigues, Eduardo Galeano no volvería a leer Las Venas Abiertas de América Latina, „La ONDAdigital”, No. 667, www.laondadigital.uy/archivos/1049 13 14

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

110

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA? postępowania bywały katastrofalne, obejmując powstawanie niedemokratycznych dyktatur, znaczące pogorszenie sytuacji gospodarczej oraz liczne ofiary w ludziach. Eduardo Galeano uważany był za nieprzejednanego zwolennika polityki lewicowej w odpowiedzi na „imperialistyczną agresję”, jednak jak pokazują przytoczone powyżej fragmenty, nawet autor uznany za twórcę biblii latynoamerykańskiego ruchu oporu dostrzega błędy popełnione przez ruchy, które wcześniej tak mocno wspierał.

Literatura Carredano A., Historia de América, Barcelona 2007. Galeano E., Las venas abiertas de América Latina, México 2010. Galeano E., wywiad podczas Bienale do Livro y Literatura de Brasil, Brasilia (12.04.2014). Cardoso F.H., Faletto E., Zależność a rozwój w Ameryce Łacińskiej, próba interpretacji socjologicznej, Warszawa 2008. Hryniewicz J.T., Teoria „Centrum-Peryferie” w epoce globalizacji, „Studia Regionalne i Lokalne”, nr 2(40)/2010. Di John J., The Political Economy of industrial policy in Venezuela, University of London 2004. Llosa M.V., Mendoza P.A., Montaner C.A., Llosa A.V., El Manual del perfecto idiota latinoamericano, México 1997. Ramos M., America Latina y la politica exterior de Estados Unidos, „Revista de Estudios Politicos (Nueva Epoca)”, nr 74, Octubre-Diciembre 1991. Rodrigues A., Eduardo Galeano no volvería a leer Las Venas Abiertas de América Latina, „La ONDAdigital”, nr 667, www.laondadigital.uy/archivos/1049. Wywiad z Eudardo Galeano, www.rebelion.org/noticia.php?id=28267 (14.03.2006).

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

111

ORGANIZACJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH – JEDNOŚĆ KONTYNENTALNA CZY DOMINACJA USA?

Zachęcamy do zapoznania się z innymi publikacjami Koła Nauk Politycznych Homo Politicus, dostępnymi na platformie ISSUU:

Publikacje studentów i doktorantów Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie:

Zeszyt naukowy nr 2 (2013) Zeszyt naukowy nr 3 (2014) Wyzwania drugiej dekady XXI wieku (2015)

Publikacje pokonferencyjne:

BRICS - kwintet czy pięciu solistów (2014)

KOŁO NAUK POLITYCZNYCH HOMO POLITICUS

112