Kudrati Kheti vich Kanak di Bijai by Kheti Virasat Mission

kudrqI KyqI ivc kxk

í±ÇîÕÅ Õ°çðåÆ Ö¶åÆ ê³ÜÅì íð ÁÅêäÆ Ôˉºç çðÃÅÀ°ä Çò¼Ú Ãøñ ðÔÆ ÔËÍ Ã±ì¶ íð Çò¼Ú Õ°çðåÆ Ö¶åÆ Õð ðÔ¶ ÇÕÃÅé ÃøñåÅ ç¶ Çé¼å¶ éò¶º ÁÅïÅî ÃæÅÇêå Õð ðÔ¶ ÔéÍ Ö¶åÆ ÇòðÅÃå Çîôé ñˉÕ ñÇÔð éÅñ Ü°ó¶ Áé¶Õ êÌïˉ×ôÆñ ÇÕÃÅé é¶ Õ°çðåÆ Ö¶åÆ çÆÁ» Áé¶Õ» ÔÆ éòÆÁ» Áå¶ ÇàÕÅÀ± Áå¶ ñÅÔ¶ò³ç åÕéÆÕ» ÂÆÜÅç ÕÆåÆÁ» ÔéÍ Õ°çðåÆ Ö¶åÆ ç¶ ÕÂÆ Ãøñ êÌïˉ×» Çò¼Úˉº ÇéÕñÆÁ» ÇÂÔ åÕéÆÕ» Á¼Ü ç¶ô íð Çò¼Ú Õ°çðåÆ Ö¶åÆ Õðé òÅñ¶ ÇÕÃÅé» ç¶ Ö¶å» Çò¼Ú ÃøñåÅ çÆ ì¶Üˉó ÕÔÅäÆ ÇñÖ ðÔÆÁ» ÔéÍ ÇÂÃ Ãî°¼Ú¶ ÕÅðÜ Çò¼Ú ÇÕÃÅé» çÅ ÃÅæ Çç¼åÅ ÔË ç¶ô ç¶ Õ°çðå Áå¶ ñˉÕ ê¼ÖÆ À°Ôé» Ö¶åÆ ÇòÇ×ÁÅéÆÁ» é¶ ÇÜÔó¶ ÇÕÃÅé» çÆ ìçÔÅñÆ çÅ ÕÅðé ìä¶ ÁÜˉÕ¶ Ö¶åÆ îÅâñ ù ìçñä ñÂÆ ñ×ÅåÅð ïåéôÆñ ÔéÍ À°Ôé» Çò¼Úˉº âÅ. úî êÌÕÅô ð°ê¶ñÅ Áå¶ âÅ. ðÅî»ÇÜïÅñ± êÌî°¼Ö ÔéÍ Ç÷Õðïˉ× ÔË ÇÕ âÅ. ð°ê¶ñÅ ÒÇÂ³àðéËôéñ ÕðÅê ÇðÃðÚ ÃËºàð ëÅð ÃËîÆ Â¶Çðâ àÌÅÇêÕÃÓ (ICRISAT), Ã³ï°Õå ðÅôàð Ö¶åÆ Áå¶ õ°ðÅÕ Ã³×áé (UNFAO) Áå¶ Çòôò ìËºÕ éÅñ òÆ Ü°ó¶ ðÔ¶ ÔéÍ ìÆå¶ BE òÇð∙Á» åˉº Õ°çðåÆ Ö¶åÆ ç¶ Ô¼Õ Çò¼Ú Ãð×ðî âÅ. ð°ê¶ñÅ Ö¶åÆ ÇòðÅÃå Çîôé éÅñ ÃðêÌÃå òÜˉº Ü°ó¶ ÔˉÂ¶ ÔéÍ ÇÂÃ¶ êÌÕÅð âÅ. ðÅî»ÇÜïÅñ± òÆ ñ×ê× A@ òÇð∙Á» åˉº ç¶ô Çò¼Ú Õ°çðåÆ Ö¶åÆ ç¶ Þ³âÅìðçÅð ìä¶ ÔˉÂ¶ ÔéÍ íÅðåÆ Ö¶åÆìÅóÆ Öˉ÷ êÇðôç (ICAR) çÆ ò¼âÆ åéÖÅÔ òÅñÆ é½ÕðÆ Û¼â Õ¶ À°Ã åˉº ÇÕå¶ Ø¼à åéÖÅÔ Óå¶ Õ°çðåÆ Ö¶åÆ çÆ ÇÂ¼Õ ÃòËÃ¶òÆ Ü¼æ¶ì³çÆ ÃËºàð ëÅð ÃÃà¶é¶ìñ ÁË×ðÆÕñÚð (CSA), ÔËçðÅìÅç éÅñ Ü°ó Õ¶ Õ°çðåÆ Ö¶åÆ ç¶ ÇòÇ×ÁÅé ù ìóÆ Çô¼çå éÅñ Á¼×¶ òèÅ ðÔ¶ ÔéÍ ÇÂÔé» çÆ Á×òÅÂÆ Çò¼Ú Á¼Ü Á»èðÅ êÌç¶ô Çò¼Ú B@ ñ¼Ö Â¶Õó ÷îÆé Óå¶ ÷ÇÔð î°Õå Õ°çðåÆ Ö¶åÆ ÃÅÕÅð ð±ê ñË Ú°¼ÕÆ ÔËÍ éÅé êËÃàÆÃÅÂÆâñ êËÃà îËé¶÷îËºà âÅ. ðÅî»ÇÜïÅñ± çÆ ÔÆ ç±ðçðôÆ Áå¶ åðÕôÆñ ÃˉÚ çÅ ÇÃ¼àÅ ÔËÍ ÁÃÆº âÅ. úî êÌÕÅô ð°ê¶ñÅ Áå¶ âÅ. ðÅî»ÇÜïÅñ± Ô°ä» ç¶ ïˉ× ÇçôÅ Çéðç¶ôé Çò¼Ú ÔæñÆ ê°ÃåÕ T Õ°çðåÆ Ö¶åÆ Çò¼Ú ÕäÕU ÁÅêÜÆ ç¶ ð±-ì-ð± Õðé çÆ Ö°ôÆ ñË ðÔ¶ Ô»Í ÇÂÔ ê°ÃåÕ Õ°çðåÆ Ö¶åÆ åÇÔå ÕäÕ åˉº ò¼è ÞÅó êÌÅêå Õðé Ãì³èÆ êÌïˉ× çÆ Çéðç¶ôÕ ê°ÃÇåÕÅ ÔËÍ ÃÅù ÁÅÃ ÔË ÇÕ ÇÂÔ ê°ÃåÕ ÇÕÃÅé» ù êÃ³ç ÁÅÂ¶×Æ Áå¶ Ãî±Ô ÇÕÃÅé íðÅ Õ°çðåÆ Ö¶åÆ Çò¼Ú êÌïˉ×ôÆñåÅ ç¶ ÇÂÃ À°¼çî ù ÃÇÔíÅ×Æ ìä Õ¶ Ãøñ ìäÅÀ°ä×¶Í çˉÃåˉ! ÇÂÃ Çò¼Ú ÕˉÂÆ çˉ ðÅÇÂ éÔÆº ÇÕ ÇÜÔóÅ Õ³î Ö¶åÆìÅóÆ ï±éÆòðÇÃàÆÁ» ù ÕðéÅ ÚÅÔÆçÅ ÃÆ À°Ô ÇÕÃÅé» ù Ö°ç ÕðéÅ êÂ¶×ÅÍ ÁÃÆº Õ°çðåÆ Ö¶åÆ Óå¶ Öˉ÷ ñÂÆ ï±éÆòðÇÃàÆÁ» ç¶ î°æÅ÷ éÔÆº ðÇÔ ÃÕç¶Í Ô» Ü¶Õð Ö¶åÆìÅóÆ ï±éÆòðÇÃàÆÁ» ÇÂÃ é¶Õ ÕÅðÜ Çò¼Ú ÃÅâÅ ÃÅæ ç¶ä ñÂÆ Á¼×¶ ÁÅÀ°ä×ÆÁ» å» ÁÃÆº À°Ôé» çÅ ÃòÅ×å Õð»×¶Í êð Ü¶Õð À°Ô ÁÇÜÔÅ éÔÆº ÕðçÆÁ» å» ÃÅù ÇÂÃ ×¼ñ çÆ ÇÚ³åÅ ÕÆå¶ ìöËð Á¼×¶ òèç¶ ðÇÔäÅ Ôˉò¶×ÅÍ Ü¶Õð À°Ô ÃÅâÅ Çòðˉè Õðé×ÆÁ» å» ÇÂÃ ÃÇæåÆ Çò¼Ú òÆ Çìé» ÇÕÃ¶ çÆ êÌòÅÔ ÕÆÇåÁ» ÁÃÆº ÁÅêä¶ ðÅÔ Óå¶ Úñç¶ ðÔ»×¶Í ÃÅù ÇÂÔ Ãêôà ÔË ÇÕ ÃÅâÅ ÇÂÔ Ã³Øðô ñ³ì» Ãî» Ú¼ñä òÅñÅ ÔË Áå¶ ÇÂÃ Çò¼Úˉº ÔÆ Ö¶åÆ Áå¶ ÇòÕÅÃ ç¶ éò¶ºÇÕÃÅé, Õ°çðå Áå¶ ñˉÕ ê¼ÖÆ îÅâñ çÆ ÇÃðÜäÅ Ôˉò¶×ÆÍ ÃÅù ÇÂÔ òÆ Ãêôà ÔË ÇÕ ñÅñÚ Áå¶ òÅôéÅ åˉº î°Õå TéÅéÕ Ö¶åÆU ÔÆ Ãðìå ç¶ íñ¶ çÆ Ö¶åÆ Ôˉ ÔËÍ Ãˉ Ô°ä éÅéÕ éÅî ñ¶ÇòÁ» çÆ ÇÂÔ Ç÷³î¶òÅðÆ ìäçÆ ÔË ÇÕ À°Ô ç¶ô íð Çò¼Ú TéÅéÕ Ö¶åÆU çÆ ÃæÅêé» ñÂÆ ÁÅêäÅ Ö±é-êÃÆéÅ ÇÂ¼Õ Õð ç¶äÍ ÁÅîÆé!

kudrqI KyqI ivc kxk

Ö¶åÆ ðÃÅÇÂä» çÆ òðåˉº ìöËð Õ°çðåÆ Ö¶åÆ Çò¼Ú ÕäÕ çÅ ÞÅó òèÅÀ°ä ñÂÆ ê³ÜÅì òÅÃå¶ Þˉé¶ Áå¶ ÕäÕ çÅ Õî-ÖðÚ å¶ ÇàÕÅÀ± ÇÃÃàî êÌïˉ× çÆ ð±ê ð¶ÖÅ: ÇÂÃ êÌïˉ× åÇÔå Çå³é-Çå³é ò¼Ö-ò¼Ö øÃñ êÌäÅñÆÁ» Ô¶á Çå³é ò¼Ö-ò¼Ö àðÆàîËºà êñÅà ñÅÂ¶ ÜÅä×¶Í àðÆàîËºà I. Õ³àð¯ñ êñÅà: ÞˉéÅ Áå¶ ÕäÕ - Ú¼ñ ðÔ¶ ÁÅè°ÇéÕ ÇÃÃàî Áé°ÃÅð- ÁÅð ÃÆ ÁËî) ÇÂÃ êñÅà Çò¼Ú ÇÕÃÅé ÃÅðÆÁ» ±øÃñ» ðÃÅÇÂäÕ Ö¶åÆ ÇÃÃàî åÇÔå ðÃÅÇÂä» çÆ òðåˉº éÅñ À°×ÅÂ¶×ÅÍ é¯à: ÇÜÔé» ÇÕÃÅé» çÆ ÃÅðÆ çÆ ÃÅðÆ ÷îÆé Õ°çðåÆ Ö¶åÆ Ô¶á ÔË À°Ô ÇÂÃ Õ³î ñÂÆ ×ò»ãÆ ç¶ ðÃÅÇÂäÕ Ö¶åÆ òÅñ¶ Ö¶å ù Õ³àð¯ñ êñÅà òÜ¯º òðå ÃÕç¶ ÔéÍ àðÆàîËºà êñÅà II. Þˉé¶ Áå¶ ÕäÕ çÅ ÇÚð ÃæÅÂÆ ÇÃÃàî ( ÁÅð ÃÆ ÁËÃ): Þˉé¶ ù Ö°¼ñ∙Å êÅäÆ éÔÆº Çç¼åÅ ÜÅò¶×Å Áå¶ Þˉé¶ çÆ ÇÃÃàî ÁÅð ð±à ÇÂ³àËÃÆÇëÕ¶ôé ÇòèÆ ç¶ ÃÅð¶ Ã³íò ÕÅðÜ ÇÂÃ êñÅà Çò¼Ú ÕÆå¶ ÜÅä×¶Í ÔÅóÆ ð°¼å¶ ÕäÕ Çò¼Ú ç¶ÃÆ ÛˉÇñÁ» çÆ ÇìÜÅÂÆ Á³åð øÃñ òÜˉº ÕÆåÆ ÜÅò¶×ÆÍ àðÆàîËºà êñÅà III. ×°ÁÅð Áå¶ ÕäÕ ÇÃÃàî (ÜÆ òÆ ÁËÃ) : ÇÂÃ êñÅà Çò¼Ú ÃÅÀ°äÆ ð°¼å¶ ×°ÁÅð¶ Çò¼Ú Á³åð øÃñ òÜˉº ÜòÅð ìÆÜÆ ÜÅò¶×ÆÍ ÔÅóÆ ð°¼å¶ ÕäÕ Çò¼Ú Á³åð øÃñ ç¶ å½ð Óå¶ ÁñÃÆ¶/ Ü» ç¶ÃÆ Ûˉñ¶ ìÆÜ¶ ÜÅä×¶Í Çå³é ç¶ Çå³é àðÆàîËºà êñÅà ñÅ÷îÆ å½ð Óå¶ ÇÂ¼Õ Â¶Õó ÷îÆé Çò¼Ú ñÅÂ¶ ÜÅä×¶Í êÌïˉ× çÆ ÃèÅðä ð±ê ð¶ÖÅ ç¶ çˉ éî±é¶ ×°êÌÆå çìó∙ÆÖÅéÅ éÅñ ÇòÚÅð¶ ×Â¶ Ôé Áå¶ À°Ôé» çÆ ëˉàˉ ÕÅêÆ À°Ãù Ã½ºê Çç¼åÆ ×ÂÆ ÔËÍ ÔÅñ»ÇÕ ÃÅù Ôð¶Õ ÇÕÃÅé ç¶ Ö¶å î°åÅÇìÕ êÌïˉ× çÆ ò¼Öˉ-ò¼Ö ð±ê ð¶ÖÅ åËÁ ÕðéÆ Ôˉò¶×ÆÍ (ÁËÕôé ×°ðêÌÆå çìó∙ÆÖÅéÅ) îÔ¼åòê±ðé: ëðòðÆ B@AB Çò¼Ú ò¼Ö-ò¼Ö ÇÕÃÅé» ç¶ Ö¶å ç¶ ç½ð¶ ç½ðÅé ÇÜÁÅçÅ Áå¶ Ö°¼ñ∙Æ ÇÃ³ÜÅÂÆ Áå¶ ìÔ°å ÇÜÁÅçÅ Ç×¼ñÆ íˉºÇÂ ÕäÕ çÆ øÃñ çÆ îÅóÆ ÔÅñå Áå¶ Ã³íÅòå Ø¼à ÞÅóñÂÆ Ç÷³î¶òÅð êÅÂÆ ×ÂÆ ÃÆÍ Ãˉ àðÆàîËºà êñÅà II Áå¶ àðÆàîËºà êñÅà III. ù ÇÂÃ åð∙» ÇâÜÅÂÆé ÕðéÅ ÔË ÇÕ çˉÔ» êñÅà» Çò¼Ú êÅäÆ ÖóÅ éÅ Ôˉò¶ Ã×ˉº ÇÂÃçÆ ÇéÕÅÃÆ Ôˉ ÃÕ¶Í Ü¶Õð ñˉó êò¶ å» ÁÃÆº Ö¶å ç¶ À°åÅð òÅñ¶ ÇÔ¼Ã Çò¼Ú ÇÂ¼Õ ÖÅÂÆ Öˉçä ìÅð¶ ÃˉÚ»×¶Í

kudrqI KyqI ivc kxk

ÃÅÀ°äÆ ð°¼å êÌïˉ× ÇòÃæÅð: àðÆàîËºà êñÅà I. Õ³àðˉñ ( ÞˉéÅ Áå¶ ÕäÕ ÁÅè°ÇéÕ ÇÃÃàî- (ÁÅð ÃÆ ÁËî) : ÇÂÃ êñÅà Çò¼Ú êÌïˉ× åÇÔå ÇÜò¶º ÇÕ ÇÕÃÅé ÁÅî å½ð Óå¶ Õðç¶ Ôé ÁÅè°ÇéÕ ÇÕÃî» ç¶ ìÆÜ Áå¶ ðÃÅÇÂÇäÕ ÖÅç», ÕÆó¶îÅð, éçÆé éÅôÕ ÷ÇÔð» Áå¶ Ôð Ã³íò ÁÅè°ÇéÕ Ö¶åÆ îôÆéðÆ çÆ òðåˉ ÕðÇçÕÁ» Õ¼ç± ÕðÕ¶ ÞˉéÅ ñÅÇÂÁÅ ÜÅò¶×ÅÍ ÇÜò¶º ÇÕ Ô¶á» çðÃÅÇÂÁÅ Ç×ÁÅ ÔË, ÁÃÆº ÇÂÃ ù ÁÅè°ÇéÕ Ö¶åÆ ÁÇíÁÅÃ ÁÅÖ»×¶: 

éðÃðÆ Ú³×Æ åð∙» Óå¶ Ãî¶º ÇÃð ÇåÁÅð ÕÆåÆ ÜÅò¶×Æ å» ÇÕ Ü±é îÔÆé¶ åËÁô°çÅ Ãî¶º Óå¶ Ö¶å ÇòÚ àð»Ãêñ»à Õðé ñÂÆ ÃÔÆ À°îð (B@-BE) Ççé çÆ êéÆðÆ À°êñíè Ôˉ ÃÕ¶Í



Ö¶å ÇòÚñ¶ ÕäÕ ç¶ éÅó Ü» À°ÔçÆ ðÇÔ³ç-Ö±³Ôç çÅ ÇìñÕ°¼ñ òËÃÅ ÔÆ ì³çˉìÃå Õðˉ ÜËÃÅ ÇÕ å°ÔÅâÅ ×ò»ãÆ ðÃÅÇÂäÕ Ö¶åÆ ÇÕÃÅé ÕðçÅ ÔËÍ



ÞˉéÅ ñÅÀ°ä åˉº êÇÔñ» Ö¶å ù ÁÅî ò»× Õ¼ç± Õðˉ Áå¶ Ôð åð∙» çÆ ðÃÅÇÂäÕ ÖÅç», éçÆé éÅôÃÕ Áå¶ êËÃàÆÃÅÂÆâ òðåˉ ÇÜÔó¶ ÇÕ ÁÅî å½ð Óå¶ ÇÕÃÅé» ç°ÁÅðÅ ðÃÅÇÂäÕ Ö¶åÆ åÇÔå òðå¶ Ü»ç¶ ÔéÍ



Çå³é» ÔÆ êñÅà» Çò¼Ú ìÆÜÆÁ» ÜÅä òÅñÆÁ» øÃñ» çÆ òðÅÇÂàÆ êÆ Â¶ ï± ç°ÁÅðÅ ÇÃøÅðô ÕÆåÆ ÔˉäÆ ÚÅÔÆçÆ ÔËÍ



Õ³àðˉñ êñÅà Çò¼Ú Þˉé¶ çÆ øÃñ ñÂÆ êÆ Â¶ ï± çÆÁ» ÇÃøÅðô» Áé°ÃÅð ç¼ÃÆ îÅåðÅ Áå¶ Ãî¶º Óå¶ ðÃÅÇÂäÕ ÖÅç» êÅÀ°Í



Üçˉº øÃñ ñ×ê× ê¼Õ Õ¶ ÕàÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð Ôˉò¶ å» Çå³é ò¼Ö-ò¼Ö æ»ò» åˉº ÇÂ¼Õ-ÇÂ¼Õ òð× îÆàð ç¶ Ø¶ð¶ Çò¼Úˉº ÷îÆé çÆ Ãå∙Å å¼Õ çÅåÆ éÅñ ê½ÇçÁ» ù Õ¼à Õ¶ À°Ôé» ÇÂ¼Õ ì³âñ Çò¼Ú ì³é∙ ñÀ°Í Ô°ä ÇÂÃ ì³âñ ù ÇÂ¼Õ Ôøå¶ å¼Õ è°¼ê Çò¼Ú Ã°ÕÅÀ°Í À°êð³å Ô¼æ» éÅñ ì³âñ ù æðË¼Ã Õðˉ Áå¶ çÅä¶ ò¼Ö Õð ñÀ°Í çÅä¶ ù îÜì±å ê¶êð ìË× Çò¼Ú êÅ ÇçÀ° Áå¶ ì±ÇàÁ» ç¶ ìÅÕÆ ÇÔ¼ÇÃÁ» ù ÇÂ¼Õ ×¼à¶ Çò¼Ú êÅÀ°ä À°êð³å çˉÔ» çÅ Áñ×-Áñ× ò÷é ÕðˉÍ ò÷é åˉº êÌÅêå âËàÅ (ÜÅäÕÅðÆ) ù ÇÕÃÅé ÁÅêäÆ ëÆñâ ì°¼Õ Çò¼Ú ÇñÖ Õ¶ ð¼Ö¶×ÅÍ



îÔ¼åòê±ðé: Ô¶á ÇñÖÆ ÜÅäÕÅðÆ êÌÅêå Õðé ñÂÆ Ú½ñ» ç¶ Çå³é ÃËºêñ ã°ÕòÆ ñËì ù í¶Ü¶ ÜÅä (À) êÌˉàÆé % ÜÅäé ñÂÆ (Á) êËÃàÆÃÅÂÆâ ðËÜÆÇâÀ± ÜÅäé ñÂÆÍ

àðÆàîËºà êñÅà II.. ÞˉéÅ Áå¶ ÕäÕ ÇàÕÅÀ± ÇÃÃàî (ÁÅð ÃÆ ÁËÃ): ÇÂÃ êñÅà Çò¼Ú Þˉé¶ çÆ ÇÃ¼èÆ ÇìÜÅÂÆ ÕÆåÆ ÜÅò¶×Æ Áå¶ ÇÂÔ Õ³î À°Ã Ãî¶º ÕÆåÅ ÜÅò¶×Å ÇÜÃ Ãî¶º éðÃðÆ çÆ ÇìÜÅÂÆ ÕÆåÆ Ü»çÆ ÔË (AE îÂÆ ç¶ ÁÅÃ-êÅÃ) Ö¶å ç¶ ÇÂÃ ÇÔ¼Ã¶ Çò¼Ú òÆ Õ³î À°çˉº ÔÆ ô°ð± Ôˉ ÜÅò¶×Å Üçˉº Ö¶å Çò¼Ú ÕäÕ çÆ øÃñ ÔÅñ» ÖóÆ ÔÆ Ôˉò¶Í 

ÕäÕ ù ÁÅÖðÆ êÅäÆ Çç³ç¶ Ãî¶º Ö¶å Çò¼Ú ðÅÖ éÅñ Ãˉè¶ ÔˉÂ¶ Á½ðˉ×ðÆé ìÆÜ» çÅ ÖóÆ øÃñ Çò¼Ú ÇÛ¼àÅ ÇçÀÍ ÁêËºÇâÕÃ A Çò¼Ú ÇÂÔ ÃÅðÆ ÜÅäÕÅðÆ ÇòÃæÅð ÃÇÔå Çç¼åÆ ×ÂÆ ÔË ÇÕ ÇÂÃ Õ³î ñÂÆ ÇÕÔó¶3

kudrqI KyqI ivc kxk ÇÕÔó¶ ìÆÜ ñËä¶ Ôé Áå¶ À°Ôé» ù ÇìÜÅÂÆ ñÂÆ ÇÕÃ åð∙» ÇåÁÅð ÕðéÅ ÔËÍ ÁêÌËñ îÔÆé¶ ÕäÕ çÆ Õà ñÂÆ Ü»çÆ ÔË Áå¶ Á×ñÆ øÃñ çÆ ÇìÜÅÂÆ Á¼è îÂÆ Çò¼Ú Ôˉò¶×ÆÍ ÇÂÃ åð∙» ÇÂÃ éò¶º åðÆÕ¶ éÅñ ÃÅù Ø¼àˉ-Ø¼à ÇÂ¼Õ îÔÆé¶ çÆ À°îð çÆ ÔðÆ ÖÅç êÌÅêå Ôˉò¶×ÆÍ éˉà: ÇÕÀ°ºÇÕ ÁÃÆº B@AB çÆ ÃÅÀ°äÆ çÆ øÃñ ñÂÆ ÇÂÔ î½ÕÅ ×òÅ Ú°¼Õ¶ Ô» ÇÂÃ ñÂÆ ÇÂÔ Õ³î ÕäÕ ç¶ Öó¶ éÅó Çò¼Ú ÕðˉÍ îÔ¼åòê±ðé: Ôð êÅäÆ éÅñ êÌåÆ Â¶Õó E@ Çñàð ÇêôÅì Ö¶å Çò¼Ú ê°¼ÜçÅ Õðˉ ( ç¶Öˉ ÁêËºÇâÕÃ B) 

ÕäÕ çÆ ÕàÅÂÆ Õ³ìÅÂÆé éÅñ ÕðˉÍ



Ö¶å Çò¼Ú êÂÆ éÅó çÆ ðÇÔ³ç-Ö±³Ôç ù Ö¶åˉº ìÅÔð ñË ÜÅÀ° å» ÇÕ Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» Öˉ¶å Çò¼Ú Ôð¶Õ æ» Óå¶ À°¼× ÃÕäÍ Öó¶ éÅó ù À°ò¶º ÔÆ ÖóÅ ðÇÔä ÇçÀ° ÇÜò¶º À°Ô ÖóÅ Ôˉò¶Í



Ô°ä éçÆé» Áå¶ Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ù À°çˉº å¼Õ òèä ÇçÀ° Üçˉº å¼Õ Ã³íò Ôˉ ÃÕ¶Í êð ïÅç ðÔ¶ Ôð ÃÅñ AE îÂÆ ù Þˉé¶ çÆ ÇÃ¼èÆ ÇìÜÅÂÆ ÕðéÆ ÔËÍ



ÇÂ¼Õ àðÅñÆ ð±óÆ çÆ ÖÅç ñÀ° Áå¶ ÇÂÃ ù ÇÜÀ°ºçÆ ÖÅç Çò¼Ú ìçñˉÍ ( åðÆÕ¶ ñÂÆ ÁêËºÇâÕÃ C ç¶Öˉ) ÇÂÔ ×¼ñ éˉà ÕÆåÆ ÜÅò¶ ÇÕ ð±óÆ çÆ ÖÅç ù ÇÜÀ°ºçÆ ÖÅç Çò¼Ú ìçñä Óå¶ ÇÂ¼Õ îÔÆé¶ çÅ Ãî» ñ¼×çÅ ÔËÍ ÇÂÃ ñÂÆ ÇÂÃ Õ³î çÆ ô°ð±ÁÅå ÃÅÀ°äÆ øÃñ òÅÃå¶ îÅðÚ-ÁêÌËñ Çò¼Ú Ôˉò¶×Æ Áå¶ ÔÅóÆ çÆ øÃñ òÅÃå¶ Ãå³ìð îÔÆé¶Í Ôð¶Õ Ö¶å Çò¼Ú ÇÂ¼Õ ñ×ÅåÅð êÌÇÕÇðÁÅ Ôˉò¶×ÆÍ å» ÇÕ ð±óÆ ÖÅç çÆ ÇÜ³éÆ òÆ îÅåðÅ À°êñíè Ôˉò¶ À°Ãù ÇÜ³éÆ Û¶åÆ Ôˉ ÃÕ¶ ñÅÂÆò îËÇéÀ°ð Çò¼Ú ìçÇñÁÅ ÜÅ ÃÕ¶Í Ü¶Õð ñˉó êò¶ å» ñÅÂÆò îËÇéÀ°ð ù çˉ îÔÆÇéÁ» å¼Õ Ãàˉð ÕÆåÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔËÍ



Þˉé¶ çÆ À°Ã¶ ÇÕÃî ç¶ ìÆÜ ñÀ° ÇÜÃçÅ ÞÅó ÇÂÔé» Ççé» Çò¼Ú ðÃÅÇÂäÕ Ö¶åÆ Õðé òÅñ¶ ÇÕÃÅé» ç°ÁÅðÅ ñÂ¶ ÜÅ ðÔ¶ ÞÅó ç¶ ìðÅìð Ôˉò¶Í êð³å± Ãí åˉº ÁÇÔî ÇÂÔ ÇÕ çˉÔ» àðÆàîËºà êñÅà» Çò¼Ú ñÅÂ¶ ÜÅä òÅñ¶ Þˉé¶ çÆ ÇÕÃî ÇÂ¼Õ ÔÆ Ôˉò¶ Áå¶ ÇÂÔ òÆ ÇÕ êÌïˉ× Çò¼Ú ôÅÇîñ ÃÅð¶ ÇÕÃÅé» ç°ÁÅðÅ ÇÂ¼Õ ÔÆ òðÅÇÂàÆ çÅ Þˉé¶ çÆ ÇìÜÅÂÆ¶/ñòÅÂÆ ÕÆåÆ ÜÅò¶Í é¯à: C ÁêÌËñ B@AB çÆ îÆÇà³× Çò¼Ú Þ¯é¶ çÆ òðÅÇÂàÆ ÁËÚ ÁÅð Õ¶-DG Óå¶ ÃÇÔîåÆ ìäÆ ÃÆÍ



Þˉé¶ çÆ Ú°äÆ ×ÂÆ òðÅÇÂàÆ ç¶ ìÆÜ» ù ê°³×ðÅ ñÀ°Í ìÆÜ» ù ê°³×ðÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ ÁêËºÇâÕÃ D Çò¼Ú Çç¼åÅ Ç×ÁÅ ÔËÍ ÇÂÔ ×¼ñ éˉà ÕÆåÆ ÜÅò¶ ÇÕ ìÆÜ ê°³×ðÅÀ°ä çÅ Õ³î ÇìÜÅÂÆ åˉº ÇÂ¼Õ çˉ Ççé êÇÔñ» ÔÆ ÕÆåÅ ÜÅò¶ å» ÇÕ ÁÇÜÔÅ éÅ Õðé ÕðÕ¶ Ôˉä òÅñÆ ÇÚ³åÅ åˉº ìÇÚÁÅ ÜÅ ÃÕ¶Í



ÁêËºÇâÕÃ E Çò¼Ú Çç¼å¶ åðÆÕ¶ Áé°ÃÅð ìÆÜ» çÆ À°¼×ä ôÕåÆ ÷ð±ð êðÖÆ ÜÅò¶/ ÷ðîÆé¶ôé àËÃà ÕÆåÅ ÜÅò¶Í Ôð ÃÆÜé Çò¼Ú ìÆÜ» çÆ ÷ðîÆé¶ôé % êðÖ ÷ð±ð ÕðˉÍ



Ôð¶Õ Â¶Õó ñÂÆ ÇÂ¼Õ Õ°ÇÂ³àñ ÁÇð³â çÆ Öñ∙ ÖðÆçˉÍ ÇÂÃ Öñ∙ ù ÇÜÀ°ºçÆ Öñ∙ Çò¼Ú ìçñ ñÀ°Í (åðÆÕÅ ÜÅäé ñÂÆ ç¶Öˉ ÁêËºÇâÕÃ G) ðÆêð îÅðé åˉº êÇÔñ» àðÆàîËºà êñÅà» Çò¼Ú ÇñÇò³× ÁÅÇÂñ Õ¶Õ (ÇÜÀ°ºçÆ å¶ñ Öñ∙) êÅÀ°Í



Ô°ä Öó¶ éÅó Áå¶ Ôð¶ ìÅÇÂÀ°îÅÃ ù Õ¼àä ñÂÆ ðÆêð ÚñÅÀ°Í

 ìÅÇÂÀ°îÅÃ çÆ îÅåðÅ çÅ êåÅ ñÅÀ°  ìÅÇÂÀ°îÅÃ ù ÇìÜÅÂÆ çÆ îôÆé ç¶ áÆÕ ã³× éÅñ Õ³î Õðé ñÂÆ Ú³×Æ åð∙» Ã°¼Õä ÇçÀ°Í ÇÂÔ ×ðîÆÁ»

Çò¼Ú C-D Ççé Áå¶ ÃðçÆÁ» Çò¼Ú A Ôøå¶ å¼Õ çÅ Ãî» ñË ÃÕçÅ ÔËÍ  ÜÆðˉ Çàñ îôÆé Ü» ÔËêÆ ÃÆâð çÆ òðåˉº ÕðÇçÁ» ê°³×ðÅÂ¶ ÔˉÂ¶ ìÆÜ» çÆ ÇìÜÅÂÆ Õð ÇçÀ°Í îôÆé ç¶ êˉð

kudrqI KyqI ivc kxk A@ åˉº AB ÇÂ³Ú ç¶ ëÅÃñ¶ Óå¶ ì³é∙¶ ÜÅäÍ ÇÂÃ¶ åð∙» ñÅÂÆé» Çò¼Ú ì±ÇàÁ»: çÆ êÌÃêð ç±ðÆ D åˉº H ÇÂ³Ú ð¼ÖÆ ÜÅò¶Í ÇÂÃ Õ³î Çò¼Ú ÇÕÃ¶ åð∙» çÆ ÕˉÂÆ î°ôÇÕñ ê¶ô ÁÅÀ°ä çÆ Ã±ðå Çò¼Ú ÜðéËñ ÇÃ³Ø îÅÞÆ åˉº ðÅÇÂ ñÀ°Í îÔ¼åòê±ðé: ÇìÜÅÂÆ À°çˉº ÔÆ ÕÆåÆ ÜÅò¶ Üçˉº ÷îÆé Ú³×Æ ò¼åð Ôˉò¶ êð Ü¶Õð ñˉó Ôˉò¶ å» ç°ìÅðÅ ð½äÆ ÕðˉÍ ð½äÆ î½Õ¶ êÅäÆ éÅñ êÌåÆ Â¶Õó E@ Çñàð êô± î±åð Ö¶å ù ç¶äÅ éÅ í°¼ñäÅÍ  ÇìÜÅÂÆ òÅñ¶ Ü» À°Ã åˉº Á×ñ¶ Ççé Ö¶å ÇòÚñ¶ éçÆé» Ü» Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ù Öåî Õðé ñÂÆ

ìÅÇÂÀ°ÔðìÆÃÅÂÆâ çÆ òðåˉ ÕðˉÍ (ìÅÇÂÀ°ÔðìÆÃÅÂÆâ ìäÅÀ°ä Áå¶ òðåä ñÂÆ ç¶Öˉ ÁêËºÇâÕÃ F)  àðÆàîËºà êñÅà ç¶ ÚÅð¶ êÅÃ¶ À°¼ÚÆ ìÅðâð øÃñ òÜˉº ÇÂ¼Õ ñÅÂÆé î¼ÕÆ, ÜòÅð Ü» ìÅ÷ð¶ çÆ ñÅÀ° å» ÇÕ

ÁÅÃ-êÅÃ ç¶ Ö¶å» åˉº ÁÅÀ°ä òÅñ¶ ÕÆà» ù ìÅÔð ÔÆ ðˉÇÕÁÅ ÜÅ ÃÕ¶Í ìÅðâð øÃñ ê³ÛÆÁ» ç¶ ìËáä ñÂÆ Õ°çðåÆ áÅÔð çÆ òÆ Õ³î Õð¶×ÆÍ  Üçˉº øÃñ F åˉº H ÇÂ³Ú çÆ Ôˉ ÜÅò¶ å» àðÆàîËºà êñÅà» Çò¼Ú G@ % éîÆ òÅñÆ E Õ°ÇÂ³àñ ÇÜÀ±ºçÆ ð±óÆ

ÖÅç (ÇñÇò³× ëÅðî ïÅðâ îËÇéÀ°ð) êÅÀ°Í  øÃñ ç¶ ëñÅòÇð³× Ãà¶Ü Óå¶ ÁÅÀ°ä åˉº êÇÔñ» BE ò¶º CE ò¶º Áå¶ E@ Ççé Þˉé¶ çÆ øÃñ Óå¶ êÅàÅ

ÚñÅÇÂÁÅ ÜÅò¶Í ìØˉñ¶ çÆ Ãà¶Ü Óå¶ êÅàÅ éÔÆº ÚñÅÀ°äÅ (ÇòÃæÅð ñÂÆ ç¶Öˉ ÁêËºÇâÕÃ H)  êÅäÆ çÅ êÌì³èé: Þˉé¶ Çò¼Ú êÅàÅ ñÅÀ°ä Ãî¶º ù Û¼â Õ¶ ÇÕÃ¶ òÆ Ãà¶Ü Óå¶ êÅäÆ ÖóÅ éÔÆº ð¼ÖäÅÍ ÇÜò¶º ÔÆ

êÅàÅ ñ¼× ÜÅò¶ êÅäÆ ù Ö¶å Úˉº ìÅÔð Õ¼ã ÇçÀ°Í  ÇÃðë ñˉó Áé°ÃÅð ÔÆ ÇÃ³ÜÅÂÆ ÕÆåÆ ÜÅò¶Í À°çÅÔðä òÜˉº Ö°¼ñ∙» êÅäÆ ñÅÂ¶ Çìé» ÁÃÆº Ö¶å Çò¼Ú êÅàÅ

éÔÆº ñÅ ÃÕç¶Í ÁÅÖðÆ êÅà¶ À°êð³å À°çˉº ÔÆ ÇÃ³ÜÅÂÆ Õðˉ Üçˉº ÷îÆé Ö°ôÕ Ôˉ ÜÅò¶ Áå¶ ÇÂÃ Çò¼Ú åð¶ó» êËä ñ¼× ÜÅäÍ éˉà: åð¶ó» Þˉé¶ çÆÁ» Üó» ù ÔÅéÆ êÔ°³ÚÅÀ°ºçÆÁ» Ôé ÇÜÃ ÕÅðé ÞÅó Øà Ü»çÅ ÔËÍ ÇÂÃ ñÂÆ ÃÅù ÁÇÜÔ¶ î½Õ¶ êåñÅ êÅäÆ ÔÆ ñÅÀ°äÅ ÚÅÔÆçÅ ÔËÍ ÇÂÃçÅ Áðæ ÔË ÇÕ ÇÃ³ÜÅÂÆ ç¶ å°ð³å ìÅÁç Ö¶å Úˉº êÅäÆ ìÅÔð Õ¼ã Çç¼åÅ ÜÅò¶Í  êñ»à ×ðˉæ Çò¼Ú å¶ÜÆ ÇñÁÅÀ°ä ñÂÆ ÇÛóÕÅÁ: Üçˉº ÞˉéÅ C@Ççé» çÅ Ôˉ ÜÅò¶ å» ×°ó Üñ Á³ÇîÌå çÆ

ÇÂ¼Õ ÃêÌ¶Á ÕÆåÆ ÜÅò¶ ( ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ ÇÃ¼Öä ñÂÆ ç¶Öˉ ÁêËºÇâÕÃ I)Í ÇÂÃ¶ åð∙» Üçˉº ÞˉéÅ EE Ççé» çÅ Ôˉ ÜÅò¶ å» ÁðæÅå ëñÅòÇ³ð³× åˉº ÇìñÕ°¼ñ êÇÔñ» ÇÂ¼Õ ÃêÌ¶Á êÅæÆÁ» ç¶ êÅäÆ çÆ ÕÆåÆ ÜÅò¶ ÇÂÃ ù ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ ÁêËºÇâÕÃ A@ Çò¼Ú Çç¼åÅ Ç×ÁÅ ÔË)Í  øÃñ ù ÕÆà» åˉº ìÚÅÀ°ä ñÂÆ ÇÛóÕÅÁ: Üçˉº øÃñ D@ Ççé» çÆ Ü» ÇÂÃ ç¶ é¶ó¶ Ôˉò¶ å» ñ¼ÃÆ çÆ ÇÂ¼Õ

ÃêÌ¶Á Õðˉ (ÇåÁÅðÆ çÅ åðÆÕÅ ç¶Öä ñÂÆ ç¶Öˉ- ÁêËºÇâÕÃ AA) Áå¶ FE Ççé» çÆ Ôˉä Óå¶ òéÃêåÆ ðÃ (Çé³î∙ ÁÃåð ÁÅÇç) çÆ ÃêÌ¶Á ÕðˉÍ éˉà: Ü¶Õð å°ÔÅù ÇÕÃ¶ åð·» çÅ êËÃà ÁàËÕ é÷ð ÁÅÀ°ºçÅ Ô¯ò¶ å» øÃñ ç¶ GE Ççé» çÆ Ô¯ ÜÅä Óå¶ ñ¼ÃÆ çÆ ÃêÌ¶Á ç°ÔðÅÀ° ÇÂÃ¶ åð·» øÃñ ç¶ I@ Ççé» çÆ Ô¯ ÜÅä Óå¶ òéÃêåÆ ðÃ çÆ ÃêÌ¶Á ç°ÔðÅÀ°Í Üç¯º øÃñ A@@ Ççé» çÆ Ô¯ ÜÅò¶ å» Ô¯ð êËÃà ÁàËÕ çÆ Ã³íÅéò» î³ç êË Ü»çÆÁ» ÔéÍ îÔ¼åòê±ðé: ÇÜò¶º ÔÆ å°ÃÆº øÃñ ù ÇÕÃ¶ êÌÕÅð ç¶ ÕÆà Ôîñ¶ çÅ õåðÅ ç¶Ö¯ å» ×°ðêÌÆå éÅñ Ã³êðÕ Õð¯ (î¯ìÅÇÂñ: IIAEA-IE@FB) 

Üçˉº ÇÜÁÅçÅåð øÃñ ê¼Õ Õ¶ ÕàÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð Ôˉò¶ å» Çå³é ò¼Ö-ò¼Ö æ»ò» åˉº ÇÂ¼Õ-ÇÂ¼Õ òð× îÆàð ç¶ Ø¶ð¶ Çò¼Úˉº ÷îÆé çÆ Ãå∙Å å¼Õ çÅåÆ éÅñ ê½ÇçÁ» ù Õ¼à Õ¶ À°Ôé» ÇÂ¼Õ ì³âñ Çò¼Ú ì³é∙ ñÀ°Í 5

kudrqI KyqI ivc kxk Ô°ä ÇÂÃ ì³âñ ù ÇÂ¼Õ Ôøå¶ å¼Õ è°¼ê Çò¼Ú Ã°ÕÅÀ°Í À°êð³å Ô¼æ» éÅñ ì³âñ ù æðË¼Ã Õðˉ Áå¶ çÅä¶ ò¼Ö Õð ñÀ°Í çÅä¶ ù îÜì±å ê¶êð ìË× Çò¼Ú êÅ ÇçÀ° Áå¶ ì±ÇàÁ» ç¶ ìÅÕÆ ÇÔ¼ÇÃÁ» ù ÇÂ¼Õ ×¼à¶ Çò¼Ú êÅÀ°ä À°êð³å çˉÔ» çÅ Áñ×-Áñ× ò÷é ÕðˉÍ ò÷é åˉº êÌÅêå âËàÅ (ÜÅäÕÅðÆ) ù ÇÕÃÅé ÁÅêäÆ ëÆñâ ì°¼Õ Çò¼Ú ÇñÖ Õ¶ ð¼Ö¶×ÅÍ 

Üçˉº øÃñ ê¼Õ Õ¶ ÕàÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð Ôˉò¶ å» ÇÂÃ ù Õ³ìÅÂÆé éÅñ Õ¼à ñÀ°Í ÃÅð¶ êñÅà Çò¼Úˉº ÔˉÂÆ êËçÅòÅð ù ×¼ÇàÁ» Çò¼Ú íð Õ¶ Ç×äåÆ Õðˉ Áå¶ Ôð¶Õ ×¼à¶ çÅ ò÷é òÆ ÷ð±ð ÕÆåÅ ÜÅò¶ (çÅÇäÁ» Áå¶ ìÅÇÂÀ°îÅÃ çˉÔ» ñÂÆ)Í ÇÂÔ ÜÅäÕÅðÆ ëÆñâ ì°¼Õ Çò¼Ú ÇñÖÆ ÜÅò¶Í îÔ¼åòê±ðé: Ô¶á ÇñÖÆ ÜÅäÕÅðÆ êÌÅêå Õðé ñÂÆ Ú½ñ» ç¶ Çå³é ÃËºêñ ã°ÕòÆ ñËì ù í¶Ü¶ ÜÅä (À) êÌˉàÆé % ÜÅäé ñÂÆ (Á) êËÃàÆÃÅÂÆâ ðËÜÆÇâÀ± ÜÅäé ñÂÆÍ

àðÆàîËºà êñÅà III.. ×°ÁÅðÅ Áå¶ ÕäÕ ÇÃÃàî (ÜÆ âìñï± ÁËÃ): ÇÂÃ êÌïˉ× åÇÔå ÃÅÀ°äÆ ð°¼å¶ ×°ÁÅð¶ Çò¼Ú Á³åð øÃñ òÜˉº ìÅ÷ðÅ çÆ ÇìÜÅÂÆ ÕÆåÆ ÜÅò¶×Æ Áå¶ ÔÅóÆ ð°¼å¶ ÕäÕ Çò¼Ú ç¶ÃÆ Ûˉñ¶ ìÆÜ¶ ÜÅä×¶Í íÅ×ÆçÅð ÁÅêä¶ Çòò¶Õ Áé°ÃÅð Þˉé¶ ç¶ ìçñ òÜˉº ×°ÁÅð¶ Áå¶ ìÅ÷ðÅ çÆ æ» ÕˉÂÆ Ôˉð ã°ÕòÆÁ» øÃñ» çÆ ÇìÜÅÂÆ ìÅð¶ òÆ ÃˉÚ ÃÕç¶ ÔéÍ 

ÕäÕ ù ÁÅÖðÆ êÅäÆ Çç³ç¶ Ãî¶º Ö¶å Çò¼Ú ðÅÖ éÅñ Ãˉè¶ ÔˉÂ¶ Á½ðˉ×ðÆé ìÆÜ» çÅ ÖóÆ øÃñ Çò¼Ú ÇÛ¼àÅ ÇçÀÍ ÁêËºÇâÕÃ A Çò¼Ú ÇÂÔ ÃÅðÆ ÜÅäÕÅðÆ ÇòÃæÅð ÃÇÔå Çç¼åÆ ×ÂÆ ÔË ÇÕ ÇÂÃ Õ³î ñÂÆ ÇÕÔó¶ÇÕÔó¶ ìÆÜ ñËä¶ Ôé Áå¶ À°Ôé» ù ÇìÜÅÂÆ ñÂÆ ÇÕÃ åð∙» ÇåÁÅð ÕðéÅ ÔËÍ ÁêÌËñ îÔÆé¶ ÕäÕ çÆ Õà ñÂÆ Ü»çÆ ÔË Áå¶ Á×ñÆ øÃñ çÆ ÇìÜÅÂÆ Á¼è îÂÆ Çò¼Ú Ôˉò¶×ÆÍ ÇÂÃ åð∙» ÇÂÃ éò¶º åðÆÕ¶ éÅñ ÃÅù Ø¼àˉ-Ø¼à ÇÂ¼Õ îÔÆé¶ çÆ À°îð çÆ ÔðÆ ÖÅç êÌÅêå Ôˉò¶×ÆÍ éˉà: ÇÕÀ°ºÇÕ ÁÃÆº B@AB çÆ ÃÅÀ°äÆ çÆ øÃñ ñÂÆ ÇÂÔ î½ÕÅ ×òÅ Ú°¼Õ¶ Ô» ÇÂÃ ñÂÆ ÇÂÔ Õ³î ÕäÕ ç¶ Öó¶ éÅó Çò¼Ú ÕðˉÍ îÔ¼åòê±ðé: Ôð êÅäÆ éÅñ êÌåÆ Â¶Õó E@ Çñàð ÇêôÅì Ö¶å Çò¼Ú ê°¼ÜçÅ Õðˉ ( ç¶Öˉ ÁêËºÇâÕÃ B)



ÕäÕ çÆ ÕàÅÂÆ Õ³ìÅÂÆé éÅñ ÕðˉÍ



ÇÂÕ ¼ àðÅñÆ ðó ± Æ çÆ ÖÅç ñÀ°Áå¶ÇÂÃ ù ÇÜÀº°çÆ ÖÅç ÇòÚ ¼ ìçñÍˉ ( åðÆÕ¶ñÂÆ ÁêºËÇâÕÃ C çÖ ¶ )ˉ ÇÂÔ ×ñ ¼ éà ˉ ÕÆåÆ ÜÅò¶ÇÕ ðó ± Æ çÆ ÖÅç ù ÇÜÀº°çÆ ÖÅç ÇòÚ ¼ ìçñä Óå¶ÇÂÕ ¼ îÔÆé¶çÅ Ãî» ñ¼×çÅ ÔËÍ ÇÂÃ ñÂÆ ÇÂÃ Õ³î çÆ ô°ð±ÁÅå ÃÅÀ°äÆ øÃñ òÅÃå¶ îÅðÚ-ÁêÌËñ Çò¼Ú Ôˉò¶×Æ Áå¶ ÔÅóÆ çÆ øÃñ òÅÃå¶ Ãå³ìð îÔÆé¶Í Ôð¶Õ Ö¶å Çò¼Ú ÇÂ¼Õ ñ×ÅåÅð êÌÇÕÇðÁÅ Ôˉò¶×ÆÍ å» ÇÕ ð±óÆ ÖÅç çÆ ÇÜ³éÆ òÆ îÅåðÅ À°êñíè Ôˉò¶ À°Ãù ÇÜ³éÆ Û¶åÆ Ôˉ ÃÕ¶ ñÅÂÆò îËÇéÀ°ð Çò¼Ú ìçÇñÁÅ ÜÅ ÃÕ¶Í Ü¶Õð ñˉó êò¶ å» ñÅÂÆò îËÇéÀ°ð ù çˉ îÔÆÇéÁ» å¼Õ Ãàˉð ÕÆåÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔËÍ



×°ÁÅð¶ Áå¶ ìÅ÷ðÅ ç¶ ìÆÜ ñÀ°Í 6

kudrqI KyqI ivc kxk 

ÇÃðë ìÅ÷ðÅ ç¶ ìÆÜ ù ê× ³° ðÅÀÍ° ìÆÜ ê× ³° ðÅÀä ° çÅ åðÆÕÅ ÁêºËÇâÕÃ D ÇòÚ ¼ Ççå ¼ Å Ç×ÁÅ ÔÍË ÇèÁÅé ðÔ¶ ìÆÜ ê× ³° ðÅÀä ° çÅ Õî ³ ÇìÜÅÂÆ åºˉ ÇÂÕ ¼ -çˉÇçé êÇÔñ» ÔÆ ÕÆåÅ ÜÅò¶å» ÇÕ Ãîº¶ ÇÃð ÇìÜÅÂÆ ÕÆåÆ ÜÅ ÃÕ¶Í



ÁêËºÇâÕÃ E Çò¼Ú Çç¼å¶ åðÆÕ¶ Áé°ÃÅð ìÆÜ» çÆ À°¼×ä ôÕåÆ ÷ð±ð êðÖÆ ÜÅò¶/ ÷ðîÆé¶ôé àËÃà ÕÆåÅ ÜÅò¶Í îÔ¼åòê±ðé-Ôð ÃÆÜé Çò¼Ú ìÆÜ» çÆ ÷ðîÆé¶ôé % êðÖ ÷ð±ð ÕðˉÍ



Ô°ä Öó¶ éÅó Áå¶ Ôð¶ ìÅÇÂ À°îÅÃ ù Õ¼àä Õ¶ íˉºÇÂ Óå¶ ÇòÛÅÀ°ä ñÂÆ ðÆêð ÚñÅÀ° Áå¶ êÌÅêå ÜËÇòÕ îÅç¶ ù ê±ð¶ Ö¶å ÓÚ ìðÅìð îÅåðÅ Çò¼Ú ÇòÛÅ ÇçÀ°Í



ìÅÇÂ À°îÅÃ çÆ îÅåðÅ çÅ êåÅ ñÅÀ°



ìÅÇÂ À°îÅÃ ù ÇìÜÅÂÆ çÆ îôÆé ç¶ áÆÕ ã³× éÅñ Õ³î Õðé ñÂÆ Ú³×Æ åð∙» Ã°¼Õä ÇçÀ°Í ÇÂÔ ×ðîÆÁ» Çò¼Ú C-D Ççé Áå¶ ÃðçÆÁ» Çò¼Ú A Ôøå¶ å¼Õ çÅ Ãî» ñË ÃÕçÅ ÔËÍ



ÜÆðˉ Çàñ îôÆé Ü» ÔËêÆ ÃÆâð çÆ òðåˉº ÕðÇçÁ» ìÅ÷ðÅ Áå¶ ×°ÁÅð¶ ç¶ ê°³×ðÅÂ¶ ÔˉÂ¶ ìÆÜ» çÆ ÇìÜÅÂÆ Õð ÇçÀ°Í ×°ÁÅð¶ çÆÁ» F ñÅÂÆéÅ î³×ð B ñÅÂÆé ìÅ÷ðÅ çÆ ÇìÜÅÂÆ ÕðˉÍ êÌåÆ ÇÂ¼Õ ÇÕ¼ñˉ ×°ÁÅð¶ ç¶ ìÆÜ Çê¼Û¶ E@ ×ÌÅî Ã½º ë ÇîÕÃ ÕðˉÍ Ã½ºë Ö¶å Çò¼Ú ðËêñËºà çÅ Õ³î Õð¶×ÆÍ



ñÅÂÆé åˉº ñÅÂÆé ÇòÚñÆ ç±ðÆ F@ ÃËºàÆîÆàð (çˉ ë°¼à) Áå¶ ì±à¶ åˉº ì±à¶ ÇòÚñÆ ç±ðÆ Ø¼àˉ-Ø¼à C@ ÃËºàÆîÆàð (A ë°¼à) ð¼ÖäÆ ÔËÍ ÇÂÃ Õ³î Çò¼Ú ÇÕÃ¶ åð∙» çÆ ÕˉÂÆ î°ôÇÕñ ê¶ô ÁÅÀ°ä çÆ Ã±ðå Çò¼Ú ÜðéËñ ÇÃ³Ø îÅÞÆ IDAGA-DF@FF åˉº ðÅÇÂ ñÀ°Í îÔ¼åòê±ðé: ÇìÜÅÂÆ À°çˉº ÔÆ ÕÆåÆ ÜÅò¶ Üçˉº ÷îÆé Ú³×Æ ò¼åð Ôˉò¶ êð Ü¶Õð ñˉó Ôˉò¶ å» ç°ìÅðÅ ð½äÆ ÕðˉÍ ð½äÆ î½Õ¶ êÅäÆ éÅñ êÌåÆ Â¶Õó E@ Çñàð êô± î±åð Ö¶å ù ç¶äÅ éÅ í°¼ñäÅÍ



ÇìÜÅÂÆ òÅñ¶ Ü» À°Ã åˉº Á×ñ¶ Ççé Ö¶å ÇòÚñ¶ éçÆé» Ü» Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ù Öåî Õðé ñÂÆ ìÅÇÂÀ°ÔðìÆÃÅÂÆâ çÆ òðåˉ ÕðˉÍ (ìÅÇÂÀ°ÔðìÆÃÅÂÆâ ìäÅÀ°ä Áå¶ òðåä ñÂÆ ç¶Öˉ ÁêËºÇâÕÃ F)



êÅäÆ çÅ êÌì³èé: êñ»à ×ðˉæ çÆ ÇÕÃ¶ òÆ Ãà¶Ü Óå¶ Ö¶å Çò¼Ú êÅäÆ éÔÆº ÖóÅ ÕðéÅÍ ÇÃ³ÜÅÂÆ Àçˉº ÔÆ ÕðéÆ ÔË Üçˉº í±îÆ Çò¼Ú D ÇÂ³Ú çÆ â±³ØÅÂÆ å¼Õ ÕˉÂÆ éîÆ éÅ ìÚÆ Ôˉò¶Í



êñ»à ×ðˉæ Çò¼Ú å¶ÜÆ ÇñÁÅÀ°ä ñÂÆ ÇÛóÕÅÁ: Üçˉº ÞˉéÅ C@Ççé» çÅ Ôˉ ÜÅò¶ å» ×°ó Üñ Á³ÇîÌå çÆ ÇÂ¼Õ ÃêÌ¶Á ÕÆåÆ ÜÅò¶ ( ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ ÇÃ¼Öä ñÂÆ ç¶Öˉ ÁêËºÇâÕÃ I)Í ÇÂÃ¶ åð∙» Üçˉº ÞˉéÅ EE Ççé» çÅ Ôˉ ÜÅò¶ å» ÁðæÅå ëñÅòÇ³ð³× åˉº ÇìñÕ°¼ñ êÇÔñ» ÇÂ¼Õ ÃêÌ¶Á êÅæÆÁ» ç¶ êÅäÆ çÆ ÕÆåÆ ÜÅò¶ ÇÂÃ ù ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ ÁêËºÇâÕÃ A@ Çò¼Ú Çç¼åÅ Ç×ÁÅ ÔË)Í



kudrqI KyqI ivc kxk çÆ ÃêÌ¶Á ç°ÔðÅÀ° ÇÂÃ¶ åð·» øÃñ ç¶ I@ Ççé» çÆ Ô¯ ÜÅä Óå¶ òéÃêåÆ ðÃ çÆ ÃêÌ¶Á ç°ÔðÅÀ°Í Üç¯º øÃñ A@@ Ççé» çÆ Ô¯ ÜÅò¶ å» Ô¯ð êËÃà ÁàËÕ çÆ Ã³íÅéò» î³ç êË Ü»çÆÁ» ÔéÍ îÔ¼åòê±ðé: ÇÜò¶º ÔÆ å°ÃÆº øÃñ ù ÇÕÃ¶ êÌÕÅð ç¶ ÕÆà Ôîñ¶ çÅ õåðÅ ç¶Ö¯ å» ×°ðêÌÆå éÅñ Ã³êðÕ Õð¯ (î¯ìÅÇÂñ: IIAEA-IE@FB) 

øÃñ ù ÁÅÖðÆ ÇÃ³ÜÅÂÆ åˉº å°ð³å êÇÔñ» Ö¶å Çò¼Ú ê°³×ð¶ ÔˉÂ¶ Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ç¶ ìÆÜ» çÅ ÇÛ¼àÅ ÇçÀ° (ìÆÜ» /øÃñ» ç¶ éÅî Áå¶ åðÆÕÅ ÁêËºÇâÕÃ A Çò¼Ú ç¶Öˉ)Í



Üçˉº ÇÜÁÅçÅåð øÃñ ê¼Õ Õ¶ ÕàÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð Ôˉò¶ å» Ö¶å Çò¼Ú ×°ÁÅð Áå¶ bwjry ç¶ Çå³é ÇðêðËÜËºÇàò ÃæÅé Ú°äˉÍ Ú°ä¶ ×Â¶ ÃæÅé» åˉº çÅåÆ éÅñ ÷îÆé çÆ Ãå∙Å å¼Õ ÇÂ¼Õ îÆàð çÆ ñ³ìÅÂÆ ÓÚ ×°ÁÅð çÆÁ» Çå³é ñÅÂÆéÅ Áå¶ çˉ îÆàð çÆ ñ³ìÅÂÆ ÓÚ çˉ ñÅÂÆéÅ bwjry çÆÁÅ Õ¼à Õ¶ çˉÔ» ç¶ Áñ×-Áñ× ì³âñ ìäÅ ñÀ°Í Ô°ä çˉÔ» ì³âñ» ù ÇÂ¼Õ Ôøå¶ å¼Õ è°¼ê Çò¼Ú Ã°ÕÅÀ°Í À°êð³å Ô¼æ» éÅñ çˉÔ» ì³âñ» çÆ Áñ×-Áñ× æÌËÇÃ³× ÕðÕ¶ çÅä¶ Áñ¼× Õð ñÀ°Í çˉÔ» åð∙» ç¶ çÅÇäÁ» ù ÕÅ×÷ ç¶ çˉ ò¼Ö-ò¼Ö êð î÷ì±å æËÇñÁ» êÅ ÇçÀ° Áå¶ ê½ÇçÁÅ ç¶ ìÅÕÆ ÇÔ¼Ã¶ çˉ ò¼Ö-ò¼Ö ×éÆ ìË×÷ Çò¼Ú êÅ ÇçÀ°Í Ô°ä Ãí çÅ Áñ×-Áñ× ò÷é Õðˉ Áå¶ ÞÅó Ãì³èÆ âËàÅ (ÜÅäÕÅðÆ) ÇÕÃÅé ÁÅêäÆ ëÆñâ ì°¼Õ Çò¼Ú ñÅ÷îÆ íð¶Í



Üçˉº øÃñ ê¼Õ Õ¶ ÕàÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð Ôˉò¶ åÅ bwjry ù Ô¼æÆº Õ¼à ñÀ° êð³å± ×°ÁÅð çÆ ÕàÅÂÆ Õ³ìÅÂÆé éÅñ ÕðˉÍ ÁÅÃ ÔË ÁÕå±ìð ç¶ êÇÔñ¶ Ôøå¶ å¼Õ ÇÂÔ Ôˉ ÜÅò¶×ÅÍ ÃÅð¶ êñÅà Çò¼Úˉº çˉÔ» øÃñ» åˉº Çîñ¶ çÅÇäÁ» éÅñ íð¶ ìˉÇðÁ» çÆ Ç×äåÆ ÕðˉÍ Ü¶ Ã³íò Ôˉò¶å å» Ôð¶Õ ìˉð¶ çÅ ò÷é òÆ Õðˉ Áå¶ Ãì³èå âËàÅ ÇÕÃÅñ ÁÅêäÆ ëÆñâ ì°¼Õ Çò¼Ú éˉà Õð¶Í



×°ÁÅð¶ Áå¶ bwjry çÆ ÕàÅÂÆ Áå¶ AE éò³ìð ù ÕäÕ çÆ ÇìÜÅÂÆ ç¶ ÇòÚÕÅð ÃÅâ¶ Õˉñ F ÔøÇåÁ» çÅ Ãî» Ôˉò¶×ÅÍ Ãˉ A@ éò³ìð å¼Õ êñÅà Çò¼Ú Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ù òèä ÇçÀ° Í îÔ¼åòê±ðé: ×°ÁÅð Áå¶ bwjry ç¶ Çå³é-Çå³é ÃËºêñ Ô¶á ÇñÖ¶ Áé°Ãð ÜÅäÕÅðÆ Ü°àÅÀ°ä ñÂÆ ÇÕÃ¶ ñËì Çò¼Ú í¶Üˉ- (À) êÌˉàÆé % , (Á) êËÃàÆÃÅÂÆâ ðË÷ÆÇâÀ±Í

ÔÅóÆ Óç¶ êÌïˉ×: àðÆàîËºà I. Õ³àðˉñ êñÅà (ÞˉéÅ Áå¶ ÕäÕ ÁÅè°ÇéÕ ÇÃÃàî- ÁÅð âìñï± ÁËî): àð»Ãêñ»àâ/Õ¼ç± ÕðÕ¶ ñÅÂ¶ ×Â¶ Þˉé¶ çÆ ÕàÅÂÆ À°êð³å ÁÅè°ÇéÕ ìÆÜ», ðÃÅÇÂäÕ ÖÅç», éçÆé éÅôÕ Áå¶ ÕÆó¶îÅð ÷ÇÔð» çÆ òðåˉº Õðç¶ ÔˉÂ¶ ÇìñÕ°ñ À°Ã¶ åð∙» ÕäÕ çÆ ÇìÜÅÂÆ ÕðéÆ ÇÜò¶º ÁÅî ÇÕÃÅé Õðç¶ ÔéÍ Ö¶å ç¶ Õ³î ñÂÆ ÁÅè°ÇéÕ îôÆéðÆ çÅ Ôð Ã³íò ÇÂÃå¶îÅñ ÕÆåÅ ÜÅò¶Í ÇÜò¶º ÇÕ Ô¶á» çðÃÅÇÂÁÅ Ç×ÁÅ ÔËÍ 

Þˉé¶ ç¶ Öó¶ éÅó çÅ ì³çˉìÃå ÇìñÕ°¼ñ À°Ã¶ åð∙» Õðˉ ÇÜò¶º ÇÕ ìÅÕÆ ç¶ ÇÕÃÅé Õðç¶ ÔéÍ Ü¶Õð À°Ô éÅó ÃÅóç¶ Ôé å» å°ÃÆº òÆ ÇÂÃ êñÅà Çò¼Ú éÅó ù ÃÅó ÇçÀ°Í



ÕäÕ çÆ ÇìÜÅÂÆ åˉº êÇÔñ» ÁÅî ò»× Ö¶å çÆ ÇåÁÅðÆ ÕðˉÍ ÕËîÆÕñ ÇÕÃÅé» ò»× ðÃÅÇÂäÕ ÖÅç», éçÆééÅôÕ, ÕÆó¶îÅð ÷ÇÔð» çÆ òðåˉº ÕðˉÍ



ÕäÕ ç¶ ìÆÜ çÆ òðÅÇÂàÆ êÆ Â¶ ï± ç°ÁÅðÅ ÇÃøÅðô ÕÆåÆ ÔˉäÆ ÚÅÔÆçÆ ÔËÍ 8

kudrqI KyqI ivc kxk 

Õ³àðˉñ êñÅà Çò¼Ú ÕäÕ çÆ øÃñ ñÂÆ êÆ Â¶ ï± çÆÁ» ÇÃøÅðô» Áé°ÃÅð ç¼ÃÆ îÅåðÅ Áå¶ Ãî¶º Óå¶ ðÃÅÇÂäÕ ÖÅç» êÅÀ°Í



Üçˉº øÃñ ê¼Õ Õ¶ ÕàÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð Ôˉò¶ å» ÇÂÃ ù Õ³ìÅÂÆé éÅñ Õ¼à ñÀ°Í ÃÅð¶ êñÅà Çò¼Úˉº ÔˉÂÆ êËçÅòÅð ù ×¼ÇàÁ» Çò¼Ú íð Õ¶ Ç×äåÆ Õðˉ Áå¶ Ôð¶Õ ×¼à¶ çÅ ò÷é òÆ ÷ð±ð ÕÆåÅ ÜÅò¶Í ÇÂÔ ÜÅäÕÅðÆ ëÆñâ ì°¼Õ Çò¼Ú ÇñÖÆ ÜÅò¶Í îÔ¼åòê±ðé: Ô¶á ÇñÖÆ ÜÅäÕÅðÆ êÌÅêå Õðé ñÂÆ ÕäÕ ç¶ Çå³é ÃËºêñ ã°ÕòÆ ñËì ù í¶Ü¶ ÜÅä (À) êÌˉàÆé % ÜÅäé ñÂÆ (Á) êËÃàÆÃÅÂÆâ ðËÜÆÇâÀ± ÜÅäé ñÂÆÍ

àðÆàîËºà II. Þˉé¶ Áå¶ ÕäÕ çÅ ÇàÕÅÀ± ÇÃÃàî (ÁÅð âìñï± ÁËÃ): Þˉé¶ î³×ðˉº ÕäÕ çÆ ÇìÜÅÂÆ ò¼à» Óå¶ ÕÆåÆ ÜÅò¶×Æ Áå¶ Á³åð øÃñ òÜˉº ÕäÕ Çò¼Ú ç¶ÃÆ Ûˉñ¶ ìÆÜ¶ ÜÅä×¶Í ÇÜò¶º ÇÕ Ô¶á» çðÃÅÇÂÁÅ Ç×ÁÅ ÔË: 

ÁÅÃ ÔË ÇÕ Á¼è ÁÕå±ìð å¼Õ Þˉé¶ çÆ ÕàÅÂÆ Ôˉ ÜÅò¶×ÆÍ A@ éò³³ìð å¼Õ Ö¶å ù ÇÂÃ¶ åð∙» ðÇÔä ÇçÀ° å» ÇÕ Þˉé¶ ç¶ Öó¶ éÅó Çò¼Ú Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» Áå¶ éçÆé òè ÃÕäÍ



ÕäÕ ç¶ ÁÇÜÔ¶ ìÆÜ ñÀ° ÇÜÔé» çÅ ÞÅó Á¼Ü Õ¼ñ ðÃÅÇÂäÕ Ö¶åÆ åÇÔå À°×ÅÂÆ ÜÅä òÅñÆ ÕäÕ ç¶ ÞÅó ç¶ ìðÅìð Ôˉò¶Í êð Ãí åˉº ÁÇÔî ÇÂÔ ÇÕ ÃÅð¶ àðÆàîËºà êñÅà» Çò¼Ú ÇÂ¼Õ ÔÆ òðÅÇÂàÆ çÆ ÕäÕ ìÆÜÆ ÜÅò¶Í ÇÂÔ òÆ ÇÕ ÃÅð¶ íÅ×ÆçÅð ÇÕÃÅé ÇÂÃ êÌïˉ× åÇÔå ÕäÕ çÆ ÇÂ¼Õ ÔÆ òðÅÇÂàÆ ìÆÜä×¶Í C ÁêÌËñ çÆ îÆÇà³× ÓÚ åËÁ ÕÆå¶ Áé°ÃÅð ÃÅð¶ íÅ×ÆçÅð ÕäÕ çÆ òðÅÇÂàÆ êÆ ìÆ âìñï±-FBA Áå¶ Û¯ÇñÁ» çÆ êÆ ìÆ ÜÆ-E ìÆÜä×¶Í



ÕäÕ Áå¶ ÛˉÇñÁ çÆ Ú°äÆ ×ÂÆ òðÅÇÂàÆ ç¶ ìÆÜ» ù ê³×ðÅ ñÀ°Í ìÆÜ» ù ê°³×ðÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ ÁêËºÇâÕÃ D Çò¼Ú Çç¼åÅ Ç×ÁÅ ÔËÍ ÇÂÔ ×¼ñ éˉà ÕÆåÆ ÜÅò¶ ÇÕ ìÆÜ ê°³×ðÅÀ°ä çÅ Õ³î ÇìÜÅÂÆ åˉº ÇÂ¼Õ çˉ Ççé êÇÔñ» ÔÆ ÕÆåÅ ÜÅò¶ å» ÇÕ ÁÇÜÔÅ éÅ Õðé ÕðÕ¶ Ôˉä òÅñÆ ÇÚ³åÅ åˉº ìÇÚÁÅ ÜÅ ÃÕ¶Í



ÇÂ¼Õ àðÅñÆ ð±óÆ çÆ ÖÅç çÅ êÌì³è Õðˉ Áå¶ ÇÂÃ ù ÇÜÀ°ºçÆ ÖÅç Çò¼Ú ìçñ ñÀ°Í



Ô°ä Öó¶ éÅó Áå¶ Ôð¶ ìÅÇÂÀ°îÅÃ ðÆêð éÅñ Õ¼à Õ¶ ÷îÆé Óå¶ ÇòÛÅ ÇçÀ° Áå¶ ÃÅð¶ êñÅà Çò¼Ú ÇÂ¼Õˉ ÇÜÔÅ ÇòÛÅ ÇçÀ°Í 9

kudrqI KyqI ivc kxk 

Ô°ä ð¶Õ çÆ òðåˉº Õðç¶ ÔˉÂ¶ ÃÅðÅ êñ»à ìÅÇÂÀ°îÅÃ êñÅà Çò¼Úˉ ìÅÔð Õ¼ã ÇçÀ°Í Ô°ä í±îÆ çÆ Ãå∙Å Óå¶ G@ % éîÆ òÅñÆ E Õ°ÇÂ³àñ ÇñÇò³× ëÅðî ïÅðâ îËÇéÀ°ð çÅ ÇÛ¼àÅ ç¶ ÇçÀ° ÇÜò¶º ÇÕ ÁÅî ÇÕÃÅé ï±ðÆÂ¶ çÅ ÇÛ¼àÅ Çç³ç¶ ÔéÍ ÇèÁÅé ðÔ¶ ÇÛ¼àÅ ç¶ä ç¶ å°ð³å ìÅÁç Ö¶å ù òÅÔ ÇçÀ°Í ÖÅç ÇòÚñ¶ ñÅÔ¶ò³ç ÜÆòÅä±Á» ù Ã°ð¼ÇÖÁå ð¼Öä ñÂÆ ÁÇÜÔÅ ÕðéÅ ÷ð±ðÆ ÔËÍ



ÁÅî å½ð Óå¶ ÇÜò¶º ÕäÕ Áå¶ ÛˉÇñÁ» çÆ ÇìÜÅÂÆ ñÂÆ Ö¶å ÇåÁÅð ÕÆåÅ Ü»çÅ ÔË, Ö¶å ÇåÁÅð Õð ñÀ°Í AE éò³ìð åˉº êÇÔñ» Ö¶å ÇìÜÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð Ôˉ ÜÅäÅ ÚÅÔÆçÅ ÔËÍ ð½äÆ Õðç¶ Ãî¶º E@ Çñàð êô±-î±åð Ö¶å Çò¼Ú êÅÀ°Í



ÇåÁÅð Ö¶å Çò¼Ú ÁÅî å½ð Óå¶ òðåÆ ÜÅä òÅñÆ AA êˉð» òÅñÆ ÃÆâ ÇâÌñ ÇÜÃçÆ êˉð-åˉº êˉð ÇòÚñÆ ç±ðÆ G ÇÂ³Ú Ô°³çÆ ÔË éÅñ ÕäÕ çÆ ÇìÜÅÂÆ ÕðˉÍ ÇèÁÅé ðÔ¶ ÕäÕ/ÛˉÇñÁ» çˉÔ» ñÂÆ ñÅÂÆé åˉº ñÅÂÆé ÇòÚñÅ ëÅÃñÅ AB ÇÂ³Ú ð¼ÇÖÁÅ ÜÅò¶×Å Áå¶ Ôð¶Õ Û¶ ñÅÂÆé» ÕäÕ ìÅÁç B ñÅÂÆé» Ûˉñ¶ ìÆÜ¶ ÜÅä×¶Í ÇÂÃ¶ åð∙» ê½ç¶ åˉº ê½ç¶ ÇòÚñÆ ç±ðÆ H ÇÂ³Ú ð¼ÖÆ ÜÅò¶×ÆÍ ÇìÜÅÂÆ ç¶ Ãî¶º îôÆé Çò¼Ú Ô¶á ÇñÖ¶ ìçñÅÁ Õðˉ: (À) ÃÅð¶ êˉð ñÅÂÆé åˉº ñÅÂÆé ÇÂ¼Õ ë°¼à çÆ ç±ðÆ ç¶ ÇÔÃÅì éÅñ ÁËâÜÃà ÕðˉÍ Ü¶ ñˉó êÂ¶ å» òÅè± ëÅñ¶ ÔàÅ ÇçÀ°Í (Á) ìÆÜ çÆ îÅåðÅ ØàÅ Õ¶ ÕäÕ B@ ÇÕ¼ñˉ Áå¶ Ûˉñ¶ H ÇÕ¼ñˉ êÌåÆ Â¶Õó Õð ÇçÀ°Í (Â) ìÆÜ òÅñ¶ Ö»ÇÚÁ» Çò¼Ú ÇÂÃ åð∙» ìçñÅÁ ÇñÁÅÀ° ÇÕ çˉÔ» ÇÃÇðÁ» òÅñ¶ Ö»ÇÚÁ» Çò¼Ú ÛˉÇñÁ» çÅ ìÆÜ êÅÇÂÁÅ ÜÅò¶Í (Ã) îôÆé ç¶ Ôð¶Õ çˉ ëÅÇñÁÅ ÇòÚÕÅð ñˉÔ¶ çÅ ÇÂ¼Õ íÅðÅ Ã³×ñ ì³Çé∙ÁÅ ÜÅò¶Í ÇÂÃ åð∙» Õðé éÅñ Ôð¶Õ çˉ ñÅÂÆé» ÇòÚÅñ¶ ÇÂ¼Õ ÔñÕÆ ÇÜÔÆ ÖÅñÆ ìä ÜÅò¶×ÆÍ 

Û¶ ñÅÂÆé» ÕäÕ Áå¶ B ñÅÂÆé» Ûˉñ¶ ìÆÜˉÍ Úé¶ ç¶ ìÆÜ Çò¼Ú Ôð¶Õ ÇÂ¼Õ ÇÕ¼ñˉ Çê¼Û¶ E@ ×ÌÅî èéÆÂ¶ çÅ ìÆÜ ÇîñÅÀ°Í èéÆÁ» ÕÆÇóÁ» ù íÜÅÀ°ä çÅ Õ³î Õð¶×ÅÍ



êñÅà ç¶ ÚÅð¶ êÅÃ¶ ÇÂ¼Õ-ÇÂ¼Õ ñÅÂÆé Ãðˉº Áå¶ ÁñÃÆ ìÅðâð Õî àðËê ÕðÅê òÜˉº ìÆÜÆ ÜÅò¶Í ÇÂÔ Õ°¼Þ ÕÆÇóÁ» ù àðËê Õðé å°ÔÅâÆÁ» ÃÔÅÇÂÕ ìäé×ÆÁ»Í



ÇìÜÅÂÆ åˉº å°ð³å ìÅÁç Ö¶å Úˉº ìÅÔð ÇñÜÅÇÂÁÅ Ç×ÁÅ ÃÅðÅ ìÅÇÂÀ°îÅÃ òÅêÃ Ö¶å Çò¼Ú ÇÂ¼Õˉ ÇÜÔÅ ÇòÛÅ ÇçÀ°Í Ü¶Õð ñˉó êÂ¶ å» Ú³×¶ð¶ ë°àÅð¶ ñÂÆ ÇÃ³ÜÅÂÆ ÕðˉÍ éˉà: ÇÃ³ÜÅÂÆ Ãî¶º êÌåÆ Â¶Õó E@ Çñàð êô±-î±åð êÅÀ°äÅ éÅ í°¼ñˉÍ Ôð¶Õ ÇÃ³ÜÅÂÆ Ãî¶º øÃñ ù êô±-î±åð ç¶äÅ ñÅ÷îÆ ÔËÍ îÔ¼åòê±ðé: ÇìÜÅÂÆ À°çˉº ÔÆ ÕÆåÆ ÜÅò¶ Üçˉº ÷îÆé Ú³×Æ ò¼åð Ôˉò¶ êð Ü¶Õð ñˉó Ôˉò¶ å» ç°ìÅðÅ ð½äÆ ÕðˉÍ ð½äÆ î½Õ¶ êÅäÆ éÅñ êÌåÆ Â¶Õó E@ Çñàð êô± î±åð Ö¶å ù ç¶äÅ éÅ í°¼ñäÅÍ



êñ»à ×ðˉæ Çò¼Ú å¶ÜÆ ÇñÁÅÀ°ä ñÂÆ ÇÛóÕÅÁ: Üçˉº øÃñ C@Ççé» çÆ Ôˉ ÜÅò¶ å» ×°ó Üñ Á³ÇîÌå çÆ ÇÂ¼Õ ÃêÌ¶Á ÕÆåÆ ÜÅò¶ ( ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ ÇÃ¼Öä ñÂÆ ç¶Öˉ ÁêËºÇâÕÃ I)Í ÇÂÃ¶ åð∙» Üçˉº øÃñ EE Ççé» çÆ Ôˉ ÜÅò¶ ÁðæÅå ëñÅòÇ³ð³× åˉº ÇìñÕ°¼ñ êÇÔñ» ÇÂ¼Õ ÃêÌ¶Á êÅæÆÁ» ç¶ êÅäÆ çÆ ÕÆåÆ ÜÅò¶ ÇÂÃ ù ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ ÁêËºÇâÕÃ A@ Çò¼Ú Çç¼åÅ Ç×ÁÅ ÔË)Í

kudrqI KyqI ivc kxk 

øÃñ ù ÕÆà» åˉº ìÚÅÀ°ä ñÂÆ ÇÛóÕÅÁ: Üçˉº øÃñ D@ Ççé» çÆ Ü» ÇÂÃ ç¶ é¶ó¶ Ôˉò¶ å» ñ¼ÃÆ çÆ ÇÂ¼Õ ÃêÌ¶Á Õðˉ (ÇåÁÅðÆ çÅ åðÆÕÅ ç¶Öä ñÂÆ ç¶Öˉ- ÁêËºÇâÕÃ AA) Áå¶ FE Ççé» çÆ Ôˉä Óå¶ òéÃêåÆ ðÃ (Çé³î∙ ÁÃåð ÁÅÇç) çÆ ÃêÌ¶Á ÕðˉÍ éˉà: Ü¶Õð å°ÔÅù ÇÕÃ¶ åð·» çÅ êËÃà ÁàËÕ é÷ð ÁÅÀ°ºçÅ Ô¯ò¶ å» øÃñ ç¶ GE Ççé» çÆ Ô¯ ÜÅä Óå¶ ñ¼ÃÆ çÆ ÃêÌ¶Á ç°ÔðÅÀ° ÇÂÃ¶ åð·» øÃñ ç¶ I@ Ççé» çÆ Ô¯ ÜÅä Óå¶ òéÃêåÆ ðÃ çÆ ÃêÌ¶Á ç°ÔðÅÀ°Í Üç¯º øÃñ A@@ Ççé» çÆ Ô¯ ÜÅò¶ å» Ô¯ð êËÃà ÁàËÕ çÆ Ã³íÅéò» î³ç êË Ü»çÆÁ» ÔéÍ îÔ¼åòê±ðé: ÇÜò¶º ÔÆ å°ÃÆº øÃñ ù ÇÕÃ¶ êÌÕÅð ç¶ ÕÆà Ôîñ¶ çÅ õåðÅ ç¶Ö¯ å» ×°ðêÌÆå éÅñ Ã³êðÕ Õð¯ (î¯ìÅÇÂñ: IIAEA-IE@FB) 

ÇÃ³ÜÅÂÆ: Ü¶Õð í±îÆ çÆ Ãå∙Å Óå¶ éîÆ Ôˉò¶ å» ÁÃÆº ÇÃ³ÜÅÂÆ éÔÆº Õð»×¶Í ÇÃ³ÜÅÂÆ ìÅð¶ À°çˉº ÔÆ ÃˉÚˉ Üçˉº í±îÆ çÆ À°åñÆ Ãå∙Å Ö°ôÕ é÷ð ÁÅò¶ êð³å± ÷îÆé Çò¼Ú D ÇÂ³Ú çÆ â°³ØÅÂÆ å¼Õ Õ°¼Þ éîÆ ìðÕðÅð Ôˉò¶Í Üçˉº ÇÃ³ÜÅÂÆ ÕðéÆ ÷ð±ðÆ Ôˉò¶ å» ÛˉÇñÁ» ù êÅäÆ éÅ ñÅÀ°Í ÛˉÇñÁ» çÆÁ» ñÅÂÆé» ç°ÁÅñ¶ ÛˉàÆÁ» ò¼à» ìäÅ Õ¶ ÁÇÜÔÅ ÕÆåÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔËÍ ÇÂÔ ÁÅÃ ÔË ÇÕ ÕäÕ ù B Ü» C êÅäÆÁ» çÆ ÔÆ ñˉó êò¶×ÆÍ



ÁÅÖðÆ êÅäÆ ñÅÀ°ä åˉº êÇÔñ» êñÅà Çò¼Ú Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ç¶ ÚÅð ÇÕ¼ñˉ (A@ ÇÕ¼ñˉ êÌåÆ Â¶Õó) ìÆÜ» çÅ ÇÛ¼àÅ ÇçÀ°Í (ìÆÜ»/øÃñ» ç¶ éÅî Áå¶ åðÆÕÅ ÜÅäé ñÂÆ ÁêËºÇâÕÃ A ç¶Öˉ)



Üçˉº ÇÜÁÅçÅåð øÃñ ê¼Õ Õ¶ ÕàÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð Ôˉò¶ å» Çå³é ò¼Ö-ò¼Ö æ»ò» åˉº ÇÂ¼ÕÇÂ¼Õ òð× îÆàð ç¶ Ø¶ð¶ Çò¼Úˉº ÷îÆé çÆ Ãå∙Å å¼Õ çÅåÆ éÅñ ÕäÕ Áå¶ ÛˉÇñÁ» ù Áñ¼×-Áñ¼× Õ¼à Õ¶ À°Ôé» ù ÇÂ¼Õ çˉ ò¼Ö-ò¼Ö ì³âñ Çò¼Ú ì³é∙ ñÀ°Í Ô°ä çˉÔ» ì³âñ» ù ÇÂ¼Õ Ôøå¶ å¼Õ è°¼ê Çò¼Ú Ã°ÕÅÀ°Í À°êð³å Ô¼æ» éÅñ çˉÔ» ì³âñ» ù Áñ¼×-Áñ¼× æðË¼Ã Õðˉ Áå¶ çÅä¶ ò¼Ö Õð ñÀ°Í çÅÇäÁ» ù çˉ ò¼Öð¶-ò¼Öð¶ îÜì±å ê¶êð ìË×» Çò¼Ú êÅ ÇçÀ° Áå¶ ì±ÇàÁ» ç¶ ìÅÕÆ ÇÔ¼ÇÃÁ» ù çˉ Áñ¼×-Áñ¼× ×¼ÇàÁ» Çò¼Ú êÅ ÇçÀ°Í Ô°ä ÃÅð¶ îàÆðÆÁñ çÅ Áñ×-Áñ× ò÷é ÕðˉÍ ò÷é åˉº êÌÅêå âËàÅ (ÜÅäÕÅðÆ) ù ÇÕÃÅé ÁÅêäÆ ëÆñâ ì°¼Õ Çò¼Ú ÇñÖ Õ¶ ð¼Ö¶×ÅÍ



Üçˉº øÃñ ê¼Õ Õ¶ ÕàÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð Ôˉò¶ å» Õ³ìÅÂÆé éÅñ ÕäÕ çÆ ÕàÅÂÆ åˉº êÇÔñ» ÛˉÇñÁ» ù Ô¼æÆº ò¼ã ñÀ°Í ÃÅð¶ êñÅà Çò¼Úˉº ÔˉÂÆ çˉÔ» øÃñ» çÆ êËçÅòÅð ù ×¼ÇàÁ» Çò¼Ú íð Õ¶ Ç×äåÆ Õðˉ Áå¶ Ü¶Õð Ã³íò Ôˉò¶ å» Ôð¶Õ ×¼à¶ çÅ ò÷é òÆ ÷ð±ð ÕÆåÅ ÜÅò¶ Í ÇÂÔ ÜÅäÕÅðÆ ÇÕÃÅé ç°ÁÅðÅ ÁÅêäÆ ëÆñâ ì°¼Õ Çò¼Ú ÇñÖÆ ÜÅò¶Í



ÕäÕ Áå¶ ÛˉÇñÁ» çÆ ÕàÅÂÆ Áå¶ AE îÂÆ ù Á×ñÆ øÃñ çÆ ÇìÜÅÂÆ ÇòÚÕÅð ñ×ê× C@ Ççé» çÅ Ãî» Çîñ Ü»çÅ ÔËÍ Ãˉ êñÅà Çò¼Ú À°×ÆÁ» Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ù A@ îÂÆ å¼Õ îÂÆ å¼Õ òèä ÇçÀ°Í



îÔ¼åòê±ðé: Ô¶á ÇñÖÆ ÜÅäÕÅðÆ êÌÅêå Õðé ñÂÆ ÕäÕ Áå¶ ÛˉÇñÁ» ç¶ Çå³é-Çå³é ÃËºêñ ã°ÕòÆ ñËì ù í¶Ü¶ ÜÅä (À) êÌˉàÆé % ÜÅäé ñÂÆ (Á) êËÃàÆÃÅÂÆâ ðËÜÆÇâÀ± ÜÅäé ñÂÆÍ 11

kudrqI KyqI ivc kxk

àðÆàîËºà III. ×°ÁÅðÅ Áå¶ ÕäÕ ÇÃÃàî (ÜÆ âìñï± ÁËÃ): ×°ÁÅð¶ Áå¶ bwjry î×ðˉº ÛˉÇñÁÅ çÆ Á³åð øÃñ éÅñ ÕäÕ çÆ ÇìÜÅÂÆ ÕÆåÆ ÜÅò¶×ÆÍ 

ÁÅÃ ÔË ÇÕ ÁÕå±ìð ô°ð± Ü» Á¼è ÁÕå±ìð å¼Õ ×°ÁÅð¶, bwjry çÆ Õ³ìÅÂÆé éÅñ Õ¼à ñÂÆ ÜÅò¶×ÆÍ ÕàÅÂÆ À°êð³å A@ éò³ìð å¼Õ êñÅà ù À°Ã¶ ÔÅñå Çò¼Ú Û¼â ÇçÀ° å» ÇÕ Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» Ö¶å Áå¶ éçÆé Ö¶å Çò¼Ú Öó¶ éÅó Çò¼Ú ÔÆ òè-ë°¼ñ ÃÕä Í



Ô°ä Ö¶å Çò¼Ú Öó¶ ×°ÁÅð¶ Áå¶ bwjry ç¶ éÅó å¶ Ôð¶ îÅç¶ ù ðÆêð éÅñ Õ¼à Õ¶ Ö¶å Çò¼Ú ÇÂ¼Õ ÃîÅé ÇòÛÅ ÇçÀ°Í



ÇÜÔó¶ ÇÕ àðÆàîËºà êñÅà II. Çò¼Ú ÕÆå¶ ÜÅä¶ ÔéÍ ÇÕÀ°ºÇÕ çˉÔ» êñÅà» Çò¼Ú ÕÆå¶ ÜÅä òÅñ¶ Õ³î ÇÂ¼Õ ÔÆ ÔéÍ ÁêËºÇâÕÃ ÇñÃà ÁêË ºÇâ ÕÃ

ê¶ ÷

é³ì ð A

é³ ì ð Þˉé ¶, ×°Á Åð Á å¶ ÕäÕ çÆ ÖóÆ øÃñ Çò¼ Ú ÇÛ ¼ àÅ ç¶ä ñÂÆ ÃêË ô ñ Á½ ð ˉ × ðÆé

éÅÂÆàðˉ ÷ é ç¶ Ãˉ ðÃ òÜˉ º øÃñ ù ÇÃ³ Ü ÅÂÆ éÅñ êô±- î±å ð ç ¶ä çÅ å ðÆÕÅ

13 13

ð± ó Æ çÆ ÖÅç ù ÇÜÀ°º çÆ ÖÅç Çò¼ Ú ìçñä ç Å ã³×

ìÆÜ ê°³ × ðÅÀ° ä çÅ åðÆ ÕÅ

ìÆÜ» çÅ ÷ðîÆé¶ ô é àËÃ à ÕðéÅ

éçÆé éÅôÕ òÜˉ º ÇêôÅì Áå ¶ ç¶Ã Æ ÃÅì° é çÅ Ø ˉ ñ

å ¶ñ (Á Çð³ â ) çÆ Öñ∙ ù Ç ñÇò ³× ÁÅÇÂñ Õ ¶Õ ÓÚ ìçñäÅ

Þˉé ¶ ù êÅàÅ ñÅÀ° ä çÅ åðÆÕÅ

×° ó Ü ñ Á ³ ÇîÌå ìäÅÀ° ä çÅ åðÆÕÅ

êÅæÆÁ» çÅ êÅäÆ ìäÅÀ° ä çÅ å ðÆ ÕÅ

ÕÆà ê Ìì ³ è é ñÂÆ ñ¼ Ã Æ ìäÅÀ°ä çÅ å ðÆÕÅ

ò éÃêåÆ ðÃ ìäÅÀ° ä çÅ å ðÆÕÅ

êÇÔñ¶ ÃÅñ ÕÆå ÆÁ» Ü Åä òÅñÆÁ » ò¼ Ö -ò ¼ Ö × åÆÇò èÆÁ» Á å ¶ ø Ãñ ù Çç¼ å ¶ ÜÅä òÅñ¶ ÇÂéê° à Ã çÆ Ã± Ú Æ

kudrqI KyqI ivc kxk ÁêËºÇâÕÃ 1 Öó¶ Þˉé¶, ×°ÁÅð¶ Áå¶ ÕäÕ Çò¼Ú ÇÛ¼àÅ ç¶ä ñÂÆ Á½ðˉ×ðÆé: À) Á¼×¶ Çç¼å¶ Áé°ÃÅð çˉ çñ øÃñ» ç¶ F ÇÕ¼ñˉ ìÆÜ ñÀ°: î±³×Æ, Ú½ñ¶, î»Ô, ×°ÁÅðÅ, ãËºÚÅ ÁÅÇç ÇÂ¼Õ-ÇÂ¼Õ ÇÕ¼ñˉ Ôð¶ÕÍ Á) ÃÅð¶ ìÆÜ» ù ÁÅêÃ Çò¼Ú ÇîÕÃ Õð Õ¶ Çò¼Ú B-B Ã½ ×ÌÅî Ã½ºë, ÁÜòÅÂÆé Áå¶ ÃÅò¶ ç¶ ìÆÜ òÆ êÅÀ°Í Â) ÃÅð¶ ìÆÜ» ù ÚÅð Ø³ÇàÁ» ñÂÆ êÅäÆ Çò¼Ú ÇíÀ°º Õ¶ ð¼ÖˉÍ Ã) Ô°ä ìÆÜ» ù êÅäÆ Úˉº ìÅÔð Õ¼ã Õ¶ Û» Çò¼Ú ÇÂ¼Õ Ö¼çð ç¶ ×¼à¶ å¶ ÇòÛÅ ÇçÀ°Í Ô) ìÆÜ» À°¼å¶ ñ¼ÕóÆ Ü» êÅæÆÁ» çÆ Á¼èÅ ÇÕ¼ñˉ ÃòÅÔ è±ó ÇçÀ°Í Ô°ä Ö¶å Çò¼Ú ÇÛ¼àÅ ç¶ä ñÂÆ ìÆÜ ÇåÁÅð ÔéÍ îÔ¼åòê±ðé: Þˉé¶, ×°ÁÅð Ü» ÕäÕ çÆ ÕàÅÂÆ åˉº ÇÂ¼Õ îÔÆé» êÇÔñ» ÖóÆ øÃñ Çò¼Ú ìÆÜ» çÅ ÇÛ¼àÅ ç¶äÅ ÔËÍ øÃñ Çò¼Ú Á½ðˉ×ðÆé ìÆÜ» çÅ ÇÛ¼àÅ øÃñ ù ÁÅÖðÆ êÅäÆ ñÅÀ°ä å°ð³å êÇÔñ» ç¶äÅ ÔËÍ ÇÜò¶º ×°ÁÅð¶ Áå¶ Þˉé¶ Çò¼Ú Ãå³ìð ÓÚ Áå¶¶ ÕäÕ Çò¼Ú îÅðÚ ÓÚÍ

ÁêËºÇâÕÃ 2 éÅÂÆàðˉ÷é ç¶ Ãˉî¶ òÜˉº êô±-î±åð çÆ òðåˉº : êô±-î±åð Çò¼Ú 4% å¼Õ éÅÂÆàðˉ÷é, 1 % å¼Õ ëÅÃëˉðÃ Áå¶ 2% å¼Õ êˉàÅô Ôˉ ÃÕçÆ ÔËÍ ÇÂÃçÅ êÆ ÁËÚ ÁÅîå½ð Óå¶ G Ô°³çÅ ÔËÍ ÇÂÔ øÃñ» ù êˉôÕ å¼å ç¶ä ñÂÆ ò¼â¶ ê¼èð Óå¶ òðÇåÁÅ ÜÅä òÅñÅ Õ°çðåÆ ÃˉîÅ ÔËÍ Ô¶á ÇñÖ¶ åðÆÕ¶ éÅñ ÇÂÃ ù òè¶ð¶ å¶Ü ÕÆåÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔË: À) ÇÜ³éÅ Ôˉ ÃÕ¶ òè åˉº òè ÇêôÅì ÇÂÕ¼áÅ ÕðˉÍ éˉà: ÇÂ¼Õ Ú³×¶ ÇÕÃÅé Õˉñ¶ Ôð Ãî¶º êÌåÆ Â¶Õó ç¶ ÇÔÃÅì éÅñ Ø¼àˉ-Ø¼à E@ Çñàð êô±-î±åð À°êñíè ðÇÔäÅ ÚÅÔÆçÅ ÔËÍ ÇÜò¶º ÇÕ ê³Ü Â¶Õó òÅñ¶ ÇÕÃÅé Õˉñ¶ Ôð ò¶ñ¶ BE@ Çñàð êô±-î±åð ÷ð±ð Ãàˉð ÕÆåÅ ÔˉäÅ ÚÅÔÆçÅ ÔËÍ Á) ÇÃ³ÜÅÂÆ ñÂÆ E@ Çñàð êô±-î±åð Ö¶å ñË Õ¶ ÜÅÀ°Í Â) à±àÆ ñ¼×¶ B@ Çñàð òÅñ¶ êñÅÃÇàÕ ç¶ ÕËé Çò¼Ú êô±-î±åð íð ÇçÀ°Í Ã) Ô°ä êô-î±åð íð¶ ÇÂÃ ÕËé ù À°Ã æ» ð¼Öˉ ÇÜæˉº Ö¶å Çò¼Ú êÅäÆ Á³çð ÜÅ ÇðÔÅ Ôˉò¶Í Ô°ä ÕËé çÆ à±àÆ À°Ã ÇÔÃÅì éÅñ Öˉñ∙ˉ ÇÕ ÇÃ³ÜÅÂÆ ç¶ éÅñ-éÅñ êô±-î±åð òÆ ÃîÅé îÅåðÅ ÓÚ Ö¶å Ü»çÅ ðÔ¶Í éˉà: Ôð¶Õ ÇÃ³ÜÅÂÆ éÅñ E@ Çñàð å¼Õ êô±-î±åð Ö¶å ù ç¶äÅ ÔËÍ ÃÅòèÅéÆ: À°¼êð Ã°ÞÅÇÂÁÅ åðÆÕÅ ÷îÆé Õ¶ºçðå ÔËÍ ÇÂÃù êÅäÆ ÇîñÅ Õ¶ øÃñ Óå¶ òÆ ÇÛóÇÕÁÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔÍ (AE Çñàð êÅäÆ Çò¼Ú E Çñàð êô±-î±åð ÇîñÅ Õ¶ ÃêÌ¶Á ÕÆåÆ ÜÅ ÃÕçÆ ÔË) ÇÂÕ¼ñ¶ êô± î±åð çÆ ÃêÌ¶Á ê¼ÇåÁ» ù ÜñÅ ÃÕçÆ ÔËÍ 13

kudrqI KyqI ivc kxk ÁêËºÇâÕÃ -C ð±óÆ çÆ ÖÅç ù ÇÜÀ°ºçÆ ÖÅç (ÇñÇò³× îËÇéÀ°ð) ÓÚ ìçñäÅ: ÇÂÔ ð±óÆ çÆ ÖÅç çÆ ×°äò¼åÅ òèÅÀ°ä çÅ ÇÂ¼Õ åðÆÕÅ ÔËÍ ÇÜÁÅçÅåð ÁÅè°ÇéÕ Ö¶åÆìÅóÆ Öˉ÷ Õ¶ºçð ð±óÆ çÆ ÖÅç çÆ ×°äò¼åÅ ÇÂÃ ÇòÚñÆ éÅÂÆàðˉ÷é, ëÅÃëˉðÃ Áå¶ êˉàÅô çÆ îÅåðÅ ç¶ ÁÅèÅð Óå¶ ÔÆ åËÁ Õðç¶ ÔéÍ êô±Á» ç¶ ×ˉìð çÆ ÁËë òÅÂÆ ÁËî ÃÅð¶ ç¶ ÃÅð¶ F Õ³î Õðé òÅñ¶ Ãî±Ô» ç¶ Ã±Öî ÜÆòÅä± êÅÂ¶ Ü»ç¶ ÔéÍ ÇÜò¶º ÇÕ éÅÂÆàðˉ÷é ÇëÕÃð, ëÅÃë¶à ù Øˉñä òÅñ¶, ÃËñ±ñˉÜ ù åˉóé òÅñ¶, êñ»à ×ðˉæ òèÅÀ°ä òÅñ¶, ðˉ×» çÅ ÕÅðé ìäé òÅñÆÁ» À°¼ñÆÁ» Áå¶ ÁËºàîˉêËæˉÇÜé÷ ç¶ ç°ôîäÍ ÇÂÃ ñÂÆ ð±óÆ çÆ ÖÅç çÆ ÁÃñ ÕÆîå À°Ã Çò¼Ú êÅÂ¶ ÜÅä òÅñ¶ ñÅíÕÅðÆ Ã±Öî ÜÆòÅä±Á» Çò¼Ú ÔË éÅ ÇÕ À°Ã ÇòÚñÆ ÁËé êÆ Õ¶ çÆ îÅåðÅ Çò¼ÚÍ ð±óÆ çÆ ÖÅç çÆ ×°äò¼åÅ Ô¶á ÇñÖ¶ Áé°ÃÅð Ôˉð òèÅÇÂÁÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔË: À) ÇÂ¼Õ àðÅñÆ ð±óÆ çÆ ÖÅç ñÀ° Áå¶ ÇÂÃù Ö¶å Çò¼Ú ÇÂ¼Õ ÖÅÃ æ» Óå¶ ã¶ðÆ ÕðˉˉÍ Á) ÖÅç ç¶ ã¶ÇñÁ»/âÇñÁ» ù åˉóˉÍ Â) Ô°ä ã¶ð Çò¼Ú (À°Ãç¶ ò÷é ìÅðìð) ìðÅìð îÅåðÅ ÓÚ À°Ã¶ Ö¶å çÆ Çî¼àÆ ÇîÕÃ ÕðˉÍ ÇÂÔ ìÔ°å ÔÆ Ú³×Å Ôˉò¶×Å Ü¶Õð ÁÃÆº ÇÂÃ Õ³î ñÂÆ ÃÆî¶ºà ÇîÕÃ Õðé òÅñÆ îôÆé òðåÆÂ¶ êð ÇÂÔ ìÔ°å î°ôÇÕñ ÔËÍ Ã) ã¶ð À°¼å¶ ÇÂ³éÅ Õ° êÅäÆ ÇÛóÕˉ ÇÕ À°Ô ÃñÅÇíÁÅ ÇÜÔÅ Ôˉ ÜÅò¶ êð³å± Ç×¼ñÅ éÔÆºÍ Ô) ÇîÕÃ ÕÆå¶ ÔˉÂ¶ ã¶ð çÅ ÇÂ¼Õ ë°¼à À°¼ÚÅ Áå¶ C ë°¼à Ú½óÅ Áå¶ ÇÜ³éÅ òÆ ÚÅÔ¶ ñ³îÅ ìË¼â ìäÅÀ°Í Õ) Ô°ä Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ç¶ çˉ ÇÕ¼ñˉ ìÆÜ ñÀ° ( çˉ çñ¶ ìÆÜ A ÇÕ¼ñˉ: î±³×Æ, Ú½ñ¶, î»Ô, ×°ÁÅðÅ, îÃð, ç¶ÃÆ Ûˉñ¶ ÁÅÇçÍ ÇÂ¼Õ çñ¶ ìÆ÷ D@@ ×ÌÅî: ÇÜò¶º ÇÕ ìÅ÷ðÅ, ÜòÅð, ÕäÕ, ÞˉéÅ, ðÅ×Æ ÁÇçÍ å¶ñ ìÆÜ D@@ ×ÌÅî: Çåñ, Ã±ðÜî°¼ÖÆ, Ãðˉº ÁñÃÆ ÁÅÇçÍ ÇÂÔé» ìÆÜ» Çò¼Ú Ã½ºë, èéÆÁÅ, î¶æ¶ Áå¶ ÇîðÚ ç¶ E@-E@ ×ÌÅî ÁËâ Õð ÇçÀ°Í Ô°ä ÇÂÔé» ÃÅð¶ ìÆÜ» ù ÁÅêÃ Çò¼Ú ÇîÕÃ Õð Õ¶ B åˉº D Ø³ÇàÁ» ñÂÆ êÅäÆ Çò¼Ú ÇíÀ°º Õ¶ ð¼ÖˉÍ Ô°ä ìÆÜ» ù êÅäÆ ÓÚˉº Õ¼ã Õ¶ Ö¼çð ç¶ ×¼à¶ À°å¶ ÇòÛÅ ñÀ°Í Ô°ä ìÆÜ» À°¼å¶ êÅæÆÁ» Ü» ñ¼ÕóÆ çÆ B@@ ×ÌÅî ÃòÅÔ è±óˉÍ éˉà: ÃÅð¶ ç¶ ÃÅð¶ ìÆÜ ÇÕÃÅé çÆÁ» ÁÅêäÆÁ» øÃñ» ç¶ Ôˉä¶ ÚÅÔÆç¶ ÔéÍ Ü¶Õð ÁÇÜÔÅ éÅ Ôˉò¶ å» ×°Á»ãÆ ÇÕÃÅé Ü» Çëð ìÅ÷Åð Çò¼Úˉº ìÆÜ ÖðÆç¶ ÜÅ ÃÕç¶ ÔéÍ ÇÂÔé» çÆ ÕÆîå E@ åˉº A@@ Õ° ð°êÂ¶ Ôˉò¶×ÆÍ Ö) Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ç¶ ÔÅÂÆâÌ¶Çàâ (Ã°ÕÅÂ¶) ÔˉÂ¶ ìÆÜ ÇîÕÃâ ð±óÆ çÆ ÖÅç ç¶ ìäÅÂ¶ ×Â¶ ìË¼â çÆ À°åñÆ Ãå∙Å å¶ ÇìÜÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð ÔéÍ ÇìÜÅÂÆ À°êð³å ìË¼â êÅäÆ ÇÛóÕ Õ¶ ìË¼â À°¼å¶ Çå³é ÇÂ³Ú îˉàÆ êðÅñÆ Ü» ÇÕÃ¶ Ôˉð ìÅÇÂÀ°îÅÃ éÅñ ãÕ ÇçÀ°Í ×) ìÆÜ» ç¶ ë°àÅð¶ Óå¶ é÷ð ð¼ÖˉÍ Üçˉº ÇÜÁçÅåð ìÆÜ À°¼× ÜÅä å» ìË¼â çÆ Ãå∙Å åˉº êðÅñÆ ÔàÅ Õ¶ ÇÂÃ ù ìË¼â çÆÁ» ÚÅð¶ ÃÅÂÆâ» Óå¶ ÇòÛÅ ÇçÀ° å» ÇÕ ìË¼â Çò¼Ú ñˉóÆºçÆ éîÆ ìäÆ ðÔ¶Í 14

kudrqI KyqI ivc kxk Ø) ìË¼â Óå¶ À°¼×ÆÁ» Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ù BE Ççé» å¼Õ òèä ÇçÀ°Í À°êð³å ì±ÇàÁ» ù Üó∙» Ãî¶å À°ÖÅó Õ¶ À°Ôé» ç¶ Ûˉà-Ûˉà¶ à°Õó¶ ÕðÕ¶ òÅêÃ ìË¼â Çò¼Ú ÇîÕÃ Õð ÇçÀ°Í Ô°ä ç°ìÅðÅ ìË¼â ìäÅÀ° Áå¶ À°Ãù ÇÂ¼Õ òÅð Çëð êðÅñÆ éÅñ ãÕ ÇçÀ°Í A@ Ççé» ìÅÁç Õ³êˉÃà òðåˉº ñÂÆ ÇåÁÅð ÔËÍ éˉà: ãÇÕÁÅ ÔˉÇÂÁÅ Áå¶ éîÆ íðê±ð ìË¼â Çìé» ÁêäÆ ×°äò¼åÅ ×òÅÂ¶ ÇÂ¼Õ îÔÆé¶ å¼Õ ÇÂÃå¶îÅñ Õðé ïˉ× ðÇÔ³çÅ ÔËÍ ß) êÌÅêå ÇñÇò³× ÁËë òÅÂÆ ÁËî B Â¶Õó Ö¶å ñÂÆ ÕÅëÆ ÔËÍ éˉà: ÇÂÃ ã³× éÅñ ÇåÁÅð ÕÆåÆ ×ÂÆ Õ³êˉÃà Çò¼Ú ÃèÅðä ð±óÆ ç¶ î°ÕÅìñ¶ Ö¶åÆ Çò¼Ú ñÅíÕÅðÆ Ã±Öî ÜÆòÅä±Á» çÆ Ã³ÇÖÁÅ Çò¼Ú A@ åˉº A@@ ×°ä» ÇÜÁÅçÅ Ô°³çÆ ÔËÍ ÇÂÃ êÌÕÅð ÁÃÆº ð±óÆ çÆ ÖÅç ù A@ åˉº A@@ ×°äÅ òè¶ð¶ ×°äò¼åÅ òÅñÆ ìäÅ ÃÕç¶ Ô»Í Ú) ÇÃ³ÜÅÂÆ åˉº å°ð³å êÇÔñ» Ö¶å Çò¼Ú êÌåÆ Â¶Õó êÌåÆ øÃñ B Õ°ÇÂ³àñ ÇñÇò³× ÁËë òÅÂÆ ÁËî çÅ ÇÛ¼àÅ ÇçÀ°Í ÇèÁÅé ðÔ¶ ÇÂÃçÆ òðåˉº À°çˉº ÔÆ Õðˉ Üçˉº Ö¶å Çò¼Ú øÃñ Ø¼àˉ-Ø¼à F-H ÇÂ³Ú çÆ Ôˉò¶ å» ÇÕ ÇÂÃ ÇòÚñ¶ ÜÆòÅä± Ç÷³çÅ ðÇÔ ÃÕäÍ Ö¶å çÆ ÇåÁÅðÆ Ãî¶º òÆ ÇÂÃçÆ òðåˉº ÕÆåÆ ÜÅ ÃÕçÆ ÔËÍ

ÁêËºÇâÕÃ D ÃÆâ êÌÅÂÆÇî³× (ìÆ÷ ù ÇìÜÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð Õðé») À) Õ¼êó¶ éÅñ ê°ÇäÁÅ ÔˉÇÂÁÅ A@@ Çñàð ÜÆò Á³ÇîÌå ñÀ°Í Á) ñ×ê× E ÇÕ¼ñˉ Ú±é¶ çÅ êÌì³è Õðˉ Áå¶ ÇÂÃ çÆ êˉàñÆ ì³é∙ ñÀ°Í ÇÂÃ êˉàñÆ ù ñ×ê× ÇÂ¼Õ Ø³à¶ ñÂÆ ÜÆò Á³ÇîÌå òÅñ¶ ìðåé Çò¼Ú â°ìˉ Õ¶ ð¼ÖˉÍ À°êð³å êˉàñÆ ù ÜÆò Á³ÇîÌå Çò¼Ú ÇéÚˉó ÇçÀ°Í À°êð³å êˉàñÆ ÓÚ ìÚ¶ îÅç¶ ù Ã°¼à ÇçÀ°Í Â) Ô°ä ñˉóÆºçÆ îÅåðÅ Çò¼Ú ìÆÜ ñÀ° Áå¶ À°Ôé» ù À°êðÕˉå Øˉñ Çò¼Ú ÇíÀ°º ÇçÀ°Í ÇÂÔ ìÔ°å ÁÇÔî ÔË ÇÕ ÇÕÔóÅ ìÆÜ ÇÕ³é¶ Ø³ÇàÁ» ñÂÆ ÇíÀ°ºåÅ ÜÅò¶Í Ô¶á» êÌïˉ× Çò¼Ú íÅ×ÆçÅð ÇÕÃÅé» ò¼ñˉº òðå¶ ÜÅä òÅñ¶ Õ°¼Þ ìÆÜ» ù ÇíÀ°ºä ç¶ Ø³à¶ ç¼Ã¶ ×Â¶ ÔéÍ

ò¼Ö-ò¼Ö øÃñ» ç¶ ìÆÜ» ù êÅäÆ ÓÚ ÇíÀº° Õ¶ ð¼Öä çÅ Ãî»: ÞˉéÅ-AD Ø³à¶, ÕäÕ-F Ø³à¶, éðîÅ-F Ø³à¶, Ûˉñ¶-D Ø³à¶, ÜòÅð-E Ø³à¶, ìÅ÷ðÅ-E Ø³à¶, î±³×Æ Áå¶ î»Ô-C Ø³à¶ ìÔ°å îÔ¼åòê±ðé: ÕäÕ Áå¶ Þˉé¶ ù Û¼â Õ¶ ÇÜÁÅçÅåð øÃñ» ñÂÆ ÃÆâ êÌÅÂÆÇî³× çÆ ô°ð±ÁÅå Ãò¶ð¶ ò¶ñ¶ êð³å± ìÔ°å ÜñçÆ ÔÆ ÕðéÆ ÚÅÔÆçÆ ÔËÍ ÃÆâ êÌÅÂÆÇî³× À°êð³å AB Ø³ÇàÁ» ç¶ ÇòÚ-Çò¼Ú ÇìÜÅÂÆ ÕðéÆ ÷ð±ðÆ ÔËÍ The method is based on the publica on of Harris D.. et.al. 1999. Experimental Agriculture 35:15‐29; Musa,A.M. et.al. 2001. Experimental Agriculture 37: 509‐521.

kudrqI KyqI ivc kxk ÁêËºÇâÕÃ E ìÆÜ» çÅ ÷ðîÆé¶ôé àËÃà: À) A@@@ ìÆÜ ñÀ° Á) À°Ôé» ù D Ø³ÇàÁ» ñÂÆ êÅäÆ ÓÚ ÇíÀ°º Õ¶ ð¼Öˉ ( Þˉé¶ ç¶ îÅîñ¶ ÁÇÜÔÅ B@ Ø³ÇàÁ» ñÂÆ Õðˉ°)Í Â) ìÆÜ» ù êÅäÆ Úˉº ìÅÔð Õ¼ãä À°êð³å ÁõìÅðÆ ÕÅ×÷ ç¶ ÇÃð¶ òÅñ¶ ÇÔ¼Ã¶ Óå¶ ð¼Ö Õ¶ ìÆÜ» ù ÕÅ×÷ Çò¼Ú ÇàÀ±ì çÆ ôÕñ Çò¼Ú ñê¶àˉÍ Ã) Ôä ÇÂÃ ÇàÀ±ì ù îˉóˉ Áå¶ êˉñÆæÆé ç¶ ÇñøÅë¶ Çò¼Ú êÅ ÇçÀ°Í Ô) ÇñøÅë¶ Çò¼Ú æˉóÅ êÅäÆ êÅÀ° Áå¶ Õ°¼Þ ÇîéàÅ ìÅÁç êÅäÆ âˉñ∙ ÇçÀÃÍ Õ) C@ Çîéà» ìÅÁç ÇÂ¼Õ òÅð Çëð òÅè± âˉñ∙ ÇçÀ°Í Ö) Ô°ä êˉñÆæÆé ç¶ ÇñøÅë¶ ù D Ççé» ñÂÆ ÇÂ¼Õ Õîð¶ ÓÚ ð¼ÖˉÍ ×ðîÆÁ» Çò¼Ú ÁÇÜÔÅ D Ççé» ñÂÆ Áå¶ ÃðçÆÁ» Çò¼Ú G Ççé» ñÂÆ ÕðˉÍ ×) Ô°ä ÕÅ×÷ Çò¼Ú ñê¶à¶ ìÆÜ» ù ÇñøÅë¶ ÓÚˉº ìÅÔð Õ¼ãˉ Áå¶ ÕÅ×÷ ù Öˉñ∙ ÇçÀ°Í Ø) Ô°ä ê°³×ð¶ ÔˉÂ¶ Õ°¼ñ∙ ìÆÜ» çÆ Ç×äåÆ ÕðÕ¶ ëÆñâ ì°¼Õ Çò¼Ú çð÷ ÕðˉÍ Ô°ä Õ°¼ñ∙ ê°³×ð¶ ìÆÜ» çÆ êÌÃËºà¶÷ Õ¼ã ñÀ°Í

ÁêËºÇâÕÃ F ìÅÇÂÀ°ÔðìÆÃÅÂÆâ òÜˉº êô±-î±åð Áå¶ ç¶ÃÆ ÃÅì°é çÅ Øˉñ À) Çî¼àÆ Áå¶ ×ˉìð ðÇÔå ÇÂ¼Õ ÔøåÅ ê°ðÅäÅ D@ Çñàð êô± î±åð Ü°àÅÀ°Í Á) BE@ ×ÌÅî ç¶ÃÆ ÃÅì°é ñË Õ¶ Õ¼ç±ÕÃ Õð ñÀ°Í Â) Õ¼ç±ÕÃ ÕÆåÆ ÔˉÂÆ ÃÅì°é ù çˉ Çñàð ÕˉÃ¶ êÅäÆ Çò¼Ú ê±ðÆ åð∙» Øˉñ ñÀ°Í Ô°ä ÇÂÃ Øˉñ ù D@ Çñàð Ú³×Æ åð∙Å ÇîÕÃ Õð ÇçÀ°Í Øˉñ ù ê°ä Õ¶ ÇÂ¼Õ Â¶Õó Çò¼Ú ÇÛóÕ ÇçÀ°Í ìÅÇÂÀ°ÔðìÆÃÅÂÆâ çÅ ÇÛóÕÅÁ ÖÅñÆ Ö¶å Çò¼Ú À°¼×¶ ÔˉÂ¶ éçÆé» Óå¶ ÔÆ ÕðˉÍ ÇÂÔ øÃñ Áå¶ éçÆé» Çò¼Ú ÕˉÂÆ øðÕ éÔÆº ÕðçÅÍ Ü¶Õð øÃñ Çò¼Ú À°¼×¶ éçÆé» Óå¶ ÇÂÃçÅ ÇÛóÕÅÁ ÕðéÅ Ôˉò¶ å» ÃêÌ¶Á ê³ê çÆ éˉ÷ñ Óå¶ éˉ÷ñ ÕËê ñÅ Õ¶ éˉ÷ñ ù éÆò» ð¼Öç¶ ÔˉÂ¶ ÇÛóÕÅÁ Õð ÃÕç¶ ÔˉÍ ÇÂÃ òÅÃå¶ ÇÂÔ ÷ð±ðÆ ÔË ÇÕ Ö¶å Çò¼Ú øÃñ çÆ ÇÂ¼Õ ñÅÂÆé åˉº ç±ÜÆ ñÅÂÆé ÇòÚñÅ ëÅÃñÅ C@ ÃËºàÆîÆàð åˉº Ø¼à éÅ Ôˉò¶Í

kudrqI KyqI ivc kxk ìÅÇÂÀ°ÔðìÆÃÅÂÆâ çÅ ÇÛóÕÅÁ ÖÅñÆ Ö¶å Çò¼Ú À°¼×¶ ÔˉÂ¶ éçÆé» Óå¶ ÔÆ ÕðˉÍ ÇÂÔ øÃñ Áå¶ éçÆé» Çò¼Ú ÕˉÂÆ øðÕ éÔÆº ÕðçÅÍ Ü¶Õð øÃñ Çò¼Ú À°¼×¶ éçÆé» Óå¶ ÇÂÃçÅ ÇÛóÕÅÁ ÕðéÅ Ôˉò¶ å» ÃêÌ¶Á ê³ê çÆ éˉ÷ñ Óå¶ éˉ÷ñ ÕËê ñÅ Õ¶ éˉ÷ñ ù éÆò» ð¼Öç¶ ÔˉÂ¶ ÇÛóÕÅÁ Õð ÃÕç¶ ÔˉÍ ÇÂÃ òÅÃå¶ ÇÂÔ ÷ð±ðÆ ÔË ÇÕ Ö¶å Çò¼Ú øÃñ çÆ ÇÂ¼Õ ñÅÂÆé åˉº ç±ÜÆ ñÅÂÆé ÇòÚñÅ ëÅÃñÅ C@ ÃËºàÆîÆàð åˉº Ø¼à éÅ Ôˉò¶Í * ÇÂÔ ÇÂ¼Õ Çéò¶ÕñÅ êÌïˉ× ÔË ÁÅÃ ÔË ÇÂÃ éÅñ ÷ÇÔðÆñ¶ ÕËîÆÕñ» åˉº Çìé» ÔÆ éçÆé» çÅ ì³çˉìÃå ÕÆåÅ ÜÅ ÃÕ¶×ÅÍ

ÁêËºÇâÕÃ G Öñ∙ ù ÇÜÀ°ºçÆ Öñ∙ Óìçñä çÅ åðÆÕÅ À) ÇÂ¼Õ ò¼â¶ í»â¶ Çò¼Ú C-åˉº G Ççé ê°ðÅäÅ A@@ Çñàð ×°óÜñ Á³ÇîÌå ñÀ°Í Á) ÇÂÃ Çò¼Ú å¶ñ çÆ ÕˉÂÆ òÆ Öñ∙ (ÁÇð³â çÆ Öñ∙ ÃÃåÆ ÇîñçÆ ÔË) êÅ Õ¶ ðÅå íð ÇíÀ°º Õ¶ ð¼ÖˉÍ Â) Ô°ä Çí¼ÜÆ ÔˉÂÆ Öñ∙ ù ÇÂ¼Õ ò¼âÆ ÇåÌêÅñ Óå¶ ã¶ðÆ Õð Õ¶ ÇÂÃù êðÅñÆ Ü» ÇÕÃ¶ Ôˉð ìÅÇÂÀ°îÅÃ éÅñ ãÕ ÇçÀ°Í Ã) Ô°ä Öñ∙ ù Ô¼æ» Ü» ÇÕÃ¶ ã°Õò¶º Ã³ç éÅñ îÃñˉ å» ÇÕ ÇÂÔ í°ðí°ð¶ îÅç¶ ÓÚ ìçñ ÜÅò¶Í Ô) Ô°ä ÇÂÃ êÅÀ±âðÆ îàÆðÆÁñ ù ÇÂ¼Õ Â¶Õó Ö¶å Çò¼Ú ÇìÖðÅ ÇçÀ°Í

ÁêËºÇâÕÃ H Þˉé¶ ù êÅàÅ ñÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ: Þˉé¶ ç¶ ê½ÇçÁ» çÆÁ» ÃÖÅò» òèÅÀ°ä çÅ ÇÂÔ ÇÂ¼Õ éòÆº êÔ°³Ú ÔËÍ ÇÂÃ çÆ Öˉ÷ ÇÃðÃÅ Ç÷ñ¶∙ ç¶ Çê³â æ¶ó∙Æ ìÅìÅ ÃÅòé ÇÃ³Ø ç¶ ÇÕÃÅé Ã. ÔðêÅñ Ç³Ã³Ø (îˉìÅ. @IEE@A-@ACEE) é¶ ÕÆåÆ ÔË Áå¶ À°Ô ÇêÛñ¶ Çå³é ÃÅñ» åˉº ÇÂÔ åðÆÕÅ òðå ðÔ¶ ÔéÍ À) AB ë°¼à ñ³ìÆ, D ÇÂ³Ú Ú½óÆ Áå¶ B ÇÂ³Ú À°¼ÚÆ Ú½ðÃ ÖˉÖñÆ êÅÂÆê çÅ ÇÂ¼Õ ã°Õò» êÅàÅ ìäÅÀ°Í êÅà¶ ç¶ ÃËºàð åˉº ìðÅìð ç±ðÆ Óå¶ çˉÔ¶º êÅÃ¶ çˉ Ô°¼Õ» ñ¼×ÆÁ» Ôˉä å» ÇÕ À°Ôé» Çò¼Ú ð¼ÃÆ ì³é∙ Õ¶ êÅàÅ ÇÖ¼ÇÚÁÅ ÜÅ ÃÕ¶ Í Á) êÅàÅ çˉ ì³ÇçÁ» ç°ÁÅðÅ Ô¼æÆº ÇÖ¼ÇÚÁÅ ÜÅò¶×ÅÍ çˉ ì³ç¶ ÇÂ¼Õ Ççé Çò¼Ú D Â¶Õó êÅàÅ ñÅ ÃÕç¶ ÔéÍ Â) êÅàÅ ñÅÀ°ä åˉº êÇÔñ» Ãò¶ð¶ Þˉé¶ çÆ ÇÃ³ÜÅÂÆ Õð ÇçÀ°Í Üçˉº Ö¶å Çò¼Ú êÅäÆ çÅ ê¼èð A ÇÂ³Ú å¼Õ ðÇÔ ÜÅò¶ å» å» êÅàÅ ñÅÀ°Í êÅàÅ ñÅÀ°ä À°êð³å êÅäÆ ù Ö¶å Úˉº ìÅÔð Õ¼ã ÇçÀ°Í éˉà: êÅàÅ ñÅÀ°ä åˉº BD Ø³à¶ ìÅÁç ÞˉéÅ î°ó ÖóÅ Ôˉ ÜÅò¶×Å êð³å± éçÆé é°ÕÃÅé¶ ÜÅä×¶Í ÇÂÃç¶ éÅñ ÔÆ êÅàÅ ñÅÀ°ä éÅñ Þˉé¶ ç¶ ë°àÅð¶ Çò¼Ú òÆ òÅèÅ Ô°³çÅ ÔËÍ Ã) Þˉé¶ ù Ø¼àˉ-Ø¼à Çå³³é òÅð êÅàÅ ñÅÀ°Í êÅàÅ B@, CE Áå¶ E@ Ççé» çÆ À°îð Óå¶ ñÅÀ°Í ÇèÁÅé 17

kudrqI KyqI ivc kxk ðÔ¶ êÅàÅ ëñÅòÇð³× Áå¶ ìØˉñ¶ çÆ Ãà¶Ü åˉº êÇÔñ» ÔÆ ñÅÀ°äÅ ÔËÍ îÔ¼åòê±ðé: Üçˉº Þˉé¶ çÆ øÃñ ìØˉñ¶ Óå¶ Ôˉò¶ À°çˉº êÅàÅ éÔÆº ñÅÇÂÁÅ ÜÅò¶×ÅÍ

ÁêËºÇâÕÃ I ×°óÜñ Á³ÇîÌå ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ: À) F@ ÇÕ¼ñˉ åÅ÷Å ×ˉìð ñÀ°Í Á) ÇÂÃ Çò¼Úˉº E-G ÇÕ¼ñˉ ×ˉìð Çò¼Ú B@@ ×ÌÅî Ãðˉº çÅ å¶ñ Áå¶ A ÇÕ¼ñˉ ì¶Ãä Ú³×Æ åð∙Å ÇîÕÃ ÕðˉÍ Â) ê³Ü Çñàð êÅäÆ Çò¼Ú Çå³é ÇÕ¼ñˉ ê°ðÅäÅ ×°ó Øˉñˉ Ã) Ô°ä ÃÅð¶ ÃîÅé ù B@@ Çñàð òÅñ¶ âð³î Çò¼Ú êÅ Õ¶ À°¼êðˉ â¶ã Ã½ Çñàð êÅäÆ êÅÀ°Í Ô) âð³î ÇòÚñ¶ Çîôðä ù ñ¼ÕóÆ éÅñ A@ Çîéà å¼Õ Ú³×Æ åð∙» ÇîÕÃ ÕðˉÍ Õ) åÆÜ¶ Ççé Çîôðä òðåˉº ñÂÆ ÇåÁÅð ÔËÍ ÇÂÔ øÃñ çÆ òèÆÁÅ ×ðˉæ ÕðòÅÀ°ä ñÂÆ ÜÅÇäÁÅ Ü»çÅ ÔËÍ éˉà: ÇèÁÅé ðÔ¶ ÇÂÃ Çîôðä ù Û» Çò¼Ú ð¼ÖäÅ ÔËÍ Áå¶ Ççé Çò¼Ú B-C òÅð A@-A@ Çîéà å¼Õ ñ¼ÕóÆ éÅñ ÇÃ¼è¶ Ô¼æ ÇÔñÅÀ°äÅ ÔËÍ * ÇÂÔ ôÌÆ Ã°ð¶ô ç¶ÃÅÂÆ ÜÆ çÆ Öˉ÷ ÔË Áå¶ Ô°ä å¼Õ ÇÜ¼æ¶ òÆ ×óÜñ Á³ÇîÌå òðÇåÁÅ Ç×ÁÅ ÔË À°æ¶ øÃñ çÆ ×ðˉæ Çò¼Ú òÅèÅ çð÷ ÕÆåÅ Ç×ÁÅ ÔËÍ It is a good case for researchers

to understand mechanism of ac on. ÁêËºÇâÕÃ A@ êÅæÆÁ» ç¶ êÅäÆ çÅ Øˉñ (ÇÜìðËñÕ ÁËÇÃâ) ñˉóÆºçÅ ÃîÅé : ÇÂ¼Õ ÃÅñ ê°ðÅäÆÁ» êÅæÆÁ»-AE ÇÕ¼ñˉ, êÅäÆ-E@ Çñàð, êñÅÃÇàÕ çÅ âð³î-@A

ÇòèÆ- AE ÇÕ¼ñˉ êÅæÆÁ» ù E@ Çñàð êÅäÆ Çò¼Ú êÅÕ¶ Õ¶ D Ççé» ñÂÆ ãÕ Õ¶ Û»ò¶º ð¼Ö ÇçúÍ Øˉñ ÇåÁÅð ÔËÍ éˉà: êÅæÆÁ» êÅäÆ Çò¼Ú â°¼ì ÜÅä ÇÂÔ ïÕÆéÆ ìäÅÀ°ä ñÂÆ êÅæÆÁ» À°¼êð Õ°¼Þ ò÷é ð¼Ö ÇçÀ°Í òðåä çÅ ã³×- âð³î ÇòÚñ¶ êÅäÆ ù êÅæÆÁ» åˉº Áñ× Õð ñú Áå¶ ñˉó Áé°ÃÅð êÌåÆ ê³ê B Çñàð ç¶ ÇÔÃÅì éÅñ øÃñ Óå¶ ÇÛóÕˉÍ éˉà: êÅæÆÁ» ù Ã°ÕÅ Õ¶ ìÅñä òÜˉº òðÇåÁÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔËÍ * ÇÕÃÅé» ù ÇÂÔ åðÆÕÅ ì¶ñ×ÅÀ°º ÕðéÅàÕ ç¶ ÇÕÃÅé ôÌÆ Ã°ð¶ô ç¶ÃÅÂÆ ( îˉìÅ. @IDH@DDHBEF) é¶ Ã³é B@@I ÁÅêäÆ ê³ÜÅì ë¶ðÆ ç½ðÅé ç¼ÇÃÁÅ ÃÆÍ

ÁêËºÇâÕÃ AA ÕÆà êÌì³èé ñÂÆ Ö¼àÆ ñ¼ÃÆ ÇåÁÅð Õðé çÅ åðÆÕÅ À) E Çñàð ç°¼è ù À°ìÅñ Õ¶ á³âÅ Õðˉ 18

kudrqI KyqI ivc kxk Á) ç°¼è Çò¼Ú Ú³×Æ ×°äò¼åÅ çÅ B@ ×ÌÅî çÔÆº ÇîñÅ Õ¶ çÔÆº ìäé ñÂÆ ð¼Ö ÇçÀ°Í Â) Ô°ä çÔÆ åˉº A@ Çñàð ñ¼ÃÆ ìäÅ ñÀ°Í ñ¼ÃÆ ù ÇÂ¼Õ Ôøå¶ ñÂÆ êñÅÃÇàÕ ç¶ ÇÂ¼Õ ìðåé Çò¼Ú íð Õ¶ ð¼ÖˉÍ ÇÂ¼Õ Ôøå¶ ìÅÁç ñ¼ÃÆ Çò¼Ú ÇÂ¼Õ ë°¼à ñ³ìÆ å»ì¶ çÆ ê¼àÆ Ü» ÇÂ¼Õ îÆàð ñ³ìÆ î°ñ³îÅ ðÇÔå å»ì¶ çÆ åÅð çÅ ×ˉñÅ êÅÀ°Í ÇÂÃ Øˉñ ù E - G Ççé ÇÂÃ¶ åð» ð¼ÖˉÍ Ã) ñ¼ÃÆ ÔðÆ íÅÁ îÅðç¶ éÆñ¶ ð³× çÆ Ôˉ ÜÅò¶×Æ Áå¶ Ôˉä ÇÂÔ òðåˉº ñÂÆ ÇåÁÅð ÔËÍ * ç¶Ã íð Çò¼Ú ÜËÇòÕ Ö¶åÆ Õðé òÅñ¶ ÇÕÃÅé» Çò¼Ú ÕÆà Õ³àðˉñ Õðé çÅ ÇÂÔ ÇÂ¼Õ ÜÅäÅêÛÅÇäÁÅ ÜËÇòÕ åðÆÕÅ Ô¶Í ÇÂÔ www.sris .org éÅîÕ òË¼ìÃÅÂÆà Óå¶ òÆ çð÷ ÔË Áå¶ ÁÇÜÔ¶ ÔÆ ðòÅÇÂåÆ Ç×ÁÅé éÅñ íðê±ð ÁÇÜÔÆ Ôˉð òÆ ÜÅäÕÅðÆ ÇÂÃ òË¼ìÃÅÂÆà Óå¶ ÇîñçÆ ÔËÍ

ÁêËºÇâÕÃ AB ÜËÇòÕ Øˉñ/ðÃ ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ: A. Ô¶á ÇñÖ¶ ê½ÇçÁ» ç¶ A@ ÇÕ¼ñˉ ê¼å¶ Áå¶ Õð±³ìñ» çÅ êÌì³è Õðˉ: (À) ç¶ÃÆ Á¼Õ, (Á) èå±ðÅ, (Â) ÁÇð³â, (Ã) Çé³î∙, (Ô) ×Å÷ð ì±àÆ/Õ»×ðÃ ØÅÔ, (Õ) ìÅð∙»îÅÃÆ, (Ö) Õé¶ð B. ê¼ÇåÁ» Áå¶ Õð±³ìñ» ù Áñ¼×-Áñ¼× ð¼Ö Õ¶ Û»ò¶ Ã°ÕÅ ñÀ°Í ÇÂ¼Õ Ãî¶º ÇÂ¼Õ ÔÆ ÇÕÃî ç¶ Ã°¼Õ¶ îÅç¶ ù ÇîÕÃÆ éÅñ ×Ì»ÂÆâ Õð ñÀ°Í C. ÃÅð¶ îàÆðÆÁñ ù ÇÂ¼Õ-ÇÂ¼Õ ÕðÕ¶ ×Ì»ÂÆâ ÕðˉÍ òéÃêåÆ êÅÀ±âð ù íÇò¼Ö Çò¼Ú ÇÂÃå¶îÅñ ñÂÆ ÇÕÃ¶ Ö°ôÕ æ» Óå¶ Ãàˉð Õð ñÀ°Í ÇÂÃ ù ÇÂ¼Õ ÃÅñ å¼Õ Ãàˉð ÕÆåÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔËÍ D. D@ Çñàð êô±-î±åð òÆ Áñ¼× åˉº B@-B@ Çñàð òÅñ¶ Â¶Áð àÅÂÆà ã¼Õä ñ¼×¶ êñÅÃÇàÕ ç¶ ÕËé» Çò¼Ú Ãàˉð Õð ñÀ°Í ÇèÁÅé ðÔ¶ êô±-î±åð ù éÆñ¶ Ü» ÕÅñ¶ ð³× ç¶ ÕËé» Çò¼Ú ÔÆ Ãàˉð Õðˉ ÇÜÔó¶ ÇÕ è°¼ê ù ÃÇÔ ÃÕäÍ îÔ¼åòê±ðé: êÌïˉ× ÓÚ ôÅÇîñ Ôð¶Õ ÇÕÃÅé ù ÚÅÔÆçÅ ÔË ÇÕ À°Ô îÅðÚ åˉº Ü±é îÔÆé¶ ç½ðÅé À°êðˉÕå Ã±ÚÆ Çò¼Ú Çç¼å¶ òéÃêÇåÕ îÅç¶ åˉº êÅÀ±âð ìäÅ Õ¶ Ãàˉð ÕðÕ¶ ð¼Ö¶ å» ÇÕ ñˉó êËä Óå¶ ÇÂÃçÆ òðåˉº ÕÆåÆ ÜÅ ÃÕ¶Í ê±ð¶ ÇÂ¼Õ ÃÅñ ñÂÆ ÇÂ¼Õ Â¶Õó øÃñ çÆ ð¼ÇÖÁÅ Õðé ñÂÆ ÇÕÃÅé Õˉñ À°êÌˉÕå òéÃêåÆÁ» çÅ D-D ÇÕ¼ñˉ êÅÀ±âð Áå¶ ÇÂ³éÆ ÔÆ îÅåðÅ Çò¼Ú Çé³î∙ Áå¶ ÁÇð³â çˉÔ» åð∙» çÆ Öñ∙ í³âÅð ÕðéÆ ñÅ÷îÆ ÔËÍ ÇÂÔ îàÆðÆÁñ ÔÅóÆ Áå¶ ÃÅÀ°äÆ çˉÔ» Çò¼Ú B-B ÃêÌ¶Á» ñÂÆ ÕÅëÆ ÔËÍ

kudrqI KyqI ivc kxk C. âð³î ÇòÚñ¶ Çîôðä ù Ú³×Æ åð∙» Øˉñˉ Áå¶ Øˉñ Çò¼Ú Ôˉð êÅäÆ ÇîñÅ Õ¶ A@@ Çñàð å¼Õ ñË ÜÅÀ°Í D. Çîôðä ù ðÅå íð ÇÂÃ¶ åð∙» ð¼ÖˉÍ Ô°ä ÇÂÔ òðåˉº ñÂÆ ÇåÁÅð ÔËÍ ÕÆà êÌì³èé ñÂÆ ÇÂÃçÆ òðåˉº ÕðˉÍ E. Çîôðä ù Õ¼¼êó¶ éÅñ ê°ä Õ¶ øÃñ Óå¶ ÇÛóÕÅÁ ÕðˉÍ ìÔ°å îÔ¼åòê±ðé: ÇÂÔ ÇÂ¼Õ Ú³×Å ÕÆà éÅôÕ ÔË Áå¶ Ôð¶Õ ÜËÇòÕ ÇÕÃÅé ù ÇÂÃçÆ òðåˉº ÕðéÆ ÚÅÔÆçÆ ÔËÍ Ü¶Õð Çëð òÆ øÃñ Óå¶ ÕÆà» çÅ ÔîñÅ Ôˉò¶ å» ÇÕÌêÅ ÕðÕ¶ ×°ðêÌÆå çìó∙ÆÖÅéÅ éÅñ Ã³êðÕ ÕðˉÍ

ÁêËºÇâÕÃ AC êÇÔñ¶ ÃÅñ ÕÆåÆÁ» ÜÅä òÅñÆÁ» ×åÆÇòèÆÁ» Áå¶ øÃñ ù Çç¼å¶ ÜÅä òÅñ¶ ÇÂéê°àÃ çÆ Ã±ÚÆ (ô°ð±ÁÅå ÖóÆ ÕäÕ åˉº Ôˉò¶×Æ) ÇÕÃ¶ òÆ øÃñ ç¶ òè¶ð¶ ÞÅó ñÂÆ ÇìÜÅÂÆ, ÇÃ³ÜÅÂÆ Áå¶ øÃñ Ã°ð¼ÇÖÁÅ ñÂÆ Ãî¶º ÇÃð Õ³î ÕðéÅ ìÔ°å îÔ¼åòê±ðé ÔËÍ ÇÂÔ ê¶÷ ÇÂÃ îÅîñ¶ Çò¼Ú ÇÕÃÅéÅ çÆ ÃÔÅÇÂåÅ ñÂÆ ÇåÁÅð ÕÆåÅ Ç×ÁÅ ÔË å» ÇÕ À°°Ô Ãî¶º ÇÃð ÃÅð¶ Õ³î Õð ÃÕäÍ A) øðòðÆ-îÅðÚ ÓÚ ÕäÕ ù ÁÅÖðÆ êÅäÆ ç¶ä åˉº êÇÔñ» ÖóÆ øÃñ Çò¼Ú Çòô¶ô Á½ðˉ×ÌÆé ìÆÜ» çÅ ÇÛ¼àÅ ÇçÀ°Í B) ÁêÌËñ/îÂÆ Çò¼Ú Õ³ìÅÂÆé éÅñ ÕäÕ Õ¼à ñÀ°Í C) ÁêÌËñ-îÂÆ Çò¼Ú êÆ Â¶ ï± ç°ÁÅðÅ ÃðòÀ°¼åî ØˉÇôå ÕÆåÆÁ» ×ÂÆÁ» òðÅÇÂàÆÁ» Úˉº éðî¶¶, ×°ÁÅð Áå¶ ìÅ÷ð¶ ç¶ òèÆÁÅ ìÆÜ Ü°àÅ Õ¶ À°Ôé» çÅ ÷ðîÆé¶ôé àËÃà ÕðˉÍ D) îÂÆ Çò¼Ú ÇñÇò³× ÁË¼ë òÅÂÆ ÁËî ÇåÁÅð ÕðˉÍ E) îÂÆ ç¶ ç±Ü¶ Ôøå¶ ÕäÕ ç¶ Öó¶ éÅó Áå¶ Á½ðˉ×ÌÆé øÃñ» ù ðÆêð éÅñ Õ¼à Õ¶ ¶ Ö¶åˉº ìÅÔð ñË ÜÅÀ°Í F) A@ îÂÆ ù ÖÅñÆ Ö¶å Çò¼¼Ú À°¼×¶ ÔˉÂ¶ éçÆé» Óå¶ ìÅÇÂÀ°ÔðìÆÃÅÂÆâ çÅ ÇÛóÕÅÁ ÕðˉÍ A@ åˉº AD îÂÆ ç½ðÅé Þˉé¶ Áå¶ ×°ÁÅð¶ çÆ (Áñ×-Áñ×) ÇìÜÅÂÆ ñÂÆ Ö¶å ÇåÁÅð Õðç¶ Ãî¶º Ö¶å Çò¼Ú ÇÜÀ°ºçÆ Öñ∙ êÅÀ°Í G) ìÆÜÅÂÆ åˉº çˉ Ççé êÇÔñ» Þˉé¶ Áå¶ ×°ÁÅð¶ ç¶ ìÆÜ» çÆ ÃÆâ êÌÅÂÆÇî³× Õð ñÀ°Í H) Á¼è îÂÆ Çò¼Ú Þˉé¶ Áå¶ ×°ÁÅð¶ çÆ ÇìÜÅÂÆ Õð ÇçÀ° Áå¶ Ö¶å Úˉº Õ¼ã¶ ×Â¶ ìÅÇÂÀ°îÅÃ éÅñ Ö¶å ù ãÕ ÇçÀ°Í ÇÜ¼æˉº å¼Õ Ã³íò Ôˉ ÃÕ¶ ÔËêÆÃÆâð éÅñ ÔÆ ÇìÜÅÂÆ Õðˉ å» ÇÕ Ö¶å Çò¼Ú ìÅÇÂÀ°îÅÃ ù Ãðë¶Ã îñÚ òÜˉº òðÇåÁÅ ÜÅ ÃÕ¶Í Ü¶Õð ÔËêÆÃÆâð éÅñ ÇìÜÅÂÆ Ã³íò éÅ Ôˉò¶ å» Õ¼à¶ ÔˉÂ¶ ìÇÂÀ°îÅÃ ù Ö¶åˉº ìÅÔð ñË ÜÅÀ° Áå¶ ÇìÜÅÂÆ À°êð³å À°Ã¶ ìÅÇÂÀ°îÅÃ éÅñ Ö¶å çÆ ù ãÕ ÇçÀ°Í I) Ü±é îÔÆé¶ ÇÜÀ±ºçÆ Öñ∙ ÇåÁÅð ÕðˉÍ A@) Ü±é îÔÆé¶ êÇÔñÆ ÇÃ³ÜÅÂÆ åˉº å°ð³å êÇÔñ» ÖóÆ øÃñ ÓÚ B Õ°ÇÂ³àñ ÇÜÀ±ºçÆ ð±óÆ êÅ ÇçÀ°Í 20

kudrqI KyqI ivc kxk AA) Ü±é îÔÆé¶ Üçˉº øÃñ B@-C@ Ççé» çÆ Ôˉ ÜÅò¶ å» øÃñ ù êÇÔñ¶ êÅäÆ éÅñ ×°óÜñ Á³ÇîÌå ÇçÀ°Í AB) Ü±é-Ü°ñÅÂÆ Çò¼Ú Üçˉº øÃñ D@-E@ Ççé» çÆ Ôˉ ÜÅò¶ å» øÃñ Óå¶ êÅæÆÁ» çÅ êÅäÆ ÇÛóÕˉÍ AC) Ü±é-Ü°ñÅÂÆ ç½ðÅé éÅó ê¼Õä åˉº êÇÔñ»-êÇÔñ» Þˉé¶ B-C òÅð êÅàÅ ñÅÀ°Í AD) Á×Ãå Ãå³ìð Çò¼Ú øñÅòÇð³× åˉº Õ°¼Þ Ççé êÇÔñ» (F@ Ççé» çÆ À°îð Óå¶) Áå¶ çˉèÅ êËä çÆ ô°ð±ÁÅå Ãî¶º (I@ Ççé» çÆ À°îð Óå¶) øÃñ À°¼å¶ Ö¼¼àÆ ñ¼ÃÆ çÆ ÃêÌ¶Á ÕðˉÍ AE) Üçˉº ñˉó Ôˉò¶ øÃñ çÆ ×°âÅÂÆ ÕðˉÍ

ÃÅñ êÇÔñÅ- ÔÅóÆ A) ÁÕå±ìð îÔÆé¶ ÁÅÖðÆ êÅäÆ åˉº å°ð³å êÇÔñ» Þˉé¶ çÆ ÖóÆ øÃñ Çò¼Ú Çòô¶ô Á½ðˉ×ðÆé ìÆÜ» çÅ ÇÛ¼àÅ ÇÛ¼àÅ ÇçÀ°Í B) ÁÕå±ìð îÔÆé¶ ÔÆ êÆ Â¶ ï± ç°ÁÅðÅ ÃðòÀ°¼åî ØˉÇôå ÕÆåÆÁ» ×ÂÆÁ» ÕäÕ Áå¶ ç¶ÃÆ ÛˉÇñÁ» çÆÁ» òðÅÇÂàÆÁ» ç¶ ìÆÜ Ü°àÅÀ° Áå¶ À°Ôé» çÅ ÷ðîÆé¶ôé àËÃà ÕðˉÍ C) ÁÕå±ìð éò³ìð ÓÚ Þˉé¶ çÆ ÕàÅÂÆ Õð ñÀ°Í D) AB éò³ìð å¼Õ Ö¶å ÓÚ ÖóÆÁ» Á½ðˉ×ÌÆé øÃñ» Áå¶ Þˉé¶ ç¶ éÅó ù ðÆêð éÅñ Õ¼à ÇçÀ° E) AE éò³ìð å¼Õ À°êðˉÕå Õ¼à¶ ÔˉÂ¶ ìÅÇÂÀ°îÅÃ ù Ö¶åˉº ìÅÔð ñË ÜÅÀ°Í F) AF éò³ìð ù ÇìÜÅÂÆ ñÂÆ Ö¶å ÇåÁÅð Õðç¶ Ãî¶º í±îÆ ÓÚ A Õ°ÇÂ³àñ ÇÜÀ±ºçÆ Öñ∙ êÅÀ°Í G) AF éò³ìð ù ÔÆ ÕäÕ Áå¶ ÛˉÇñÁ» çÆ ÃÆâ êÌÅÂÆÇî³× ÕðˉÍ H) AG éò³ìð ù ò¼à» Óå¶ ÕäÕ+ÛˉÇñÁ» çÆ ÇìÜÅÂÆ Õð ÇçÀ°Í ÇìÜÅÂÆ À°êð³å ìÅÇÂÀ°îÅÃ éÅñ Ö¶å ù ãÕ ÇçÀ°Í I) çÃ³ìð Á¼è Çò¼Ú ÖóÆ øÃñ ÓÚ B Õ°ÇÂ³àñ ÇñÇò³× ÁË¼ë. òÅÂÆ. ÁË¼î. (ð±óÆ çÆ ÇÜÀ±ºçÆ ÖÅç) êÅÀ°Í A@) çÃ³ìð îÔÆé¶ Üçˉº øÃñ B@-C@ Ççé» çÆ Ôˉ ÜÅò¶ å» øÃñ ù êÇÔñ¶ êÅäÆ éÅñ ×°óÜñ Á³ÇîÌå ÇçÀ°Í AA) ÜéòðÆ îÔÆé¶ Üçˉº øÃñ D@-E@ Ççé» çÆ Ôˉ ÜÅò¶ å» À°Ã À°¼å¶ êÅæÆÁ» ç¶ êÅäÆ çÅ ÇÛóÕÅÁ ÕðˉÍ AB) Á×Ãå Ãå³ìð Çò¼Ú øñÅòÇð³× åˉº Õ°¼Þ Ççé êÇÔñ» (F@ Ççé» çÆ À°îð Óå¶) Áå¶ çˉèÅ êËä çÆ ô°ð±ÁÅå Ãî¶º (I@ Ççé» çÆ À°îð Óå¶) øÃñ À°¼å¶ Ö¼¼àÆ ñ¼ÃÆ çÆ ÃêÌ¶Á ÕðˉÍ AC) Üçˉº ñˉó Ôˉò¶ øÃñ çÆ ×°âÅÂÆ ÕðˉÍ

* A. Üçˉº øÃñ ëñÅòÇð³× Óå¶ Ôˉò¶ å» ÃêÌ¶Á éÅ ÕðˉÍ B. Ôð¶Õ ÇÕÃÅé ÁÅêä¶ Ö¶å» ñÂÆ ÇîåÆ Áå¶ îÔÆé¶ çÅ ÃÔÆ ÇÔÃÅì ð¼Ö¶Í C. ÇÂÃ¶ çˉðÅé ÃÅñ ç±Ü¶ ñÂÆ ò¼Ö-ò¼Ö ×åÆÇòèÆÁ» ñÂÆ ÇÂÃ¶ åð∙» çÆ ÇÂ¼Õ Ôˉð ÇòÃæÅðæ Ã±ÚÆ ìäÅÂÆ ÜÅò¶ 21

kudrqI KyqI ivc kxk

Ö¶åÆ ðÃÅÇÂä» çÆ òðåˉº ìöËð Õ°çðåÆ Ö¶åÆ Çò¼Ú ÕäÕ çÅ ÞÅó òèÅÀ°ä ñÂÆ ê³ÜÅì òÅÃå¶ éðî¶-ÕäÕ çÅ Õî-ÖðÚ å¶ ÇàÕÅÀ± ÇÃÃàî êÌïˉ× çÆ ð±ê ð¶ÖÅ: ÇÂÃ êÌïˉ× åÇÔå ò¼Ö-ò¼Ö øÃñ êÌäÅñÆÁ» òÅñ¶ Çå³é àðÆàîËºà êñÅà ñÂ¶ ÜÅä×¶Í

àðÆàîËºà êñÅà : I Õ³³àðˉñ êñÅà (éðîÅ Áå¶ ÕäÕ Ú¼ñ ðÔ¶ ÁÅè°ÇéÕ ÇÃÃàî åÇÔå- ÃÆ âìñï± ÁËî): ÇÂÃ êñÅà Çò¼Ú ÇÕÃÅé Ö¶åÆ ç¶ î½Ü±çÅ ðÃÅÇÂäÕ ã³× Áé°ÃÅð Ö¶åÆ ðÃÅÇÂä» çÆ òðåˉº ÕðÕ¶ øÃñ êËçÅ Õðé×¶Í

àðÆàîËºà II. éðî¶ Áå¶ ÕäÕ çÅ ÇàÕÅÀ± ÇÃÃàî (ÃÆ âìñï± ÁË¼Ã): ÇÂÃ êñÅà Çò¼Ú ÃÅÀ°äÆ ð°¼å¶ éðî¶ Çò¼Ú Ûˉà¶ Õ¼ç òÅñÆÁ» çˉ çñÆÁ» øÃñ» ÇÜò¶º ÇÕ ì½ä¶ Ú½ñ¶ Ü» ÕˉÂÆ Ôˉð Á³åð øÃñ òÜˉº ìÆÜ¶ ÜÅä×¶Í ÔÅóÆ ð°¼å¶ ÕäÕ Çò¼Ú ç¶ÃÆ Ûˉñ¶ Á³åð øÃñ òÜˉº ìÆÜ¶ ÜÅä×¶Í ÇÂÃ êñÅà Çò¼Ú ÇÃÃàî ÁÅë ð±à ÇÂ³àËºÃÆÇëÕ¶ôé (ÁË¼Ã ÁÅð ÁÅÂÆ) ç¶ ÃÅð¶ Ã³íò åðÆÕ¶ ñÅ×± ÕÆå¶ ÜÅä×¶Í

àðÆàîËºà III. ×°ÁÅð Áå¶ ÕäÕ çÅ ÇàÕÅÀ± ÇÃÃàî (ÜÆ. òÆ. ÁË¼Ã.)- ÇºÂÃ êñÅà Çò¼Ú ÃÅÀ°äÆ ð°¼å¶ ×°ÁÅð¶ Çò¼Ú Á³åð øÃñ òÜˉº ìÅ÷ð¶ çÆ ÇìÜÅÂÆ ÕÆåÆ ÜÅò¶×ÆÍ ÔÅóÆ ð°¼å¶ ÕäÕ Çò¼Ú ç¶ÃÆ Ûˉñ¶ Á³åð øÃñ òÜˉº ìÆÜ¶ ÜÅä×¶Í ÇÂÃ êñÅà Çò¼Ú ÇÃÃàî ÁÅë ð±à ÇÂ³àËºÃÆÇëÕ¶ôé (ÁË¼Ã ÁÅð ÁÅÂÆ) ç¶ ÃÅð¶ Ã³íò åðÆÕ¶ ñÅ×± ÕÆå¶ ÜÅä×¶Í ÇÕÀ°ºÇÕ éðîÅ ñ³îÆ ÇîÁÅç çÆ øÃñ ÔË Áå¶ ÇÂÃç¶ ç¶ð å¼Õ Ú¼ñä òÅñÆ Ú°äÅÂÆ ÕÅðé ÕäÕ çÆ ÇìÜÅÂÆ ñ¶à Ôˉ Ü»çÆ ÔËÍ ÇÂÕ ÖÅÃ ÃˉÚ åÇÔå êÇÔñ¶ ÃÅñ(ÃÅÀ°äÆ B@AB Áå¶ ÔÅóÆ B@AB-AC ÕÆå¶ ÜÅä òÅñ¶ Çå³é» ÔÆ êÌïˉ×» ìÅð¶ À°¼êð ç¼ÇÃÁÅ Ç×ÁÅ ÔË êð³å± Á×ñ¶ B ÃÅñ (ÃÅÀ°äÆ B@AC Áå¶ ÔÅóÆ B@AC-AD) àðÆàîËºà êñÅà II. Çò¼Ú ×°ÁÅð¶ Áå¶ ÕäÕ ç¶ ÇàÕÅÀ± ÇÃÃàî åÇÔå øÃñ ìÆÜÆ ÜÅò¶×Æ Áå¶ àðÆàîËºà III. Çò¼Ú éðîÅ Áå¶ ÕäÕ ÇàÕÅÀ± ÇÃÃàî åÇÔå øÃñ ìÆÜÆ ÜÅò¶×ÆÍ ðˉà¶ôé çÅ ÇÂÃ åðÆÕ¶ ÃçÕÅ éðî¶ ìÅÁç ÕäÕ çÅ ÞÅó òèä çÆÁ» êÌìñ Ã³íÅòéÅò» ìäé×ÆÁ»Í Çå³é ç¶ Çå³é àðÆàîËºà êñÅà ñÅ÷îÆ å½ð Óå¶ ÇÂ¼Õ Â¶Õó ÷îÆé Çò¼Ú ñÅÂ¶ ÜÅä×¶Í êÌïˉ× çÆ ÃèÅðä ð±ê ð¶ÖÅ ç¶ çˉ éî±é¶ ×°ðêÌÆå çìó∙ÆÖÅéÅ éÅñ ÇòÚÅð¶ ×Â¶ Ôé Áå¶ À°Ôé» çÆ ëˉàˉ ÕÅêÆ À°Ãù Ã½ºê Çç¼åÆ ×ÂÆ ÔËÍ ÔÅñ»ÇÕ ÃÅù Ôð¶Õ ÇÕÃÅé ç¶ Ö¶å î°åÅÇìÕ êÌïˉ× çÆ ò¼Öˉ-ò¼Ö ð±ê ð¶ÖÅ åËÁ ÕðéÆ Ôˉò¶×ÆÍ 22

kudrqI KyqI ivc kxk éˉà: ÇÃè»åÕ å½ð Óå¶ ÃÅð¶ àðÆàîËºà êñÅà ÇÂ¼Õ ÔÆ Ö¶å Çò¼Ú Ôˉä¶ ÚÅÔÆç¶ ÔéÍ êð³å± Ü¶Õð ÇÕÃ¶ ÇÕÃÅé çÆ ÃÅðÆ ÷îÆé Õ°çðåÆ Ö¶åÆ Ô¶á ÔË å» À°Ô ÁÅêä¶ ×ò»ãÆ ÇÕÃÅé ç¶ Ö¶å ù Õ³àðˉñ êñÅà òÜˉº òðå ÃÕçÅ ÔË Áå¶ àðÆàîËºà II. å¶ III. ÇÜò¶º ÇÕ À°¼êð òðéä ÕÆåÅ Ç×ÁÅ Áé°ÃÅð ð¼Ö¶ ÜÅä×¶Í ê±ðÆ åð∙» Õ°çðåÆ Ö¶åÆ Õðé òÅñ¶ ÇÕÃÅé åˉº ÁÅÃ ÕÆåÆ Ü»çÆ ÔË ÇÕ À°Ô ÁÅêä¶ ×ò»ãÆ ðÃÅÇÂäÕ Ö¶åÆ ÇÕÃÅé çÆ ÃÔÅÇÂåÅ éÅñ ÕËîÆÕñ Õ³àðˉñ êñÅà çÅ ÃÅðÅ âËàÅ ÇÂÕ¼áÅ Õð¶×ÅÍ

àðÆàîËºà III. ×°ÁÅðÅ Áå¶ ÕäÕ ÇàÕÅÀ± ÇÃÃàî (ÜÆ âìñï± ÁË¼Ã): ÇÂÃ êñÅà Çò¼Ú ÃÅÀ°äÆ ð°¼å¶ ×°ÁÅð¶ Çò¼Ú ÜòÅð Á³åð øÃñ òÜˉº ìÆÜÆ ÜÅò¶×ÆÍ ÔÅóÆ ÓÚ ÕäÕ Çò¼Ú Á³åð øÃñ òÜˉº Ûˉñ¶ ìÆÜ¶ ÜÅä×¶Í îÔ¼åòê±ðé: ëðòðÆ B@AB Çò¼Ú ò¼Ö-ò¼Ö ÇÕÃÅé» ç¶ Ö¶å ç¶ ç½ð¶ ç½ðÅé ÇÜÁÅçÅ Áå¶ Ö°¼ñ∙Æ ÇÃ³ÜÅÂÆ Áå¶ ìÔ°å ÇÜÁÅçÅ Ç×¼ñÆ íˉºÇÂ ÕäÕ çÆ øÃñ çÆ îÅóÆ ÔÅñå Áå¶ Ã³íÅòå Ø¼à ÞÅó ñÂÆ Ç÷³î¶òÅð êÅÂÆ ×ÂÆ ÃÆÍ Ãˉ àðÆàîËºà êñÅà II Áå¶ àðÆàîËºà êñÅà III. ù ÇÂÃ åð∙» ÇâÜÅÂÆé ÕðéÅ ÔË ÇÕ çˉÔ» êñÅà» Çò¼Ú êÅäÆ ÖóÅ éÅ Ôˉò¶ Ã×ˉº ÇÂÃçÆ ÇéÕÅÃÆ Ôˉ ÃÕ¶Í ÇÂÃ ñÂÆ ê±ðÅ ÷ˉð ç¶ Õ¶ ÇÂÔ ÇôëÅðô ÕÆåÆ Ü»çÆ ÔË ÇÕ Ö¶å ç¶ À°åÅð òÅñ¶ ÇÔ¼Ã¶ Çò¼Ú ÇÂ¼Õ ÖÅÂÆ ñÅ÷îÆ ìäÅÂÆ ÜÅò¶Í À°çÅÔðä òÜˉº ÇÂ¼Õ Â¶Õó B@@ ë°¼à ñ³ìÅ Áå¶ AIH ë°¼à Ú½óÅ Ô°³çÅ ÔË Áå¶ Ü¶Õð Ö¶å çÆ ãÅñ AIH ë°¼à òÅñ¶ ÇÔ¼Ã¶ ò¼ñ Ôˉò¶ å» Ã°ÞÅÂÆ ×ÂÆ ÖÅÂÆ ÁÅÕÅð ê¼Öˉº AIH ë°¼à ñ³îÆ, D ë°¼à â±³ØÆ Áå¶ D ë°¼à Ú½óÆ Ôˉò¶×ÆÍ ÇÂÔ ÁÅÃ ÔË ÇÕ ÇÂÃ ÁÅÕÅð çÆ ÖÅÂÆ Ø¼àˉ-Ø¼à G@,@@@ Çñàð êÅäÆ ÁÅÃÅéÆ éÅñ Ã³íÅñ ñò¶×ÆÍ êÌïˉ× çÆ ð±êð¶ÖÅ ç¶ÖˉÍ ÕäÕ çÆ ÇìÜÅÂÆ Çò¼Ú ç¶ðÆ ÞÅó Øàä çÅ êÌî° ¼Ö ÕÅðé ìäçÆ ÔË êð³å± Üçˉº ñ³îÆ ÇîÁÅç òÅñÆ øÃñ éðî¶ òÅñ¶ æ» Óå¶ ÕäÕ À°×ÅÂÆ ÜÅò¶×Æ å» ÇÂÔ Ãî¼ÇÃÁÅ ÁÅò¶×Æ ÔÆ ÁÅò¶×ÆÍ ÇÂÔ òÆ êÅÇÂÁÅ Ç×ÁÅ ÔË ÇÕ ÕÆà» ç¶ Ôîñ¶ Áå¶ î½Ãî çÆ õðÅìÆ ÕÅðé éðî¶ çÆ øÃñ çÆ ÇîÇÚúðàÆ Çò¼Ú ÁÕÃð ç¶ð Ôˉ Ü»çÆ ÔËÍ Ãˉ éðî¶ çÆ ÖóÆ øÃñ Çò¼Ú ÕäÕ ìÆÜä Óå¶ òÆ ÇòÚÅð ÕÆåÆ ×ÂÆ ÔËÍ ÇÜ¼æ¶ Ã³íò Áå¶ ã°Õò» Ôˉò¶ À°¼æ¶ ÁÇÜÔÅ ÕÆåÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔËÍ ÃÅÀ°äÆ ð°¼å ç¶ êÌïˉ×:

àðÆàîËºà I: Õ³àðˉñ êñÅà (éðîÅ Áå¶ ÕäÕ- Ú¼ñ ðÔ¶ ÁÅè°ÇéÕ ÇÃÃàî åÇÔå- ÃÆ âìñï± ÁËî) ÇÂÃ êñÅà Çò¼Ú éðîÅ Áå¶ ÕäÕ ÇìñÕ°¼ñ À°Ã¶ åð∙» ìÆÜ¶ Áå¶ êÅñ¶ ÜÅä×¶ ÇÜÃ åð∙» ÇÕ ê³ÜÅì ç¶ Ö°ôÕ ÇÖ¼ÇåÁ» ç¶ ÇÕÃÅé ÁÅî å½ð Óå¶ ðÃÅÇÂÇäÕ Ö¶åÆ åÇÔå Õðç¶ ÔéÍ ÁðæÅå ÇÂÃ êñÅà Çò¼Ú ìÆÜ» ÁÅè°ÇéÕ ÇÕÃî» ç¶ ìÆÜ, æËÇñÁ» ç¶ æËñ¶ ðÃÅÇÂäÕ ÖÅç», ÕÆó¶îÅð ÷ÇÔð», éçÆé éÅôÕ òðåˉº ÕÆåÆ ÜÅò¶×ÆÍ Ôð Ã³íò ÁÅè°ÇéÕ îôÆéðÆ çÅ òÆ ÇÂÃå¶îÅñ ÕÆåÅ ÜÅò¶×ÅÍ 

Õ³àðˉñ êñÅà ÇòÚñÆ ÕäÕ çÆ ðÇÔ³ç-Ö±³Ôç çÅ ì³çˉìÃå ÇìñÕ°¼ñ À°Ã¶ åð∙» Õðˉ ÇÜò¶º ÇÕ ðÃÅÇÂäÕ Ö¶åÆ Õðé òÅñÅ ÇÂ¼Õ ÁÅî ÇÕÃÅé ÕðçÅ ÔËÍ



éðî¶ çÆ ÇìÜÅÂÆ ñÂÆ ÇìñÕ°¼ñ À°Ã¶ åð∙» Ö¶å çÆ ÇåÁÅðÆ Õðˉ ÇÜò¶º ðÃÅÇÂÇäÕ Ö¶åÆ Õðé 23

kudrqI KyqI ivc kxk òÅñ¶ ÃÅð¶ ÇÕÃÅé Õðç¶ ÔéÍ Ö¶å Çò¼Ú ñˉó Áé°ÃÅð Ôð êÌÕÅð çÆÁ» ðÃÅÇÂÇäÕ ÖÅç» Áå¶ êËÃàÆÃÅÂÆâ êÅÀ°Í 

Õ³àðˉñ êñÅà Ãî¶å ìÅÕÆ ç¶ çˉÔ» àðÆàîËºà êñÅà» ñÂÆ éðî¶ çÆ òðÅÇÂàÆ À°Ô ÔÆ òðåˉ ÇÜÔóÆ ÇÕ êÆ Â¶ ï± ç°ÁÅðÅ ÇôëÅðô ÕÆåÆ ×ÂÆ Ôˉò¶Í



Õ³àðˉñ êñÅà Çò¼Ú ðÃÅÇÂÇäÕ ÖÅç çÆ îÅåðÅ Áå¶ À°Ãù Ö¶å ÓÚ êÅÀ°ä çÅ Ãî» À°ÔÆ ÔˉäÅ ÚÅÔÆçÅ ÔË ÇÜÔóÅ ÇÕ êÆ Â¶ ï± ç°ÁÅðÅ ÇôëÅðô ÕÆåÅ Ç×ÁÅ Ôˉò¶Í



Üçˉº éðîÅ Ú°äÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð Ôˉ ÜÅò¶ å» ê±ð¶ êñÅà Çò¼Ú øÃñ ê¼Öˉº ÇÂ¼Õˉ ÇÜÔ¶ ÇçÖä òÅñÆÁ» Çå³é æ»ò» çÆ êÛÅä Õðˉ Áå¶ À°Ôé» Óå¶ À°°åêÅçé éî±éÅ ÃæÅé çÅ ñ¶ìñ ñÅ ÇçÀ°Í Ôð¶Õ À°åêÅç éî±éÅ ÃæÅé Çò¼Ú éðî¶ çÆ B îÆàð ñ³îÆ ÇÂ¼Õ ÕåÅð Ôˉò¶×ÆÍ Çå³é» ÃæÅé» åˉº éðî¶ çÆ Áñ×-Áñ× Ú°äÅÂÆ ñÂÆ Õ¼êó¶ ç¶ Çå³é ò¼Ö-ò¼Ö æËÇñÁ» çÅ êÌì³è ÕðˉÍ Üçˉº ê½ç¶ Ú°äÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð Ôˉä å» Ö¶å ÓÚ ÜÅ Õ¶ Çå³é» æÅò» åˉº éðî¶ Ú°ä Õ¶ Áñ×-Áñ× æËÇñÁ» Çò¼Ú êÅÀ°ºç¶ ÜÅÀ°Í ÃÆ÷é ç¶ Á³å Çò¼Ú Çå³é» æËÇñÁ» ç¶ éðî¶ çÅ Áñ×-Áñ× ò÷é Õðˉ Áå¶ Ãì³èå âËàÅ ÇÕÃÅé ÁÅêäÆ ÇðÕÅðâ ì°¼Õ Çò¼Ú çð÷ Õð¶Í Üçˉº Ú°äÅÂÆ ÃÅðÆ Ú°äÅÂÆ î°Õ³îñ Ôˉ ÜÅò¶ å» Çå³é» À°åêÅçé éî±é» ÃæÅé» åˉº éðî¶ ç¶ ê½ÇçÁ» ù ÷îÆé çÆ Ãå∙Å ñÅ×¶ Õ¼à Õ¶ ÇÂ¼Õ Ôøå¶ å¼Õ è°¼ê Çò¼Ú Ã°ÕÅÀ± Áå¶ À°Ôé» çÅ ò÷é ÕðˉÍ À°êð³å Ãì³èå âÅàÅ ÇÕÃÅé ÁÅêäÆ ëÆñâ ì°¼Õ Çò¼Ú íð ñò¶Í îÔ¼åòê±ðé: ëÆñâ ñ¶ìñ ÇñÖä òÅÃå¶ Ôî¶ôÅ Õ¼ÚÆ êËºÇÃñ çÆ òðåˉº Õðˉ ÇÕÀ°ºÇÕ ìÅñ êË¼é çÆ ÇÃÁÅÔÆ è°¼ê Çò¼Ú À°¼â-ê°¼â Ü»çÆ ÔËÍ



Á³å ÃÅð¶ êñÅà ÇòÚˉº êÌÅêå ÔˉÂ¶ éðî¶ çÆÁ» Õ°¼ñ∙ ×¼á» çÆ Ç×äåÆ Õðˉ, Ü¶ Ã³íò Ôˉò¶ å» ò÷é òÆ Õðˉ Áå¶ Ãì³èå âËàÅ ÁÅêäÆ ëÆñâ ì°¼Õ Çò¼Ú çð÷ ÕðˉÍ

àðÆàîËºà êñÅà II: éðî¶ Áå¶ ÕäÕ çÅ ÇàÕÅÀ± ÇÃÃàî (ÃÆ âìñï± ÁË¼Ã): ÇÂÃ ÇÃÃàî åÇÔå àðÆàîËºà êñÅà II: Çò¼Ú éðî¶ ÓÚ Á³åð øÃñ òÜˉº ÕˉÂÆ çˉ çñÆ øÃñ ìÆÜÆ ÜÅò¶×ÆÍ ÇÃÁÅó åˉº ÇÃÁÅó D.E ë°¼à çÅ ëÅÃñÅ ð¼ÇÖÁÅ ÜÅò¶×ÅÍ Õ°¼Þ ÇÕÃÅé» Áå¶ Ö¶åÆ ÇòÇ×ÁÅéÆÁ» éÅñ ñ³ì¶ ÇòÚÅð-òà»çð¶ À°êð³å ÇÂÔ ÃˉÚ ìäÆ ÔË ÇÕ éðî¶ çÆÁ» çˉ ñÅÂÆé» Çò¼Ú çˉ Ü½óÆÁ» ñÅÂÆé» Ø¼à ÇîÁÅç òÅñ¶ ì½ä¶ Ú½ñ¶ (Ôðò») ìÆÜ¶ ÜÅä×¶Í Ú½ÇñÁ» çÆÁ» çˉÔ» ñÅÂÆé» ÇòÚñÅ ëÅÃñÅ AB ÇÂ³Ú ðÔ¶×ÅÍ ÇÂÃ åð∙» nrmy åˉº Ú½ÇñÁ» çÆÁ» ñÅÂÆé» ÇòÚñÆ ç±ðÆ ÕÌîòÅð BA ÇÂ³Ú ðÔ¶×ÆÍ ÇÕÀ°ºÇÕ éðîÅ ñ³îÆ ÇîÁÅç çÆ øÃñ ÔË Ãˉ ÕäÕ çÆ ÇìÜÅÂÆ ñ¶à Ôˉ ÜÅò¶×ÆÍ ÇÂÔ ç±ðÆ àðÆàîËºà êñÅà A ÓÚ òÆ À°³éÆ ÔÆ Ôˉò¶×Æ ÇÜ³éÆ ÇÕ àðÆàîËºà êñÅà B Çò¼Ú 

kudrqI KyqI ivc kxk Çò¼Ú Ôˉò¶×ÆÍ ÇÂÃ åð∙» ÇÂÃ éò¶º åðÆÕ¶ éÅñ ÃÅù Ø¼àˉ-Ø¼à ÇÂ¼Õ îÔÆé¶ çÆ À°îð çÆ ÔðÆ ÖÅç êÌÅêå Ôˉò¶×ÆÍ éˉà: ÇÕÀ°ºÇÕ ÁÃÆº B@AB çÆ ÃÅÀ°äÆ çÆ øÃñ ñÂÆ ÇÂÔ î½ÕÅ ×òÅ Ú°¼Õ¶ Ô» ÇÂÃ ñÂÆ ÇÂÔ Õ³î ÕäÕ ç¶ Öó¶ éÅó Çò¼Ú ÕðˉÍ 



Ô°ä éçÆé» Áå¶ Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ù À°çˉº å¼Õ òèä ÇçÀ° Üçˉº å¼Õ Ã³íò Ôˉ ÃÕ¶Í êð ïÅç ðÔ¶ Ôð ÃÅñ AE îÂÆ ù éðî¶ çÆ ÇìÜÅÂÆ ÕðéÆ ÔËÍ



éðî¶ çÆ ã°ÕòÆº ÇÕÃî ç¶ ìÆÜ ñÀ° (ÇèÁÅé ðÔ¶ ìÆàÆ ÕÅàé ç¶ ìÆÜ éÔÆº ñËä¶) ÇÜÃ ìÅð¶ ÃÅù ê±ðÅ ïÕÆé Ôˉò¶ ÇÕ ÇÂÃçÅ ÞÅó ìÆàÆ éðî¶ ç¶ ìðÅìð ÇéÕñ¶×ÅÍ êð³å± Ãí åˉº ÁÇÔî ÇÂÔ ÇÕ çˉÔ» àðÆàîËºà êñÅà» Çò¼Ú ÇÂ¼Õ ÔÆ ÇÕÃî çÅ éðîÅ ìÆÇÜÁÅ ÜÅò¶×Å Áå¶ ÇÃè»åÕ å½ð Óå¶, êÌïˉ× ÓÚ íÅ×ÆçÅð ÃÅð¶ ÇÕÃÅé» çÆ éðî¶ çÆ ÇÕÃî òÆ ÇÂ¼Õ ÔÆ Ôˉò¶×ÆÍ éðî¶ ç¶ ìÆÜ» Ãì³èÆ ÜÅäÕÅðÆ ñËä ñÂÆ Ôðå¶Ü ÇÃ³Ø îÇÔåÅ (IDAGE-@GGGA) éÅñ Ã³êðÕ ÕÆåÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔËÍ



ÁêËºÇâÕÃ E Çò¼Ú ç¼Ã¶ Áé°ÃÅð ìÆÜ» çÅ ÷ðîÆé¶ôé àËÃà ÕðˉÍ

îÔ¼åòê±ðé: Ôð¶Õ ÃÆ÷é Çò¼Ú ìÆÜ» çÆ ÷ðîÆé¶ôé % Ôî¶ôÅ àËÃà ÕðˉÍ  Ú°äÆ ×ÂÆ ÇÕÃî ç¶ ìÆÜ» çÆ ÃÆâ êÌÅÂÆÇî³× ÕðˉÍ ÃÆâ êÅÌÂÆÇî³× Õðé çÅ åðÆÕÅ

ÁêËºÇâÕÃ D Çò¼Ú Çç¼åÅ Ç×ÁÅ ÔËÍ ÇèÁÅé ðÔ¶, ÃÆâ êÌÅÂÆÇî³× çÅ Õ³î ÇìÜÅÂÆ åˉº çˉ Ççé êÇÔñ» ÕÆåÅ ÜÅò¶ å» ÇÕ î½Õ¶ Óå¶ Ô¼æ»-êËð» çÆ éÅ êò¶Í 

Ôð¶Õ Â¶Õó ñÂÆ ÇÂ¼Õ Õ°ÇÂ³àñ ÁÇð³â çÆ Öñ∙ ÖðÆçˉÍ ÇÂÃ Öñ∙ ù ÇÜÀ°ºçÆ Öñ∙ Çò¼Ú ìçñ ñÀ°Í (åðÆÕÅ ÜÅäé ñÂÆ ç¶Öˉ ÁêËºÇâÕÃ G)

 Õ³ìÅÂÆé éÅñ ÕäÕ Õ¼à ñòˉ  Ô°ä å±óÆ òÅñÆ îôÆé éÅñ ÕäÕ ç¶ éÅó çÆ å±óÆ ìäÅ Õ¶ Ö¶å çÆ îñÇÚ³× Õðé ñÂÆ ð¼Ö

ñÀ°Í 

éðî¶ çÆ ÇìÜÅÂÆ ñÂÆ Ö¶å ÇåÁÅð Õðˉ Áå¶ ÷îÆé çÆ ÇåÁÅðÆ Ãî¶º Ö¶å Çò¼Ú ÇñÇò³× ÁÅÇÂñ 25

kudrqI KyqI ivc kxk Õ¶Õ (ÇÜÀ°ºçÆ Öñ∙) êÅÀ°Í 

éðîÅ ìÆÜä òÅñÆ îôÆé éÅñ éðî¶ Áå¶ Ú½ÇñÁ» ç¶ ÇíÀ°º Õ¶ ÇìÜÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð ÕÆå¶ ìÆÜ» çÆ ÇìÜÅÂÆ Õð ÇçÀ°Í éðî¶ çÆ ÇÂ¼Õ åˉº ç±ÜÆ ñÅÂÆé ÇòÚñÆ ç±ðÆ ED ÇÂ³Ú Áå¶ ì±à¶ åˉº ì±à¶ ÇòÚñÆ ç±ðÆ BG ÇÂ³Ú ð¼ÖÆ ÜÅò¶×ÆÍ éðî¶ çÆÁ» çˉ ñÅÂÆéÅ ÇòÚÕÅð çˉ Ü½óÆÁ» ñÅÂÆé» Ú½ÇñÁ» çÆ ìÆÜÆÁ» ÜÅä×ÆÁ» Áå¶ ÇÂÔé» çÆ ÇÂ¼Õ åˉº ç±ÜÆ ñÅÂÆé ÇòÚñÆ ç±ðÆ AB ÇÂ³Ú ðÔ¶×ÆÍ ÇÂÃ åð∙» éðî¶ çÆ ñÅÂÆé åˉº Ú½ÇñÁ» çÆ ñÅÂÆé ÇòÚñÆ ç±ðÆ BA ÇÂ³Ú ðÔ¶×ÆÍ ôÌÆ ÁÅôÆô ÁÅÔ±÷Å (IGGII-B@DGD) Áå¶ ôÌÆ Ôðå¶Ü ÇÃ³Ø îÇÔåÅ (IDAGE-@CHIA) åˉº ×ÅÂÆâËºÃ ñòˉÍ



À°¼ÚÆ ìÅðâð øÃñ òÜˉº éðî¶ ç¶ ÚÅð¶ êÅÃ¶ ÇÂ¼Õ ñÅÂÆé ìÅ÷ðÅ Ü» ÜòÅð ÷ð±ð ìÆÜˉÍ ÇÂÃ åð∙» Õðé éÅñ ÇÜ¼æ¶ ÇÂ¼Õ êÅÃ¶ å°ÔÅâÆ øÃñ Óå¶ ×ò»ãÆ Ö¶å» ÓÚˉº Ôˉä òÅñ¶ ÕÆà Ôîñ¶ çÆ Ã³íòÅéò» Øàä×ÆÁ» À°¼æ¶ ÔÆ ìÅðâð øÃñ ê³ÛÆÁ» ñÂÆ áÅÔð çÅ òÆ Õ³î Õð¶×ÆÍ



Ôð¶Õ ê³Ü ñÅÂÆé» éðî¶ Çê¼Û¶ àðËê ÕðÅê òÜˉº ÇÂ¼Õ ñÅÂÆé î¼ÕÆ çÆ ìÆÜˉÍ



Üçˉº øÃñ F åˉº H ÇÂ³Ú çÆ Ôˉ ÜÅò¶ å» àðÆàîËºà êñÅà Çò¼Ú ÇÃ³ÜÅÂÆ î±Ôð¶ G@ % éîÆ òÅñÆ F Õ°ÇÂ³àñ ÇñÇò³× ÁËë òÅÂÆ ÁËî (ð±óÆ çÆ ÇÜÀ°ºçÆ ÖÅç) êÅÀ°Í



êÅäÆ çÅ êÌì³èé: êñ»à ×ðˉæ çÆ ÇÕÃ¶ òÆ Ãà¶Ü Óå¶ Ö¶å Çò¼Ú êÅäÆ éÔÆº ÖóÅ ÕðéÅÍ ÇÃ³ÜÅÂÆ Àçˉº ÔÆ ÕðéÆ ÔË Üçˉº í±îÆ Çò¼Ú D ÇÂ³Ú çÆ â±³ØÅÂÆ å¼Õ ÕˉÂÆ éîÆ éÅ ìÚÆ Ôˉò¶Í ÇÂÃ î³åò ñÂÆ êÌïˉ× ñÂÆ Ö¶å çÆ ð±ê-ð¶ÖÅ ÇåÁÅð ÕðÇçÁ» Ö¶å ç¶ ãñÅä òÅñ¶ î¼æ¶ ÇÂ¼Õ ÖÅÂÆ ìäÅÂÆ ÜÅò¶×ÆÍ ÇÃ³ÜÅÂÆ ñˉó Áé°ÃÅð ÔÆ ÕÆåÆ ÜÅò¶×ÆÍ Ãí åˉº êÇÔñ» í±îÆ ù Ö°ôÕ Ôˉä ÇçÀ°Í Üçˉº í±îÆ ç¶ Á³çð C-D ÇÂ³Ú çÆ â±³ØÅÂÆ å¼Õ éîÆ éÅ ðÔ¶ å» ÇÃ³ÜÅÂÆ ÕðˉÍ îÔ¼åòê±ðé : ÇÃ³ÜÅÂÆ Ãî¶º Ö¶å Çò¼Ú êÌåÆ Â¶Õó E@Çñàð êô±-î±åð êÅÀ°äÅ éÅ í°¼ñäÅ, ÇÂÔ ÷ð±ðÆ ÔËÍ ÇÃ³ÜÅÂÆ Õðç¶ Ãî¶º êÅäÆ òÅñ¶¶ ÖÅñ∙¶ ðÅÔÆº Ö¶å ÓÚ êô±-î±åð í¶Üç¶ ðÔˉÍ



×°âÅÂÆ: Ü¶Õð éçÆé ò¼âÅ îÃñÅ Ôˉä å» ÁÃÆº Ô¼æÆº ×°âÅÂÆ Õð»×¶Í ÇÂ¼Õ ×°âÅÂÆ êñ»à ×ðˉæ çÆ ô°ð± ÁÅåÆ Ãà¶Ü Óå¶ ÕÆåÆ ÜÅò¶×Æ (ìÅñ Çé³çÅÂÆ) Üçˉº éðîÅ B@ Ççé» çÅ Ôˉò¶×ÅÍ Üçˉº øÃñ ÇÂ¼Õ ë°¼à åˉº òè¶ð¶ Õ¼ç çÆ Ôˉò¶ Áå¶ éçÆé å» òÆ ÇÂ¼Õ Ãî¼ÇÃÁÅ Ôˉä å» ÃêÌ¶Á ê³ê çÆ éˉ÷ñ Óå¶ Ã°ð¼ÇÖÁÅ Ô°¼â ñ×Å Õ¶ ìÅÇÂÀ°ÔðìÆÃÅÂÆâ çÆ ÃêÌ¶Á Õðˉ ( ÁêËºÇâÕÃ F Çò¼Ú ìÅÇÂÀ°ÔðìÆÃÅÂÆâ ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ ç¶Öˉ)



êñ»à ×ðˉæ Çò¼Ú å¶ÜÆ ÇñÁÅÀ°ä ñÂÆ ÇÛóÕÅÁ: Üçˉº éðîÅ C@Ççé» çÅ Ôˉ ÜÅò¶ å» ×°ó Üñ Á³ÇîÌå çÆ ÇÂ¼Õ ÃêÌ¶Á ÕÆåÆ ÜÅò¶ ( ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ ÇÃ¼Öä ñÂÆ ç¶Öˉ ÁêËºÇâÕÃ I)Í ÇÂÃ¶ åð∙» Üçˉº éðîÅ EE Ççé» çÅ Ôˉ ÜÅò¶ å» ÁðæÅå ëñÅòÇ³ð³× åˉº ÇìñÕ°¼ñ êÇÔñ» ÇÂ¼Õ ÃêÌ¶Á êÅæÆÁ» ç¶ êÅäÆ çÆ ÕÆåÆ ÜÅò¶ ÇÂÃ ù ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ ÁêËºÇâÕÃ A@ Çò¼Ú Çç¼åÅ Ç×ÁÅ ÔË)Í



ÕÆà» åˉº øÃñ çÆ ð¼ÇÖÁÅ ñÂÆ ÃêÌ¶Á: î°¼Ö ëÃñ Çò¼Ú àðËê ÕðÅêÃ, ðËêñËºà (ÕÆà íÜÅÀ±) Çí³éåÅ íðê±ð øÃñ» Áå¶ ð±¼Ö(ð°¼Ö ê³ÛÆÁ» Áå¶ Ôˉð ÁÇÜÔ¶ ÜÆò» ñÂÆ êéÅÔ×ÅÔ çÅ Õ³î 26

kudrqI KyqI ivc kxk Õðç¶ Ôé ÇÜÔó¶ ÇÕ øÃñ» ù ÔÅéÆ êÔ°³ÚÅÀ°ä òÅñ¶ ÕÆàÅ ù Ö»ç¶ Ôé) Çìé» Ö¶åÆ ðÃÅÇÂä» ç¶ ÕÆà êÌì³èé çÅ î°ãñÆ ñˉó ÔéÍ ÇÂÔé» çÆ ÁäÔˉºç Çò¼Ú ÕÆà Õ³àðˉñ ç¶ Õ°¼Þ Ôˉð ã³× òðå¶ ÜÅ ÃÕç¶ ÔéÍ C@ Ççé» çÆ øÃñ Óå¶ Ö¼àÆ ñ¼ÃÆ çÆ ÃêÌ¶Á Õðˉ (ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ ÇÃ¼Öä ñÂÆ ç¶Öˉ, ÁêËºÇâÕÃ AA)Í DE Ççé» çÆ øÃñ Óå¶ Ôðìñ ÁËÕÃàÌËÕà (òéÃêÇåÕ ðÃ) çÅ ÇÛóÕÅÁ Õðˉ ( ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ ç¶Öä ñÂÆ ç¶Öˉ, ÁêËºÇâÕÃ AB)Í éˉà: Ü¶Õð å°ÔÅù ñ¼×¶ ÇÕ ÕÆà» çÅ õåðÅ ìðÕðÅð ÔË å» F@ Ççé» çÆ øÃñ Óå¶ Ö¼àÆ ñ¼ÃÆ çÅ ÇÛóÕÅÁ ç°ÔðÅÀ°Í ÇÂÃ¶ åð∙» GE Ççé» çÆ øÃñ Óå¶ Ôðìñ ÁËÕÃàÌËÕà çÅ ÇÛóÕÅÁ ç°ìÅðÅ ÇÛóÕÅÁ ÕðˉÍ Ü¶Õð Çëð òÆ ÕÆà» çÅ ì³çˉìÃå éÅ Ôˉ ÃÕ¶ å» ÕÆà êÌì³èé ñÂÆ å°ÃÆº ÇÜÔóÆÁ» ÜËÇòÕ ÃêÌ¶Á» åˉº ÜÅä± Ôˉ À°Ôé» çÆ òðåˉº ÕðˉÍ îÔ¼åòê±ðé: ÇÜò¶º ÔÆ å°ÃÆº øÃñ ù ÇÕÃ¶ êÌÕÅð ç¶ ÕÆà Ôîñ¶ çÅ õåðÅ ç¶Ö¯ å» ×°ðêÌÆå éÅñ Ã³êðÕ Õð¯ (î¯ìÅÇÂñ: IIAEA-IE@FB) 



éðî¶ ù ÁÅÖðÆ ÇÃ³ÜÅÂÆ î±Ôð¶ êñÅà II Áå¶ III Çò¼Ú Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ç¶ ìÆÜ çÅ ÇÛ¼àÅ ÷ð±ð ÇçÀ°Í



Á³å ÃÅð¶ êñÅà ÇòÚˉº êÌÅêå ÔˉÂ¶ éðî¶ çÆÁ» Õ°¼ñ∙ ×¼á» çÆ Ç×äåÆ Õðˉ, Ü¶ Ã³íò Ôˉò¶ å» ò÷é òÆ Õðˉ Áå¶ Ãì³èå âËàÅ ÁÅêäÆ ëÆñâ ì°¼Õ Çò¼Ú çð÷ ÕðˉÍ (×°ðêÌÆå ÇèÁÅé ðÔ¶)



Üçˉº Ãå³ìð îÔÆé¶ (ÇìÜÅÂÆ åˉº AB@ Ççé ìÅÁç) Ú½ñ¶ ÕàÅÂÆ ñÂÆ ñ×ê× ÇåÁÅð Ôˉä å» ê±ð¶ êñÅà Çò¼Ú øÃñ ê¼Öˉº ÇÂ¼Õˉ ÇÜÔ¶ ÇçÖä òÅñ¶ Çå³é ÃæÅé» çÆ êÛÅä ÕðÕ¶ À°Ôé» çÆ ñ¶ìÇñ³× Õð ÇçÀ°Í Ô°ä çÅåÆ éÅñ ÷îÆé çÆ Ãå∙Å å¼Õ ÇÂ¼Õ-ÇÂ¼Õ îÆàð ñ³ìÅÂÆ ÓÚ B-B ñÅÂÆéÅ Ú½ñ¶ Õ¼à Õ¶ ÇÂ¼Õ ì³âñ ÓÚ ì³é ñÀ°Í Ô°ä ÇÂÃ ì³âñ ù Ôøå¶ íð ñÂÆ è°¼ê Çò¼Ú Ã°ÕÅÀ°ä À°êð³å Ô¼æ» éÅñ Õ¼°¼à Õ¶ çÅä¶ Áñ¼× Õð ñÀ°Í çÅÇäÁ» ù ÇÂ¼Õ ê¶êð ìË× Çò¼Ú êÅÀ° Áå¶ ìÅÕÆ ç¶ îàÆðÆÁñ ù Ö¼çð ç¶ ×¼à¶ Çò¼Ú íð ñÀ°Í çˉÔ» çÅ Áñ×-Áñ× ò÷é 27

kudrqI KyqI ivc kxk Õðˉ Áå¶ Ãì³èå âËàÅ ÁÅêäÆ ëÆñâ ì°¼Õ Çò¼Ú éˉà ÕðˉÍ 

øÃñ ê¼Õä À°êð³å Ú½ÇñÁ» ù Ô¼æÆ ò¼ã Õ¶ ( Á¼è Ãå³ìð ç¶ ÁÅÃ-êÅÃ) Ôó³ì¶ éÅñ Õ¼ã ñÀ°Í êÌÅêå çÅÇäÁ» çÅ ÞÅó ëÆñâ ì°¼Õ Çò¼Ú ÇñÖ ñÀ°Í



éðî¶ çÆÁ» ×¼á» Áé¶Õ» åð∙» çÆÁ» Ô°³çÆÁ» Ôé Ãˉ Ôð Ú°äÅÂÆ Óå¶ éðî¶ çÅ ÞÅó ÇðÕÅðâ ÕÆåÅ ÜÅò¶Í



Ú½ÇñÁ» çÆ ÕàÅÂÆ À°êð³å éðî¶ çÆ øÃñ Çò¼Ú ðÅÖ éÅñ Ãˉè¶ ÔˉÂ¶ Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ç¶ ìÆÜ» çÅ ÇÛ¼àÅ ÇçÀ° (Á½ðˉ×ðÆé ìÅð¶ òè¶ð¶ ÜÅäÕÅðÆ ñÂÆ ç¶Öˉ, ÁêËºÇâÕÃ A)Í éðî¶ ê°¼àä À°êð³å ñ¶à éò³ðì Ü» ÇçÃ³ìð ç¶ ô°ð± Çò¼Ú ÕäÕ çÆ ÇìÜÅÂÆ Ôˉò¶×ÆÍ ÇÂÃ åð∙» ÃÅâ¶ Õˉñ Ö¶å Çò¼Ú Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ç¶ òÅè¶ ñÂÆ Ø¼àˉ-Ø¼à ÇÂ¼Õ îÔÆé¶ Ãî» Ô³°çÅ ÔËÍ Á½ðˉ×ðÆé ÃçÕÅ Á¼×¶ Ú¼ñ Õ¶ ÕäÕ ç¶ ÞÅó Çò¼Ú Ç÷Õðïˉ× òÅèÅ Ôˉò¶×ÅÍ

àðÆàîËºà êñÅà III. ×°ÁÅðÅ Áå¶ ÕäÕ ÇÃÃàî (ÜÆ âìñï± ÁËÃ): ÇÂÃ êÌïˉ× åÇÔå ÃÅÀ°äÆ ð°¼å¶ ×°ÁÅð¶ Çò¼Ú Á³åð øÃñ òÜˉº ìÅ÷ð¶ çÆ ÇìÜÅÂÆ ÕÆåÆ ÜÅò¶×Æ Áå¶ ÔÅóÆ ð°¼å¶ ÕäÕ Çò¼Ú ç¶ÃÆ Ûˉñ¶ ìÆÜ¶ ÜÅä×¶Í íÅ×ÆçÅð ÁÅêä¶ Çòò¶Õ Áé°ÃÅð éðî¶ ç¶ ìçñ òÜˉº ×°ÁÅð¶ Áå¶ ìÅ÷ð¶ çÆ æ» ÕˉÂÆ Ôˉð ã°ÕòÆÁ» øÃñ» çÆ ÇìÜÅÂÆ ìÅð¶ òÆ ÃˉÚ ÃÕç¶ ÔéÍ 

ÕäÕ ù ÁÅÖðÆ êÅäÆ Çç³ç¶ Ãî¶º Ö¶å Çò¼Ú ðÅÖ éÅñ Ãˉè¶ ÔˉÂ¶ Á½ðˉ×ðÆé ìÆÜ» çÅ ÖóÆ øÃñ Çò¼Ú ÇÛ¼àÅ ÇçÀÍ ÁêËºÇâÕÃ A Çò¼Ú ÇÂÔ ÃÅðÆ ÜÅäÕÅðÆ ÇòÃæÅð ÃÇÔå Çç¼åÆ ×ÂÆ ÔË ÇÕ ÇÂÃ Õ³î ñÂÆ ÇÕÔó¶-ÇÕÔó¶ ìÆÜ ñËä¶ Ôé Áå¶ À°Ôé» ù ÇìÜÅÂÆ ñÂÆ ÇÕÃ åð∙» ÇåÁÅð ÕðéÅ ÔËÍ ÁêÌËñ îÔÆé¶ ÕäÕ Õà ñÂÆ Ü»çÆ ÔË Áå¶ Á×ñÆ øÃñ çÆ ÇìÜÅÂÆ Á¼è îÂÆ Çò¼Ú Ôˉò¶×ÆÍ ÇÂÃ åð∙» ÇÂÃ éò¶º åðÆÕ¶ éÅñ ÃÅù Ø¼àˉ-Ø¼à ÇÂ¼Õ îÔÆé¶ çÆ À°îð çÆ ÔðÆ ÖÅç êÌÅêå Ôˉò¶×ÆÍ éˉà: ÇÕÀ°ºÇÕ ÁÃÆº B@AB çÆ ÃÅÀ°äÆ çÆ øÃñ ñÂÆ ÇÂÔ î½ÕÅ ×òÅ Ú°¼Õ¶ Ô» ÇÂÃ ñÂÆ ÇÂÔ Õ³î ÕäÕ ç¶ Öó¶ éÅó Çò¼Ú ÕðˉÍ



Ô°ä éçÆé» Áå¶ Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ù À°çˉº å¼Õ òèä ÇçÀ° Üçˉº å¼Õ Ã³íò Ôˉ ÃÕ¶Í êð ïÅç ðÔ¶ Ôð ÃÅñ AE îÂÆ ù ×ÁÅð¶ Áå¶ ìÅ÷ð¶ çÆ ÇìÜÅÂÆ ÕðéÆ ÔËÍ



F Õ°ÇÂ³àñ ð±óÆ çÆ ÖÅç ñÀ° Áå¶ ÇÂÃ ù ÇÜÀ°ºçÆ ÖÅç Çò¼Ú ìçñˉÍ ( åðÆÕ¶ ñÂÆ ÁêËºÇâÕÃ C ç¶Öˉ) ÇÂÔ ×¼ñ éˉà ÕÆåÆ ÜÅò¶ ÇÕ ð±óÆ çÆ ÖÅç ù ÇÜÀ°ºçÆ ÖÅç Çò¼Ú ìçñä Óå¶ ÇÂ¼Õ îÔÆé¶ çÅ Ãî» ñ¼×çÅ ÔËÍ ÇÂÃ ñÂÆ ÇÂÃ Õ³î çÆ ô°ð±ÁÅå ÃÅÀ°äÆ øÃñ òÅÃå¶ îÅðÚ-ÁêÌËñ Çò¼Ú Ôˉò¶×Æ Áå¶ ÔÅóÆ çÆ øÃñ òÅÃå¶ Ãå³ìð îÔÆé¶Í Ôð¶Õ Ö¶å Çò¼Ú ÇÂ¼Õ ñ×ÅåÅð êÌÇÕÇðÁÅ Ôˉò¶×ÆÍ å» ÇÕ ð±óÆ ÖÅç çÆ ÇÜ³éÆ òÆ îÅåðÅ À°êñíè Ôˉò¶ À°Ãù ÇÜ³éÆ Û¶åÆ Ôˉ 28

kudrqI KyqI ivc kxk ÃÕ¶ ñÅÂÆò îËÇéÀ°ð Çò¼Ú ìçÇñÁÅ ÜÅ ÃÕ¶Í Ü¶Õð ñˉó êò¶ å» ñÅÂÆò îËÇéÀ°ð ù çˉ îÔÆÇéÁ» å¼Õ Ãàˉð ÕÆåÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔËÍ 

×°ÁÅð¶ Áå¶ ìÅ÷ð¶ ç¶ ìÆÜ ñÀ°Í



ÇÃðë ìÅ÷ð¶ ç¶ ìÆÜ çÆ ÃÆâ êÌÅÂÆÇî³× ÕðˉÍ ÃÆâ êÌÅÂÆÇî³× çÅ åðÆÕÅ ÁêËºÇâÕÃ D Çò¼Ú Çç¼åÅ Ç×ÁÅ ÔËÍ ÇèÁÅé ðÔ¶ ìÆÜ ê°³×ðÅÀ°ä çÅ Õ³î ÇìÜÅÂÆ åˉº ÇÂ¼Õ-çˉ Ççé êÇÔñ» ÔÆ ÕÆåÅ ÜÅò¶ å» ÇÕ Ãî¶º ÇÃð ÇìÜÅÂÆ ÕÆåÆ ÜÅ ÃÕ¶Í



Ô°ä å±óÆ ìäÅÀ°ä òÅñÆ îôÆé éÅ Öó¶ éÅó Áå¶ Ôð¶ ìÅÇÂÀ°îÅÃ çÆ å±óÆ ìäÅ ñÀ°Í êð³å± ÇÂÔ å±óÆ, ×°ÁÅð¶ Áå¶ ìÅ÷ð¶ çÆ ÇìÜÅÂÆ À°êð³å Ö¶å Çò¼Ú ÇÂ¼Õˉ ÇÜÔÆ ÇòÛÅÀ°äÆ ÔË éÅ ÇÕ ÚÅð¶ ñÂÆ ÇÂÃå¶îÅñ ÕðéÆ ÔËÍ



Ô°ä ÃÅâÅ Ö¶å ÇÂÃ çÆ Ãå∙Å Óå¶ ÇÛ¼à¶ éÅñ G@ % éîÆ òÅñÆE Õ°ÇÂ³àñ ÇñÇò³× ëÅðî ïÅðâ îËÇéÀ°ð ( ð±óÆ çÆ ÜÆòé íðê±ð ÖÅç) Áå¶ ÇÂ¼Õ Õ°ÇÂ³àñ ÇñÇò³× ÁÅÇÂñ Õ¶Õ (ÜÆòé íðê±ð ÁÇð³â çÆ Öñ∙) êÅÀ°ä ñÂÆ ÇìñÕ°¼ñ ÇåÁÅð ÔËÍ

ÇèÁÅé ðÔ¶: Ö¶å Çò¼Ú À°êðˉÕå ÖÅç» êÅÀ°ä ç¶ å°ð³å ìÅÁç òÔÅÂÆ Õð ÇçÀ° å» ÇÕ ñÅíÕÅðÆ Ã±Öî ÜÆòÅä±Á» ù å¶Ü è°¼ê åˉº ìÚÅÇÂÁÅ ÜÅ ÃÕ¶Í 

×°ÁÅð¶ Áå¶ ìÅ÷ð¶ çÆ ÇìÜÅÂÆ ñÂÆ ÁÅî ò»×±³ Ö¶å ÇåÁÅð ÕðˉÍ ÇèÁÅé ðÔ¶ AE îÂÆ åˉº êÇÔñ» Ö¶å ÇìÜÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð ÔˉäÅ ÚÅÔÆçÅ ÔËÍ



G-G ÇÂ³Ú» Óå¶ êˉð» òÅñÆ AA êˉðÆ ÕäÕ ÇìÜÅÂÆ çÆ îôÆé éÅñ ÇåÁÅð Ö¶å Çò¼Ú ×°ÁÅð¶ Áå¶ ìÅ÷ð¶ çÆ ÇìÜÅÂÆ ÕðˉÍ ÃÅù ×°ÁÅð¶ çÆÁ» Ôð¶Õ çˉ ñÅÂÆé» ÇòÚÕÅð BD ÇÂ³Ú çÅ ëÅÃñÅ ð¼Öä çÆ ñˉó ÔËÍ ÇÂÃ¶ åð∙» ì±à¶ åˉº ì±à¶ ÇòÚñÅ ëÅÃñÅ òÆ Ø¼àˉ-Ø¼à AB ÇÂ³Ú ð¼ÖäÅ ÔËÍ Ôð¶Õ F ñÅÂÆé» ×°ÁÅð¶ ìÅÁç çˉ ñÅÂÆé» ìÅ÷ð¶ çÆÁ» ìÆÜÆÁ» ÜÅä×ÆÁ»Í ìÅ÷ð¶ çÅ ñÅÂÆé åˉº ñÅÂÆé ÇòÚñÅ ëÅÃñÅ AH ÇÂ³Ú Áå¶ ì±à¶ åˉº ì±à¶ ÇòÚñÅ ëÅÃñÅ AB ÇÂ³Ú ð¼ÖäÅ ÔËÍ Ãˉ ÇìÜÅÂÆ Õðé òÅñÆ îôÆé Çò¼Ú Ô¶á ÇñÖ¶ Áé°ÃÅð åìçÆñÁ» Õðˉ: À) ÃÅù ÇìÜÅÂÆ ñÂÆ ÇÃðë D êˉð» çÆ ñˉó ÔËÍ Ãˉ òÅè± êˉð ÔàÅ ÇçÀ°Í ìÚ¶ D êˉð ÇÂ¼Õç±Ü¶ åˉº BD-BD ÇÂ³Ú çÆ ç±ðÆ Óå¶ Ôˉä×¶Í Á) ÃÆâ ìÅÕÃ Çò¼Ú ÇÂÃ åð∙» åìÆçÆñÆ Õðˉ ÇÕ ìÅÕÃ ç¶ ÁÅÖðÆ êˉð ìÅ÷ðÅ ìÆÜ¶ Áå¶ 29

kudrqI KyqI ivc kxk ìÅÕÆ Çå³³é êˉð ×°ÁÅðÅ ìÆÜäÍ Â) À¼°êð çðÃÅÂ¶ ×Â¶ ÇìÜÅÂÆ ç¶ ã³× ç¶ î¼ç-Â¶-é÷ð ìÆÜ çÆ îÅåðÅ ØàÅ ÇçÀ°Í Ã) Ôð¶Õ çˉ êˉð» éÅñ ÇÂ¼Õ íÅðÆ Ã³×ñ ì³é∙ ÇçÀ°Í ÇÂÃ åð∙» Õðé éÅñ Ôð¶Õ çˉ ñÅÂÆé» ÇòÚÕÅð ÇÂ¼Õ ÔñÕÆ ÇÜÔÆ Ö¶ñ ìä ÜÅò¶×ÆÍ Ô) ÇìÜÅÂÆ çÆ îôÆé Çò¼Ú ÕÆåÆÁ» ×ÂÆÁ» À°êðˉÕå åìçÆñÆÁ» ÃçÕÅ ×°ÁÅð¶ çÆÁ» Ôð¶Õ F ñÅÂÆéÅ Çê¼Û¶ B ñÅÂÆéÅ ìÅ÷ð¶ çÆ ÇìÜÅÂÆ Ô°³çÆ ðÔ¶×ÆÍ îÔ¼åòê±ðé: âÅ. úî êÌÕÅô ð°ê¶ñÅ ç°ÁÅðÅ À°¼êð Ã°ÞÅÂÆ ×ÂÆ ñÅÂÆé åˉº ñÅÂÆé Áå¶ ì±à¶ åˉº ì±à¶ ÇòÚñÆ Ãê¶ÇÃ³× À°Ôé» ç°ÁÅðÅ Õ°¼Þ Ö¶åÆ ÇòÇ×ÁÅéÆÁ» Áå¶ ÇÕÃÅé» éÅñ ÔˉÂ¶ ÇòÚÅð-òà»çð¶ Óå¶ ÁÅèÅÇðå ÔËÍ ôÌÆ ÁÅôÆô ÁÅÔ±÷Å ù ì¶éåÆ ÕÆåÆ ×ÂÆ ÔË ÇÕ À°Ô ÇÂÃ Çòô¶ Óå¶ êÌïˉ× ÓÚ íÅ×ÆçÅð ÇÕÃÅé» éÅñ ÇòÚÅð Õðé Áå¶ Ü¶ ñˉó Ôˉò¶ å» ÇÂÃ Çò¼Ú Ôˉð Ã°èÅð Õðé ñÂÆ Ã°ÞÅÁ ù ìçñ òÆ ÃÕç¶ ÔéÍ 

àðÆàîËºà êñÅà ç¶ ÚÅð¶ êÅÃ¶ À°¼ÚÆ ìÅðâð øÃñ òÜˉº ÇÂ¼Õ ñÅÂÆé Ã±ðÜî°¼ÖÆ Ü» ÁÇð³â çÆ ñÅÀ° å» ÇÕ ÁÅÃ-êÅÃ ç¶ Ö¶å» åˉº ÁÅÀ°ä òÅñ¶ ÕÆà» ù ìÅÔð ÔÆ ðˉÇÕÁÅ ÜÅ ÃÕ¶Í ìÅðâð øÃñ ê³ÛÆÁ» ç¶ ìËáä ñÂÆ Õ°çðåÆ áÅÔð çÆ òÆ Õ³î Õð¶×ÆÍ îÔ¼åòê±ðé: ÇìÜÅÂÆ À°çˉº ÔÆ ÕÆåÆ ÜÅò¶ Üçˉº ÷îÆé Ú³×Æ ò¼åð Ôˉò¶ êð Ü¶Õð ñˉó Ôˉò¶ å» ç°ìÅðÅ ð½äÆ ÕðˉÍ ð½äÆ î½Õ¶ êÅäÆ éÅñ êÌåÆ Â¶Õó E@ Çñàð êô± î±åð Ö¶å ù ç¶äÅ éÅ í°¼ñäÅÍ



×°âÅÂÆ: Ü¶Õð éçÆé ò¼âÅ îÃñÅ Ôˉä å» ÁÃÆº Ô¼æÆº ×°âÅÂÆ Õð»×¶Í ÇÂ¼Õ ×°âÅÂÆ êñ»à ×ðˉæ çÆ ô°ð± ÁÅåÆ Ãà¶Ü Óå¶ ÕÆåÆ ÜÅò¶×Æ (ìÅñ Çé³çÅÂÆ) Üçˉº ×°ÁÅðÅ å¶ ÜòÅð B@ Ççé» ç¶ Ôˉä×¶Í Üçˉº øÃñ ÇÂ¼Õ ë°¼à åˉº òè¶ð¶ Õ¼ç çÆ Ôˉò¶ Áå¶ éçÆé å» òÆ ÇÂ¼Õ Ãî¼ÇÃÁÅ Ôˉä å» ÃêÌ¶Á ê³ê çÆ éˉ÷ñ Óå¶ Ã°ð¼ÇÖÁÅ Ô°¼â ñ×Å Õ¶ ìÅÇÂÀ°ÔðìÆÃÅÂÆâ çÆ ÃêÌ¶Á Õðˉ ( ÁêËºÇâÕÃ F Çò¼Ú ìÅÇÂÀ°ÔðìÆÃÅÂÆâ ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ ç¶Öˉ)



êñ»à ×ðˉæ Çò¼Ú å¶ÜÆ ÇñÁÅÀ°ä ñÂÆ ÇÛóÕÅÁ: Üçˉº ÜòÅð C@Ççé» çÅ Ôˉ ÜÅò¶ å» ×°ó Üñ Á³ÇîÌå çÆ ÇÂ¼Õ ÃêÌ¶Á ÕÆåÆ ÜÅò¶ ( ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ ÇÃ¼Öä ñÂÆ ç¶Öˉ ÁêËºÇâÕÃ I)Í ÇÂÃ¶ åð∙» Üçˉº ÜòÅð EE Ççé» çÆ Ôˉ ÜÅò¶ ÁðæÅå ëñÅòÇ³ð³× åˉº ÇìñÕ°¼ñ êÇÔñ» ÇÂ¼Õ 30

kudrqI KyqI ivc kxk ÃêÌ¶Á êÅæÆÁ» ç¶ êÅäÆ çÆ ÕÆåÆ ÜÅò¶ ÇÂÃ ù ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ ÁêËºÇâÕÃ A@ Çò¼Ú Çç¼åÅ Ç×ÁÅ ÔË)Í 

ÕÆà» åˉº øÃñ çÆ ð¼ÇÖÁÅ ñÂÆ ÃêÌ¶Á: î°¼Ö ëÃñ Çò¼Ú àðËê ÕðÅêÃ, ðËêñËºà (ÕÆà íÜÅÀ±) Çí³éåÅ íðê±ð øÃñ» Áå¶ ð±¼Ö(ð°¼Ö ê³ÛÆÁ» Áå¶ Ôˉð ÁÇÜÔ¶ ÜÆò» ñÂÆ êéÅÔ×ÅÔ çÅ Õ³î Õðç¶ Ôé ÇÜÔó¶ ÇÕ øÃñ» ù ÔÅéÆ êÔ°³ÚÅÀ°ä òÅñ¶ ÕÆàÅ ù Ö»ç¶ Ôé) Çìé» Ö¶åÆ ðÃÅÇÂä» ç¶ ÕÆà êÌì³èé çÅ î°ãñÆ ñˉó ÔéÍ ÇÂÔé» çÆ ÁäÔˉºç Çò¼Ú ÕÆà Õ³àðˉñ ç¶ Õ°¼Þ Ôˉð ã³× òðå¶ ÜÅ ÃÕç¶ ÔéÍ C@ Ççé» çÆ øÃñ Óå¶ Ö¼àÆ ñ¼ÃÆ çÆ ÃêÌ¶Á Õðˉ (ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ ÇÃ¼Öä ñÂÆ ç¶Öˉ, ÁêËºÇâÕÃ AA)Í DE Ççé» çÆ øÃñ Óå¶ Ôðìñ ÁËÕÃàÌËÕà (òéÃêÇåÕ ðÃ) çÅ ÇÛóÕÅÁ Õðˉ ( ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ ç¶Öä ñÂÆ ç¶Öˉ, ÁêËºÇâÕÃ AB)Í éˉà: Ü¶Õð å°ÔÅù ñ¼×¶ ÇÕ ÕÆà» çÅ õåðÅ ìðÕðÅð ÔË å» F@ Ççé» çÆ øÃñ Óå¶ Ö¼àÆ ñ¼ÃÆ çÅ ÇÛóÕÅÁ ç°ÔðÅÀ°Í ÇÂÃ¶ åð∙» GE Ççé» çÆ øÃñ Óå¶ Ôðìñ ÁËÕÃàÌËÕà çÅ ÇÛóÕÅÁ ç°ìÅðÅ ÇÛóÕÅÁ ÕðˉÍ Ü¶Õð Çëð òÆ ÕÆà» çÅ ì³çˉìÃå éÅ Ôˉ ÃÕ¶ å» ÕÆà êÌì³èé ñÂÆ å°ÃÆº ÇÜÔóÆÁ» ÜËÇòÕ ÃêÌ¶Á» åˉº ÜÅä± Ôˉ À°Ôé» çÆ òðåˉº ÕðˉÍ

îÔ¼åòê±ðé: ÇÜò¶º ÔÆ å°ÃÆº øÃñ ù ÇÕÃ¶ êÌÕÅð ç¶ ÕÆà Ôîñ¶ çÅ õåðÅ ç¶Ö¯ å» ×°ðêÌÆå éÅñ Ã³êðÕ Õð¯ (î¯ìÅÇÂñ: IIAEA-IE@FB) 

øÃñ ù ÁÅÖðÆ ÇÃ³ÜÅÂÆ åˉº å°ð³å êÇÔñ» Ö¶å Çò¼Ú ê°³×ð¶ ÔˉÂ¶ D ÇÕ¼ñˉ (A@ ÇÕ¼ñˉ êÌåÆ Â¶Õó) Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ç¶ ìÆÜ» çÅ ÇÛ¼àÅ ÇçÀ° (ìÆÜ» /øÃñ» ç¶ éÅî Áå¶ åðÆÕÅ ÁêËºÇâÕÃ A Çò¼Ú ç¶Öˉ)Í



Üçˉº ÇÜÁÅçÅåð øÃñ ê¼Õ Õ¶ ÕàÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð Ôˉò¶ å» Ö¶å Çò¼Ú ×°ÁÅð Áå¶ ÜòÅð ê¼Öˉº ÇÂ¼Õˉ ÇÜÔ¶ ÇçÖä òÅñ¶ Çå³é ÃæÅé Ú°äˉÍ Ú°ä¶ ×Â¶ ÃæÅé» åˉº çÅåÆ éÅñ ÷îÆé çÆ Ãå∙Å å¼Õ ÇÂ¼Õ îÆàð çÆ ñ³ìÅÂÆ ÓÚ ×°ÁÅð çÆÁ» Çå³é ñÅÂÆéÅ Áå¶ çˉ îÆàð çÆ ñ³ìÅÂÆ ÓÚ çˉ ñÅÂÆéÅ ÜòÅð çÆÁÅ Õ¼à Õ¶ çˉÔ» ç¶ Áñ×-Áñ× ì³âñ ìäÅ ñÀ°Í Ô°ä çˉÔ» ì³âñ» ù ÇÂ¼Õ Ôøå¶ å¼Õ è°¼ê Çò¼Ú Ã°ÕÅÀ°Í À°êð³å Ô¼æ» éÅñ çˉÔ» ì³âñ» çÆ Áñ×Áñ× æÌËÇÃ³× ÕðÕ¶ çÅä¶ Áñ¼× Õð ñÀ°Í çˉÔ» åð∙» ç¶ çÅÇäÁ» ù ÕÅ×÷ ç¶ çˉ ò¼Ö-ò¼Ö êð î÷ì±å æËÇñÁ» êÅ ÇçÀ° Áå¶ ê½ÇçÁÅ ç¶ ìÅÕÆ ÇÔ¼Ã¶ çˉ ò¼Ö-ò¼Ö ×éÆ ìË×÷ Çò¼Ú êÅ ÇçÀ°Í Ô°ä Ãí çÅ Áñ×-Áñ× ò÷é Õðˉ Áå¶ ÞÅó Ãì³èÆ âËàÅ (ÜÅäÕÅðÆ) ÇÕÃÅé ÁÅêäÆ ëÆñâ ì°¼Õ Çò¼Ú ñÅ÷îÆ íð¶Í



Üçˉº øÃñ ê¼Õ Õ¶ ÕàÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð Ôˉò¶ åÅ ÜòÅð ù Ô¼æÆº Õ¼à ñÀ° êð³å± ×°ÁÅð çÆ ÕàÅÂÆ Õ³ìÅÂÆé éÅñ ÕðˉÍ ÁÅÃ ÔË ÁÕå±ìð ç¶ êÇÔñ¶ Ôøå¶ å¼Õ ÇÂÔ Ôˉ ÜÅò¶×ÅÍ ÃÅð¶ êñÅà Çò¼Úˉº çˉÔ» øÃñ» åˉº Çîñ¶ çÅÇäÁ» éÅñ íð¶ ìˉÇðÁ» çÆ Ç×äåÆ ÕðˉÍ Ü¶ Ã³íò Ôˉò¶ å» Ôð¶Õ ìˉð¶ çÅ ò÷é òÆ Õðˉ Áå¶ Ãì³èå âËàÅ ÇÕÃÅé ÁÅêäÆ ëÆñâ ì°¼Õ Çò¼Ú éˉà Õð¶Í



îÔ¼åòê±ðé: ×°ÁÅð Áå¶ ÜòÅð ç¶ Çå³é-Çå³é ÃËºêñ Ô¶á ÇñÖ¶ Áé°Ãð ÜÅäÕÅðÆ Ü°àÅÀ°ä ñÂÆ ÇÕÃ¶ ñËì Çò¼Ú í¶Üˉ- (À) êÌˉàÆé % , (Á) êËÃàÆÃÅÂÆâ ðË÷ÆÇâÀ±Í 31

kudrqI KyqI ivc kxk 

×°ÁÅð¶ Áå¶ ÜòÅð çÆ ÕàÅÂÆ Áå¶ AE éò³ìð ù ÕäÕ çÆ ÇìÜÅÂÆ ç¶ ÇòÚÕÅð ÃÅâ¶ Õˉñ F ÔøÇåÁ» çÅ Ãî» Ôˉò¶×ÅÍ Ãˉ A@ éò³ìð å¼Õ êñÅà Çò¼Ú Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ù òèä ÇçÀ° Í

ÔÅóÆ ð°¼å ç¶ êÌïˉ×: àðÆàîËºà I. Õ³àðˉñ êñÅà (ÞˉéÅ Áå¶ ÕäÕ ÁÅè°ÇéÕ ÇÃÃàî- ÁÅð âìñï± ÁËî): éðî¶ çÆ ÕàÅÂÆ À°êð³å ÁÅè°ÇéÕ ìÆÜ», ðÃÅÇÂäÕ ÖÅç», éçÆé éÅôÕ Áå¶ ÕÆó¶îÅð ÷ÇÔð» çÆ òðåˉº Õðç¶ ÔˉÂ¶ ÇìñÕ°ñ À°Ã¶ åð∙» ÕäÕ çÆ ÇìÜÅÂÆ ÕðéÆ ÇÜò¶º ÁÅî ÇÕÃÅé Õðç¶ ÔéÍ Ö¶å ç¶ Õ³î ñÂÆ ÁÅè°ÇéÕ îôÆéðÆ çÅ Ôð Ã³íò ÇÂÃå¶îÅñ ÕÆåÅ ÜÅò¶Í ÇÜò¶º ÇÕ Ô¶á» çðÃÅÇÂÁÅ Ç×ÁÅ ÔËÍ 



ÕäÕ ç¶ ìÆÜ çÆ òðÅÇÂàÆ êÆ Â¶ ï± ç°ÁÅðÅ ÇÃøÅðô ÕÆåÆ ÔˉäÆ ÚÅÔÆçÆ ÔËÍ



Õ³àðˉñ êñÅà Çò¼Ú ÕäÕ çÆ øÃñ ñÂÆ êÆ Â¶ ï± çÆÁ» ÇÃøÅðô» Áé°ÃÅð ç¼ÃÆ îÅåðÅ Áå¶ Ãî¶º Óå¶ ðÃÅÇÂäÕ ÖÅç» êÅÀ°Í



îÔ¼åòê±ðé: Ô¶á ÇñÖÆ ÜÅäÕÅðÆ êÌÅêå Õðé ñÂÆ ÕäÕ ç¶ Çå³é ÃËºêñ ã°ÕòÆ ñËì ù í¶Ü¶ ÜÅä (À) êÌˉàÆé % ÜÅäé ñÂÆ (Á) êËÃàÆÃÅÂÆâ ðËÜÆÇâÀ± ÜÅäé ñÂÆÍ

àðÆàîËºà II: éðî¶ Áå¶ ÕäÕ çÅ ÇàÕÅÀ± ÇÃÃàî (ÃÆ âìñï± ÁË¼Ã): ÁÅî å½ð Óå¶ éðî¶ òÅñ¶ Ö¶å Çò¼Ú ÕäÕ çÆ ÇìÜÅÂÆ ñ¶à Ôˉ Ü»çÆ ÔËÍ éðî¶ çÆ ÖóÆ øÃñ Çò¼Ú ÕäÕ çÆ ÇìÜÅÂÆ çÆ ÇÂ¼Õ éòÆº êÔ°³Ú øÕ±ÕÅ ÇòèÆ (ÔË ÇÜÔç¶ åÇÔå Çî¼à Áå¶ ÃòÅÔ ÁÅÇç çÆ ÃÔÅÇÂåÅ éÅñ ìÆÜ» çÆÁ» ×ˉñÆÁ» ìäÅ Õ¶ ÖóÆ øÃñ Çò¼Ú ìÆÜÆÁ» Ü»çÆÁ» Ôé) ìÅð¶ ÃˉÇÚÁÅ ÜÅ ÇðÔÅ ÔËÍ êð³å± ÇÂÃ ù ÁÜîÅÀ°ä çÆ ñˉó ÔËÍ Üçˉº å¼Õ 32

kudrqI KyqI ivc kxk ÇÂÔ éÔÆº Ô°³çÅ ÁÃÆº êÇÔñ» ò»×±³ ÔÆ ÕäÕ çÆ ÇìÜÅÂÆ Çò¼Ú ç¶ðÆ ù Þ¼ñ»×¶Í  ÁÅÖðÆ ÇÃ³ÜÅÂÆ î±Ôð¶ éðî¶ çÆ ÖóÆ øÃñ Çò¼Ú ðÅÖ éÅñ Ãˉè¶ ÔˉÂ¶ Á½ðˉ×ðÆé ìÆÜ» çÅ ÇÛ¼àÅ

ÇçÀ°Í êð³å± Ú½ÇñÁ» çÆ ÕàÅÂÆ åˉº ìÅÁçÍ (ÇÕÔó¶ ìÆÜ, ÇÕ³éÆ îÅåðÅ Çò¼Ú ñÂ¶ ÜÅä Áå¶ À°Ôé» ù ÇÕò¶º ìÆÇÜÁÅ ÜÅò¶ ÁÅÇç åðÆÕÅ ÇÃ¼Öä ñÂÆ ÁêËºÇâÕÃ A ç¶Öˉ)Í ÁÅî å½ð Óå¶ éò³ìð Á¼è å¼Õ éðîÅ ÔÅòËÃà Ôˉ Ü»çÅ ÔË Áå¶ çÃ³ìð ç¶ ô°ð± Çò¼Ú ÕäÕ çÆ ÇìÜÅÂÆ ÕÆåÆ Ü»çÆ ÔËÍ ÇÂÃ êÌÕÅð ÇÂÃ éò¶º åðÆÕ¶ åÇÔå ÃÅù Á½ðˉ×ðÆé îËÇéÀ°Çð³× ñÂÆ ÇÂ¼Õ îÔÆé¶ çÅ Ãî» Çîñ Ü»çÅ ÔËÍ ÇÂ¼æˉº å¼Õ ÇÕ B@ Ççé» çÆ Á½ðˉ×ðÆé îËÇéúð òÆ ñÅíçÅÇÂÕ Ô°³çÆ ÔËÍ ÇÕÀ°ºÇÕ ÇÂÃ À°îð çÆ Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» Óå¶ çÆÁ» Üó∙» ÷îÆé Çò¼Ú C@ ÃËºàÆîÆàð â±³ØÆÁ» ÚñÆÁ» Ü»çÆÁ» ÔéÍ ÇÜÔóÆÁ» ÇÕ í±îÆ Çò¼Ú Ö¶åÆ ñÂÆ ñÅíÕÅðÆ ìËÕàÆðÆÁÅ çÆ Ã³ÇÖÁÅ Çò¼Ú íÅðÆ òÅèÅ ÕðçÆÁ» ÔéÍ  ÔÅðòËÃÇà³× À°êð³å éðî¶ çÆÁ» ÇÛàÆÁ» ù Ö¶åˉº ìÅÔð ñË ÜÅÀ° å» ÇÕ Á½ðˉ×ðÆé øÃñ»

Ú³×Æ åð∙» òè-ë°¼ñ ÃÕäÍ  Üçˉº å¼Õ Ã³íò Ôˉò¶ Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ù éçÆé» Ãî¶å Ö¶å Çò¼Ú òèä ÇçÀ°Í ÇÂÔ ÇèÁÅé ðÔ¶

ÇÕ ÕäÕ Çò¼Ú ÛˉÇñÁ» çÆ Á³åð øÃñ çÆ ÇìÜÅÂÆ Ôð ÃÅñ 25 éò³ìð å¼Õ Ôð ÔÅñ Çò¼Ú ÕðéÆ ÔËÍ  ÕäÕ ç¶ ÁÇÜÔ¶ ìÆÜ ñÀ° ÇÜÔé» çÅ ÞÅó Á¼Ü Õ¼ñ ðÃÅÇÂäÕ Ö¶åÆ åÇÔå À°×ÅÂÆ ÜÅä

òÅñÆ ÕäÕ ç¶ ÞÅó ç¶ ìðÅìð Ôˉò¶Í êð Ãí åˉº ÁÇÔî ÇÂÔ ÇÕ ÃÅð¶ àðÆàîËºà êñÅà» Çò¼Ú ÇÂ¼Õ ÔÆ òðÅÇÂàÆ çÆ ÕäÕ ìÆÜÆ ÜÅò¶Í ÇÂÔ òÆ ÇÕ ÃÅð¶ íÅ×ÆçÅð ÇÕÃÅé ÇÂÃ êÌïˉ× åÇÔå ÕäÕ çÆ ÇÂ¼Õ ÔÆ òðÅÇÂàÆ ìÆÜä×¶Í C ÁêÌËñ çÆ îÆÇà³× ÓÚ åËÁ ÕÆå¶ Áé°ÃÅð ÃÅð¶ íÅ×ÆçÅð ÕäÕ çÆ òðÅÇÂàÆ êÆ ìÆ âìñï±-FBA Áå¶ Û¯ÇñÁ» çÆ êÆ ìÆ ÜÆ-E ìÆÜä×¶Í 

F Õ°ÇÂ³àñ ð±óÆ çÆ ÖÅç çÅ êÌì³è Õðˉ Áå¶ ÇÂÃ ù ÇÜÀ°ºçÆ ÖÅç Çò¼Ú ìçñ ñÀ°Í



Ô°ä Öó¶ éÅó Áå¶ Ôð¶ ìÅÇÂÀ°îÅÃ ðÆêð éÅñ Õ¼à Õ¶ ÷îÆé Óå¶ ÇòÛÅ ÇçÀ° Áå¶ ÃÅð¶ êñÅà Çò¼Ú ÇÂ¼Õˉ ÇÜÔÅ ÇòÛÅ ÇçÀ°Í



ÁÅî å½ð Óå¶ ÇÜò¶º ÕäÕ Áå¶ ÛˉÇñÁ» çÆ ÇìÜÅÂÆ ñÂÆ Ö¶å ÇåÁÅð ÕÆåÅ Ü»çÅ ÔË, Ö¶å ÇåÁÅð Õð ñÀ°Í AE éò³ìð åˉº êÇÔñ» Ö¶å ÇìÜÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð Ôˉ ÜÅäÅ ÚÅÔÆçÅ ÔËÍ ð½äÆ Õðç¶ Ãî¶º E@ 33

kudrqI KyqI ivc kxk Çñàð êô±-î±åð Ö¶å Çò¼Ú êÅÀ°Í 



ÇìÜÅÂÆ åˉº å°ð³å ìÅÁç Ö¶å Úˉº ìÅÔð ÇñÜÅÇÂÁÅ Ç×ÁÅ éðî¶ çÅ ÃÅðÅ ìÅÇÂÀ°îÅÃ Ûˉà¶-Ûˉà¶ à°ÕÇóÁ» Çò¼Ú Õ¼à Õ¶ òÅêÃ Ö¶å Çò¼Ú ÇÂ¼Õˉ ÇÜÔÅ ÇòÛÅ ÇçÀ°Í Ü¶Õð ñˉó êÂ¶ å» Ú³×¶ ë°àÅð¶ ñÂÆ ÇÃ³ÜÅÂÆ ÕðˉÍ éˉà: ÇÃ³ÜÅÂÆ Ãî¶º êÌåÆ Â¶Õó E@ Çñàð êô±-î±åð êÅÀ°äÅ éÅ í°¼ñˉÍ Ôð¶Õ ÇÃ³ÜÅÂÆ Ãî¶º øÃñ ù êô±-î±åð ç¶äÅ ñÅ÷îÆ ÔËÍ îÔ¼åòê±ðé: ÇìÜÅÂÆ À°çˉº ÔÆ ÕÆåÆ ÜÅò¶ Üçˉº ÷îÆé Ú³×Æ ò¼åð Ôˉò¶ êð Ü¶Õð ñˉó Ôˉò¶ å» ç°ìÅðÅ ð½äÆ ÕðˉÍ ð½äÆ î½Õ¶ êÅäÆ éÅñ êÌåÆ Â¶Õó E@ Çñàð êô± î±åð Ö¶å ù ç¶äÅ éÅ í°¼ñäÅÍ



éçÆé êÌì³èé: ÕäÕ Çò¼Ú éçÆé ÁÅî å½ð Óå¶ ÇÂ¼Õ ò¼âÅ î°¼çÅ Ôé Áå¶ ÁÃÆº ÇÂÔ Õ³î Ô¼æÆº Õð»×¶Í ÇÂ¼Õ ×°âÅÂÆ êñ»à ×ðˉæ çÆ ô°ð±ÁÅåÆ Ãà¶Ü Óå¶ ÕÆåÆ ÜÅò¶×Æ (ìÅñ Çé³çÅÂÆ) Üçˉº éðîÅ Áå¶ ì½ä¶ Ú½ñ¶ B@ Ççé» ç¶ Ôˉä×¶Í Üçˉº øÃñ ÇÂ¼Õ ë°¼à åˉº òè¶ð¶ Õ¼ç çÆ Ôˉò¶ Áå¶ éçÆé å» òÆ ÇÂ¼Õ Ãî¼ÇÃÁÅ Ôˉä å» ÃêÌ¶Á ê³ê çÆ éˉ÷ñ Óå¶ Ã°ð¼ÇÖÁÅ Ô°¼â ñ×Å Õ¶ ìÅÇÂÀ°ÔðìÆÃÅÂÆâ çÆ ÃêÌ¶Á Õðˉ ( ÁêËºÇâÕÃ F Çò¼Ú ìÅÇÂÀ°ÔðìÆÃÅÂÆâ ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ ç¶Öˉ)



kudrqI KyqI ivc kxk ÁêËºÇâÕÃ A@ Çò¼Ú Çç¼åÅ Ç×ÁÅ ÔË)Í 

îÔ¼åòê±ðé: ÇÜò¶º ÔÆ å°ÃÆº øÃñ ù ÇÕÃ¶ êÌÕÅð ç¶ ÕÆà Ôîñ¶ çÅ õåðÅ ç¶Ö¯ å» ×°ðêÌÆå éÅñ Ã³êðÕ Õð¯ (î¯ìÅÇÂñ: IIAEA-IE@FB) 

êÅäÆ çÅ êÌì³èé: êñ»à ×ðˉæ çÆ ÇÕÃ¶ òÆ Ãà¶Ü Óå¶ Ö¶å Çò¼Ú êÅäÆ éÔÆº ÖóÅ ÕðéÅÍ ÇÃ³ÜÅÂÆ Àçˉº ÔÆ ÕðéÆ ÔË Üçˉº í±îÆ Çò¼Ú D ÇÂ³Ú çÆ â±³ØÅÂÆ å¼Õ ÕˉÂÆ éîÆ éÅ ìÚÆ Ôˉò¶Í ÇÂÃ î³åò ñÂÆ êÌïˉ× ñÂÆ Ö¶å çÆ ð±ê-ð¶ÖÅ ÇåÁÅð ÕðÇçÁ» Ö¶å ç¶ ãñÅä òÅñ¶ î¼æ¶ ÇÂ¼Õ ÖÅÂÆ ìäÅÂÆ ÜÅò¶×ÆÍ ÇÃ³ÜÅÂÆ ñˉó Áé°ÃÅð ÔÆ ÕÆåÆ ÜÅò¶×ÆÍ Ãí åˉº êÇÔñ» í±îÆ ù Ö°ôÕ Ôˉä ÇçÀ°Í Üçˉº í±îÆ ç¶ Á³çð C-D ÇÂ³Ú çÆ â±³ØÅÂÆ å¼Õ éîÆ éÅ ðÔ¶ å» ÇÃ³ÜÅÂÆ ÕðˉÍ ÇÃ³ÜÅÂÆ Õðç¶ Ãî¶º ÛˉÇñÁ» ù êÅäÆ éÅ ÇçÀ°Í ÛˉÇñÁ» çÆÁ» ñÅÂÆé» ç°ÁÅñ¶ ò¼à» ìäÅ Õ¶ ÛˉÇñÁ» ù ÇÃ³ÜÅÂÆ åˉº ìÚÅÇÂÁÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔËÍ îÔ¼åòê±ðé : ÇÃ³ÜÅÂÆ Ãî¶º Ö¶å Çò¼Ú êÌåÆ Â¶Õó E@Çñàð êô±-î±åð êÅÀ°äÅ éÅ í°¼ñäÅ, ÇÂÔ ÷ð±ðÆ ÔËÍ ÇÃ³ÜÅÂÆ Õðç¶ Ãî¶º êÅäÆ òÅñ¶¶ ÖÅñ∙¶ ðÅÔÆº Ö¶å ÓÚ êô±-î±åð í¶Üç¶ ðÔˉÍ



kudrqI KyqI ivc kxk ÁÅêäÆ ëÆñâ ì°¼Õ Çò¼Ú ÇñÖ Õ¶ ð¼Ö¶×ÅÍ 



îÔ¼åòê±ðé: Ô¶á ÇñÖÆ ÜÅäÕÅðÆ êÌÅêå Õðé ñÂÆ ÕäÕ Áå¶ ÛˉÇñÁ» ç¶ Çå³é-Çå³é ÃËºêñ ã°ÕòÆ ñËì ù í¶Ü¶ ÜÅä (À) êÌˉàÆé % ÜÅäé ñÂÆ (Á) êËÃàÆÃÅÂÆâ ðËÜÆÇâÀ± ÜÅäé ñÂÆÍ

àðÆàîËºà III. ×°ÁÅðÅ Áå¶ ÕäÕ çÅ ÇàÕÀ± ÇÃÃàî (ÜÆ âìñï± ÁËÃ): ÇÂÃ ÇÃÃàî åÇÔå ×°ÁÅð¶ Áå¶ ÜòÅð î×ðˉº êñÅà Çò¼Ú ÕäÕ éÅñ ç¶ÃÆ Ûˉñ¶ Á³åð øÃñ òÜˉº ìÆÜ¶ ÜÅä×¶Í 

Á¼è ÁÕå±ìð å¼Õ Õ³ìÅÂÆé éÅñ ×°ÁÅð¶ Õ¼à ÇñÁÅ ÜÅò¶×Å Üçˉº ÇÕ ÜòÅð çÆ ÕàÅÂÆ Ô¼æÆº ÕÆåÆ ÜÅò¶×ÆÍ ÕàÅÂÆ À°êð³å Ö¶å ù ÇÂÃ Çò¼Ú Öó¶ ×°ÁÅð¶ ç¶ éÅó Áå¶ À°¼×ÆÁ» ÔˉÂÆÁ» Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» Ãî¶å A@ éò³ìð å¼Õ ÇÂÃ¶ åð∙» ðÇÔä ÇçÀ°Í å» ÇÕ ÇÂÃ Çò¼Ú Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» Áå¶ éçÆé òè-ë°¼ñ ÃÕäÍ



Ô°ä éÅó Áå¶ Ôð¶ îÅç¶ ù ðÆêð éÅñ Õ¼à Õ¶ ÃÅð¶ Ö¶å Çò¼Ú ÷îÆé Óå¶ ÇòÛÅ ÇÂ¼Õˉ ÇÜÔÅ ÇòÛÅ ÇçÀ°Í



kudrqI KyqI ivc kxk (À) ÃÅð¶ êˉð ñÅÂÆé åˉº ñÅÂÆé ÇÂ¼Õ ë°¼à çÆ ç±ðÆ ç¶ ÇÔÃÅì éÅñ ÁËâÜÃà ÕðˉÍ Ü¶ ñˉó êÂ¶ å» òÅè± ëÅñ¶ ÔàÅ ÇçÀ°Í (Á) ìÆÜ çÆ îÅåðÅ ØàÅ Õ¶ ÕäÕ B@ ÇÕ¼ñˉ Áå¶ Ûˉñ¶ H ÇÕ¼ñˉ êÌåÆ Â¶Õó Õð ÇçÀ°Í (Â) ìÆÜ òÅñ¶ Ö»ÇÚÁ» Çò¼Ú ÇÂÃ åð∙» ìçñÅÁ ÇñÁÅÀ° ÇÕ çˉÔ» ÇÃÇðÁ» òÅñ¶ Ö»ÇÚÁ» Çò¼Ú ÛˉÇñÁ» çÅ ìÆÜ êÅÇÂÁÅ ÜÅò¶Í (Ã) îôÆé ç¶ Ôð¶Õ çˉ ëÅÇñÁÅ ÇòÚÕÅð ñˉÔ¶ çÅ ÇÂ¼Õ íÅðÅ Ã³×ñ ì³Çé∙ÁÅ ÜÅò¶Í ÇÂÃ åð∙» Õðé éÅñ Ôð¶Õ çˉ ñÅÂÆé» ÇòÚÅñ¶ ÇÂ¼Õ ÔñÕÆ ÇÜÔÆ ÖÅñÆ ìä ÜÅò¶×ÆÍ 



éçÆé êÌì³èé: ÕäÕ Çò¼Ú éçÆé ÁÅî å½ð Óå¶ ÇÂ¼Õ ò¼âÅ î°¼çÅ Ôé Áå¶ ÁÃÆº ÇÂÔ Õ³î Ô¼æÆº Õð»×¶Í ÇÂ¼Õ ×°âÅÂÆ êñ»à ×ðˉæ çÆ ô°ð± ÁÅåÆ Ãà¶Ü Óå¶ ÕÆåÆ ÜÅò¶×Æ (ìÅñ Çé³çÅÂÆ) Üçˉº éðîÅ Áå¶ ì½ä¶ Ú½ñ¶ B@ Ççé» ç¶ Ôˉä×¶Í Üçˉº øÃñ ÇÂ¼Õ ë°¼à åˉº òè¶ð¶ Õ¼ç çÆ Ôˉò¶ Áå¶ éçÆé å» òÆ ÇÂ¼Õ Ãî¼ÇÃÁÅ Ôˉä å» ÃêÌ¶Á ê³ê çÆ éˉ÷ñ Óå¶ Ã°ð¼ÇÖÁÅ Ô°¼â ñ×Å Õ¶ ìÅÇÂÀ°ÔðìÆÃÅÂÆâ çÆ ÃêÌ¶Á Õðˉ ( ÁêËºÇâÕÃ F Çò¼Ú ìÅÇÂÀ°ÔðìÆÃÅÂÆâ ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ ç¶Öˉ)



êñ»à ×ðˉæ Çò¼Ú å¶ÜÆ ÇñÁÅÀ°ä ñÂÆ ÇÛóÕÅÁ: Üçˉº øÃñ C@Ççé» çÆ Ôˉ ÜÅò¶ å» ×°ó Üñ Á³ÇîÌå çÆ ÇÂ¼Õ ÃêÌ¶Á ÕÆåÆ ÜÅò¶ ( ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ ÇÃ¼Öä ñÂÆ ç¶Öˉ ÁêËºÇâÕÃ I)Í ÇÂÃ¶ åð∙» Üçˉº øÃñ EE Ççé» çÅ Ôˉ ÜÅò¶ å» ÁðæÅå ëñÅòÇ³ð³× åˉº ÇìñÕ°¼ñ êÇÔñ» ÇÂ¼Õ ÃêÌ¶Á êÅæÆÁ» ç¶ êÅäÆ çÆ ÕÆåÆ ÜÅò¶ ÇÂÃ ù ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ ÁêËºÇâÕÃ A@ Çò¼Ú Çç¼åÅ Ç×ÁÅ ÔË)Í

kudrqI KyqI ivc kxk éˉà: Ü¶Õð å°ÔÅù ÇÕÃ¶ åð·» çÅ êËÃà ÁàËÕ é÷ð ÁÅÀ°ºçÅ Ô¯ò¶ å» øÃñ ç¶ GE Ççé» çÆ Ô¯ ÜÅä Óå¶ ñ¼ÃÆ çÆ ÃêÌ¶Á ç°ÔðÅÀ° ÇÂÃ¶ åð·» øÃñ ç¶ I@ Ççé» çÆ Ô¯ ÜÅä Óå¶ òéÃêåÆ ðÃ çÆ ÃêÌ¶Á ç°ÔðÅÀ°Í Üç¯º øÃñ A@@ Ççé» çÆ Ô¯ ÜÅò¶ å» Ô¯ð êËÃà ÁàËÕ çÆ Ã³íÅéò» î³ç êË Ü»çÆÁ» ÔéÍ îÔ¼åòê±ðé: ÇÜò¶º ÔÆ å°ÃÆº øÃñ ù ÇÕÃ¶ êÌÕÅð ç¶ ÕÆà Ôîñ¶ çÅ õåðÅ ç¶Ö¯ å» ×°ðêÌÆå éÅñ Ã³êðÕ Õð¯ (î¯ìÅÇÂñ: IIAEA-IE@FB) 



îÔ¼åòê±ðé: ÔÅóÆ ç¶ ÃÆÜé Çò¼Ú àðÆàîËºà êñÅà ñÂÆ À°ÔÆ ÃÅð¶ ÁÇíÁÅÃ Õðˉ ÇÜÔó¶ ÇÕ àðÆàîËºà êñÅà II. Çò¼Ú ÕÆå¶ ÜÅä¶ ÔéÍ ÇÕÀ°ºÇÕ çˉÔ» êñÅà» Çò¼Ú ÕÆå¶ ÜÅä òÅñ¶ Õ³î ÇÂ¼Õ ÔÆ ÔéÍ

kudrqI KyqI ivc kxk ÁêËºÇâÕÃ ÇñÃà ÁêËºÇ âÕÃ

ê¶ ÷

é³ ìð

é³ìð

éðî¶ , ×° ÁÅð Áå¶ ÕäÕ çÆ ÖóÆ øÃñ Çò¼ Ú ÇÛ¼ àÅ ç¶ä ñÂÆ ÃêËôñ Á½ðˉ ×ðÆé

éÅÂÆàðˉ ÷é ç¶ ÃˉðÃ òÜˉ º øÃñ ù ÇÃ³ ÜÅÂÆ éÅñ êô±- î±åð ç¶ ä çÅ åðÆÕÅ

39 40

ð±óÆ çÆ ÖÅç ù ÇÜÀ° ºçÆ ÖÅç Çò¼ Ú ìçñä çÅ ã³ ×

ìÆÜ ê° ³ ×ðÅÀ° ä çÅ åðÆÕÅ

ìÆÜ» çÅ ÷ðîÆé¶ ôé àËÃà ÕðéÅ

éçÆé éÅôÕ òÜˉº ÇêôÅì Áå¶ ç¶ ÃÆ ÃÅì°é çÅ Øˉñ

å¶ñ (ÁÇð³ â) çÆ Öñ∙ ù ÇñÇò³× ÁÅÇÂñ Õ¶ Õ ÓÚ ìçñäÅ

Þˉ é¶ ù êÅàÅ ñÅÀ° ä çÅ åðÆÕÅ

×° óÜñ Á³Ç îÌå ìäÅÀ° ä çÅ åðÆÕÅ

êÅæÆÁ» çÅ êÅäÆ ìäÅÀ°ä çÅ åðÆÕÅ

ÕÆà êÌ ì³èé ñÂÆ ñ¼ÃÆ ìäÅÀ° ä çÅ åðÆÕÅ

òéÃêåÆ ðÃ ìäÅÀ° ä çÅ åðÆÕÅ

êÇÔñ¶ ÃÅñ ÕÆåÆÁ» ÜÅä òÅñÆÁ» ò¼ Ö-ò¼Ö ×åÆÇòèÆÁ» Áå¶ øÃñ ù Çç¼ å¶ ÜÅä òÅñ¶ ÇÂéê°àÃ çÆ Ã± ÚÆ

Öó¶ éðî¶, ×°ÁÅð¶ Áå¶ ÕäÕ Çò¼Ú ÇÛ¼àÅ ç¶ä ñÂÆ Á½ðˉ×ðÆé: À) Á¼×¶ Çç¼å¶ Áé°ÃÅð çˉ çñ øÃñ» ç¶ F ÇÕ¼ñˉ ìÆÜ ñÀ°: î±³×Æ, Ú½ñ¶, î»Ô, ×°ÁÅðÅ, ãËºÚÅ ÁÅÇç ÇÂ¼Õ-ÇÂ¼Õ ÇÕ¼ñˉ Ôð¶ÕÍ Á) ÃÅð¶ ìÆÜ» ù ÁÅêÃ Çò¼Ú ÇîÕÃ Õð Õ¶ Çò¼Ú B-B Ã½ ×ÌÅî Ã½ºë, ÁÜòÅÂÆé Áå¶ ÃÅò¶ ç¶ ìÆÜ òÆ êÅÀ°Í Â) ÃÅð¶ ìÆÜ» ù ÚÅð Ø³ÇàÁ» ñÂÆ êÅäÆ Çò¼Ú ÇíÀ°º Õ¶ ð¼ÖˉÍ Ã) Ô°ä ìÆÜ» ù êÅäÆ Úˉº ìÅÔð Õ¼ã Õ¶ Û» Çò¼Ú ÇÂ¼Õ Ö¼çð ç¶ ×¼à¶ å¶ ÇòÛÅ ÇçÀ°Í Ô) ìÆÜ» À°¼å¶ ñ¼ÕóÆ Ü» êÅæÆÁ» çÆ Á¼èÅ ÇÕ¼ñˉ ÃòÅÔ è±ó ÇçÀ°Í Ô°ä Ö¶å Çò¼Ú ÇÛ¼àÅ ç¶ä ñÂÆ ìÆÜ ÇåÁÅð ÔéÍ îÔ¼åòê±ðé: Þˉé¶, ×°ÁÅð Ü» ÕäÕ çÆ ÕàÅÂÆ åˉº ÇÂ¼Õ îÔÆé» êÇÔñ» ÖóÆ øÃñ Çò¼Ú ìÆÜ» çÅ ÇÛ¼àÅ ç¶äÅ ÔËÍ øÃñ Çò¼Ú Á½ðˉ×ðÆé ìÆÜ» çÅ ÇÛ¼àÅ øÃñ ù ÁÅÖðÆ êÅäÆ ñÅÀ°ä å°ð³å êÇÔñ» ç¶äÅ ÔËÍ ÇÜò¶º ×°ÁÅð¶ Áå¶ Þˉé¶ Çò¼Ú Ãå³ìð ÓÚ Áå¶¶ ÕäÕ Çò¼Ú îÅðÚ ÓÚÍ 39

kudrqI KyqI ivc kxk éÅÂÆàðˉ÷é ç¶ Ãˉî¶ òÜˉº êô±-î±åð çÆ òðåˉº : êô±-î±åð Çò¼Ú 4% å¼Õ éÅÂÆàðˉ÷é, 1 % å¼Õ ëÅÃëˉðÃ Áå¶ 2% å¼Õ êˉàÅô Ôˉ ÃÕçÆ ÔËÍ ÇÂÃçÅ êÆ ÁËÚ ÁÅîå½ð Óå¶ G Ô°³çÅ ÔËÍ ÇÂÔ øÃñ» ù êˉôÕ å¼å ç¶ä ñÂÆ ò¼â¶ ê¼èð Óå¶ òðÇåÁÅ ÜÅä òÅñÅ Õ°çðåÆ ÃˉîÅ ÔËÍ Ô¶á ÇñÖ¶ åðÆÕ¶ éÅñ ÇÂÃ ù òè¶ð¶ å¶Ü ÕÆåÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔË: À) ÇÜ³éÅ Ôˉ ÃÕ¶ òè åˉº òè ÇêôÅì ÇÂÕ¼áÅ ÕðˉÍ éˉà: ÇÂ¼Õ Ú³×¶ ÇÕÃÅé Õˉñ¶ Ôð Ãî¶º êÌåÆ Â¶Õó ç¶ ÇÔÃÅì éÅñ Ø¼àˉ-Ø¼à E@ Çñàð êô±-î±åð À°êñíè ðÇÔäÅ ÚÅÔÆçÅ ÔËÍ ÇÜò¶º ÇÕ ê³Ü Â¶Õó òÅñ¶ ÇÕÃÅé Õˉñ¶ Ôð ò¶ñ¶ BE@ Çñàð êô±-î±åð ÷ð±ð Ãàˉð ÕÆåÅ ÔˉäÅ ÚÅÔÆçÅ ÔËÍ Á) ÇÃ³ÜÅÂÆ ñÂÆ E@ Çñàð êô±-î±åð Ö¶å ñË Õ¶ ÜÅÀ°Í Â) à±àÆ ñ¼×¶ B@ Çñàð òÅñ¶ êñÅÃÇàÕ ç¶ ÕËé Çò¼Ú êô±-î±åð íð ÇçÀ°Í Ã) Ô°ä êô-î±åð íð¶ ÇÂÃ ÕËé ù À°Ã æ» ð¼Öˉ ÇÜæˉº Ö¶å Çò¼Ú êÅäÆ Á³çð ÜÅ ÇðÔÅ Ôˉò¶Í Ô°ä ÕËé çÆ à±àÆ À°Ã ÇÔÃÅì éÅñ Öˉñ∙ˉ ÇÕ ÇÃ³ÜÅÂÆ ç¶ éÅñ-éÅñ êô±-î±åð òÆ ÃîÅé îÅåðÅ ÓÚ Ö¶å Ü»çÅ ðÔ¶Í éˉà: Ôð¶Õ ÇÃ³ÜÅÂÆ éÅñ E@ Çñàð å¼Õ êô±-î±åð Ö¶å ù ç¶äÅ ÔËÍ ÃÅòèÅéÆ: À°¼êð Ã°ÞÅÇÂÁÅ åðÆÕÅ ÷îÆé Õ¶ºçðå ÔËÍ ÇÂÃù êÅäÆ ÇîñÅ Õ¶ øÃñ Óå¶ òÆ ÇÛóÇÕÁÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔÍ (AE Çñàð êÅäÆ Çò¼Ú E Çñàð êô±-î±åð ÇîñÅ Õ¶ ÃêÌ¶Á ÕÆåÆ ÜÅ ÃÕçÆ ÔË) ÇÂÕ¼ñ¶ êô± î±åð çÆ ÃêÌ¶Á ê¼ÇåÁ» ù ÜñÅ ÃÕçÆ ÔËÍ

ÁêËºÇâÕÃ -C ð±óÆ çÆ ÖÅç ù ÇÜÀ°ºçÆ ÖÅç (ÇñÇò³× îËÇéÀ°ð) ÓÚ ìçñäÅ: ÇÂÔ ð±óÆ çÆ ÖÅç çÆ ×°äò¼åÅ òèÅÀ°ä çÅ ÇÂ¼Õ åðÆÕÅ ÔËÍ ÇÜÁÅçÅåð ÁÅè°ÇéÕ Ö¶åÆìÅóÆ Öˉ÷ Õ¶ºçð ð±óÆ çÆ ÖÅç çÆ ×°äò¼åÅ ÇÂÃ ÇòÚñÆ éÅÂÆàðˉ÷é, ëÅÃëˉðÃ Áå¶ êˉàÅô çÆ îÅåðÅ ç¶ ÁÅèÅð Óå¶ ÔÆ åËÁ Õðç¶ ÔéÍ êô±Á» ç¶ ×ˉìð çÆ ÁËë òÅÂÆ ÁËî ÃÅð¶ ç¶ ÃÅð¶ F Õ³î Õðé òÅñ¶ Ãî±Ô» ç¶ Ã±Öî ÜÆòÅä± êÅÂ¶ Ü»ç¶ ÔéÍ ÇÜò¶º ÇÕ éÅÂÆàðˉ÷é ÇëÕÃð, ëÅÃë¶à ù Øˉñä òÅñ¶, ÃËñ±ñˉÜ ù åˉóé òÅñ¶, êñ»à ×ðˉæ òèÅÀ°ä òÅñ¶, ðˉ×» çÅ ÕÅðé ìäé òÅñÆÁ» À°¼ñÆÁ» Áå¶ ÁËºàîˉêËæˉÇÜé÷ ç¶ ç°ôîäÍ ÇÂÃ ñÂÆ ð±óÆ çÆ ÖÅç çÆ ÁÃñ ÕÆîå À°Ã Çò¼Ú êÅÂ¶ ÜÅä òÅñ¶ ñÅíÕÅðÆ Ã±Öî ÜÆòÅä±Á» Çò¼Ú ÔË éÅ ÇÕ À°Ã ÇòÚñÆ ÁËé êÆ Õ¶ çÆ îÅåðÅ Çò¼ÚÍ ð±óÆ çÆ ÖÅç çÆ ×°äò¼åÅ Ô¶á ÇñÖ¶ Áé°ÃÅð Ôˉð òèÅÇÂÁÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔË: À) ÇÂ¼Õ àðÅñÆ ð±óÆ çÆ ÖÅç ñÀ° Áå¶ ÇÂÃù Ö¶å Çò¼Ú ÇÂ¼Õ ÖÅÃ æ» Óå¶ ã¶ðÆ ÕðˉˉÍ Á) ÖÅç ç¶ ã¶ÇñÁ»/âÇñÁ» ù åˉóˉÍ Â) Ô°ä ã¶ð Çò¼Ú (À°Ãç¶ ò÷é ìÅðìð) ìðÅìð îÅåðÅ ÓÚ À°Ã¶ Ö¶å çÆ Çî¼àÆ ÇîÕÃ ÕðˉÍ ÇÂÔ ìÔ°å ÔÆ Ú³×Å Ôˉò¶×Å Ü¶Õð ÁÃÆº ÇÂÃ Õ³î ñÂÆ ÃÆî¶ºà ÇîÕÃ Õðé òÅñÆ îôÆé òðåÆÂ¶ êð ÇÂÔ ìÔ°å î°ôÇÕñ ÔËÍ 40

kudrqI KyqI ivc kxk Ã) ã¶ð À°¼å¶ ÇÂ³éÅ Õ° êÅäÆ ÇÛóÕˉ ÇÕ À°Ô ÃñÅÇíÁÅ ÇÜÔÅ Ôˉ ÜÅò¶ êð³å± Ç×¼ñÅ éÔÆºÍ Ô) ÇîÕÃ ÕÆå¶ ÔˉÂ¶ ã¶ð çÅ ÇÂ¼Õ ë°¼à À°¼ÚÅ Áå¶ C ë°¼à Ú½óÅ Áå¶ ÇÜ³éÅ òÆ ÚÅÔ¶ ñ³îÅ ìË¼â ìäÅÀ°Í Õ) Ô°ä Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ç¶ çˉ ÇÕ¼ñˉ ìÆÜ ñÀ° ( çˉ çñ¶ ìÆÜ A ÇÕ¼ñˉ: î±³×Æ, Ú½ñ¶, î»Ô, ×°ÁÅðÅ, îÃð, ç¶ÃÆ Ûˉñ¶ ÁÅÇçÍ ÇÂ¼Õ çñ¶ ìÆ÷ D@@ ×ÌÅî: ÇÜò¶º ÇÕ ìÅ÷ðÅ, ÜòÅð, ÕäÕ, ÞˉéÅ, ðÅ×Æ ÁÇçÍ å¶ñ ìÆÜ D@@ ×ÌÅî: Çåñ, Ã±ðÜî°¼ÖÆ, Ãðˉº ÁñÃÆ ÁÅÇçÍ ÇÂÔé» ìÆÜ» Çò¼Ú Ã½ºë, èéÆÁÅ, î¶æ¶ Áå¶ ÇîðÚ ç¶ E@-E@ ×ÌÅî ÁËâ Õð ÇçÀ°Í Ô°ä ÇÂÔé» ÃÅð¶ ìÆÜ» ù ÁÅêÃ Çò¼Ú ÇîÕÃ Õð Õ¶ B åˉº D Ø³Ç àÁ» ñÂÆ êÅäÆ Çò¼Ú ÇíÀ°º Õ¶ ð¼ÖˉÍ Ô°ä ìÆÜ» ù êÅäÆ ÓÚˉº Õ¼ã Õ¶ Ö¼çð ç¶ ×¼à ¶ À°å¶ ÇòÛÅ ñÀ°Í Ô°ä ìÆÜ» À°¼å¶ êÅæÆÁ» Ü» ñ¼Õ óÆ çÆ B@@ ×ÌÅî ÃòÅÔ è±óˉÍ éˉà: ÃÅð¶ ç¶ ÃÅð¶ ìÆÜ ÇÕÃÅé çÆÁ» ÁÅêäÆÁ» øÃñ» ç¶ Ôˉä¶ ÚÅÔÆç¶ ÔéÍ Ü¶Õð ÁÇÜÔÅ éÅ Ôˉò¶ å» ×°Á»ãÆ ÇÕÃÅé Ü» Çëð ìÅ÷Åð Çò¼Úˉº ìÆÜ ÖðÆç¶ ÜÅ ÃÕç¶ ÔéÍ ÇÂÔé» çÆ ÕÆîå E@ åˉº A@@ Õ° ð°êÂ¶ Ôˉò¶×ÆÍ Ö) Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ç¶ ÔÅÂÆâÌ¶Çàâ (Ã°ÕÅÂ¶) ÔˉÂ¶ ìÆÜ ÇîÕÃâ ð±óÆ çÆ ÖÅç ç¶ ìäÅÂ¶ ×Â¶ ìË¼â çÆ À°åñÆ Ãå∙Å å¶ ÇìÜÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð ÔéÍ ÇìÜÅÂÆ À°êð³å ìË¼â êÅäÆ ÇÛóÕ Õ¶ ìË¼â À°¼å¶ Çå³é ÇÂ³Ú îˉàÆ êðÅñÆ Ü» ÇÕÃ¶ Ôˉð ìÅÇÂÀ°îÅÃ éÅñ ãÕ ÇçÀ°Í ×) ìÆÜ» ç¶ ë° à Åð¶ Óå¶ é÷ð ð¼ Ö ˉ Í Üçˉ º ÇÜÁçÅåð ìÆÜ À° ¼ × ÜÅä å» ìË ¼ â çÆ Ãå∙ Å åˉ º êðÅñÆ ÔàÅ Õ¶ ÇÂÃ ù ìË ¼ â çÆÁ» ÚÅð¶ ÃÅÂÆâ» Óå¶ ÇòÛÅ ÇçÀ° å» ÇÕ ìË ¼ â Çò¼ Ú ñˉ ó ÆºçÆ éîÆ ìäÆ ðÔ¶ Í Ø) ìË¼â Óå¶ À°¼×ÆÁ» Á½ð ˉ×ðÆé øÃñ» ù BE Ççé» å¼Õ òèä ÇçÀ°Í À°êð³å ì±ÇàÁ» ù Üó∙» Ãî¶å À°ÖÅó Õ¶ À°Ôé» ç¶ Ûˉà -Ûˉà ¶ à°Õó¶ ÕðÕ¶ òÅêÃ ìË¼â Çò¼Ú ÇîÕÃ Õð ÇçÀ°Í Ô°ä ç°ìÅðÅ ìË¼â ìäÅÀ° Áå¶ À°Ãù ÇÂ¼Õ òÅð Çëð êðÅñÆ éÅñ ãÕ ÇçÀ°Í A@ Ççé» ìÅÁç Õ³êˉÃà òðåˉº ñÂÆ ÇåÁÅð ÔËÍ éˉà: ãÇÕÁÅ ÔˉÇÂÁÅ Áå¶ éîÆ íðê±ð ìË¼â Çìé» ÁêäÆ ×°äò¼åÅ ×òÅÂ¶ ÇÂ¼Õ îÔÆé¶ å¼Õ ÇÂÃå¶îÅñ Õðé ïˉ× ðÇÔ³çÅ ÔËÍ ß) êÌÅêå ÇñÇò³× ÁËë òÅÂÆ ÁËî B Â¶Õó Ö¶å ñÂÆ ÕÅëÆ ÔËÍ éˉà: ÇÂÃ ã³× éÅñ ÇåÁÅð ÕÆåÆ ×ÂÆ Õ³êˉÃ à Çò¼Ú ÃèÅðä ð±ó Æ ç¶ î°ÕÅìñ¶ Ö¶åÆ Çò¼Ú ñÅíÕÅðÆ Ã±Öî ÜÆòÅä±Á» çÆ Ã³ÇÖÁÅ Çò¼Ú A@ åˉº A@@ ×°ä» ÇÜÁÅçÅ Ô°³çÆ ÔËÍ ÇÂÃ êÌÕÅð ÁÃÆº ð±óÆ çÆ ÖÅç ù A@ åˉº A@@ ×°äÅ òè¶ð ¶ ×°äò¼åÅ òÅñÆ ìäÅ ÃÕç¶ Ô»Í Ú) ÇÃ³ÜÅÂÆ åˉº å°ð³å êÇÔñ» Ö¶å Çò¼Ú êÌåÆ Â¶Õ ó êÌåÆ øÃñ B Õ°ÇÂ³àñ ÇñÇò³× ÁËë òÅÂÆ ÁËî çÅ ÇÛ¼àÅ ÇçÀ°Í ÇèÁÅé ðÔ¶ ÇÂÃçÆ òðåˉº À°çˉº ÔÆ Õðˉ Üçˉº Ö¶å Çò¼Ú øÃñ Ø¼àˉ-Ø¼à F-H ÇÂ³Ú çÆ Ôˉò¶ å» ÇÕ ÇÂÃ ÇòÚñ¶ ÜÆòÅä± Ç÷³çÅ ðÇÔ ÃÕäÍ Ö¶å çÆ ÇåÁÅðÆ Ãî¶º òÆ ÇÂÃçÆ òðåˉº ÕÆåÆ ÜÅ ÃÕçÆ ÔËÍ 41

kudrqI KyqI ivc kxk ÁêËºÇâÕÃ D ÃÆâ êÌÅÂÆÇî³× (ìÆ÷ ù ÇìÜÅÂÆ ñÂÆ ÇåÁÅð Õðé») À) Õ¼êó¶ éÅñ ê°ÇäÁÅ ÔˉÇÂÁÅ A@@ Çñàð ÜÆò Á³ÇîÌå ñÀ°Í Á) ñ×ê× E ÇÕ¼ñˉ Ú±é¶ çÅ êÌì³è Õðˉ Áå¶ ÇÂÃ çÆ êˉàñÆ ì³é∙ ñÀ°Í ÇÂÃ êˉàñÆ ù ñ×ê× ÇÂ¼Õ Ø³à¶ ñÂÆ ÜÆò Á³ÇîÌå òÅñ¶ ìðåé Çò¼Ú â°ìˉ Õ¶ ð¼ÖˉÍ À°êð³å êˉàñÆ ù ÜÆò Á³ÇîÌå Çò¼Ú ÇéÚˉó ÇçÀ°Í À°êð³å êˉàñÆ ÓÚ ìÚ¶ îÅç¶ ù Ã°¼à ÇçÀ°Í Â) Ô°ä ñˉóÆºçÆ îÅåðÅ Çò¼Ú ìÆÜ ñÀ° Áå¶ À°Ôé» ù À°êðÕˉå Øˉñ Çò¼Ú ÇíÀ°º ÇçÀ°Í ÇÂÔ ìÔ°å ÁÇÔî ÔË ÇÕ ÇÕÔóÅ ìÆÜ ÇÕ³é¶ Ø³ÇàÁ» ñÂÆ ÇíÀ°ºåÅ ÜÅò¶Í Ô¶á» êÌïˉ× Çò¼Ú íÅ×ÆçÅð ÇÕÃÅé» ò¼ñˉº òðå¶ ÜÅä òÅñ¶ Õ°¼Þ ìÆÜ» ù ÇíÀ°ºä ç¶ Ø³à¶ ç¼Ã¶ ×Â¶ ÔéÍ

ÁêËºÇâÕÃ E ìÆÜ» çÅ ÷ðîÆé¶ôé àËÃà: À) A@@@ ìÆÜ ñÀ° Á) À°Ôé» ù D Ø³ÇàÁ» ñÂÆ êÅäÆ ÓÚ ÇíÀ°º Õ¶ ð¼Öˉ ( Þˉé¶ ç¶ îÅîñ¶ ÁÇÜÔÅ B@ Ø³ÇàÁ» ñÂÆ Õðˉ°)Í Â) ìÆÜ» ù êÅäÆ Úˉº ìÅÔð Õ¼ãä À°êð³å ÁõìÅðÆ ÕÅ×÷ ç¶ ÇÃð¶ òÅñ¶ ÇÔ¼Ã¶ Óå¶ ð¼Ö Õ¶ ìÆÜ» ù ÕÅ×÷ Çò¼Ú ÇàÀ±ì çÆ ôÕñ Çò¼Ú ñê¶àˉÍ Ã) Ôä ÇÂÃ ÇàÀ±ì ù îˉóˉ Áå¶ êˉñÆæÆé ç¶ ÇñøÅë¶ Çò¼Ú êÅ ÇçÀ°Í Ô) ÇñøÅë¶ Çò¼Ú æˉóÅ êÅäÆ êÅÀ° Áå¶ Õ°¼Þ ÇîéàÅ ìÅÁç êÅäÆ âˉñ∙ ÇçÀÃÍ Õ) C@ Çîéà» ìÅÁç ÇÂ¼Õ òÅð Çëð òÅè± âˉñ∙ ÇçÀ°Í Ö) Ô°ä êˉñÆæÆé ç¶ ÇñøÅë¶ ù D Ççé» ñÂÆ ÇÂ¼Õ Õîð¶ ÓÚ ð¼ÖˉÍ ×ðîÆÁ» Çò¼Ú ÁÇÜÔÅ D Ççé» ñÂÆ Áå¶ ÃðçÆÁ» Çò¼Ú G Ççé» ñÂÆ ÕðˉÍ ×) Ô°ä ÕÅ×÷ Çò¼Ú ñê¶à¶ ìÆÜ» ù ÇñøÅë¶ ÓÚˉº ìÅÔð Õ¼ãˉ Áå¶ ÕÅ×÷ ù Öˉñ∙ ÇçÀ°Í 42

kudrqI KyqI ivc kxk Ø) Ô°ä ê°³×ð¶ ÔˉÂ¶ Õ°¼ñ∙ ìÆÜ» çÆ Ç×äåÆ ÕðÕ¶ ëÆñâ ì°¼Õ Çò¼Ú çð÷ ÕðˉÍ Ô°ä Õ°¼ñ∙ ê°³×ð¶ ìÆÜ» çÆ êÌÃËºà¶÷ Õ¼ã ñÀ°Í

ÇÂ³çðÜÆå ÇÃ³Ø ÃÔˉñÆ ç°ÁÅðÅ ÇåÁÅð ÕÆåÅ Ç×ÁÅ ìÅÇÂÀ°ÔðìÆÃÅÂÆâ: ÇÂ¼Õ ÃêÌ¶Á ê³ê Çò¼Ú AE Çñàð êô± î±åð íð ñÀ°, Ô°ä ÇÂÃ Çò¼Ú A@ ×ÌÅî Ãðë Áå¶ B Á³â¶ ëËºà Õ¶ êÅ ÇçÀ°Í À°¼ÚÕˉàÆ çÅ ìÅÇÂÀ°ÔðìÆÃÅÂÆâ ÇåÁÅð ÔËÍ ìÅÇÂÀ°ÔðìÆÃÅÂÆâ çÅ ÇÛóÕÅÁ ÖÅñÆ Ö¶å Çò¼Ú À°¼×¶ ÔˉÂ¶ éçÆé» Óå¶ ÔÆ ÕðˉÍ ÇÂÔ øÃñ Áå¶ éçÆé» Çò¼Ú ÕˉÂÆ øðÕ éÔÆº ÕðçÅÍ Ü¶Õð øÃñ Çò¼Ú À°¼×¶ éçÆé» Óå¶ ÇÂÃçÅ ÇÛóÕÅÁ ÕðéÅ Ôˉò¶ å» ÃêÌ¶Á ê³ê çÆ éˉ÷ñ Óå¶ éˉ÷ñ ÕËê ñÅ Õ¶ éˉ÷ñ ù éÆò» ð¼Öç¶ ÔˉÂ¶ ÇÛóÕÅÁ Õð ÃÕç¶ ÔˉÍ ÇÂÃ òÅÃå¶ ÇÂÔ ÷ð±ðÆ ÔË ÇÕ Ö¶å Çò¼Ú øÃñ çÆ ÇÂ¼Õ ñÅÂÆé åˉº ç±ÜÆ ñÅÂÆé ÇòÚñÅ ëÅÃñÅ C@ ÃËºàÆîÆàð åˉº Ø¼à éÅ Ôˉò¶Í * ÇÂÔ ÇÂ¼Õ Çéò¶ÕñÅ êÌïˉ× ÔË ÁÅÃ ÔË ÇÂÃ éÅñ ÷ÇÔðÆñ¶ ÕËîÆÕñ» åˉº Çìé» ÔÆ éçÆé» çÅ ì³çˉìÃå ÕÆåÅ ÜÅ ÃÕ¶×ÅÍ

kudrqI KyqI ivc kxk Ã) Ô°ä Öñ∙ ù Ô¼æ» Ü» ÇÕÃ¶ ã°Õò¶º Ã³ç éÅñ îÃñˉ å» ÇÕ ÇÂÔ í°ðí°ð¶ îÅç¶ ÓÚ ìçñ ÜÅò¶Í Ô) Ô°ä ÇÂÃ êÅÀ±âðÆ îàÆðÆÁñ ù ÇÂ¼Õ Â¶Õó Ö¶å Çò¼Ú ÇìÖðÅ ÇçÀ°Í

kudrqI KyqI ivc kxk * ÇÂÔ ôÌÆ Ã°ð¶ô ç¶ÃÅÂÆ ÜÆ çÆ Öˉ÷ ÔË Áå¶ Ô°ä å¼Õ ÇÜ¼æ¶ òÆ ×óÜñ Á³ÇîÌå òðÇåÁÅ Ç×ÁÅ ÔË À°æ¶ øÃñ çÆ ×ðˉæ Çò¼Ú òÅèÅ çð÷ ÕÆåÅ Ç×ÁÅ ÔËÍ It is a good case for researchers

to understand mechanism of ac on. ÁêËºÇâÕÃ A@ êÅæÆÁ» ç¶ êÅäÆ çÅ Øˉñ (ÇÜìðËñÕ ÁËÇÃâ) ñˉóÆºçÅ ÃîÅé : ÇÂ¼Õ ÃÅñ ê°ðÅäÆÁ» êÅæÆÁ»-AE ÇÕ¼ñˉ, êÅäÆ-E@ Çñàð, êñÅÃÇàÕ çÅ âð³î-@A ÇòèÆ- AE ÇÕ¼ñˉ êÅæÆÁ» ù E@ Çñàð êÅäÆ Çò¼Ú êÅÕ¶ Õ¶ D Ççé» ñÂÆ ãÕ Õ¶ Û»ò¶º ð¼Ö ÇçúÍ

Øˉñ ÇåÁÅð ÔËÍ

éˉà: êÅæÆÁ» êÅäÆ Çò¼Ú â°¼ì ÜÅä ÇÂÔ ïÕÆéÆ ìäÅÀ°ä ñÂÆ êÅæÆÁ» À°¼êð Õ°¼Þ ò÷é ð¼Ö ÇçÀ°Í òðåä çÅ ã³×- âð³î ÇòÚñ¶ êÅäÆ ù êÅæÆÁ» åˉº Áñ× Õð ñú Áå¶ ñˉó Áé°ÃÅð êÌåÆ ê³ê B Çñàð ç¶ ÇÔÃÅì éÅñ øÃñ Óå¶ ÇÛóÕˉÍ éˉà: êÅæÆÁ» ù Ã°ÕÅ Õ¶ ìÅñä òÜˉº òðÇåÁÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔËÍ * ÇÕÃÅé» ù ÇÂÔ åðÆÕÅ ì¶ñ×ÅÀ°º ÕðéÅàÕ ç¶ ÇÕÃÅé ôÌÆ Ã°ð¶ô ç¶ÃÅÂÆ ( îˉìÅ. @IDH@DDHBEF) é¶ Ã³é B@@I ÁÅêäÆ ê³ÜÅì ë¶ðÆ ç½ðÅé ç¼ÇÃÁÅ ÃÆÍ

ÁêËºÇâÕÃ AA ÕÆà êÌì³èé ñÂÆ Ö¼àÆ ñ¼ÃÆ ÇåÁÅð Õðé çÅ åðÆÕÅ À) E Çñàð ç°¼è ù À°ìÅñ Õ¶ á³âÅ Õðˉ Á) ç°¼è Çò¼Ú Ú³×Æ ×°äò¼åÅ çÅ B@ ×ÌÅî çÔÆº ÇîñÅ Õ¶ çÔÆº ìäé ñÂÆ ð¼Ö ÇçÀ°Í Â) Ô°ä çÔÆ åˉº A@ Çñàð ñ¼ÃÆ ìäÅ ñÀ°Í ñ¼ÃÆ ù ÇÂ¼Õ Ôøå¶ ñÂÆ êñÅÃÇàÕ ç¶ ÇÂ¼Õ ìðåé Çò¼Ú íð Õ¶ ð¼ÖˉÍ ÇÂ¼Õ Ôøå¶ ìÅÁç ñ¼ÃÆ Çò¼Ú ÇÂ¼Õ ë°¼à ñ³ìÆ å»ì¶ çÆ ê¼àÆ Ü» ÇÂ¼Õ îÆàð ñ³ìÆ î°ñ³îÅ ðÇÔå å»ì¶ çÆ åÅð çÅ ×ˉñÅ êÅÀ°Í ÇÂÃ Øˉñ ù E - G Ççé ÇÂÃ¶ åð» ð¼ÖˉÍ Ã) ñ¼ÃÆ ÔðÆ íÅÁ îÅðç¶ éÆñ¶ ð³× çÆ Ôˉ ÜÅò¶×Æ Áå¶ Ôˉä ÇÂÔ òðåˉº ñÂÆ ÇåÁÅð ÔËÍ * ç¶Ã íð Çò¼Ú ÜËÇòÕ Ö¶åÆ Õðé òÅñ¶ ÇÕÃÅé» Çò¼Ú ÕÆà Õ³àðˉñ Õðé çÅ ÇÂÔ ÇÂ¼Õ ÜÅäÅêÛÅÇäÁÅ ÜËÇòÕ åðÆÕÅ Ô¶Í ÇÂÔ www.sris .org éÅîÕ òË¼ìÃÅÂÆà Óå¶ òÆ çð÷ ÔË Áå¶ ÁÇÜÔ¶ ÔÆ ðòÅÇÂåÆ Ç×ÁÅé éÅñ íðê±ð ÁÇÜÔÆ Ôˉð òÆ ÜÅäÕÅðÆ ÇÂÃ òË¼ìÃÅÂÆà Óå¶ ÇîñçÆ ÔËÍ

kudrqI KyqI ivc kxk B. ê¼ÇåÁ» Áå¶ Õð±³ìñ» ù Áñ¼×-Áñ¼× ð¼Ö Õ¶ Û»ò¶ Ã°ÕÅ ñÀ°Í ÇÂ¼Õ Ãî¶º ÇÂ¼Õ ÔÆ ÇÕÃî ç¶ Ã°¼Õ¶ îÅç¶ ù ÇîÕÃÆ éÅñ ×Ì»ÂÆâ Õð ñÀ°Í C. ÃÅð¶ îàÆðÆÁñ ù ÇÂ¼Õ-ÇÂ¼Õ ÕðÕ¶ ×Ì»ÂÆâ ÕðˉÍ òéÃêåÆ êÅÀ±âð ù íÇò¼Ö Çò¼Ú ÇÂÃå¶îÅñ ñÂÆ ÇÕÃ¶ Ö°ôÕ æ» Óå¶ Ãàˉð Õð ñÀ°Í ÇÂÃ ù ÇÂ¼Õ ÃÅñ å¼Õ Ãàˉð ÕÆåÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔËÍ D. D@ Çñàð êô±-î±åð òÆ Áñ¼× åˉº B@-B@ Çñàð òÅñ¶ Â¶Áð àÅÂÆà ã¼Õä ñ¼×¶ êñÅÃÇàÕ ç¶ ÕËé» Çò¼Ú Ãàˉð Õð ñÀ°Í ÇèÁÅé ðÔ¶ êô±-î±åð ù éÆñ¶ Ü» ÕÅñ¶ ð³× ç¶ ÕËé» Çò¼Ú ÔÆ Ãàˉð Õðˉ ÇÜÔó¶ ÇÕ è°¼ê ù ÃÇÔ ÃÕäÍ îÔ¼åòê±ðé: êÌïˉ× ÓÚ ôÅÇîñ Ôð¶Õ ÇÕÃÅé ù ÚÅÔÆçÅ ÔË ÇÕ À°Ô îÅðÚ åˉº Ü±é îÔÆé¶ ç½ðÅé À°êðˉÕå Ã±ÚÆ Çò¼Ú Çç¼å¶ òéÃêÇåÕ îÅç¶ åˉº êÅÀ±âð ìäÅ Õ¶ Ãàˉð ÕðÕ¶ ð¼Ö¶ å» ÇÕ ñˉó êËä Óå¶ ÇÂÃçÆ òðåˉº ÕÆåÆ ÜÅ ÃÕ¶. ê±ð¶ ÇÂ¼Õ ÃÅñ ñÂÆ ÇÂ¼Õ Â¶Õó øÃñ çÆ ð¼ÇÖÁÅ Õðé ñÂÆ ÇÕÃÅé Õˉñ À°êÌˉÕå òéÃêåÆÁ» çÅ D-D ÇÕ¼ñˉ êÅÀ±âð Áå¶ ÇÂ³éÆ ÔÆ îÅåðÅ Çò¼Ú Çé³î∙ Áå¶ ÁÇð³â çˉÔ» åð∙» çÆ Öñ∙ í³âÅð ÕðéÆ ñÅ÷îÆ ÔËÍ ÇÂÔ îàÆðÆÁñ ÔÅóÆ Áå¶ ÃÅÀ°äÆ çˉÔ» Çò¼Ú B-B ÃêÌ¶Á» ñÂÆ ÕÅëÆ ÔËÍ

ÃêÌ¶Á åˉº ÇÂ¼Õ Ççé êÇÔñ» : A. B@@ Çñàð òÅñ¶ ÇÂ¼Õ âð³î Çò¼Ú B@ Çñàð êô±-î±åð êÅÀ°Í Ô°ä À°Ã Çò¼Ú B@ Çñàð ×ðî êÅäÆ êÅÀ°Í À°êð³å âð³î Çò¼Ú Ôð¶Õ òéÃêåÆ çÅ A ÇÕ¼ñˉ êÅÀ±âð êÅÀ°Í B. Çé³î∙ Ü» ÁÇð³â çÆ B ÇÕ¼ñˉ Öñ∙ ñÀ° ( ÇÂ¼Õ ÔÆ êÌÕÅð çÆ Öñ∙ ÕÅëÆ ÔË) Öñ∙ ù D Ø³ÇàÁ» ñÂÆ D Çñàð ×ðî êÅäÆ Çò¼Ú ÇíÀ°º ÇçÀ°Í ÇÂÔ ë°¼ñ ÜÅò¶×ÆÍ ë°¼ñÆ ÔˉÂÆ Öñ∙ ù Ô¼æ» éÅñ îñ Õ¶ âð³î ÇòÚñ¶ ìÅÕÆ Çîôðä Çò¼Ú ÇîñÅ ÇçÀ°Í C. âð³î ÇòÚñ¶ Çîôðä ù Ú³×Æ åð∙» Øˉñˉ Áå¶ Øˉñ Çò¼Ú Ôˉð êÅäÆ ÇîñÅ Õ¶ A@@ Çñàð å¼Õ ñË ÜÅÀ°Í D. Çîôðä ù ðÅå íð ÇÂÃ¶ åð∙» ð¼ÖˉÍ Ô°ä ÇÂÔ òðåˉº ñÂÆ ÇåÁÅð ÔËÍ ÕÆà êÌì³èé ñÂÆ ÇÂÃçÆ òðåˉº ÕðˉÍ E. Çîôðä ù Õ¼¼êó¶ éÅñ ê°ä Õ¶ øÃñ Óå¶ ÇÛóÕÅÁ ÕðˉÍ ìÔ°å îÔ¼åòê±ðé: ÇÂÔ ÇÂ¼Õ Ú³×Å ÕÆà éÅôÕ ÔË Áå¶ Ôð¶Õ ÜËÇòÕ ÇÕÃÅé ù ÇÂÃçÆ òðåˉº ÕðéÆ ÚÅÔÆçÆ ÔËÍ Ü¶Õð Çëð òÆ øÃñ Óå¶ ÕÆà» çÅ ÔîñÅ Ôˉò¶ å» ÇÕÌêÅ ÕðÕ¶ ×°ðêÌÆå çìó∙ÆÖÅéÅ éÅñ Ã³êðÕ ÕðˉÍ

kudrqI KyqI ivc kxk ÁêËºÇâÕÃ 13

êÇÔñ¶ ÃÅñ ÕÆåÆÁ» ÜÅä òÅñÆÁ» ò¼Ö-ò¼Ö ×åÆÇòèÆÁ» Áå¶ øÃñ ù Çç¼å¶ ÜÅä òÅñ¶ ÇÂéê°àÃ çÆ Ã±ÚÆ (ô°ð±ÁÅå Ö¶å Çò¼Ú ÖóÆ ÕäÕ åˉº Ôˉò¶×Æ) ÇÕÃ¶ òÆ øÃñ ç¶ òè¶ð¶ ÞÅó ñÂÆ ÇìÜÅÂÆ, ÇÃ³ÜÅÂÆ Áå¶ øÃñ Ã°ð¼ÇÖÁÅ ñÂÆ Ãî¶º ÇÃð Õ³î ÕðéÅ ìÔ°å îÔ¼åòê±ðé ÔËÍ ÇÂÔ ê¶÷ ÇÂÃ îÅîñ¶ Çò¼Ú ÇÕÃÅéÅ çÆ ÃÔÅÇÂåÅ ñÂÆ ÇåÁÅð ÕÆåÅ Ç×ÁÅ ÔË å» ÇÕ À°°Ô Ãî¶º ÇÃð ÃÅð¶ Õ³î Õð ÃÕäÍ

kudrqI KyqI ivc kxk ÃÅñ êÇÔñÅ- ÔÅóÆ ñóÆ é³.

ÇÂéê°à/×åÆÇòèÆ

îÔÆéÅ

A ÁÅÖðÆ êÅäÆ åˉº å°ð³å êÇÔñ» Þˉé¶ çÆ ÖóÆ øÃñ Çò¼Ú

Çà¼êäÆ

ÁÕå±ìð

Çòô¶ô Á½ðˉ×ðÆé ìÆÜ» çÅ ÇÛ¼àÅ B Õä Áå¶ ç¶ÃÆ ÛˉÇñÁ» ç¶ ìÆÜ Ü°àÅÀ°ä¶ Áå¶ À°Ôé» çÅ ÁÕå±ìð

êÆ Â¶ ï± ç°ÁÅðÅ ÃðòÀ°¼åî ØˉÇôå ÕÆåÆÁ» òðÅÇÂàÆÁ» ç¶ ìÆÜ ÔÆ òðåˉ

÷ðîÆé¶ôé àËÃà ÕðéÅ C Þˉé¶ çÆ ÕàÅÂÆ

ÁÕå±ìð/éò³ìð

êÆ Â¶ ï± ç°ÁÅðÅ ÃðòÀ°¼åî ØˉÇôå ÕÆåÆÁ» òðÅÇÂàÆÁ» ç¶ ìÆÜ ÔÆ òðåˉ

D Þˉé¶ ç¶ Öó¶ éÅó Áå¶ Á½ðˉ×ðÆé øÃñ» ù Õ¼àä ñÂÆ AB éò³ìð ðÆêð ÚñÅÀ°äÅ E Õ¼à¶ ÔˉÂ¶ ìÅÇÂÀ°îÅÃ ù Ö¶åˉº ìÅÔð Õ¼ãäÅ

AE éò³ìð

F Ö¶å çÆ ÇåÁÅðÆ Ãî¶ º ÷îÆé ÓÚ A Õ° ÇÂ³ à ñ ÇñÇò³ ×

AF éò³ìð

Öñ∙ êÅÀ°ä ÅÍ G ÕäÕ Áå¶ ÛˉÇñÁ» ç¶ ìÆÜ» çÆ ÃÆâ êÌÅÂÆÇî³× ÕðéÅ

AF éò³ìð

H Ö¶å çÆ òÔÅÂÆ, ò¼ à » ìäÅÀ° ä Å Áå¶ ÕäÕ+Ûˉ Ç ñÁ» çÆ AG éò³ìð ÇìÜÅÂÆ ÕðéÅÍ ÇìÜÅÂÆ À° ê ð³ å ìÅÇÂÀ° î ÅÃ éÅñ Ö¶ å çÆ îñÇÚ³ × ÕðéÅ I ÖóÆ øÃñ ÓÚ B Õ°ÇÂ³àñ ÇÜÀ°ºçÆ ð±óÆ êÅÀ°äÅ

çÃ³ìð Á³å Çò¼Ú

êÇÔñ¶ êÅäÆ î±Ôð¶

A@ øÃñ ù ×°óÜñ Á³ÇîÌå ç¶äÅ

çÃ³ìð

Üçˉº øÃñ B@-C@ Ççé» çÆ Ôˉ ÜÅò¶Í

AA êÅæÆÁ» çÅ êÅäÆ ÇÛóÕäÅ

ÜéòðÆ

Üçˉº øÃñ D@-E@ Ççé» çÆ Ôˉ ÜÅò¶

AB Ö¼àÆ ñ¼ÃÆ çÆ ÃêÌ¶Á

Á×Ãå/Ãå³ìð

ëñÅòÇð³× åˉº Õ°Þ Ççé êÇÔñ» (F@Ççé» çÆ À°îð Óå¶) Áå¶ çˉèÅ êËä çÆ ô°ð±ÁÅå Ãî¶º (I@ Ççé çÆ À°îð Óå¶)

AC Ô¼æÆ ×°âÅÂÆ Ø¼àˉ-Ø¼à ÇÂ¼Õ òÅð