DE ELEPHANTAGOS ONDERZOEK VAN EEN STEENBLOK UIT DE FARAONISCHE TIJD JOLANDA BOS EN HANS PLANJER De stadsmuren in het noordelijke deel van Cairo, gebouwd na de Arabische invasie van Egypte van ongeveer duizend jaar na het begin van de jaartelling, zijn enige tijd geleden gereconstrueerd. Een van deze poorten, genaamd de Bab el-Futuh – de Poort der Overwinning –, werd gebouwd door de Fatimiden rond het jaar 1078. Hier kunnen toeristen binnenkort niet alleen de militaire bouwwerken uit de Fatimidische periode bezichtigen, maar ook steenblokken die nog reliëfs uit eerdere geschiedenisperioden dragen.
B
ij de bouw van de Bab el-Futuh werden duizend jaar geleden stenen uit de faraonische monumenten uit de omgeving hergebruikt. Een van deze stenen laat een afbeelding zien. Op het blok staat een graffito van een schip dat een zeer bijzondere gebeurtenis uit de Romeinse tijd laat zien: het vervoer van een olifant per schip.
DE BAB EL-FUTUH-SCHIPGRAFFITO
scheepsgraffiti vaak aangebracht in de buurt of op de muren van tempels. Op de graffiti op de tempel van het eiland Philae in de Nijl bij Aswan zijn zelfs de namen van de schippers te lezen. Andere voorbeelden zijn de talrijke gravures op de wanden van de kiosk van Trajanus op Philae gebouwd in 98–117. Een daarvan lijkt op de graffito uit Cairo, met name door de afbeelding van twee verticale masten.
innenin de muren van de vesting, in een van de gangen op de CORBITA bovenste verdieping, tref je als bezoeker een voorstelling uit e twee masten zijn een goede indicatie voor het gebruik en de een oude periode van de geschiedenis. In de noordelijke muur van datering van het schip. Hoge zeeschepen, koopvaarders, wereen kleine hal, net ten westen van het poortgebouw, laat een steenden vaak uitgerust met twee masblok de voorstelling van een groot ten, in tegenstelling tot de kustschip zien. Het oppervlak van het vaarders die meestal maar een blok is geretoucheerd en er is grafmast hadden. fiti op aangebracht waardoor de De gelijkenis van het schip in de afbeelding is beschadigd. DesalBab el-Futuh met de gravure uit niettemin kan nog duidelijk een de Kiosk van Trajanus kan een schip worden onderscheiden. Om eerste indicatie zijn voor de dateverschillende redenen trekt de afring. Twee masten waren zelfs beelding van dit schip de aanvóór de Romeinse tijd niet ongedacht. Bijvoorbeeld vanwege de woon, maar de voormasten stongedetailleerde en accurate voorden schuin tot het begin van de stellingen van het tuigage, hetgeen vierde eeuw. De Cairo-graffito suggereert dat de kunstenaar kentoont een stilistische gelijkenis nis had van schepen. Het schip met een schip op een munt van heeft twee rechte masten. De voorDiocletianus en Maximiliaan uit en achterkant van het schip krulhet jaar 306. De Cairo-graffito len omhoog en laat op de zijkant heeft een rechtopstaande voormast van het vaartuig een geruite en het is dus verleidelijk om deze arcering zien dat lijkt op vlechtgraffito te dateren in het einde van werk. Het is ook een bijzondere de derde of het begin van de vierde afbeelding om een heel andere reeeuw. Daarnaast heeft onze graden. Midden op het dek van het vure de kenmerken van een zogeschip is een deel van de lading te naamde Corbita, een Romeins herkennen. Neergezet als schets, koopvaardijschip met een mandmet wat arcering om de omvang vorm, door de arcering op het van het voorwerp aan te geven, is TEKENING VAN SCHIP MET ELEPHANTAGOS. LINKS ONDER DE FOTO VAN HET ORIGINEEL. schip en de vorm. Deze Corbitaop het dek een olifant afgebeeld. schepen zijn gedurende een lange tijd gebruikt, en zijn afgebeeld HISTORISCHE SETTING op een mozaïek uit Libanon uit de vijfde eeuw. Hoewel de Libische Corbita slechts één mast laat zien, zijn er ook Corbita’s bekend met at kan een kunstenaar hebben bewogen om deze merkwaar- twee of zelfs drie masten. dige voorstelling aan te brengen? Werden olifanten vervoerd op schepen van en naar Egypte? Waar zou het blok vandaan komen EEN OLIFANT ALS LADING en in welke periode kan het gemaakt zijn? Dit zijn slechts een aanlifanten werden gebruikt in antieke oorlogvoering. Zij vormtal vragen waar je als bezoeker mee achterblijft. Om deze vragen te den de tanks in de Oudheid. In de Grieks-Romeinse periode beantwoorden hebben we gekeken naar andere afbeeldingen van dergelijke schepen in de geschiedenis van Egypte. Graffiti van sche- werd in Egypte de stad Berenike (Beren…kh) gesticht door farao Ptopen zijn bekend uit de hele wereld, maar alleen in Scandinavië en lemeus II, speciaal voor de invoer van olifanten. Het Griekse leger Egypte worden ze veelvuldig afgebeeld. In Egypte werden deze had een olifantenkorps bestaande uit zeventig tot honderdveertig
D
B
W
O
KUNST EN WETENSCHAP 11
individuen. Als we aannemen dat olifanten in het wild een leeftijd bereiken van vijfendertig tot veertig jaar en ze volwassen worden rond hun elfde levensjaar, betekent dit dat iedere olifant ongeveer vijfentwintig tot dertig jaar in te zetten was als oorlogsolifant. Enige tijd nadat Ptolemeus zijn eerste korps had gevestigd, moest deze groep dus worden onderhouden met een jaarlijkse aanvoer. Het is aannemelijk dat ten minste zes nieuwe olifanten elk jaar nodig zijn om het aantal op peil te houden. Ziekte en verlies door de oorlog verhoogden dit aantal waarschijnlijk tot tien individuen per jaar.
LOXODONTA AFRICANA
E
r zijn de drie soorten olifanten bekend uit de familie Elephantidae. Zowel de Indiase (Elephas maximus) als de twee soorten Afrikaanse olifanten (Loxodonta Africana en Loxodonta cyclotis) werden gebruikt in de oorlogvoering. Door Ptolemeus II werden Afrikaanse olifanten ingezet in de oorlog tegen de Seleuciden, die de handelsroute over land naar India blokkeerden. Via deze landroute werden tot dan toe ook de Indiase olifanten aangevoerd die dienst deden in het leger. De Seleuciden blokkeerden ook de aanvoer van de Indiase oorlogsolifanten. Ptolemeus moest voor zijn korps dus uitwijken naar een andere bron: de Afrikaanse olifant. De drie soorten olifanten hebben verschillende uiterlijke kenmerken. De Indiase olifant is kleiner dan de Afrikaanse soorten en heeft een bolle rug. De Afrikaanse olifanten staan bekend om hun grote oren en holle rug. Men was zich in de Oudheid goed bewust van het bestaan van de verschillende soorten. In teksten werd over de verschillen gesproken. Daarom mag worden aangenomen dat het uiterlijk van de olifant op de graffito kan worden gebruikt in een poging die te determineren. Aangezien de afmeting van de olifant uiteraard alleen gebruikt kan worden in vergelijking met een andere soort, moeten we uitwijken naar de andere kenmerken om de soort te achterhalen. Helaas is de graffito te veel beschadigd op de plaats waar het oor is afgebeeld om dit kenmerk te gebruiken. Echter, het tweede en meest onderscheidende kenmerk is de vorm van de rug van de olifant. Die is wel duidelijk te onderscheiden op de afbeelding uit Cairo en is zonder twijfel concaaf. Daarom lijkt het dier op het schip een Afrikaanse olifant te zijn. Dat is ook de meest logische conclusie als we ervan uitgaan dat de kunstenaar de voorstelling heeft gegraveerd op grond van bijvoorbeeld zijn persoonlijke ervaringen over wat hij ergens in Egypte had gezien. Olifanten zijn niet gemakkelijk te verschepen. In de Oudheid werden lange zeereizen met deze dieren vermeden. Een reis per schip vanuit India is onwaarschijnlijk.
wind moeilijk was. Dat betekent dat een volledige reis van Berenike ongeveer een maand moet hebben geduurd. Tijdens de warme zomermaanden werden waarschijnlijk geen reizen ondernomen. Dat betekent dat het totaal aan mogelijke reizen per jaar rond de zeven zal hebben gelegen. In deze berekening is echter geen rekening gehouden met vertraging of de olifantenjacht. Als Ptolemeus slechts een Elephantagos beschikbaar had, betekent dit dat het schip constant onderweg was om het korps in stand te houden. Het is daarom waarschijnlijker dat er twee of meer van deze schepen tegelijkertijd beschikbaar waren. Helaas zijn er geen afbeeldingen bekend van deze Elephantagoi. In de Romeinse tijd zal het vervoer van olifanten van en naar Berenike niet anders zijn geweest. Een Romeins mozaïek uit een villa in de Etruskische stad Veii laat een breed scala aan dieren zien die per schip worden vervoerd, waaronder ook een volwassen olifant. Dit is bij mijn weten de enige andere afbeelding van een schip dat olifanten vervoert. De villa dateert uit de eerste eeuw, terwijl het mozaïek werd aangebracht in de tweede eeuw. Het laat het laden van een olifant op een schip met slechts één mast zien. Het heeft dezelfde vorm als de Cairo graffito en een vergelijkbare complexiteit in tuigage. Dit klopt redelijk met onze eerdere datering van de graffito. Blijft de vraag waar het schip kan zijn gezien voordat het werd afgebeeld. De plaatsen waar in de Romeinse tijd olifantenschepen konden worden gezien, kunnen worden teruggebracht tot of het zuidoosten van Egypte waar de beesten werden gelost op het strand van Berenike, of in de Noordelijke regio, voor het verschepen naar Europa. Dat betekent dat of de haven van Berenike of de haven van Alexandrië de plaats is waar het schip werd waargenomen.
TOT SLOT
a
ELEPHANTAGOI
D
e olifanten die Ptolemeus uit Afrika haalde werden over zee vervoerd op een soort schip dat speciaal voor deze activiteit werd gemaakt: een Elephantagos (šlefanthgÒs), vrij vertaald als olifantendrager. De link met het woord mammoettanker uit deze tijd zal u als lezer ook niet ontgaan. Aangezien het vervoer van deze wilde dieren over zee zeer moeilijk en gevaarlijk was, werden de dieren zo snel mogelijk aan land gebracht en te voet verder vervoerd. In de Griekse tijd was de haven van Berenike de eerste veilige plek waar de olifanten aan land konden gaan. Een schip dat op de verraderlijke Rode Zee van en naar Ethiopië, waar olifanten in die tijd konden worden gevangen, vaart, zal waarschijnlijk alleen overdag hebben gereisd en bereikte niet meer dan zes knopen (elf kilometer per uur). Rekening houdend met twaalf uur varen per dag, betekent dit dat honderddertig kilometer per dag kon worden afgelegd. De Ethiopische havens waren gelegen op een afstand van ten minste zevenhonderdvijftig kilometer van Berenike, hetgeen betekent dat een zeereis naar Ethiopië minstens zes dagen duurde. Op de terugweg moet dit minstens tien tot veertien dagen zijn geweest, omdat het laveren met de schepen tegen de overheersende noorden12
KUNST EN WETENSCHAP
E
en Elephantagos, of Romeinse koopvaarder gebruikt voor het vervoer van oorlogsolifanten uit Afrika, werd vermoedelijk gezien in de haven van Alexandrië of op het strand van Berenike rond het einde van de derde eeuw, of het begin van de vierde eeuw. Het lijkt daarom waarschijnlijk dat olifanten nog werden verscheept naar Egypte via de haven van Berenike in de Romeinse tijd. Na de Romeinse tijd verloor de haven van Berenike zijn aantrekkingskracht. Niemand verhandelde via die (zee)route meer specerijen of textiel uit India of het Arabische schiereiland. En er werden zeker geen olifanten meer getransporteerd via die haven. Berenike werd na de zesde eeuw verlaten. De Bab el-Futuh graffito is, zoals we hebben gezien, niet de enige afbeelding van het vervoer van grote zoogdieren per schip. In vergelijking met het mozaïek uit Veii is de afbeelding uit Cairo, met zijn snelle strepen, ook niet de meest verfijnde. Het is echter wel de meest naturalistische afbeelding van wat mogelijk een olifantenschip was. Het lijkt te zijn gemaakt met de bedoeling een technisch correcte weergave te zijn van de gebeurtenis, met aandacht voor de aard van het schip en de lading: een Corbita met twee masten dat in staat is om een Afrikaanse olifant van of naar Egypte te vervoeren. Op die manier is deze onduidelijke gravure een kleine maar unieke indicatie van de militaire organisatie en logistiek uit de Oudheid. Voor de kunstenaar uit de Oudheid, kan het vervoer van een olifant per schip een spectaculair gezicht of ervaring zijn geweest. Het liet dan ook letterlijk een onuitwisbare indruk na. In de loop der jaren werd de afbeelding beklad en verplaatst, maar het past nog steeds bij de enorme en imposante structuur van de Fatimidenpoort van Cairo, zo passend genaamd de Poort van Overwinning. Drs. J. Bos is archeoloog en erfgoedspecialist bij het ontwerp- en adviesbureau blkvld&Bos. Drs. H. Planjer was onder andere werkzaam als kapitein, studeerde egyptologie en specialiseerde zich in de antieke scheepvaart. Met dank aan Martin Hense voor de berkeningen over de tochten van en naar Berenike.