KOP VAN ZUID ROTTERDAM
Historie
De ‘Nieuw Amsterdam I’ aan haar thuishaven de Wilhelminakade. Op de achtergrond zijn het Poortgebouw en de toren van de kerk aan het Stieltjesplein te zien.
Maas en Rotte
INTRODUCTIE
Rotterdam. Logistiek knooppunt. Wereldwijd bekend vanwege de havenactiviteiten en de wijze waarop de wederopbouw van de stad vorm kreeg. Na het bombardement van Rotterdam in de Tweede Wereldoorlog verrijzen er een nieuw centrum, moderne buitenwijken en bedrijf- en kantoorlocaties. Deze lijn is doorgetrokken tot en met de dag van vandaag. De vooruitstrevende architectuur van de binnenstad is spraakmakend in binnen- en buitenland.
Ontwerp ‘tot afdamming der rivier de Maas voor Rotterdam’ 1834.
ie de skyline van Rotterdam bekijkt kan zich nauwelijks W voorstellen dat Rotterdam in de 13de
verbinding met het achterland ontstaat en handel en scheepvaart tot bloei komen. Aan de Rotte dankt de stad haar eeuw niet meer is dan een nederzetting daar waar Maas en Rotte elkaar naam, aan de Nieuwe Maas haar bijnaam. Rotterdam is de Maasstad. ontmoeten. Er wonen een paar Ontstaan in de Middeleeuwen aan families. Het zijn vissers en boeren, de afdamming van de Rotte dijt de die in drie straten met rondom een stad tot aan het eind van de negenstuk weiland hun bestaan vinden. tiende eeuw alleen op de Rechter Maar de nederzetting aan de afdamming van de Rotte ontwikkelt Maasoever uit. Al die tijd heeft Rotterdam geen belangstelling voor zich snel. In afwachting van het het land aan de overkant, het eiland definitieve stadsrecht (1340) Feijenoord op de Linker Maasoever. ontvangt Rotterdam in 1328 bestuurlijke privileges. Er wordt een Het eiland wordt door de stedelingen gebruikt voor van alles wat ze vaart naar Overschie gegraven, binnen de stadsmuren niet kunnen waardoor er een rechtstreekse historie kop van zuid
1
Pesthuys Feijenoord (1756).
INTRODUCTIE
Heliogravure Kop van Zuid. Uitgave J. P. Bazendijk (1904).
2
of willen hebben. Zo staat er sinds 1580 de admiraliteitsgalg. Als deze executieplaats niet meer wordt gebruikt, bouwt men op deze plaats tussen 1713 en 1716 een pesthuis. Voordat het gebouw in gebruik kan worden genomen is de epidemie van deze dodelijke en zeer besmettelijke ziekte gelukkig al uitgewoed. In de jaren daarna wordt het pesthuis onder meer gebruikt als hospitaal, weeshuis en opleidingsinstituut voor zee-officieren. Kort na het begin van de 20ste eeuw is het pesthuis gesloopt. Feijenoord blijkt ook een geschikte stortplaats voor het huishoudelijk afval van de Maasstad. Het is bovendien jarenlang als schietterrein in gebruik. Met het plan van de stadsarchitect, ingenieur W.N. Rose (1863), voor de aanleg van nieuwe haven- en woongebieden komt de ontwikkeling van de zuidoever van de Nieuwe Maas heel dichtbij. Er wordt dan ook gekeken of het mogelijk is de beide stadsdelen met elkaar te verbinden. Vanwege geldgebrek gaat het plan niet door. Uiteindelijk
historie kop van zuid
is het de zakenman Lodewijk Pincoffs die in de 19e eeuw de sprong naar Zuid maakt. Aan het eind van de 19de eeuw is Feijenoord dan toch door bruggen met de Rechter Maasoever verbonden. Het gebied rond de Binnenhaven, Entrepothaven, Spoorweghaven en Rijnhaven komt tot bloei. Hier liggen de wortels van de reusachtige groei in de 20ste eeuw van de Rotterdamse haven, met name als transitohaven. Sindsdien ontwikkelt Rotterdam zich op beide rivieroevers tot wereldhaven nummer 1. Maar de 19de eeuwse haventerreinen verhinderen dat de stad een eenheid wordt. Door de na de Tweede Wereldoorlog in verval geraakte haventerreinen tot een aantrekkelijk woon-, werk- en verblijfsgebied om te vormen kan Rotterdam zich begin 21ste eeuw dan toch manifesteren als een stad op beide oevers van de Nieuwe Maas. Waar ooit op het eiland Feijenoord de oude havengebieden lagen, krijgt nu het nieuwe stadsdeel, Kop van Zuid, haar definitieve vorm.
Havens en huizen De 19de eeuwse haventerreinen op de Kop van Zuid beslaan een oppervlakte van ongeveer 125 hectare van de zuidoever van de Nieuwe Maas, pal tegenover de oude stadsdriehoek rondom de Grote of Sint Laurenskerk. Het is een aangeslibd en opgehoogd gebied buiten de rivierdijken die de stad beschermen tegen het water en die tegelijk de haventerreinen isoleren van de stad.
1869 Het eiland Feijenoord gaat bestuurlijk deel uitmaken van de gemeente Rotterdam ■
1872 Nieuwe Waterweg in gebruik ■
1873-1905
Steenlegging door koningin Wilhelmina op de Wilhelminakade.
e oude haventerreinen liggen als een wig tussen de omliggenD de woongebieden op Rotterdam-
meebrengt zorgt ervoor dat tussen 1850 en 1900 de bevolking verdrievoudigt tot 300.000 mensen. Dat Zuid: Afrikaanderwijk, Feijenoord aantal verdubbelt tot 600.000 in en het schiereiland Katendrecht. 1940. De woontoestanden in Tot ver in de 19de eeuw is dit deel Rotterdam worden in de loop van de 19de eeuw door deze bevolkingsvan Rotterdam op de zuidelijke Maasoever echter een overwegend expansie onhoudbaar. Koning boerenland waar Rotterdammers op Willem I krijgt al in 1834 een zomerse zondagmiddagen een schetsontwerp toegezonden, waarin uitstapje maken en de welgestelden wordt voorgesteld Rotterdam uit te hun buitenhuis in Katendrecht breiden met een nieuw stadsdeel aan bezoeken. de overzijde van de Nieuwe Maas. Vanaf 1866 wordt gewerkt aan een Het ontwerp is van ‘een onbekende’. Voor zover is na te gaan is dit het snel bevaarbare verbinding van eerste plan voor de verstedelijking Rotterdam met de Noordzee. In van het eiland Feijenoord, dat, zoals 1872 gaat de Nieuwe Waterweg in op een kaart in 1839 is te zien, alleen gebruik en in 1886 is ze op volle diepte. Rotterdam begint aan haar een weidegebied was tegenover de opmars naar grootste haven ter oude stadsdriehoek. Het toenmalige wereld. De werkgelegenheid die stadsbestuur verwerpt het plan en deze havenexpansie met zich pas als de haven en stad eind 19de
Aanleg van de Binnenhaven, Entrepothaven, Koningshaven, Spoorweghaven, Rijnhaven, Persoonshaven, Nassauhaven, Katendrechtse Havens en Maashaven
historie kop van zuid
3
H AV E N S E N H U I Z E N
Een door Charles Rochussen getekende oorkonde van het leggen van de gedenksteen door koningin Wilhelmina in de Wilhelminakade.
4
eeuw uit ‘hun jas’ groeien krijgen bestuurders belangstelling voor de Linker Maasoever. Stadsarchitect Rose maakt dan ook verschillende plannen voor het oplossen van de woningnood. In 1858 tekent hij een plan waarin ook een nieuw stadsdeel op het eiland Feijenoord wordt geprojecteerd. Het nieuwe stadsdeel komt er niet, maar de mogelijkheid
historie kop van zuid
en de noodzaak van stadsuitbreiding op de Linker Maasoever staat vast. Na de ontwerpen van stadsarchitect Rose en de eerste havenwerken van Pincoffs, was het vooral G.J. de Jongh, stadsarchitect en directeur van Gemeentewerken van 1879 tot 1910, die dit landschap van polders, kwelders en gorzen transformeert tot een modern havenstadlandschap doorsneden door schijnbaar eindeloos lange spoorlijnen. Beperkt zijn dienst zich tot dusver voornamelijk tot het ontwerp en de inrichting van stratenplannen, bij de ontwikkeling van het havengebied op Zuid breidt Gemeentewerken haar activiteiten uit. Hier is dan niet alleen een op zich al indrukwekkende civieltechnische infrastructuur van havens, kades, bruggen en wegen zichtbaar, maar ook ontfermt de dienst Gemeentewerken zich over het ontwerp, de productie en het beheer van entrepots, pakhuizen, havenkranen, kolenopslag, droogdokken en veerponten. Kortom een compleet arsenaal aan voorzieningen ten gerieve van de havenbedrijvigheid. Dit alles past in het streven van De Jongh naar een nieuwe monumentale allure van de moderne havenstad. Particuliere initiatieven sluiten aan bij zijn streven. De directie van de Holland Amerika Lijn geeft bijvoorbeeld opdracht aan architect C.M. Drooglever Fortuyn voor het ontwerp van het nieuwe directiekantoor (1901) op de Wilhelminapier, nu beter bekend als Hotel New York.
H AV E N S E N H U I Z E N
Als in 1869 Feijenoord ook bestuurlijk bij het verzorgingsgebied van de gemeente Rotterdam is gevoegd, komt de havenaanleg snel op gang. De Kop van Zuid dankt haar huidige vorm aan de modernisering van transport- en overslagsystemen (transito) in de 19de en 20ste eeuw. Loodrecht op de rivier en evenwijdig aan de spoorwegemplacementen worden tussen 1800 en 1900 smalle havens gegraven, voor de overslag van boot op spoor: Binnenhaven, Spoorweghaven en Entrepothaven. Binnenhaven, Entrepothaven en Koningshaven zijn in de jaren zeventig gereed, waardoor het Noordereiland ontstaat en de aanleg van een brug noodzakelijk is om het eiland bereikbaar te maken. De spoorbrug is in 1877 gereed. De Willemsbrug over de Nieuwe Maas wordt door Koning Willem III in 1878 geopend. Het oude Rotterdam is nu verbonden met Zuid. In hoog tempo gaat de havenaanleg door. De Spoorweghaven is in 1875 gereed, de Rijnhaven en de Prinsessekade (sinds 1891 Wilhelminakade genoemd) volgen in 1887. In 1901 de Persoonshaven, de Nassauhaven en de 1e en 2de Katendrechtse Haven. In de jaren negentig en de eerste jaren van de 20ste eeuw krijgt Rotterdam met de Rijn- en Maashaven twee brede waterbekkens met hun monding stroomafwaarts. De Rijn- en Maashaven maken de overslag van goederen van zeeschip op binnenvaartschip mogelijk. Deze twee
generaties in de Rotterdamse haventypen delen het stadsgebied op in twee zeer verschillende stedelijke landschappen. De Maashaven is in 1905 op diepte. In nauwelijks 30 jaar verandert het weidelandschap van het eiland Feijenoord in een industrie- en havengebied. De rivier zorgt voor economische bloei voor Rotterdam en de stad vestigt in deze periode haar image van ‘werkstad’. In 1927 wordt de oude beweegbare spoorbrug over de Koningshaven vervangen door de Hefbrug. Inmiddels is ook ‘de Hef’ buiten gebruik. De Spoortunnel (1993) vervangt de brug die voor veel Rotterdammers het symbool is voor de sprong van Rotterdam over de rivier. ‘De Hef’ is op 3 april 2000 aangewezen als rijksmonument. In het begin van de 20ste eeuw komt dit havengebied op Zuid in de luwte van de aandacht. Het Havenbedrijf concentreert zich op nieuwe havenontwikkelingen aan de rand van de stad. Voor de Tweede Wereldoorlog wordt al wel de Waalhaven gegraven, maar na 1945 komen de enorme uitbreidingen van Botlek, Europoort en Maasvlakte tot stand. Stad en Haven maken zich los van elkaar. Eind jaren zestig verandert het havengebied op Zuid tot een vergeten en versleten havenenclave pal tegenover het energieke herbouwde stadscentrum op de noordoever van de Nieuwe Maas.
1876 Noordereiland ontstaat door het graven van de Koningshaven ■
1877 Spoorbrug gereed ■
1878 Willemsbrug gereed ■
1891 Koningin Wilhelmina legt gedenksteen Wilhelminakade
■
1850-1900 Verstedelijking van het eiland Feijenoord door de bouw van de woonwijken Feijenoord, Afrikaanderwijk en Katendrecht
historie kop van zuid
5
H AV E N S E N H U I Z E N
‘De Hef’vervangt in 1927 de oude draaibrug over de Koningshaven. ‘De Hef’ is op 3 april 2000 aangewezen als rijksmonument.
6
historie kop van zuid
Gehavend en opgebouwd Rotterdam begint al kort na de verwoestende bombardementen in mei 1940 aan het herstel van de oorlogsschade. In het Basisplan voor de Wederopbouw van 1946 wordt ook voorzien in een nieuwe brug tussen het centrum en het Noordereiland, die de oude Willemsbrug gaat vervangen. De nieuwe Willemsbrug is in 1981 klaar, vijfendertig jaar nadat de eerste schetsen in het Basisplan voor de Wederopbouw zijn gepresenteerd. De oude Willlemsbrug komt onder de slopershamer.
1927 Nieuwe spoorbrug vervangt het beweegbare deel van de oude over de Koningshaven De spoorbrug is als ‘De Hef’ een begrip in Rotterdam ■
1969 Bewonersorganisatie Feijenoord opgericht ■
1975 Stadsvernieuwing komt op gang ■
1980 Plan voor een eroscentrum in het Poortgebouw gaat niet door
Basisplan herbouw van de Rotterdamse binnenstad in 1946.
■
1981
D
e havenactiviteiten uitbreiden, hard werken en geld verdienen. Daar draait het in de jaren vijftig om op Zuid. Rotterdam is een echte werkstad en de betekenis van Rotterdam als belangrijke havenstad blijft groeien. Maar deze naoorlogse groei gaat alleen in westelijke richting. De modernisering van de haven richting zee, bezegelt het lot van de oude haventerreinen op Zuid. De aan de haven verbonden economische functies verdwijnen en het gebied verpaupert door een steeds afnemende bedrijvigheid.
Door de noodzakelijke wederopbouw krijgt Rotterdam alle kans om een voor die tijd zeer moderne binnenstad en buitenwijken te bouwen. Bij het maken van deze plannen is er echter weinig oog voor de nog resterende vooroorlogse bebouwingen. Onder druk van massale protesten vanuit de Rotterdammers, komt het herstel van de oude wijken op gang. De stadsvernieuwing, met als motto ‘Bouwen voor de Buurt’, zorgt voor behoud en herstel van wat over is van het vooroorlogse Rotterdam en roept de slopers een halt toe.
Nieuwe Willemsbrug geopend ■
1982 Wooncomplex Peperklip aan de Rosestraat opgeleverd
historie kop van zuid
7
Realisatie van het Informatiecentrum Kop van Zuid Rotterdam.
De bewonersprotesten resulteren onder meer in de realisatie van het uitgaansgebied rond de Oudehaven en op de Linker Maasoever blijft de Oranjeboomstraat in de wijk Feijenoord grotendeels gespaard. Maar de verouderde havengebieden blijven vergeten en vervallen. Dan ontstaat de vraag wat er met deze overslag- en opslagterreinen tegenover het stadscentrum moet gebeuren. Vanaf 1968 wordt er op deze vraag gestudeerd. De gemeente Rotterdam legt in het Structuurplan van 1968 vast welke oude haventerreinen een nieuwe bestemming krijgen. Op de Kop van Zuid zijn dat de terreinen rond de Binnenhaven en Spoorweghaven. Volgens het Structuurplan kunnen daar 4.000 nieuwe woningen worden gebouwd. De stad wil hiermee de leegloop van Rotterdammers naar de aantrekkelijke 8
historie kop van zuid
woongebieden in de buurgemeenten een halt toeroepen. Het gemeentebestuur besluit in 1978 ook dat in hetzelfde gebied een eroscentrum kan worden ontwikkeld in het voormalige Poortgebouw. De bewoners van de omliggende wijken vrezen de overlast van de seksindustrie en voorzien dat daardoor de beloofde bouw van woningen op de oude haventerreinen niet door zal gaan. Het Poortgebouw wordt gekraakt. Op 6 maart 1980 spreekt de gemeenteraad zich uit tegen vestiging van een eroscentrum in het Poortgebouw. Het gebouw wordt momenteel verhuurd aan een groep bewoners. In 1979 presenteert de Bewonersorganisatie Feijenoord (BOF) een plan voor voornamelijk sociale woningbouw op de Kop van Zuid. In het kader van de Stadsvernieuwing werkt de BOF mee aan de
Het plan voor een eroscentrum stuit op felle protesten.
plannen voor een ‘overloop’ gebied voor nieuwbouw. Het woningbouwcomplex de ‘Peperklip’ vervult een toonaangevende pioniersrol voor wat betreft de omvorming van het oude havengebied tot de nieuwe uitbreiding van het stadscentrum van Rotterdam, de Kop van Zuid. Het vervolg komt in de bouw van woningen en een buurtwinkelcentrum op het voormalige terrein van het staalbedrijf ODS, waarvan het voormalig hoofdkantoor wordt geïntegreerd in de nieuwbouw. Halverwege de jaren tachtig draait het stedelijk beleid een nieuwe richting op. Het streven is er nu op gericht de stad aantrekkelijk te maken voor verschillende groepen op het gebied van economie, wonen en recreatie. Bovendien wil de overheid een meer sturende rol in de stedenbouw spelen. Men wil na een jarenlange decentrale aanpak van de stedelijke problematiek meer aandacht voor de stad als geheel en men zoekt voor de binnenstad naar uibreidingsmogelijken. In deze ontwikkeling past ook een nieuw initiatief voor de Kop van Zuid. Op 3 juni 1987 wordt het ontwerp van Teun Koolhaas gepresenteerd. Aan de sociale woningbouw die tot dan toe steeds in de plannen was opgenomen, worden nu voorstellen voor woningbouw in de duurdere prijsklassen, toeristische attracties en een grote hoeveelheid kantoren, voorzieningen en bedrijfsruimtes toegevoegd. Bovendien krijgen de plannen een hoog kwaliteitsniveau.
G E H AV E N D E N OPGEBOUWD
Kwaliteit die een positieve uitstraling heeft naar de omringende wijken. Daarbij zijn sociaaleconomische verbindingen gelegd tussen de ontwikkelingen op de Kop van Zuid en de omringende wijken, die zijn gestructureerd in het project Wederzijds Profijt. Dit project is onderdeel van de projectorganisatie Kop van Zuid, die vanaf het begin intensief met de bewonersorganisaties van de omringende wijken samenwerkt. Maar het meest in het oog springt het idee om een extra brug over de Nieuwe Maas te bouwen. Alle vooren nadelen van het gebied worden kritisch bekeken en op een rij gezet. Een goede bereikbaarheid door middel van een nieuwe brug, een metrostation, tram en een viaduct is van levensbelang. De Kop van Zuid is een locatie met een enorme potentie op het vlak van wonen, werken en uitgaan. Het plan van Teun Koolhaas wordt door de gemeente Rotterdam in de jaren na 1987 uitgewerkt. Dit resulteert in een masterplan voor de Kop van Zuid dat economisch haalbaar is. Op 12 september 1991 is het bestemmingsplan vastgesteld door de gemeenteraad van Rotterdam. In april 1992 ging de provincie (Gedeputeerde Staten) akkoord en in augustus 1994 keurde de Kroon vrijwel het gehele bestemmingsplan goed. Hiermee werd een ongehinderde voortgang van het grootste deel van het project een feit. Maar vooruitlopend op deze goedkeuringen maakte op 6 juli 1989 de
1986 Plan Teun Koolhaas maquette en diashow tonen Kop van Zuid ■
1989 Gemeente Rotterdam sluit een convenant met het Rijk inzake de Kop van Zuid ■
1991 Bestemmingsplan Kop van Zuid door gemeenteraad Rotterdam vastgesteld
historie kop van zuid
9
G E H AV E N D E N OPGEBOUWD
gemeente Rotterdam al zogenoemde convenantsafpraken met het Rijk. Twee ministeries zeggen toe financiële bijdragen te zullen leveren aan de uitvoering van het bestemmingsplan: Verkeer en Waterstaat voor de bruggen, wegen en het openbaar vervoer. Het ministerie van Volksgezondheid, Ruimtelijke Ordening en Milieu draagt bij in het kader van de subsidieregeling Grote Bouwlocaties. Het project Kop van Zuid als Landelijk Sleutelproject kan nu worden gerealiseerd door de vele honderden miljoenen subsidies van deze twee ministeries. In 1993 start de bouw van de Erasmusbrug. Op 4 september 1996 opent H.M. koningin Beatrix de brug. Tegelijkertijd is de Kop van Zuid dan op weg om van een vervallen havengebied uit te groeien naar een toplocatie van internationale allure. Het project is in 2000 halverwege. In het noordelijk deel ‘Havenstad’ domineert het thema wonen, kantoren en voorzieningen en bepaalt het omringende water de sfeer. Het zuidelijk deel ‘Parkstad’ komt de komende jaren tot ontwikkeling. Het park zal de kwaliteit van deze nieuwste woonwijk van het stadscentrum op de zuidelijke Maasoever bepalen. Ook worden in de omliggende wijken Katendrecht, Afrikaanderwijk, Feijenoord en de Veranda de eerste uitstralingseffecten van de Kop van Zuid zichtbaar in verrassende nieuwbouw. Op dit moment is het project 10
historie kop van zuid
Kop van Zuid al nationaal en internationaal ‘op de kaart’ gezet en wordt het veelvuldig vergeleken met andere soortgelijke grootstedelijke projecten in binnen- en buitenland. Hoewel er nog een aantal dwarsverbindingen tot stand moeten komen, is het nieuwe infrastructurele netwerk aangelegd. Waar ooit kilometers treinspoor de bebouwing doorsneden, liggen lanen en straten, zijn kantoren, winkels en scholen volop in bedrijf. De nieuwe architectuur blijkt succesvol samen te gaan met de bestaande havens en de nieuwe buitenruimte. De rivier, verbonden met de kust geeft een bijzondere kracht aan het gebied. De getijdenrivier en de havens geven een ervaring van vrijheid in het nieuwe stedelijke gebied dat is verdeeld in verschillende deelprojecten: Entrepot, Landtong, Stadstuinen, Parkstad, Vuurplaat, Zuidkade, Wilhelminapier.
Plein Loods 24, Pincoffs, boeren en landverhuizers, Oranje en Rotterdam 1992 Start bouw Informatiecentrum ■
1993 Start bouw Erasmusbrug Hotel New York opent haar deuren Opening van twee Centra voor Werk en Scholing ■
1994 Eerste paal Entrepot, Landtong, Vuurplaat ■
1995 Landverhuizershotel op de Wilhelminapier.
Plein Loods 24 Op 30 juli 1942 om 18.00 uur krijgt de geschiedenis van Loods 24 aan de Stieltjesstraat op de Kop van Zuid een dramatische wending. Tweeduizend joodse Rotterdammers hebben een oproep gekregen om zich op de genoemde datum en tijd te melden voor ‘onder politietoezicht staande werkverruiming in Duitsland’. Hieraan geven 1120 mensen gehoor. Loods 24 is vanaf die dag de plek waar de joodse vervolgden zich moeten melden voor deportatie. De Duitse bezetter kiest specifiek voor deze loods op het terrein van de voormalige Gemeentelijke Handelsinrichtingen aan de
Stieltjesstraat, omdat het een vrijwel geheel aan het oog onttrokken gebied is, omringd door een muur en gelegen aan een spoorlijn. Het is een afgelegen plek, zonder huizen in de directe omgeving. Langs de loods loopt een enkelspoorrail en de afstand tussen de loods en de kade is klein. Gedurende de jaren 1942-1945 zijn in totaal twaalfduizend joodse Nederlanders uit Rotterdam en omgeving naar het doorgangskamp Westerbork vervoerd en vandaar naar de vernietigingskampen. Voor het merendeel van hen was Loods 24 het verzamelpunt. Slechts een klein aantal van deze joodse
Eerste nieuwe bewoners Kop van Zuid aan de Cargadoorskade (Entrepot) Start verbouwing Leidsche Veem (Lona Pand)
‘Capella’. Deze kapel op de Wilhelminapier is opgericht voor de landverhuizers. .
historie kop van zuid
11
Bronzen beeld van Lodewijk Pincoffs bij het Enrepotgebouw.
PINCOFFS BOEREN EN LANDVERHUIZERS ORANJE EN ROTTERDAM
De rol van Pincoffs
Wilhelminapier, gezien vanuit het Poortgebouw (begin 20ste eeuw).
12
De koopman Lodewijk Pincoffs is 28 jaar als hij in 1856 lid wordt van de gemeenteraad van Rotterdam. Hij heeft lef en geniet aanzien. In 1863 richt Pincoffs de Afrikaansche Handelsvereeniging op en als koopman met commerciële belangen groeit zijn ongenoegen over het gemeentebestuur. Pincoffs verwijt het gemeentebestuur gebrek aan visie om door te gaan met de ontwikkeling van het havengebied op Feijenoord. Hij waarschuwt herhaaldelijk dat Rotterdam een dergelijke uitbreiding hard nodig ingezetenen overleeft de kampen. heeft zodra de Nieuwe Waterweg In mei 1987 is de Stichting Comité open gaat. Om de besluiteloosheid Plein Loods 24 opgericht, waarin van het gemeentebestuur te doorambtenaren van de gemeente breken, richt Pincoffs in 1872 de Rotterdam en vertegenwoordigers van de joodse gemeenten zitting Rotterdamsche Handelsvereeniging hebben. Het Comité maakt zich (RHV) op. De Rotterdamsche sterk voor het onbebouwd laten van Handelsvereeniging legt de Binnende plek waar Loods 24 heeft gestaan haven en de Entrepothaven aan en bouwt het Entrepotgebouw ‘de Vijf en pleit bovendien voor joodse Werelddelen’ en het Poortgebouw, naamgeving en een herdenkingswaar Pincoffs als presidentplek. Rondom ‘Plein Loods 24’ zijn enige straten vernoemd naar mensen directeur kantoor houdt. Beide die zich voor, tijdens en na de oorlog gebouwen zijn nog steeds sfeerbepalend voor de Kop van Zuid. ingezet hebben om het lot van de Pincoffs sluit een overeenkomst met joodse gemeenschap te verlichten. In 1992 wordt het laatste stuk muur de gemeente waarbij zijn Handelsvereeniging min of meer het van het bedrijventerrein gemeentelijk monument. Het is een stilteplek alleenrecht krijgt op de exploitatie van de nieuwe havens en de nieuwe en symbolisch herdenkingspunt op opslagruimte op Rotterdam-Zuid. de Eva Cohen-Hartogkade. Het is een feit dat hij fraudeerde Op Plein Loods 24 verwijst een toen het slecht ging met zijn zaken bank met inscriptie naar de ooren om die reden in 1879 naar het spronkelijke plek van de loods. Een lichtobject verbijzondert de plek in buitenland vlucht. Pas vele jaren combinatie met de bank. later wordt echter erkend dat
historie kop van zuid
Landverhuizers bereiden hun vertrek voor.
PINCOFFS BOEREN EN LANDVERHUIZERS ORANJE EN ROTTERDAM
Lodewijk Pincoffs een belangrijk aandeel heeft geleverd aan de ontwikkeling van Rotterdam als havenstad. Inmiddels zijn er een straat, een brug en een plein in de Kop van Zuid naar hem vernoemd en is in 1998 een bronzen beeld bij het Entrepotgebouw geplaatst. Een Amerikaanse nazaat van Pincoffs heeft het beeld onthuld. Boeren en landverhuizers De aanleg van de Nieuwe Waterweg (1872) geeft Rotterdam een directe verbinding met de Noordzee. Hierdoor kan Rotterdam het transitoverkeer, de doorvoer van goederen, fors uitbreiden en volop profiteren van de opkomende
industrie in het Duitse Ruhrgebied. Voor al deze nieuwe activiteiten zijn veel arbeidskrachten nodig. Rotterdam zelf kan die niet leveren. Maar een landbouwcrisis in Europa maakt dat veel Nederlandse boeren en landarbeiders gedwongen zijn een nieuw bestaan in de Rotterdamse havens op te bouwen. Ze zijn met name afkomstig uit Zeeland, Brabant, Friesland en Groningen. Door deze massale trek naar Rotterdam neemt het inwonertal van Rotterdam enorm snel toe. In allerijl worden er op Zuid woonwijken uit de grond gestampt voor de arbeidskrachten van het platteland. Hierdoor krijgt Rotterdam-Zuid heel lang een bijnaam: ‘Boerenzij’. Maar we kennen Rotterdam-Zuid ook als de
1996 Erasmusbrug open Tramplus rijdt Laan op Zuid en Varkenoordse Viaduct gereed Stadsverwarming doorgetrokken naar Kop van Zuid ■
1997 Eerste paal Stadstuinen Metrostation Wilhelminaplein in gebruik Cruisterminal in bedrijf Opening Wilhelminahof Albeda College volledig in gebruik ■
1998 Aanbesteding en start bouw Luxor Theater ■
1999 Onthulling monument Plein Loods 24 en beeld Koningin Wilhelmina
Vrij Entrepot rond 1935. historie kop van zuid
13
PINCOFFS BOEREN EN LANDVERHUIZERS ORANJE EN ROTTERDAM
Wilhelminapier.
Entrepothaven.
14
historie kop van zuid
plek waar talloze schepen met uitheemse goederen afmeren en waar wereldreizigers zich verzamelen. Het internationale karakter van Rotterdam wordt er tastbaar. Dat geldt vooral op de Wilhelminapier. Vanaf 1873 komen duizenden Nederlanders en Europeanen naar Rotterdam om vanaf de Wilhelminapier met de Holland Amerika Lijn (HAL) te vertrekken naar de Verenigde Staten of Canada. Allemaal in de hoop een beter bestaan op te kunnen bouwen. Het prachtige hoofdkantoor van de HAL, op de punt van de Wilhelminapier, is nu gerestaureerd en wordt als viersterren hotel met Grand CafĂŠ druk bezocht. Het is daar heel wat beter toeven dan in het in 1970 gesloopte landverhuizershotel aan de Wilhelminakade, dat onderdak verschaft aan de duizenden immigranten in afwachting van hun inscheping naar een verre onbekende bestemming. De landverhuizers verblijven voor een verplichte controle op hygiĂŤne en besmettelijke ziektes enige tijd in zogenaamde landverhuizershotels die allemaal uit het stadsbeeld zijn verdwenen.
Koningin Wilhelmina bezoekt als 10-jarig meisje Rotterdam.
PINCOFFS BOEREN EN LANDVERHUIZERS ORANJE EN ROTTERDAM
Oranje en Rotterdam Vanaf het moment waarop prins Willem van Oranje in 1572 opnieuw voet zet op vaderlandse grond, heeft Rotterdam zich verbonden gevoeld met het huis van Oranje. Rotterdam is in 1572 zelfs de eerste stad die zich aansluit bij de vrije steden die Oranje als hun wettige stadhouder erkennen. Koning Willem I maakt zich in de Havenstad ‘onsterfelijk’ door de kosten op zich te nemen van de aanleg van een kanaal door Voorne tussen Zwartewaal en Hellevoetsluis. Het Voornsche Kanaal (1827-1829) bekort de weg van Rotterdam naar open zee met vele tientallen kilometers. Koning Willem I heeft vooruitstrevende denkbeelden, dat blijkt onder meer uit zijn enthousiasme, in tegenstelling tot de gemeenteraad van Rotterdam, voor een hem in 1834 toegezonden plan om het eiland Feijenoord met Rotterdam te verbinden en het zo exploitabel te maken. Na de dood van koning Willem III in 1890 omarmt Rotterdam het meisje dat net tien jaar oud haar vader opvolgt als koningin Wilhelmina. Op 30 mei 1891 plaatst ze ter herinnering aan haar eerste bezoek aan Rotterdam een gedenksteen in de kade die voortaan haar naam draagt: Wilhelminakade. Op 1 juli 1981 maakt prins Willem-Alexander officieel kennis met Rotterdam, door in aanwezigheid van zijn moeder koningin Beatrix zijn eerste daad als kroon-
2000
prins te verrichten met het onthullen van de gedenkplaquette op de nieuwe Willemsbrug. Met een wandeling omzoomd met schoolkinderen, muziek en zang opent koningin Beatrix op 4 september 1996 de Erasmusbrug. De feestelijke opening wordt afgesloten met een groots vuurwerk rondom de nieuwe oeververbinding. De Rotterdammers moeten tot 1995 geduld hebben voor ze weer kunnen genieten van een officieel bezoek van Z.K.H. prins Willem Alexander. Hij is in 1995 aanwezig bij de feestelijke herdenking van de manifestatie rondom 50 jaar wederopbouw. Op 3 april 1997 is de kroonprins weer op de Kop van Zuid. Hij opent de Wilhelminahof, de nieuwe huisvesting van onder meer de belastingdienst, douane en de (kanton)rechtbank. In 1999 bezoekt ook zijn grootvader Z.K.H. prins Bernhard de Kop van Zuid. Hij onthult in de binnenhof van de Wilhelminahof het standbeeld van koningin Wilhelmina.
Ingebruikneming van Ichthus Hogeschool, World Port Center en Belvédère (KPN Telecom) Start bouw Sociale Verzekeringsbank (SVB) Start herinrichting Pakhuismeesteren ■
2001 Eerste voorstelling in nieuwe Luxor Theater Stadstuinen geheel bewoond Start bouw Montevideo ■
2001-2010 Voltooiing Wilhelminapier, Zuidkade, Parkstad
historie kop van zuid
15
Met respect voor het verleden
p de zuidelijke oever van de rivier de Maas maakt rond het O jaar 2010 Kop van Zuid deel uit van
Entrepotgebouw ‘de Vijf Werelddelen’.
16
het Rotterdamse stadscentrum waar de rivier doorheen stroomt. De Erasmusbrug, metrostation Wilhelminaplein en alle infrastructurele werken zijn volop in gebruik. Begin 2000 is bijna de helft van de geplande kantoren, woningen, winkels, scholen, uitgaansgelegenheden en andere grootstedelijke voorzieningen ‘opgeleverd’. Rond 2010 zijn hier, op de plek waar ruim 100 jaar geleden de aanzet is gegeven tot de huidige positie van Rotterdam als ’s werelds grootste haven, 5.300 nieuwe woningen, 400.000 m2 kantoorruimte, 35.000 m2 bedrijfsruimte, 30.000 m2 onderwijsvoorzieningen en 30.000 m2 voor recreatie en circa 3.600 gebouwde parkeerplaatsen gerealiseerd. Vanzelfsprekend gaan er jaren van voorbereiding vooraf aan de daadwerkelijke uitvoering van een dergelijk Sleutelproject. Bij alle voorbereidingen staan niet alleen kwaliteit en ambitie centraal, maar is waar mogelijk de historie van het gebied behouden. De vemen en pakhuizen zijn gerenoveerd tot 21ste eeuwse design woon- en werklocaties. Maar ook is bijvoorbeeld de kademuur van de Entrepothaven geheel gerestaureerd aan de hand van de originele tekeningen. Intensief onderzoek met onder meer duikers toont aan dat de oude constructie uit de 19de eeuw
historie kop van zuid
behouden kan worden. Ook is bij het woonrijp maken van de bouwlocaties de authentieke bestrating van de enorme havenkeien opgenomen. Op de Kop van Zuid kom je ze nu als sierbestrating tegen. Daar waar het niet noodzakelijk is de volledige kademuurconstructies te verwijderen, zijn deze gewoon in de grond blijven zitten. Zo zitten er onder de straten, pleinen en parken van Stadstuinen en Vuurplaat nog vele meters fundering van de kademuur van de gedempte Spoorweghaven. Voor het dempen van deze haven is ook gebruik gemaakt van materiaal afkomstig uit de bouwput van de Willemsspoortunnel. Niet alleen het hergebruik van grond kreeg alle aandacht bij de ontwikkeling van de Kop van Zuid, zelfs een niet meer in gebruik zijnde brug over de Zalmhaven, krijgt een nieuwe bestemming als Lodewijk Pincoffsbrug over de Binnenhaven. Het bouwrijp maken van de Kop van Zuid betekent ook het zorgvuldig reinigen van de bodem. Systematisch is alle verontreiniging van voornamelijk koolas en olie verwijderd. Datzelfde geldt voor de vele honderden kilometers spoorrails die in vroeger tijd het gebied doorsnijden. De trein- en metrorails die nu nog in het gebied aanwezig zijn, zullen in de komende planperiode verwijderd moeten worden, zodat alle gewenste dwarsverbindingen tussen de Kop van Zuid en de omringende wijken gerealiseerd kunnen worden.
WILHELMINAPIER
ENTREPOT
LANDTONG
NOORDEREILAND
ZUIDKADE
SPOORTUNNELLOCATIES
STADSTUINEN
PEPERKLIP
PARKSTAD
Voor wie Kop van Zuid Rotterdam wil gaan verkennen, vindt in het Informatiecentrum Kop van Zuid aan de Stieltjesstraat een goed startpunt. De multimediale expositie staat niet alleen stil bij nu en straks maar gunt de bezoeker ook een blik in het verleden van dit zeer authentieke stukje Rotterdam. De expo geeft bovendien een realistisch beeld van de woningbouw, de bereikbaarheid en de aankleding van de buitenruimte. Daarnaast krijg je er als bezoeker een indruk van wat er allemaal nodig is om een stad te ontwerpen, te bouwen en tot leven te brengen.
Informatiecentrum Kop van Zuid Rotterdam Stieltjesstraat 21, 3071 JV Rotterdam. Open: Maandag tot en met vrijdag van 10.00 tot 17.00 uur. Zaterdag van 12.00 tot 17.00 uur. De toegang is gratis. Telefoon: 010 - 213 01 01 Fax: 010 - 213 00 91 E-mail: info@kopvanzuid.rotterdam.nl Internet: www.kopvanzuid.rotterdam.nl Het Informatiecentrum Kop van Zuid Rotterdam is goed bereikbaar met de Rotterdamse metro: station Wilhelminaplein, daarna ongeveer vijf minuten wandelen richting Willemsbrug.
Colofon: Uitgave van Communicatieteam Kop van Zuid Rotterdam Redactie: Henny van Embden Eindredactie: Astrid Keers Vormgeving: Grafisch Team Digipage, Zoetermeer Druk: A-Twee, Waddinxveen Kaartwerk: dienst Stedebouw en Volkshuisvesting gemeente Rotterdam Foto’s en illustraties: Gemeentearchief Rotterdam, Aeroview, Rotterdams Dagblad, e.a. Met dank aan Johan Okkema, Gemeentearchief Rotterdam.