DE (NIEUWE) KLEREN VAN DE KEIZER? Oude bamboe onderkleding als gids in tijden van duurzaamheid tekst Jolanda Bos foto’s Jolanda Bos en Bastiaan Seldenthuis
Tijdens de Ming-dynastie (1368-1644) werd door het keizerlijke leger van China en de elite een wel zeer bijzonder ondergoed gedragen. Officieren van de keizerlijke garde droegen onder hun uniformen ondergoed gemaakt van bamboe. Deze simpel ogende, weinig kleurrijke hemden (foto 01), zijn tegenwoordig een zeldzaamheid voor de verzamelaar en worden inmiddels verhandeld als waren het de nieuwe kleren van de keizer zelf. Maar hoewel zij eenvoud uitstralen, getuigen deze voorwerpen van een hoogstaande kostuumtraditie en enorme vindingrijkheid van keizerlijk China. Jolanda Bos beschreef voor ons een exemplaar van dit heel bijzondere ondergoed dat zich in haar collectie bevindt en vertelt ons de geschiedenis van deze Chinese dracht.
01 Bamboevest gedragen als ondergoed.
Aanvankelijk lijkt het materiaal en de functie die deze hemden hadden een tegenstelling: hard ondergoed dat is gemaakt van bamboe gedragen op de blote huid en zachte overkleding gemaakt van zijde met borduurwerk. Sommige onderzoekers dachten daarom in het verleden ook dat de vesten werden gedragen over een katoenen onderkleed. Echter, wanneer de eigenschappen van de materialen en het klimaat van China worden bekeken, is het meteen duidelijk waarom de hemden zo gemaakt zijn. In het warme en vochtige klimaat zorgt een onderhemd van bamboe voor een laagje tussen de huid en de erover gedragen katoen of zijde. De luchtcirculatie die hierdoor ontstaat, houdt de huid koel en 20
20-23_bamboe.indd 20
droog. Irritatie van de huid wordt op die manier voorkomen. Het is echter niet alleen comfort dat motiveert deze kledingstukken te dragen. De kledingstukken die eroverheen worden gedragen blijven ook mooier omdat zweet de katoen, zijde en het borduurwerk niet kan aantasten. Dat deze voor ons vreemd ogende kledingstukken effectief waren, blijkt wel uit de lange tijd dat de vesten in gebruik bleven. Vanaf de 14e eeuw tot het begin van de 20e eeuw worden ze gedragen. Ondanks de enorm lange periode, is het opvallend hoe weinig van deze textielen er tegenwoordig nog zijn overgebleven. Dat is waarschijnlijk te wijten aan het materiaal dat wel heel gemakkelijk te recyclen is. Handwerken zonder Grenzen • nr. 166
28/06/11 7:26 PM
historiehzg
02 Afbeelding van de Chinese keizer die wordt geĂŤscorteerd door de cavalerie.
Keizerlijke leger met ondergoed van kralen Het hemd van bamboe werd bijvoorbeeld gebruikt door militaire ofďŹ cieren en waarschijnlijk ook door leden van het Chinese hof (foto 02). Het werd daarnaast gedragen bij speciale gelegenheden zoals bijvoorbeeld door bruid en bruidegom op hun
03 Portret van de Xuande keizer.
04 Detail van de afwerking van de bamboehemden, merk op dat de scherpe randen zijn afgedekt.
05 Linten waarmee het hemd wordt vastgemaakt.
06 Onder de oksel is de rand afgezet met linnen om schuren te voorkomen.
www.handwerkenzondergrenzen.nl
20-23_bamboe.indd 21
07 De vesten worden met een knoop en een lus gesloten rond de hals.
21
28/06/11 7:26 PM
08 Detail van het netwerk waarin de bamboescheuten geregen zijn.
huwelijksdag. We vinden deze kledingstukken voornamelijk terug in het zuiden van China waar het, met name in de zomer, warm en vochtig kan zijn. Hier worden de hemden gedurende de zomermaanden gedragen onder de andere kleding die vaak van zijde gemaakt is. Niet alleen in China wordt bamboe als materiaal gebruikt voor kleding, ook in Korea worden dergelijke vesten aangetroffen, zij het compleet anders gemaakt. Het ‘ondergoed’ is daar veel grover en bijna schematisch samengesteld van cirkels bamboe. In de Chinese bamboehemden wordt het bamboe verwerkt tot kralen die aaneengeregen worden tot een net. Ze spreken extra tot de verbeelding, omdat zij werden gebruikt door officieren van de keizerlijke garde. De mannen die ooit de keizer van de Ming-dynastie (foto 03) beschermden, hulden zich in deze kralen onderhemden. Voor hen was het tegengaan van irritatie van de huid een van de belangrijkste motivaties om deze kledingstukken te dragen. 22
20-23_bamboe.indd 22
Kralen van bamboe Hoewel het materiaal stug oogt, werd er wel degelijk aandacht besteed aan de kwaliteit van dit ondergoed. Alleen spruiten van het fijnste bamboe werden gebruikt. Van deze spruiten werden zeer kleine secties gesneden die verder werden uitgehold en vervolgens werden gebruikt als kraal. Bamboe, en zeker de fijne spruiten waar deze hemden van werden gemaakt, is extreem flexibel en heeft een glad oppervlak. De wrijving van het bamboe tegen de huid veroorzaakte hierdoor weinig irritatie. Voor de afwerking langs de randen en naden werd een omzoming gemaakt van zijde, katoen of linnen (foto 04). Op die manier kon de rand van het kledingstuk niet irriteren en konden de uiteinden van het bamboe niet in de huid snijden. Ook onder de oksel (foto 05) waren de naden meestal door stoffen randen afgedekt. Soms waren de hemden voorzien van lange mouwen, andere keren zijn ze ge-
maakt zonder mouwen. De vesten zaten losjes rond het lichaam en werden op hun plaats gehouden door de pasvorm en het vastmaken van de zijden linten (foto 06) aan de voorzijde. Een sluiting werd veelal aan de voorkant aangebracht in de vorm van een (vaak sierlijke) knoop en lus van hetzelfde materiaal als de omzoming langs de halsrand (foto 07).
Geknoopte netten Het exemplaar in de collectie van Jolanda stamt uit het eind van de 19e eeuw en is opgebouwd uit duizenden kralen van bamboe die aaneengeregen zijn met een geknoopte rijgtechniek (foto 08). Het hemd is gemaakt uit een voor- en achterpand die vastgeregen zijn aan de zijkant en waarvan de naad met stof is afgezet. Vaak zijn de vesten eenvoudig gedecoreerd aan de onderzijde van het vest of de mouw door bijvoorbeeld in het patroon een extra rij kralen aan te brengen, hetgeen een opengewerkt uiterlijk suggereert (foto’s 09 en 10). Hiermee kunnen verschilHandwerken zonder Grenzen • nr. 166
28/06/11 7:26 PM
historiehzg lende patronen worden aangebracht zoals bijvoorbeeld muntmotieven. Anders dan wordt beschreven in de meeste literatuur worden de hemden geregen en verstevigd door tussen de steken knopen aan te brengen om de kralen op de juiste plaats te houden en het uiteenvallen van de netten te voorkomen als de draad breekt. Door de knopen wordt ook het schuiven van de kralen bij het dragen voorkomen waardoor de wrijving van het materiaal minder wordt. Het vest dat hier wordt getoond, is in bijzonder goede staat. Het vertoont nagenoeg geen slijtage en is waarschijnlijk niet intensief gedragen. Na vergelijking met andere voorwerpen is het aannemelijk dat het hemd gemaakt is halverwege de 19e eeuw. Er is een aantal musea dat vergelijkbare hemden in de collectie heeft, zoals de Sherman Galleries en The Powerhouse Museum in Sydney. Nu en dan verschijnen deze voorwerpen nog steeds voor exorbitant hoge bedragen op de antiekmarkten, maar veel voorkomend zijn deze hemden al lang niet meer, hoewel er natuurlijk ooit duizenden in omloop zijn geweest. Een van de redenen voor de huidige zeldzaamheid is natuurlijk dat de hemden van een bijzonder goed recyclebaar materiaal zijn gemaakt en ze daarom hoogstwaarschijnlijk nooit zomaar zijn weggegooid.
09 Afwerking van de mouw met een stoffen rand en decoratiepatroon in de nettechniek.
Bamboe en duurzaamheid De techniek van het kralenwerk wordt tegenwoordig ook gebruikt als inspiratie voor nieuwe creaties van sieradenontwerpers. De ontwerpen van Kathryn Harris zijn bijzondere voorbeelden daarvan. Zij maakt kettingen en andere voorwerpen met dezelfde techniek als waarmee de hemden gemaakt zijn. Speurend naar andere referenties voor dit artikel kwam bovendien een heel ander spoor naar boven. Op zoek naar bamboe als grondstof voor textiel, tref je al snel het gebruik ervan als grondstof voor nieuwe vezels waaruit draden voor kleding worden gefabriceerd. Deze nieuwe stoffen, die in wezen weinig te maken hebben met de bamboevesten van weleer, hebben echter wel iets gemeen met de bamboe onderkleden van de keizerlijke garde. Zoals het materiaal voor de bamboehemden uitstekend te recyclen was en de hemden om die reden waarschijnlijk nauwelijks bewaard zijn gebleven, is bamboemateriaal ook bij de nieuwe toepassing afbreekbaar en past zeer goed in een moderne www.handwerkenzondergrenzen.nl
20-23_bamboe.indd 23
10 In het patroon zijn soms variaties in de rijgtechniek te zien die een decoratie in het net vormen.
ecologische cyclus. Om die reden zal het in de toekomst naar verwachting weer veelvuldig gebruikt gaan worden. Bamboe werd overigens in China veel vaker toegepast, niet alleen in de hemden die hier beschreven zijn, maar ook in hoofddeksels en aanverwante voorwerpen voor kostuums. De kwaliteiten van bamboe werden door de Chinese geschiedenis heen ruimschoots erkend en toegepast. Het ondergoed van bamboe oogt dan wellicht in eerste instantie vreemd, zowel de technieken en de kwaliteiten van het materiaal
zijn inmiddels inspiratie voor moderne toepassingen en ontwerpen die ons gidsen in de moderne tijden van duurzaamheid. Leessuggesties Condra, J. The Greenwood encyclopedia of clothing through world history. Greenwood Press, ed. 2007. Garrett, V. M. Chinese clothing: an illustrated guide. OUP China, 1994. Garrett, V. M. Chinese dress: from the Qing Dynasty to the present. Tuttle Publishing, 2008, 2009. 23
28/06/11 7:27 PM