Berlijn Havo 4/ Vwo 5
2012
2
Voorwoord Inhoud Wie gaat er mee? Tentindeling Dagprogramma Corveelijst Opdracht Duits Bagage checklijst Kaarten U/S–bahn en Berlijn De Berlijnse muur Concentratiekampen Bezienswaardigheden Berlijn Shoppen in Berlijn Eten in Berlijn Vermaak voor in de bus Noodwoordenboek (SOS) Bijbelrooster Bijbelstudies De laatste avond
Blz. Blz. Blz. Blz. Blz. Blz. Blz. Blz. Blz. Blz. Blz. Blz. blz. Blz. Blz. Blz. Blz. Blz. Blz.
2 3 4 6 8 10 11 15 16 18 20 22 25 26 28 32 33 34 40
3
Renate de Bruijne
Jorian Gunst
Wendy van Dam
4
Lourens Dek
Arnella de Heer
Jochem van Dijk
Marjolein van Vliet
Wilmine Dommisse
Juriaan vd Wege
Rosalie de Visser
Anne-Louise Dekker
Rosanne Janse
Huibert vd Hart
Wouter Muskee
Alice Schot
Johnny Schot
Dyonne Bakker
Sigrid van Hoek
Willemijn Geijtenbeek Martien Gunter
Jos vd Breevaart
Jonathan den Boer
Jonathan van Iwaarden Arne van Setten
Arinda Verwijs
Ellianne Weststrate
Job de Visser
Hans Westenberg
Milou Flipse
Jaap-Willem Meijer
Harm de Visser
Jos Flikweert
Marijke den Herder
Tamara Sinke
Ron Jongeneel
Benjamin van Dijk
Jos vd Meij
Steef Houtekamer
Pieter Voorwinden
Leon de Visser
Martijn Nieuwenhuijse Willemijn de Visser
Pieter vd Hoek
Arjan Nieuwdorp
Nicole Lindhout
Nick Bezuijen
Marnel van Pagee
Anton Uijl
Lisa Wisse (Wa)
5
1.jsl 2.blm 3.mid 4.lam 5.cte se mis ker m o ek e D ise D lf n i o u lm W i e-Lo de W en . 1 n dy eijt An 2. man ijn G e A lem 3. l uijn i r B W 4. k ek de te n Ho e a e n va b Re 5. igrid S 6. unst 1.Jorian G chot 2.Johnny S ge v an de W e 3.Juriaan art de Breeva 4.Jos v an Visser 5.Leon de utekamer 6.Steef Ho
1. Pie te 2. Ha r Voorwind ns W en es 3. Ro n Jon tenberg ge 4. Be njami neel n 5. An v an D ton ijk 6. Jaa Uijl p-W ill em M eijer rt Ha r e d an tten v t e r ibe an S Dijk u 1.H rne v van m 2. A oche s Dek n J 3. ouren an va 4. L onath en kee 5. J aard Mus Iw uter o 6. W
6
p Gur rder n a a v en He e d y d L 1. kerk ijke r s i a 2.M nne W hout d ia 3.R ole Lin inke e c i 4.N mara S n Page a a 5.T rnel v a 6.M
1. Marisc av 2. Alice S an Bellen chot 3. Dyonn e Bakke r 4. Marjo lein van V liet 5. Milou Flipse 6. W illem ijn de Vis ser
eert 1.Jos Flikw uwdorp 2.Arjan Nie k n den Hoe 3.Pieter va uijen 4.Nick Bez Visser 5.Harm de isser 6.Job de V eij M er nd e a s v Wiss o J 1. isa 2.L
1.Arinda Ve rwijs, 2.Arnella de Heer, 3.W endy v a n Dam, 4.Rosanne Janse, 5.Ellianne W eststrate 6.Rosalie d e Visser
7
Maandag 06.15 Iedereen aanwezig 06.15 Bagage inladen; vertrek naar Berlijn 06.30 Beginnen 07.00 Vertrek uit Goes 07.30 Ophalen leerlingen bij Wouwse Tol (geef het vooraf aan JSL door als je hier op wilt stappen) 10.00 Tussenstop 12.30 Eten op parkeerplaats 14.30 Bezoek grensovergang Helmstedt BRD/ DDR 17.00 Aankomst op camping Saatwinkel 17.15 Bagage uitladen; instructies 17.30 Inrichten tenten etc. 19.00 Eten 20.00 Bijbelstudie ; programmatoelichting; evt. ruimte voor sportieve activiteiten 21.30 Dagsluiting Dinsdag Thema: the Berlin highlights and Second World war 07.15 Opstaan 08.00 Ontbijt 08.45 Bijbelstudie 09.30 Vertrek van camping 10.00 The story of Berlin 11.45 Lopen naar Kaiser Wilhelm Ged채chtniskirche (oude en nieuwe kerk) 13.00 Naar Museum und Gedenkst채tte Sachsenhausen 13.45 Sachsenhausen 16.15 Vertrek vanuit Sachsenhausen 17.00 Holocaust Denkmal met korte opdracht + bunker Hitler 17.30 Vrije tijd + zelfstandig eten in Berlijn 21.00 Berlin by night by bus 22.45 Dagsluiting Woensdag Thema: DDR 07.15 Opstaan 08.00 Ontbijt 08.45 Bijbelstudie 09.30 Vertrek van camping 10.00 Gedenkst채tte Bernauer Strasse 11.00 Lopend naar de Andacht Berliner Dom 11.45 Eten voor de Dom
8
12.00 12.45 13.15 13.45 14.30 15.15 16.00 17.15 21.00 22.00
Andacht Dom Lopen naar Checkpoint Charlie, Topographie des Terrors Checkpoint Charlie Topographie des Terrors Naar Alexanderplatz en Fernsehturm Alexanderplatz Fernsehturm Vrije tijd + zelfstandig eten Vertrek van opstapplaats naar camping Dagsluiting
Donderdag Thema: modern Berlin 07.15 Opstaan 08.00 Ontbijt 09.00 Vertrek 09.45 Sightseeing Berlin; Hauptbahnhof, Bundestag, Reichstag, Brandenburger Tor, (Hitlerbunker), Potsdamer Platz (Sony) 11.30 Vertrek naar voormalige Stasigefängnis Hohenschönhausen 12.00 Bezoek Hohenschönhausen 14.00 Terug naar Berlijn centrum 14.30 Uitstapplaats Potsdamer Platz; Vrije tijd Kaufhaus des Westens 18.00 Vertrek naar camping 19.00 BBQ 21.00 Dagsluiting 21.30 Vrije invulling van laatste avond (avondwandeling, kampvuur,….) Vrijdag 06.00 Opstaan 06.30 Ontbijt 07.00 Inpakken en opruimen 08.30 Vertrek naar Goes 17.00 Eten 19.30 Tussenstop Wouwse Tol 20.00 Aankomst Goes
9
10
Berlin – Ich zeig’ es dir
verwerkingsopdracht Duits Havo 4 / Vwo 5
excursieweek Berlijn 2012
11
Algemene beschrijving van de opdracht – Ontwerp een reportage van de excursieweek in Berlijn Onderdeel Opmerkingen Titel Berlin – ich zeig‘ es dir! Vak Duits (en voor de leerlingen zonder Duits in hun profiel: Engels) Leerjaar Havo 4 / Vwo 5 Cursusjaar 2012 Groepsgrootte 3-4 personen (in overleg met docent) Taal Alles in het DUITS; schriftelijk en mondeling. (leerlingen zonder Duits in hun profiel: Engels) Start– en einddatum April 2012 – 1 juni 2012 Inleiding Jullie namen staan op de deelnemerslijst voor de meerdaagse excursie naar Berlijn. Jullie zijn daarmee zeer bevoorrecht. Berlijn: the place to be. Tenminste, zo wordt vaak gezegd. Een stad met een weergaloze geschiedenis, maar ook een interessant en modern heden. In de paar dagen, die we in Berlijn doorbrengen, gaan we heel wat highlights van de stad bekijken. Samen gaan we zoeken naar de meest bijzondere locaties in Berlijn. Zodoende krijgen we heel wat te zien en te horen. Eigenlijk bijna te veel om allemaal op te slaan. Daarom is het goed om dingen vast te leggen. Op papier, met een foto of met film. De opdracht die je met jouw groep gaat maken gaat daarover: de documentatie van de reis. Het product dat jullie maken moet écht iets worden om te bewaren. Bovendien biedt deze opdracht je de mogelijkheid om familie, vrienden en leerlingen een impressie te geven van de week in Berlijn. OpdrachtomschrijJullie gaan als groep een reportage (film) maken van de excursieweek naar Berlijn. Bij ving reportage moet je denken aan een clip / film die bestaat uit (bij voorkeur) authentiek foto- en videomateriaal. Dit beeldverslag geeft een overzicht van de belangrijkste activiteiten en biedt relevante ondersteunende informatie (auditief en visueel). Uitgangspunt voor de opdracht: deze film moet volgende leerlingengeneraties overhalen hun excursieweek in Berlijn door te brengen. Voor verdere details met betrekking tot de uitwerking van de opdracht: zie onder bij productonderdelen. Keuzevrijheid binJe mag deels zelf bepalen welke highlights je een plaats geeft binnen de clip en hoe je denen de opdracht ze presenteert. Ook heb je zekere vrijheden voor wat betreft de lay-out. Welke informatie - Het beeldmateriaal (foto, film) wordt tijdens de excursieweek gemaakt, zodat authenbronnen mag/moet tiek materiaal ontstaat. een leerling gebrui- De aanvullende informatie die jullie clip gaat leveren, kun je inwinnen via folders, broken? chures die je op de verschillende locaties meeneemt. Wees creatief : interviews met voorbijgangers, museapersoneel en andere Berliner etc. zijn allemaal bruikbaar -Achteraf informatie op het internet zoeken is ter verrijking van jullie product toegestaan; vermeld wel duidelijk de bronnen. -Een waarschuwing (bij het produceren van Duitse / Engelse taal): wees terughoudend in gebruik van vertaalmachines; deze zullen de kwaliteit van de tekst niet positief beïnvloeden! Welke begeleiding is Voor de excursieweek toelichting in z-uur door BLM en JSL. In de excursieweek kun je mogelijk? de docenten raadplegen. Nadien opnieuw in z-uren bij genoemde docenten. Waar wordt de leer- Uiteindelijk wordt aan het einde van het blok lessen jullie producten (de reisgids en de ling op beoordeeld promotieclip) beoordeeld. en op welke manier? Beoordeeld wordt: Opdracht op tijd ingeleverd (1 juni2012) Lengte (duur) van de reportage Kwaliteit beeldmateriaal Authenticiteit beeldmateriaal Duits taalgebruik mondeling (uitspraak) en schriftelijk (schrijfvaardigheid) In hoeverre jullie je aan de opdracht hebben gehouden (zie onder productonderdelen) Lay-out Creativiteit(!) Gebruik van bronnen en bronvermelding Wijze van inleveren Op DVD en via een digitale opslagruimte (of USB) 12
Productonderdelen: In onderstaand schema worden stapsgewijs de onderdelen van de film besproken. Taak 1. ‘Titelpagina’ 2. Inhoudsopgave 3. Inleiding
4. Omschrijving van het inhoudelijke deel
5. Promotie Berlijnreis
6. Bonusonderdeel
7. Afronding
8. Bronvermelding
Taakdefinitie Ontwerp een aansprekende omslag (hoes) voor de DVD (namen, klas, titel, etc.) Aan het begin van de film moet duidelijk zijn welke onderdelen / hoofdstukken aan bod zullen komen.
Informatie verwerven
Informatie verwerken
Een korte toelichting op: Wie jullie zijn Waarom Berlijn Waar in Berlijn Doel van de film Etc. De volgende onderdelen kunnen in de film aan bod komen. De dikgedrukte hoofdstukken krijgen sowieso een plaats in jullie film. Uit de niet dikgedrukte hoofdstukken kiezen jullie er (minimaal) vijf. De reis De locatie (camping) Bezoek aan grenzovergang Helmstedt The Story of Berlin Sachsenhausen Kaiser-Wilhelm Gedächtniskirche Fernsehturm Gedenkstätte Bernauer Strasse Holocaust Denkmal Berliner Dom Berliner Mauer ( & Checkpoint Charlie) Reichtsag Hauptbahnhof Brandenburger Tor Kaufhaus des Westens In dit gedeelte van jullie film gaan jullie kijkers enthousiast maken voor een bezoek aan de stad Berlijn. Bijvoorbeeld: ‘5 redenen om Berlijn te bezoeken’
Maak gebruik van een plattegrond van Berlijn
Geef in de plattegrond aan waar de highlights zich bevinden
Bij het bezoeken van de verschillende bezienswaardigheden moet er dus beeldmateriaal gemaakt worden. Eventueel kunnen jullie ook al bepaalde gedeeltes ter plaatse inspreken (komt de creativiteit en authenticiteit ten goede).
Geef (wanneer mogelijk) bij deze onderdelen ondersteunde informatie. Denk aan: -bouwjaar -locatie (voormalig oost/west) -sociale, culturele, geschiedkundige functie vroeger en nu -link met WO II / Koude Oorlog - verdere bijzonderheden -jullie mening (belangrijk! – laat het niet alleen een algemene presentatie van de highlights in Berlijn zijn, maar vooral een persoonlijk verslag van jullie ervaringen in deze wereldstad! Dit onderdeel kán in Berlijn samengesteld worden; jullie kunnen het echter ook achteraf thuis doen.
Hoe de verschillende inhoudelijke hoofdstukken een plaats krijgen in de film, hangt helemaal af van jullie. Wees creatief! Er moet in ieder geval sprake zijn van afwisseling tussen: -de presentatoren -presenteren met tekstdia’s en mondeling presenteren - foto en film
Bij deze afronding kun je ook denken aan een terugkijk (evaluatie) op de kampweek
Bedenk eens iets leuks!
Jullie mogen zelf ‘hoofdstukjes’ toevoegen, bijv. een extra bezienswaardigheid, een bijzondere ontmoeting of gebeurtenis of juist een thema als: ‘slaapproblemen tijdens kamp’, Zorg voor een aansprekende, vlotte afronding!
In dit gedeelte gebruiken jullie je persoonlijke ervaringen die week: wat vond je bijzonder,? Wat vond je bizar? Wat heeft je geraakt? Wat is je in het bijzonder bijgebleven? Wat is volgens jou een ‘must-seebezienswaardigheid?’ Zoek desnoods eens op internet naar wat bijzonderheden van Berlijn, die ervoor pleiten de stad met een bezoek te vereren
Presenteren Print deze tenslotte uit en maak een echte DVD-hoes Kan met tekst (PowerPoint-dia), maar ook ‘live’ gepresenteerd worden Ook hier geldt: kan met tekst die in beeld verschijnt, maar ook mondeling (in presentatievorm)
Verplicht: alle groepsleden verschijnen in dit gedeelte voor de camera en nemen allen een gedeelte van de tekst voor hun rekening!
Namen van bezienswaardigheden en geïnterviewden kunnen tijdens de film in beeld verschijnen. Van de ondersteunende informatie kun je de bronvermelding bij de aftiteling van de film vermelden. 13
Een aantal belangrijke praktische aanwijzingen 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
Deze opdracht wordt voor de excursieweek in z-uren toegelicht door BLM en JSL. In dit uur worden groepjes gemaakt en kun je vragen stellen. Groepjes worden in overleg samengesteld. Het is niet verstandig om gemengde groepen (a5 / h4) samen te stellen. Het is niet verboden; De film duurt minimaal 5 minuten, maximaal 10 minuten; Het is verstandig om de kwaliteit van geschreven en gesproken tekst in een z-uur met de docent door te nemen; Bruikbare programma’: PowerPoint, MovieMaker, Prezi en andere filmbewerkingprogramma’s; Het laat zich raden dat minimaal één groepslid moet beschikken over een camera (via mobiel is goede optie, let wel op kwaliteit); Deze opdracht wordt tijdig uitgereikt; jullie kunnen evt. voor de excursieweek een start maken met bijv. het frame van jullie film.
Veel succes met de opdracht!
14
identiteitskaart / paspoort bewijs van verzekering Bijbel extra kleding: neem een trui o.i.d. mee voor ’s nachts; het kan daar koud zijn! Regenkleding wandelschoenen (we wandelen veel!) evt. sportkleding toiletartikelen (ook 1 rol wc-papier) indien nodig medicijnen slaapzak (een GOEDE (!), het kan ’s nachts HEEL koud zijn) kussen hoeslaken en kussensloop Badhanddoeken 1 handdoek en 2 theedoeken oude (schoonmaak)doek zaklamp enkele vuilniszakken (voor afval en vieze was) etui met inhoud broodtrommel; voor maandag ook boterhammen voor onderweg! rugtas (voor excursies / wandelingen) eventueel camera (handig voor opdracht Duits/ Engels) lucifers afwasmiddel afwasborstel enkele wasknijpers deze kampgids - Probeer alles zoveel mogelijk in één tas te stoppen. - Kostbare spullen gaan mee op eigen risico. Wees voorzichtig met het achterlaten van kostbare spullen in de tenten; we zijn in principe overdag niet op de camping. - Wees terughoudend in telefoneren en internetgebruik; de kosten kunnen hoog oplopen. 15
16
17
Dit is slechts een eenvoudige plattegrond van het centrum van Berlijn. Als je een duidelijkere kaart wil kun je die vinden in toeristenwinkels e.d.
Nadat Duitsland in 1945 de Tweede Wereldoorlog had verloren, werd het land ingenomen door de geallieerden: de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk en de SovjetUnie. Deze landen verdeelden Duitsland tijdelijk in vier bezettingszones. De andere geallieerden wilden eveneens een deel van de hoofdstad bezitten, dus werd ook Berlijn opgesplitst in vier ‘sectoren’. Hieronder vind je ook een kaartje van Berlijn. De Berlijnse ‘sector’ van de Sovjet-Unie sloot natuurlijk aan op de eigen ‘bezettingszone’, dus dat vormde geen probleem. Voor de andere drie sectoren lag dat anders. De sectoren van
de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk vormden een eilandje – een enclave - binnen de bezettingszone van de SovjetUnie.
In 1949 werden de bezettingszones van de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk samengevoegd tot een nieuw land: West-Duitsland (Bondsrepubliek Duitsland). De bezettingszone van de Sovjet-Unie werd in hetzelfde jaar omgedoopt tot Oost-Duitsland (Duitse Democratische Republiek). In plaats van vier bezettingszones, was er vanaf dat moment dus sprake van twee nieuwe landen. Omdat de levensomstandigheden in West-Duitsland over het algemeen beter waren dan in Oost -Duitsland, vluchtten veel mensen van Oost naar West. Om te voorkomen dat nog meer mensen naar het Westen zouden vluchten, sloot Oost-Duitsland uiteindelijk de grenzen. Tussen Oost-Duitsland en West-Duitsland werd een groot hek geplaatst met aan twee kanten een brede ‘verboden zone’. Duitsers konden dus niet meer van Oost naar West. Maar als het hek bij de Duitse grens zou ophouden, dan zouden mensen via andere landen nog steeds gemakkelijk naar het westen kunnen vluchten. Om dit te voorkomen werd het hek helemaal van Noord tot Zuid-Europa doorgetrokken. Met behulp van grensbewaking, mijnenvelden en prikkeldraad probeerde men te voorkomen dat mensen van het arme oos18
ten naar het rijke westen zouden vluchten. Deze vroegere grens tussen Oost- en West-Europa, wordt ook wel het ‘IJzeren Gordijn’ genoemd. In landelijke gebieden was het bouwen van een hek, met daaromheen brede verboden zones,geen moeilijke opgave, maar in het drukke, volle Berlijn ging dat niet zo makkelijk. Een bijkomend probleem was natuurlijk dat een deel van Berlijn nog bij West-Duitsland hoorde:namelijk de sectoren van de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk. Omdat de uittocht van oost naar west in Berlijn alsmaar doorging, besloot de Oost -Duitse regering uiteindelijk in de nacht van 12 op 13 augustus 1961 tot de bouw van de Berlijnse Muur om deze drie sectoren. Door het IJzeren Gordijn was Europa in twee delen opgesplitst, maar eigenlijk werd de hele wereld hierdoor gescheiden. Je had het westen, met de Verenigde Staten als supermacht en het oosten, met de Sovjet-Unie als supermacht. Het leven aan beide kanten van het IJzeren Gordijn was daardoor compleet verschillend. Het westen was kapitalistisch en het oosten was communistisch. Als er gesproken wordt over deze periode, waarin tweesupermachten lijnrecht tegenover elkaar stonden, dan heeft men het vaak over de ‘Koude Oorlog’. In de loop der jaren bleek dat de economische ontwikkeling in het oosten achterbleef bij die van het westen. Veel mensen in het oosten wilden graag net zo leven als de mensen in het westen, maar ze konden daar vanwege het IJzeren Gordijn niet zomaar naartoe. In 1989 werden de protesten tegen het IJzeren Gordijn zo groot, dat de leiders van Oost-Duitsland besloten de grenzen te openen. De Muur en het IJzeren Gordijn gingen open. Na ruim 38 jaar konden mensen weer van oost naar west reizen en omgekeerd. Het is moeilijk om het precieze einde van de Koude Oorlog aan te wijzen, maar vaak wordt 9 november 1989 genoemd als symbolisch einde.
Het verdwijnen van het IJzeren Gordijn, en daarmee ook de val van de Berlijnse muur, waren belangrijke gebeurtenissen die het einde van de Koude Oorlog inluidden. Ook voor Duitsland hadden deze gebeurtenissen grote gevolgen. Niet lang daarna was Duitsland weer één land: namelijk op 3 oktober 1990. Dat is de “Dag van de Duitse Eenheid”.
19
Een concentratiekamp is een kamp waar mensen, meestal onder militaire dwang, bijeengebracht worden. Het is een inrichting om politieke tegenstanders of anderszins ongewenste mensen op grond van etnische, religieuze of sociale kenmerken te isoleren en psychisch en/of fysiek te breken, in sommige gevallen te doden. Het insluiten in een kamp gebeurt doorgaans voor onbepaalde tijd, door administratieve handelingen, zonder tussenkomst van een rechtbank en rechtshulp en zonder enig recht op inspraak. Het begrip concentratiekamp is voor een groot deel bepaald door het gebruik ervan tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Auschwitz
Met het begrip concentratiekamp worden in het spraakgebruik vaak verschillende zaken aangeduid: 1 vernietigingskamp, 2 werkkamp, 3 interneringskamp, 4 reserveringskamp, 4 verzamel- en doorgangskampen. De bestemmingen van de kampen lopen vaak door elkaar heen. 1 Vernietigingskampen Vernietigingskampen hebben de vernietiging van mensen tot doel. Een ongeëvenaard voorbeeld zijn de tussen 1941 en 1942 gebouwde vernietigingskampen tijdens het Duitse nationaalsocialisme, zoals Sobibór en Auschwitz. Het doel van deze kampen was de zo snel mogelijke en grootschalige vernietiging op welhaast industriële wijze, van Joden, met name door middel van gifgas. Degenen die er aankwamen werden direct gedood, op enkele uitzonderingen na (het Sonderkommando), die in leven werden gehouden om werkzaamheden te verrichten (zoals het bedienen van de crematieovens). Uiteindelijk was ook het Sonderkommando ten dode opgeschreven. 2 Werkkampen In werkkampen verrichten inzittenden dwangarbeid (in tegenstelling tot vernietigingskampen, waar niet arbeid maar de directe dood het doel was). Inzittenden stierven vaak als gevolg van zware dwangarbeid, ondervoeding en ziekte. Ook pleegden gevangenen die het onmenselijke kampbestaan niet meer aankonden zelfmoord. In werkkampen werden jonge en sterke gevangenen bestemd als slavenarbeiders, o.a. voor de grote fabriekscomplexen die bij deze kampen aanwezig waren. Dit waren meest bedrijven die aan het leger leverden zoals IG Farben dat bij bv. Auschwitz grote productieafdelingen gevestigd had. De werkkampen waren in verschillende categorieën ingedeeld. In categorie één zaten relatief milde kampen als Dachau en Buchenwald, terwijl in categorie drie kampen zaten als Groß-Rosen, Natzweiler-Struthof en Mauthausen. Tot september 1942 verschilde de situatie in Groß-Rosen voor Joden, Polen en politieke gevangenen weinig van die in een vernietigingskamp. Voor hen was de gemiddelde overlevingstijd twee a drie maanden en maximaal een half jaar. Zij die door toeval Groß-Rosen toch overleefden vonden Dachau een hemel op aarde.In Nederland was Kamp Vught een werkkamp. 3 Interneringskampen In interneringskampen staat de controle op politieke, militaire tegenstanders of politiek onbetrouwbaar geachte bevolkingsgroepen centraal. Krijgsgevangenenkampen zijn eveneens interneringskampen. 4 Reserveringskampen Reserveringskampen zijn bedoeld om mensen te 'reserveren' om met hen een ander doel te bereiken. In de Tweede Wereldoorlog werden in de reserveringskampen Joden geplaatst die volgens de bezetter een speciale betekenis hadden voor de maatschappij, zoals ex-militairen en kunstenaars. Andere Joden die dachten kans te kunnen maken op een plek in zo'n kamp, zouden zich dan niet snel voor de Duitsers verbergen, waardoor zij gemakkelijk te deporteren waren. 5 Verzamel- en doorgangskampen Meestal kleine, kampen die worden gebouwd om mensen te verzamelen en te sorteren om ze vervolgens door te sturen naar andere, vaak grotere kampen. In de Tweede Wereldoorlog werden in de doorgangskampen mensen verzameld die dagelijks opgepakt werden om ze vervolgens, vaak wekelijks, per goederentrein af te voeren naar de diverse werk- en vernietigingskampen. Voorbeelden van verzamel- en doorgangskampen zijn Kamp Westerbork
20
Bijzonder in de Tweede Wereldoorlog werd het concentratiekamp als strijdmiddel tegen burgers op grote schaal toegepast. Het eerste Duitse concentratiekamp werd in 1933 ingericht bij Dachau. Hier werden vooral communisten en in mindere mate sociaaldemocraten gestopt, spoedig gevolgd door Joden. In plaats van de tot dan gebruikelijk grijs-witte pakken kregen de gevangen de bekende gestreepte gevangeniskleding. Tevens waren de verschillende groepen gevangenen te onderscheiden aan verschillend gekleurde driehoeken die op de kleding moesten worden genaaid, zoals een rode driehoek voor politieke gevangenen, een groene voor beroepsmisdadigers, en een gele voor Joden. enz. De Duitse concentratiekampen waren over het algemeen wreder dan de Japanse. De Duitsers hadden drie verschillende categorieën concentratiekampen. Dachau en Auschwitz-Stammlager waren kampen van de eerste, lichtere, categorie. De zwaarste categorie was de derde, maar ook daarbinnen waren nog grotere verschillen. Speciale concentratiekampen waren de Nacht-und-Nebelkampen Natzweiler-Struthof en Groß-Rosen. Het doel van de Nacht-und-Nebelkampen was de mensen spoorloos te laten verdwijnen, verwanten zouden in principe niets van het overlijden mogen vernemen. Groß-Rosen was van de hoofdkampen ongetwijfeld veruit het wreedste met in 1942 een sterftepercentage boven de 50% per jaar en voor politieke gevangenen een gemiddelde overlevingstijd van twee maanden. Auschwitz heeft voor de meeste mensen een zeer gruwelijke betekenis, dat komt niet door het Stammlager zelf, maar door de aangrenzende gaskamers van Auschwitz-Birkenau, meer dan een miljoen mensen op industriële wijze vermoord werden. In Nederland hebben de Duitsers een officieel concentratiekamp gesticht, nl. Vught (KZ Herzogenbusch). Kamp Amersfoort was een doorgangskamp voor politieke gevangenen (Polizeiliches Durchgangslager Amersfoort), maar de behandeling van de gevangenen deed sterk denken aan die in een concentratiekamp, zij het iets minder slecht dan in de Duitse concentratiekampen. Ook Kamp Westerbork was een doorgangskamp, voor voornamelijk Joden en een klein aantal zigeuners, op weg naar Auschwitz, Sobibór of in zeldzame gevallen een ander vernietigingskamp in Polen. Behalve de vrijheidsberoving vonden er niet vaak ernstige wandaden door de Duitsers plaats. Daarnaast zijn er ook kampen als Haaren geweest, waar voornamelijk gijzelaars werden opgesloten die vrij goed behandeld werden; maar er hebben ook politieke en Joodse gevangenen gezeten die ernstig mishandeld werden.
Sachsenhausen was tijdens de Tweede Wereldoorlog een concentratiekamp in nazi-Duitsland. Het kamp lag ca. 35 kilometer van Berlijn en werd in 1936 gebouwd door gevangenen. Terwijl Hitler goede sier maakte tijdens de Olympische Spelen van 1936 in Berlijn, werd 35 kilometer verderop kamp Sachsenhausen gebouwd, door gevangenen. De vorm van het kamp vormt een Delta. Alle zichtlijnen lopen naar de centrale toegangspoort, met het kenmerkende gezegde 'Arbeit macht Frei'. Dit concept was bedoeld voor absolute terreur van de SS. Vanuit alle hoeken was het machinegeweer op de poort zichtbaar. Op diverse locaties rondom de bestaande barakken werden barakken en overige gebouwen zoals het crematorium bijgebouwd. De omstandigheden in Sachsenhausen waren barbaars. Zo werden dagelijks gevangenen doodgeschoten of opgehangen. Na de nazi-invasie in de Sovjet-Unie werden duizenden Sovjetsoldaten als krijgsgevangene naar Sachsenhausen gebracht, van wie de meesten omkwamen. Vanaf augustus 1941 werden ca. 18.000 Russische krijgsgevangen doodgeschoten. Op hen werd de in Sachsenhausen ontwikkelde nekschotmachine uitgeprobeerd, die later in Station Z kwam te staan. Vanaf 1942 kwam er steeds meer vraag naar goedkope arbeidskrachten, hierdoor nam het aantal gevangenen dat werd ingezet als dwangarbeider toe. Op het hoogtepunt van de dwangarbeid waren er zo'n 100 'buitenkampen' en 'buitencommando's'. In buitenkampen verbleven de gevangenen ook 's nachts, in buitencommando's alleen overdag. Bedrijven die gebruikmaakten van dwangarbeiders waren onder meer Siemens, Daimler-Benz en AEG. Wie niet kon werken - bijvoorbeeld door ziekte - tekende daarmee in feite zijn doodvonnis. Want arbeidsongeschiktheid betekende veelal dat men op de trein gezet werd naar een vernietigingskamp. Berucht was het werk in de steenfabriek in Oranienburg, waar de gevangenen ook zelf de haven aanlegden en de fabriek bouwden. In deze steenfabriek werden de enorme stenen gefabriceerd bedoeld voor de bouwwerken van Albert Speer, onder andere voor de nieuwe - nooit gerealiseerde - hoofdstad van het Derde Rijk: Germania.
21
ä
ö
22
A
Een druk verkeersplein. Gelegen op de plaats waar eens de Muur stond. Dit plein kent een roerige historie. Voor de Tweede Wereldoorlog was het een levendig plein, na de oorlog lag het helemaal in puin. En toen werd dus, in 1961, de Muur recht over het plein aangelegd. Na de val van de Muur, in 1989, werd het plein de grootste bouwput van Europa. Vandaag de dag staan er veel nieuwe en moderne gebouwen. Voorbeelden hiervan zijn het Daimler-Chrysler Quartier en het Sony-Center.
B De enige stadspoort van Berlijn die nog overeind staat. Gelegen op het Pariser Platz en aan het einde van Unter den Linden.
De poort werd gebouwd in 1788. De poort bestaat uit een zuilengalerij van 26 meter hoog en 66 meter breed. Op de zuilengalerij staat een strijdwagen met 2 wielen en 4 paarden. In de strijdwagen zetelt Victoria, de Griekse Godin van de overwinning. Het is ook een monument van deling en hereniging. In 1961 namelijk werd er bij deze poort begonnen met de bouw van de Muur. Later, in 1989, was het ook de plek waar de Muur voor het eerst viel.
C
Het parlementsgebouw van Duitsland. Gelegen aan het Platz der Republik. Na de hereniging van West- en Oost-Duitsland werd het gebouw gerestaureerd. Later, in 1999, werd het officieel heropend. Het is nu een combinatie van oude en moderne architectuur. Kenmerkend is de moderne, glazen koepel die op het pand staat. Deze koepel kun je middels een trap aan de binnenkant beklimmen. Zo heb je een mooi uitzicht over delen van Berlijn. Het heeft een lange, roemruchte historie. Zo werd het in 1933, een maand na de machtsovername van Hitler, in brand gestoken. De Nederlander Marinus van der Lubbe werd hiervoor opgepakt. Of hij de brand ook echt gesticht had, is nooit helemaal duidelijk geworden.
D
Een beroemde kerk. Gelegen op het Breitscheidplatz, aan het begin van de Kurfürstendamm. De kerk werd stuk gebombardeerd in de Tweede Wereldoorlog. Alleen een stuk van de kerktoren bleef overeind staan. De kerk werd bewust niet gerestaureerd. In plaats daarvan liet het stadsbestuur er tussen 1951 en 1961 een moderne kerk naast bouwen. Tegenwoordig wordt de kerk beschouwd als een monument voor de vrede. De oorspronkelijke kerk stamt uit 1895. De opdracht voor de bouw werd gegeven door keizer Wilhelm II (18591941).
E
In het begin van de twintigste eeuw (1906) liet een speculant een complex van negen woonblokken bouwen tussen de Rosenthaler Strasse en de Sophienstrasse. Ze moesten een voorbeeld worden voor modern en gezond leven en werken in de stad. Ze vormden toentertijd Europa’s grootste woon-en werkplek. In de Tweede wereldoorlog zijn ze helaas ernstig verwoest maar onlangs weer helemaal gerestaureerd in oude stijl. De prachtige Jugendstil gevels zijn terug gebracht naar oude stijl. Toen in 1995, na jaren van restauratie, de eerste stellingen werden afgebroken kwam het juweeltje weer tevoorschijn. Het complex wordt beschouwd als een van de mooiste voorbeelden van industriële Jugendstil architectuur in Duitsland. Het centrale plein wordt omringd door gebouwen die betegeld zijn met geglazuurde tegels en zijn versierd met Moorse mozaïeken. Er zijn in Berlijn nog wel andere dergelijke met elkaar verbonden pleinen, maardit complex is veruit het bekendste en trekt heel wat bezoekers aan.
F
Een voormalige controlepost in de Berlijnse Muur. Gelegen bij de Friedrichstrasse. Het was voor buitenlanders de enige doorgang over de weg naar Oost-Berlijn. Tenminste, alleen buitenlanders die niet uit West-Berlijn, West-Duitsland of Geallieerde landen kwamen, mochten de grenspost passeren. Na de val van de Muur (1989) werd de grenspost opgeheven. Niet veel later, in 1990, werd de gehate grenspost met de grond gelijk gemaakt. Het wachthuisje dat je vandaag de dag ziet, is een kopie. Het is er in 2000 neergezet. Het is één van de weinige tastbare herinneringen aan de Koude Oorlog.
G
De televisietoren van het voormalige Oost-Berlijn. Gelegen op het Alexanderplatz. De toren is 368 meter hoog. Het is het hoogste gebouw van Berlijn. De televisietoren werd gebouwd in 1969. De toren bestaat uit een betonnen mast, een zilveren bol en een roodwitte antenne. Het hele jaar door kun je met een lift naar boven. Binnen 40 seconden ga je 200 meter de lucht in. Je hebt de beste uitzichten over Berlijn. In de televisietoren zitten ook een bar en een restaurant.
H
De voormalige hoofdstraat van Oost-Berlijn. Vroeger was het de praalweg van de Pruisische koningen en Duitse keizers. Later werd het dé straat van het communistische Oost-Duitsland. De lindebomen staan er niet meer. Je vindt hier beroemde gebouwen, zoals de Berlijnse Staatsopera en het paleis van keizer Wilhelm I (1797-1888).
I
Van alle bouwwerken die in Berlijn staan is dit misschien niet de mooiste, maar als je er voor staat heb je een prachtige fotocompositie met op de achtergrond de kenmerkende 365 meter hoge Fernsehturm. Wie de binnenkant er van bezoekt die kan via wat steile trappen het dak bereiken dat een mooi uitzicht biedt over dit deel van Berlijn.
J
Dit plein in het hartje van Berlijn behoort volgens ons tot de mooiere pleinen van Europa. Het rechthoekig gevormde plein wordt gekenmerkt door een drietal gebouwen: centraal het Konzerthaus Berlin met aan weerszijde van het concertgebouw twee op elkaar lijkende kerken: de Französischer Dom en de Deutscher Dom. Fraai is het uitzicht vanaf de trappen van beide kerken.
K
Het warenhuis ligt in de buurt van de Kurfürstendamm en de Gedächtniskirche en is het grootste warenhuis op het vaste land van Europa; alleen Harrods in Londen is groter. Het is gebouwd in 1907 naar een ontwerp van Emil Schaudt, maar het is diverse malen uitgebreid. Vanaf het begin was het het meest exclusieve warenhuis van Berlijn. Hier kan men alles kopen wat men wil, onder de slogan: ‘In onze winkels is de klant koning en de koning is klant’. Na de Tweede Wereldoorlog werd het warenhuis het symbool van het economische succes van West-Berlijn. Het warenhuis heeft acht verdiepingen, maar de belangrijkste attractie is de eetafdeling, met de grootste collectie etenswaar in Europa. Hier vindt men exotisch fruit en -groenten, verse vis, 100 soorten thee, meer dan 2400 verschillende wijnen, ontelbare worsten en veel verschillende soorten kaas, brood en gebak. 23
L Dit plein in het vroegere Oost- Berlijn heeft zijn naam te denken heeft aan het bezoek van tsaar Alexander I in 1805. Het plein was in de jaren '20 het bruisende centrum, maar werd in de Tweede Wereldoorlog volledig verwoest. Het huidige plein is opgebouwd in 1960. Het open plein werd al snel groter en groter en verloor zijn samenhangende karakter aan een vormloos en saai gebied. Het hart van het gebied werd uitsluitend voor voetgangers en het verkeer werd via vier wegen langs het plein geleid
M
Het is één van de bekendste straten van Berlijn die begint bij Bahnhof Zoo bij de Zoologischer Garten en loopt door het district Charlottenburg-Wilmersdorf. De straat is de langste winkelstraat van Berlijn (3,8 km) en ligt bij het Breitscheidplatz. Het is zonder twijfel één van de elegantste straten van Berlijn. De brede avenue is rond 1880 aangelegd op het tracé van een weg naar het Grunewald. Al snel stonden er imposante gebouwen en chique hotels. In het Interbellum was het bekend om zijn talrijke cafés die werden bezocht door beroemde schrijvers, schilders en andere kunstenaars. Na de Tweede Wereldoorlog werden de beschadigde huizen vervangen door moderne gebouwen, maar dat deed geen afbreuk aan de charme van de straat.
N
Een enorm groot monument voor de vermoorde Joden in Europa. Gelegen aan de Ebertstrasse. Het bestaat monument uit 2711 donkere betonblokken, die in hoogte van elkaar verschillen. Het monument meet bijna 3 voetbalvelden. In mei 2005 werd het monument geopend voor publiek. Overigens ging daar een flinke rel aan vooraf. Want het bedrijf - Degussa AG - dat verantwoordelijk was voor de antigraffiti laag op de betonblokken, bleek een dubieus verleden te hebben. Degussa AG namelijk was tijdens de holocaust mede-eigenaar van het bedrijf dat Zyklon B produceerde voor de nazi’s. Uiteindelijk ging de opdracht toch door. Overigens vind je onder het monument een documentatiecentrum.
O
Bijna dertig jaar lang werden de inwoners van Berlijn van elkaar gescheiden door een grimmige grens tussen het communistische oosten van de stad en het kapitalistische westen. Het grootste deel van de grens is gesloopt, maar op verscheidene plaatsen kun je de loop nog volgen: op de plaats waar de grens was stond zijn in het wegdek klinkers aangebracht. Op 9 november 1989 ging deze grens open. Eindelijk konden Oost-Berlijners zonder problemen naar het westen van de stad. Na dit symbolische ‘vallen’ ervan werd het gehate bouwwerk twee jaar later vrijwel helemaal afgebroken. Brokstukken werden verkocht als souvenir. Enkele delen staan nog overeind als herinnering aan het verleden.
P
Op de plaats waar de bunker lange tijd verbleef, is vandaag de dag een normale parkeerplaats gevestigd. Maar een informatiebord geeft een overzicht van wat zich hier afspeelde en hoe het netwerk van bunkers er vroeger uitzag met technische informatie over hoe de bunker tot stand kwam en wat ermee gebeurde na de Tweede Wereldoorlog. Als je niet zou weten dat hier de bunker had gelegen, zou je er zo aan voorbij lopen.
Q Het stadhuis van Berlijn dat tussen 1861 en 1869 gebouwd is.
De naam heeft het gebouw te danken aan de rode baksteen waaruit het is opgetrokken. Op de fries die rond het gebouw loopt staan belangrijke gebeurtenissen in de geschiedenis van de stad afgebeeld. In de Tweede Wereldoorlog liep het gebouw grote schade op door bombardementen van de geallieerden. Na de oorlog diende het stadhuis als zetel voor de Oost-Berlijnse autoriteiten. Bij de eenwording van de stad verhuisde het stadsbestuur terug naar dit gebouw.
R Het nieuwe hoofdstation van Berlijn is het grootste van Europa. Verdeeld over 5 verdiepingen rijden hogesnelheidstreinen en metro's af en aan. Ook is er een groot aanbod aan winkels. Het station is gebouwd in Berlin Mitte op het voormalige niemandsland tussen Oosten West-Berlijn. Internationale treinen stoppen niet meer in station Zoo en Friedrichsstrasse, maar rijden meteen door naar het nieuwe Hauptbahnhof van Berlijn.
24
Wie heeft er nou niet gehoord van het wereldberoemde KaDeWe? En hoe kom je bij de internationale, en wat goedkopere, winkels? In de beperkte tijd die er is om heerlijk te gaan winkelen is het wel fijn om te weten bij welke winkels je zeker geweest moet zijn. Op Kurf端rstendamm zijn veel bekende kledingwinkels zoals de Zara en de H&M en ook bekende merken als Dolce & Gabbana. Ook winkels die niet in Nederland zijn, vind je hier. De winkel Tally Weijl ligt bijvoorbeeld vol koopjes voor de dames. De kurf端rstendamm is een lange, brede straat met veel kleine zijstraatjes die uitkomt op de Tauentzienstrasse. De Tauentzienstrasse is het verlengstuk van de Kurf端rstendamm met ook allerlei verschillende winkels. Aan de Alexanderplatz ligt het winkelcentrum Alexa, met 180 winkels. De bekende kledingwinkels zijn present en ook zijn er veel unieke winkels met tassen en schoenen. Er zijn ook 17 restaurants, want van shoppen krijg je trek. Alexa is te herkennen aan het rode interieur. Het KaDeWe (Kaufhaus des Westens) is met zes verdiepingen een van de grootste warenhuizen van Europa en ligt aan de Wittenberg Platz. Het is heel luxueus en heeft een groot assortiment van wel 380.000 artikelen, het enige nadeel is dat de prijzen nogal hoog liggen. Dit is een winkel waar je echt geweest moet zijn in Berlijn! Mocht het slecht weer zijn dan zijn de winkelcentra Arkaden aan de Potsdammer Platz of het Europa Center aan de Winterfeldtplatz leuk om te winkelen. Als de regen is opgehouden loop je zo van het Europa Center naar de bekendste weekmarkt van Berijn. Op deze multiculturele markt is van alles te koop, van fruit tot meubilair! Het is zeker een aanrader om hier overheen te lopen!
25
ä
ä ! ?
ö
ö ! ü ä é
… !
Tadaaa, hiernaast zie je de beruchtste snack van Berlijn: de Berliner Currywurst! Dit is een heerlijke worst, geserveerd met currypoeder en currysaus of tomatensaus, eventueel met een broodje of patat erbij. Berucht zijn ze, en dat omdat door de curry de worst behoorlijk pittig kan zijn. De Berliner Currywurst is eigenlijk overal wel te koop. Het bekendste verkooppunt is Curry 36, bij het station Mehringdamm. Maar je kunt ze ook op veel ander drukkere plaatsen in Berlijn kopen. Bij de meeste verkooppunten kun je aangeven hoe pittig je de curryworst wilt hebben… Weetje: In Berlijn is een heus currywurstmuseum… Jaja, die currywursten hebben het ver geschopt!=)
Waarschijnlijk herken je de lekkernij op de foto hiernaast al. Juist, een Berliner Bol! Bijna Goed! De officiele Berlijnse naam voor deze zoete lekkernij is Berliner Pfannkuchen. Maar in Nederland ken je hem vast als Berliner Bol. Het is een gefrituurde deegbol, gevuld met banketbakkersroom en een soort van jam of marmelade. Het deeg wordt gemaakt van ei, melk en boter, dat wordt dan gefrituurd. De vulling komt er later in en als hoogtepunt komt er nog wat poedersuiker op. Dan heb je de echte traditionele Berlijnse bol! Weetje: Inwoners van Berlijn zul je nooit horen zeggen: “ich bin ein Berliner“, waarmee je eigenlijk zegt dat je de lekkere Berlijnse lekkernij bent in plaats van een inwoner van Berlijn. Als je wilt zeggen dat je een inwoner van Berlijn bent zeg je namelijk “ich bin Berliner(in)“. Ook iets typisch wat ze alleen in Berlijn kennen, een Berliner Boulette. Zo’n boulette heeft nog het meeste weg van de Hollandse gehaktbal. Het verschil zit hem in de uien, daar zitten er nogal veel van in. Bouletten zijn te koop bij de meeste worststandjes en bakkerijen, je kunt ze natuurlijk ook zelf maken met dit recept voor Berlijnse Bouletten.
26
Hallo Leute! Ik ben Erwin en een paar jaar geleden ben ik van Nederland naar Berlijn verhuist. Aan mij is gevraagd of ik jullie wat wil vertellen over de Duitse eetgewoontes en leuke restaurantjes en theehuisjes in het centrum van Berlijn. Net als in Nederland kennen de Duitsers het ontbijt, de lunch, de brunch (meestal op zondag) en het diner. Bovendien hebben ze aan het eind van de middag nog Kaffee und Kuchen. Het ontbijt verschilt niet veel van het ontbijt in Nederland. Als je zelf voor het ontbijt moet zorgen kun je prima naar de vele bakkertjes in Berlijn gaan, waar het aanbod varieert van belegde broodjes tot zoete broodjes. De brunch wordt vooral op zondag gedaan en daarom gaan we snel door naar de lunch. Het is gebruikelijk om een warme maaltijd te eten. Daarom heb ik 2 verschillende tentjes voor jullie uitgekozen. Als eerste heb ik een tentje met een typische Duitse snack: de Bratwurst. Elke Berlijner weet waar hij zijn curry-worst vandaan moet halen, want sinds 1949 wordt “Curry 36” tot de beste worstenkraam van Berlijn gerekend. Buiten de enorme variatie van verse worsten kun je bij deze kraam ook andere Duitse specialiteiten kopen, zoals aardappelsoep of schnitzel. Kortom wil je echt van een Duitse snack genieten ga dan naar Curry 36! Mehringdamm 36 Het andere tentje waar ik voor gekozen heb is niet echt een lunch tentje, maar ook heel gezellig. Het winkeltje heet Cupcake Berlin en is te vinden in de Krossener StraBe. Dit is het eerste en gezelligste Cupcake winkeltje in Berlijn. Naast de cupcakes verkopen ze ook heerlijke taartjes, gebakjes, brownies enzovoort. Rond vier uur ‘s middags is het hier ook altijd heel druk, want deze tijd staat in Duitsland voor Kaffee und Kuchen. Krossener StraBe 12 Naast deze tentjes zijn er een heleboel andere winkeltjes, restaurantjes en terrasjes waar je kunt genieten van de echte Duitse specialiteiten. Voor het avond eten heb ik iets gekozen waar ik van uit ga dat jullie allemaal wel lekker vinden. De Mac Donald. Er zijn veel Mac Donald’s in Berlijn dus ik heb er 3 voor jullie uit gekozen die in de buurt van het centrum zitten. 1. Karl-Liebknecht StraBe 13 2. GrunerstraBe 20 3. U-Bahnhof Alexanderplatz 1 In Duitsland tref je veel buitenlandse eetgelegenheden aan. Zo zijn er veel Aziatische, Chinese, Amerikaanse en nog een tal andere restaurants aan. Voor jullie heb ik nog 27
Er staat ons een lange busreis voor de boeg. Er zullen wat scheten gelaten worden en gelachen maar het is niet de bedoeling dat we ons berlijnies gaan vervelen. Er word natuurlijk wel een film gedraaid maar met calvijn films weten we het maar nooit. Daarom hebben we een aantal dingen bedacht die je kan gaan doen als je je gaat vervelen.
28
Wie ben ik? Je buurman of buurvrouw neemt iemand in gedachten, jij moet door vragen te stellen er achter zien te komen wie de persoon is die je buurvrouw/buurman in gedachten heeft. Er mag alleen met nee en ja geantwoord worden. Probeer het puntje van je elleboog een lik te geven, de gene die dit lukt trakteer ik op een snoepje. Ik ga op excursie en ik neem mee: Om de beurt zeg je wat je meeneemt op vakantie. Elke keer moeten de vorige genoemde items ook in de lijst genoemd worden. als je een item fout noemt of vergeet ben je af en gaan de anderen verder. Rug tekenen: Teken met je vinger iets op iemand zijn rug en hij of zij moet raden wat het is. Ik zie ik zie wat jij niet ziet. een potje kaarten, dit kan je wel met wat meer personen doen. Luciferdoosje door geven. de personen op de voorste stoel hebben een lucifer doosje. Op een start teken geven ze lucifedoosje op hun neus en dan gene naast hun door. Zonder hun handen te gebruiken. de volgende geeft het weer door naar achter. En zo verder. de stoelen rij die is als eerst van achter is heeft gewonnen. De genen die is gelukt op zijn elleboog te likken kan naar mij toe komen. veel kusjes van Pieter van den Hoek 29
Kleur het bordje van jouw opleiding groen!
exkursion, deutschland, zelte, campingplatz, schlafen, besuchen, geschichte, einkaufen, berlin, frondienste,
kalterkrieg, plaudern, geselligkeit, lacheln, bibelmeditation, kochen
30
31
Zoals je wellicht weet spreekt men in Duitsland geen Nederlands maar Duits. Dit kan soms voor onhandige situaties zorgen als je de Duitse taal niet goed spreekt… Daarom hebben we voor jou speciaal een mini-nood-woordenboek samengesteld. Hiermee zul je je in de meeste situaties aardig kunnen redden!
32
Nederlands
Duits
Waar is de w.c.?
Wo ist die Toilette?
Ik ben de bus kwijt!
Ich bin der Bus verloren!
Ik zoek mijn begeleider!
Ich suche mein Begleiter!
Ik heb geen geld meer.
Ich habe kein Geld mehr.
Waar is de McDonalds?
Wo ist der McDonalds?
Kent u mij?
Kennst du mich?
Ik ben verdwaald.
Ich habe mich verrirt.
Dat lust ik niet!
Das möge ich nicht!
Je hebt mijn jas aan.
Sie haben meinen Mantel an.
Dat is van mij!
Das ist meins!
Help!
Hilfe!
Waar ben ik?
Wo bin ich?
Waar is de uitgang?
Wo ist der Ausgang?
Niet doen!
Nicht tun!
Hoeveel kost dat?
Wieviel kostet das?
Moet ik ook hebben!
Muss ich auch haben!
Wat is de kortste weg?
Was ist der kürzeste Weg?
Politie!
Polizei!
Waar is het politiebureau?
Wo ist die Polizei?
Pardon!
Entschuldigung!
Ik hou van jou!
Ich liebe dich!
Met jou wil ik wel een beschuitje eten.
Mit Sie möchte ich gern einen Zwieback essen.
Leukerd!
Spaßerd!
Bedankt.
Danke.
Alstublieft.
Bitte.
Ik kom uit Nederland.
Ich bin aus Niederland.
Ik ben op excursie.
Ich bin auf Exkursion.
Dit bijbelstudierooster kun je gebruiken voor je stille momenten. De Bijbelgedeelten houden verband met het thema: ‘Ik ben..’-uitspraken van Jezus. Maandag
Joh. 14:1-6
Dinsdag
Joh. 10:1-15
Woensdag
Joh. 6:40-59
Donderdag
Joh. 8:12-20
Vrijdag
Opb.1:8-18
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.
God maakt zich daardoor aan jou bekend God zegt daarin wie jij bent Alleen door de Bijbel vind je de weg terug naar God De Bijbel leert ons de bedoelingen van Gods tegenstander De Bijbel leert ons hoe we geestelijk kunnen groeien De Bijbel is Gods snoeimes De Bijbel leert hoe we op aarde behoren te leven De Bijbel geeft zich op de toekomst (wereld / gemeente / Israël) Uit de Bijbel leren we de wil van God
1. 2. 3. 4. 5. 6.
Zorg voor eigen Bijbel Bid om de Heilige Geest Lees volgens een Bijbelrooster (bijvoorbeeld in deze week met bovenstaand schema) Begin met kortere eenvoudige gedeeltes (zoals hier in het schema) Wees een dader van het Woord (doe wat de Heere je opdraagt) Lees vanuit de vraag: Wat kan ik hieruit leren?
1. Het gebed als 2. Het gebed als 3. Het gebed als 4. Het gebed als 5. Het gebed als 6. Het gebed als 7. Het gebed als 8. Het gebed als 9. Het gebed als 10. Het gebed als
Jezus als de Weg , de Waarheid en het Leven Jezus als de goede Herder Jezus als het Brood des Levens Jezus als het Licht van de wereld Jezus als de Eerste en de Laatste
capitulatie verootmoediging schuldbelijdenis bede om hulp voorbede geestelijke strijd gemeenschap met God dankzegging lofprijzing aanbidding
33
Thema : Ik ben de Heere, uw God… Zie Numeri15:41 en Deuteronomium 5:6 Numeri 15 Bevel om een teken aan de klederen te dragen 37 En de HEERE sprak tot Mozes, zeggende: 38 Spreek tot de kinderen Israëls, en zeg tot hen: Dat zij zich snoertjes maken aan de hoeken hunner klederen, bij hun geslachten; en op de snoertjes des hoeks zullen zij een hemelsblauwen draad zetten. 39 En hij zal ulieden aan de snoertjes zijn, opdat gij het aanziet, en aan al de geboden des HEEREN gedenkt, en die doet; en gij zult naar uw hart, en naar uw ogen niet sporen, die gij zijt nahoererende; 40 Opdat gij gedenkt en doet al Mijn geboden, en uw God heilig zijt. 41 Ik ben de HEERE, uw God, Die u uit Egypteland uitgevoerd heb, om u tot een God te zijn; Ik ben de HEERE, uw God! Deuteronomium 5 1 En Mozes riep het ganse Israël, en zeide tot hen: Hoor, Israël! de inzettingen en rechten, die ik heden voor uw oren spreek, dat gij ze leert en waarneemt, om dezelve te doen. 2 De HEERE, onze God, heeft een verbond met ons gemaakt aan Horeb. 3 Met onze vaderen heeft de HEERE dit verbond niet gemaakt, maar met ons, wij die hier heden allen levend zijn. 4 Van aangezicht tot aangezicht heeft de HEERE met u op den berg gesproken uit het midden des vuurs, 5 (Ik stond te dier tijd tussen den HEERE en tussen u, om u des HEEREN woord aan te zeggen; want gij vreesdet en klomt niet op den berg) zeggende:
voor het vuur
6 Ik ben de HEERE, uw God, Die u uit Egypteland, uit het diensthuis uitgeleid heb. 7 Gij zult geen andere goden voor Mijn aangezicht hebben. Enz. Op de reis van Egypte naar het beloofde land heeft de HEERE zich geopenbaard op de berg Sinaï. Het is de plaats waar de HEERE de tien geboden of de tien woorden aan het volk gegeven heeft. Daar sprak Hij de voor ons zo bekende woorden : “Ik ben de HEERE, uw God…” Vraag 1 Reden van vertrek. Lees Exodus 13: 17 t/m 22 God leidde het volk niet via de kortste (handels-)route naar Kanaän terug, maar via een omweg (door de Rode Zee, langs Horeb). a. Welke reden voor het vertrek uit Egypte is er? (Ex 3: 7, 8 / Ex 5: 1, 3). b. Welke reden voor de omweg is er? (Ex. 13:17) c. Zouden er nog meer redenen kunnen zijn? Wat moest het volk leren? Hoe wil de Heere ons dichterbij Hem brengen?
Vraag 2 Leiding. Lees Exodus 13: 21-22 en Exodus 14: 18-22 De Israëlieten konden dag en nacht zien dat God hen leidde. Waar was de wolk- en vuurkolom voor nodig? (Ps 105:39 / Ex 14:19 / Jes 4: 5, 6) b. Wij hoeven tot nu toe geen volksverhuizing mee te maken, we hebben geen wolk- en vuurkolom. Toch leidt God Zijn volk (Zijn kinderen) nog steeds. Hoe? (Rom 8: 14-16) 34
c. Wat stel jij je voor bij Gods leiding in iemands / jouw leven? (Ex 3 : 11, 12) d. Zijn er in jouw omgeving (christelijke) jongeren die de leiding van de Heere niet (meer) nodig hebben voor hun levensreis? Wat kan hiervan de oorzaak zijn? e. Hoe zouden Paulus (Ef. 3: 14-21) en Kaleb (Num 13:30) hierop reageren ? Wat zou jij hieraan kunnen doen ? (Jes.6:8)
Vraag 3 Dichtbij en toch ver weg? Lees 1 Kor. 10: 1-7 a. Wat bedoelt Paulus hier in vers 4? b. Wel dichtbij God, wel water uit de steenrots gedronken, maar toch heeft God in het meerder deel van hen geen welgevallen gehad! Hoe komt dat? (Joh 4: 13-26) Wat is het verschil tussen Num15:41 en Deut 5:6? Wat leer je hiervan?
35
Thema: Ik ben de ware Wijnstok. Lezen: Johannes 15: 1-8 Jezus staat kort voor Zijn lijden en sterven. Hij wil dat Zijn volgelingen zullen weten en begrijpen wie Hij voor hen is. Deze keer willen we kijken naar Jezus ’ woorden “ Ik ben de ware Wijnstok ” . Voor ons is de wijnstok een onbekend beeld, maar voor Zijn volgelingen een voorbeeld uit het dagelijks leven, dat ze allemaal kenden. Wat wil Jezus ons met deze woorden leren? Kom, lees en studeer. 1. ) Jezus zegt dat Hij de ware Wijnstok is, Zijn Vader is de Landman. A. Wat is de functie van een wijnstok? Hoe ziet een wijnstok en de ranken eruit? B. Hoe belangrijk is Jezus als Wijnstok voor jou? C. Wat doet Jezus voor ons door de Wijnstok te zijn? ( Joh. 15:4 ) D. Wat zijn de taken van een landman? ( Joh. 15:2, Tit. 2:14, Efeze 5:26 ) Wat betekent het dat in deze vergelijking de Vader de Landman is? E. Vertrouw je de Landman, om Zijn werk aan jou uit te oefenen? 2. ) Die in Mij blijft, en Ik in hem, die draagt veel vrucht, want zonder Mij kunt gij niets doen. A. Hoeveel keer in vers 1-8 zegt Jezus “ Blijf in Mij ” ? Wat wil Hij daarmee zeggen? B. Welke vruchten worden hier bedoeld? ( Joh. 15: 8,11, Gal. 5:22,23, Efeze 4:2, Kol. 3:12-15, 2 Petr. 1:5-11 ) C. Zie jij vruchten bij jezelf en/of bij anderen? D. Wat als je geen vruchten draagt? ( Joh. 15:2 )
36
Lezen: Johannes 11 : 1-26 Weer een uitspraak van de Heere Jezus waarin Hij zijn Godheid laat zien. We gaan deze Bijbelstudie nadenken over: Ik ben de Opstanding en het Leven…….. Wie in Mij gelooft zal leven……… Gelooft gij dat?....
Vraag 1. Wat is volgens jou leven? Wat voor leven bedoelt de Heere Jezus hier? ( Joh. 1:4; Joh. 15:5 ) . Ik ben de Opstanding en het Leven. Dat is het thema van het Johannes evangelie. Je kunt het heel vaak lezen. Zoek maar eens op: Joh.1:4; Joh. 3:16; Joh.1 4:6; Joh. 5:24; Joh 6:56,57 Welke vind jij het mooiste?
37
Vraag 2. Wat zou het betekenen als Jezus niet was opgestaan? 1 Cor. 15: 14-18 Maar Jezus is opgewekt!! Wat betekent dat voor ons? Zondag 17 vraag 45.
Vraag 3 Lees weer Johannes 11: 25-27 De Heere eindigt vers 26 met een vraag. Gelooft gij dat? Deze vraag geldt ook voor ons persoonlijk. Er komt ook een antwoord: � Ja Heere ik geloof � . Wat betekent het dat je gerechtvaardigd bent door het geloof?
38
39
Zoals je op het programma kunt zien is donderdagavond alweer de laatste avond dat we in Berlijn zulle zijn. Nadat we terugkomen zijn uit de stad zullen we eerst gaan barbecueën met elkaar. Daarna willen met de groep levend Stratego gaan spelen! Wanneer we daar klaar mee zijn zullen we gezellig bij het kampvuur kruipen!
Elk team heeft z'n eigen speelveld waar een vlag verstopt moet worden. Minimaal 1 en maximaal 2 meter boven de grond. Als vlag kun je een theedoek gebruiken. Doel van het spel is om de vlag van de tegenpartij te stelen en naar je eigen terrein te brengen. Er wordt niet om de vlag gevochten, de enige manier om de vlag terug te veroveren is via het tikken. Elke speler krijgt willekeurig een kaartje van één van de spelleiding, op het kaartje staat de rang, zie hieronder. Als een speler een andere speler tikt, moeten ze beide elkaars rang laten zien. De hoogste en sterkste wint en krijgt het kaartje van de verliezer. Die moet dus weer terug naar z'n speelveld om bij de spelleiding een nieuw kaartje te halen. Bij gelijke rangen gebeurt er niets en kunnen ze weer verder op jacht. Ook wordt hierbij soms gekozen om de kaartjes om te ruilen en de spelers een nieuw kaartje te laten halen bij de spelleiding. Er zijn echter een paar uitzonderingen. Zo is er de bom, de bom kan alle andere "personen" verslaan, met uitzondering van de mineur. De mineur is in staat om de bom onschadelijk te maken en kan dus zijn kaartje afpakken. Ook de spion is een uitzondering, deze staat het laagste in de rangorde, en kan dus door iedereen getikt worden, behalve de maarschalk. De spion is instaat om de maarschalk uit te schakelen. Aantal 1 4 6 7 8 9 6 10 2 6
40
Naam Maarschalk Generaal Majoor Kapitein Luitenant Sergeant Mineur Verkenner Spion Bom
Rang ********* ******** ******* ****** ***** **** *** ** *
Extra info
kan de bom uitschakelen kan Maarschalk uitschakelen kan niet tikken
41
42