Ο Γιάννης Ζέβγος για τα προεόρτια του 1821

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

ΠΡ ΟΣ ΤΗΝ ΕΘΝΙΚΟ-ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821 1. Η ΓΑ Λ Λ ΙΚ Η Ε Π Α Ν Α Σ Τ Α Σ Η

Αύτά τά χρόνια·*·^· 1 7 8 9 — ξέσπασε ή μεγάλη Γαλλική Επανάσταση. Ή Γαλλική Επανάσταση στάθηκε το πιο βαρυσήμαντο ,γεγον&ς τής ,νεώτερης εποχής, πρίν άπδ τήν 'Οχτωβρί,ανή Επανάσταση των μπολσεβίκων. ΤΗρθε σάν άποτέλεσμα ιστορικής ανάγκης για νά σπάσει -τά φεουδαρχικά δεσμά καί ν ’ άνοίξει τό δρόμο νά άναπτυχθουν οί καινούριες παραγω­ γικές δυνάμεις του καπιταλισμού, Καίαότ'ό. της τδ ιστορικό έργο -τδ ξε­ πλήρωσε στή Γαλλία στήν πορεία μιχς άδιάκοπης επαναστατικής άνύψωσης των λαϊκών μαζών, πού στά 1793-94 έφτασε στδ κορύφωμά της. Έγκαθιδρύθηκε'λαϊκή εξουσία μέ επικεφαλής τό γιακωβίνικο κόμμα τής χειροτεχνικής μικρομπουρζουαζίας και μέ επαναστατική διχτατορία έλυσε τά προβλήματα τής έπανάστασης κα'ι πρίν άπ’ 8λα τδ άγροτικό. Ή Γαλλική Επανάσταση είχε συγκλονιστική απήχηση καί έξω άπό τή Γαλλία. Τά έπαναστατικά, τά δημοκρατικά της κηρύγματα διαδό­ θηκαν σ’ ολες τις χώρες. Δυνάμωσαν τά έπαναστατικά στοιχεία καί φούντωσε τδ εθνικό κίνημα στις σκλαβωμένες καί κομματιασμένες χώρες. ’Αναπτύχθηκε ή έθνικοδημοκρατίκή πάλη ενάντια στά φ,εουδαρχικά καθεστώτα. Κλονίστηκαν οί φεουδαρχικές σχέσεις,, Στά κατοπινά χρόνια μέ τούς νικηφόρους ναπολεόντειους πολέμους ή Γαλλική Επανάσταση συνέχισε · τήν1 προοδευτική της έπίδραση. Ε π η ­ ρέασε τήν επαναστατική σκέψη τών άγγλων εργατών.· Μ’ δλο πού δ Ναπολέοντας υπονόμευε τήν Επανάσταση καί προσπάθησε νά συμβιβαστεί μέ τή φεουδαρχική αντίδραση, δ ρόλος του ήταν προοδευτικός.-· *Η Γαλλική Επανάσταση, πού άνοιξε τήν καινούρια εποχή του κα­ πιταλισμού στήν ιστορία τής άνθρωπότητας, ε.Τχε κολοσσιαία έπίδραση στή διαμόρφωση καί άνάπτυξη του έθνικοαπελευΟερωτικού κινήματος στήν Ελλάδα, δπως θά δοΰμε άμέσως. «'Η Γαλλική Επανάσταση καί δ Ναπολέων έκαμε, κατά τή γνώμη μου, ν* άνοίξουν τά μάτια του κόσμου»^ έγραφε άργότερα δ Θ, Κολοκοτρώνης.

33 2. Η ΕΘ Ν ΙΚ Ο -ΕΠ Α Ν Α ΣΤ Α ΤΙΚ Η Δ Ρ Α Σ Η ΤΟΥ ΡΗΓΓΑ

*0 Ρήγας 6 Βελεστινλής καί ή δράση Του ήταν άμεσο προϊόν τής επίδρασης της Γαλλικής Επανάστασης, *0. Ρήγας γεννήθηκε στό Βελεστΐνο της Θεσσαλίας στα μισά του 18ου αιώνα, τό πιθανότερο στά 1758. Σπούδασε στη Ζαγορά. Γρήγορα Ιφϋγε καί πήγε στήν Πόλη. Συνδέθηκε μέ τούς φαναριωτες, πήγε στις ηγεμονίες σά γραμματικός' του Κων. *Υψηλάντη. Στά 1786 δουλεύει στον ηγεμόνα Μαυρογένη καί άργότερα εΐνε γραμματικός του Ά λ Σούτσουν^ Εκεί συνδέθηκε μέ πλατύ κύκλο Έλληνες εμπόρους, λόγιους, στρατιωτικούς, πού κινιουνταν άνάμεσα στην κεντρική Ευρώπη, /Η γεμονίες καί Ρωσία. Έ μαθε γλώσσες καί εγινε διερμηνέας στο γαλλικό προξενείο του Βουκουρεστίου. 'Η επίδραση τής Γαλλικής Επανάστασης μεταμόρφωσε τό Ρήγα σέ ΦλΟγερό επαναστάτη πατριώτη πού ρίχτηκε στη δουλειά γιά τήν έθνική απελευθέρωση. Τύπωσε χάρτη τής Μεγάλης Ελλάδας, πολιτικό σύνταγμα, παρμένο από τό σύνταγμα τής Γαλλικής ’Επανάστασης,; σύνθεσε έθνικοεπαναστατικά τραγούδια καί τόν _περίφημο ύμνο του «ώς πότε παλληκάρια...», έκανε δραστήρια προπαγάνδα γραφτή καί προφορική. νΗρθε στή Βιέννη καί συνέχισε άπό κεΐ τη δράση του. Στή Βιέννη οι άδελφοί Μακρίδη Πούλιου είχαν τυπογραφείο, έκεΐ ό Ρήγας τύπωνε τά έντυπά του. Στά 1792 εβγαναν τήν πρώτη ελληνική εφημερίδα μέ τον τίτλο «Ελληνική Έφημερίς». "Ηταν βδομαδιάτικη, άπηχοΰσε τις άρχές τής Γαλλικής Επανάστασης καί άκολουθουσε έθνικοεπαναστατική πολιτική. Συγκέντρωσε γύρω του μιά ομάδα άπό πιστούς επαναστάτες, Ή ρθε σέ συννενοήσεις μέ πολ>ούς ελληνες. Τύπωσε έπαναστατικές προκηρύξεις καί ζήτησε νά κατέβει στήν Ελλάδα γιά νά βάλει σ’ ενέργεια τά σχέδιά του. Σχεδίαζε νά κατέβει μέσον Ιταλίας γιά νά συναντήσει καί τό Νάπολέοντα, μά στήν Τεργέστη τόν πρόδωσε δ κοζανίτης έμπορος Οικονόμου. Πιάστηκε στις 3.1 Δεκέμβρη 1797 καί μεταφέρθηκε στή Βιέννη, οπου πα­ ραδόθηκε στούςτούρκους,: πού τόν στραγγάλισαν στό Βελιγράδι μαζί μέ εφτά συντρόφους του. Ή δράση του Ρήγα ήταν κυρίως προπαγανδιστική καί ή όργανωτική του δουλειά περιορίστηκε μόνο σ’ απλές συνεννοήσεις, μέ άλλους ελληνες καί χριστιανούς των άλλων βαλκανικών εθνοτήτων, άκόμα καί μέ τούρ­ κους, δπως εΐνε δ πασας τής Βουλγαρίας Πασβάνογλου.. Ή δράση του αποτελεί τήν πρώτη άπόπειρα γιά έθνικοαπελευθερωτΐκή επανάσταση σέ βαλκανική κλίμακα, *0 Ρήγας σχεδιάζει νά μετασχηματίσει επαναστα­ τικά τήν τούρκικη αυτοκρατορία σέ μιά δημοκρατική ομοσπονδία. Γι αύτό καλεΐ βούλγαρους, άρβανίτες, σέρβους, ρωμιούς, άράπηδες καί άσπρους νά συνεργαστούν. Μά κυρίως^ στηρίζεται στό ελληνικό στοιχείο Γ. Ζέβγου : Σύντομη μελέτη τής νβοβλληνικής Ιστορίας

3

54 της δθωμανικής αυτοκρατορίας Μ καλεΐ σέ έξέγερση ¿λα τά στρώμοπά του: κλέφτες, ναΰτες, σουλιωτές, μανιάτες, άκόμα καί φαναριωτες.

• ‘Ο Ρήγας νιώθει τδ κοινωνικέ περιεχόμενο της έξέγερσης πού ε­ τοιμάζει μά βλέπει κυρίως· τις εθνικό-πολιτικές αλλαγές. Δέν πρόσεξε τδ αγροτικό ζήτημα καί πλάϊ στά άστικο-δημοκρατικά κηρύγματα τής ισό­ τητας καί δικαιοσύνης αναφωνεί πώς «στεριάς καί του πελάου θά λάμψει δ σταυρός»; Δυδ εΐνε οΐ ιστορικές ύπ'ηρεσίές του Ρήγα, πού κάνουν άθάνατη τή δόξα του : 1) Τδ πρόβλημα της εθνικής άπελευθέρωσης τδ το­ ποθέτησε σέ:βαλκανική κλίμακα καί· σέ επαναστατική βάση, Κάλεσε όλους τούς λαούς της νά συνεργαστούν επαναστατικά. 'Ιστορικά άνοιξε την έποχή των έθνικοαπελευθερωτικων δημοκρατικών Ιπαναστάσεων στά Βαλκάνια. Καί 2) Στήν πορεία-τής Εστορΐκηί| πάλής των δυνάμεων :τής προόδου μέ τΙς δυνάμεις τής άντίδρίχσης^ δ Ρήγας είδε σωστά. Τοποθέτησε την ελλη­ νική καΐ τή βαλκανική επανάσταση στις γραμμές των δυνάμεων τής επα­ νάστασης. ’Έσπαγε άπότο[λα τούς.' δεσμούς μέ τδ φαναριωτισμδ καί τδν. τσάρισμδ καί σύνδεσε τδ κίνημα μέ τις ιδέες καί τις δυνάμεις τής έπαναστατικής Γαλλίας. *0- Ρήγα£ εΐνε δ μεγαλότολμος έπαναστάτης καί πρωτομάρτυρας τής βαλκανικής- Δημοκρατίας. *Η δράση του,' ή πνευ­ ματική του δημιουργία καί τδ μαρτύριό τού, συγκίνησαν βαθειά τδ υπό­ δουλο έθνος καί βοήθησαν στήν άνάπτυξη. του εθνικού κινήματος. Μέ τή σύλληψη του Ρήγα, ή αύστριακή -άντίδραση έκλεισε τήν εφημερίδα καί εξόρισε στή Σαξονία τούς έκδοτες της.

3. ΩΡΙΜ ΑΝΣΗ ΤΩΝ Π ΡΟ Τ-ΠΟΘΕΣΕΩΝ Τ-ΗΣ ΕΘΝΙΚΟΑΠΕΛ-ΕΤΘΕΡΩΤΙΚΗΣ ΕΠ ΑΝΑ ΣΤΑΣΗ Σ

Ή έπαναστατική · άπόπειρα του Ρήγα καί ή; άποτυχίά της, Ιν άπόδειξαν δτι υπήρχαν κιόλας στήν Ελλάδα; δρισμένες .προϋποθέσεις για επα­ ναστατική πάλη, φανέρωσαν ταυτόχρονα δτι .άύτές- ήταν δλδτελα άναρκετές γιά άποτελεσματική έθνικόαπελευθερωτϊκή έξέγερση |ενάντια στήν τούρκικη αύτοκρατορία. Αυτές οί προϋποθέσεις ωρίμασαν γρήγορα στήνπερίοδο ποα μεσολά­ βησε μέχρι τά 1821 καί σ’ αύτδ έπαιξε" σημαντίίκδ:ν ρόΧο'\ή·- έπίδραση ^ης Γαλλικής Επανάστασης, πράμα πού θά έξετάσουμε;τόρα. - 2 Κρίσιμη κατάσταση τής όθωμανικΠς αύτοκρατορίας

'Η αύτόκρατορία άπο κα'ΐρο έ^Ιι 'Μρει'^δν κατήφ0ρ^ ‘Η άνάπτυξη των άνταλλαγών πού

έφερε τή γνωστή διαφοροποίηση. άνάμεσα στον ελληνικό λαό, έφερε άνάλογες μεταβολές καί στήν Τουρκία. Οί τοπικοί τιμαριούχοι γίνονται γαιοχτήμονές, πλουτίζουν καί άποχταν δύναμη, άπομυζουν εξαντλητικά τδν

35 πληθυσμό- Οί αυθαιρεσίες οργιάζουν, τό· μπαξίσι λύνει κάθε ζήτημα. Σ ’ αυτήν τήν περίοδο, ό Κιαμήλ μπέης τής Κορίνθου ήταν ό πλουσιότερος, άν­ θρωπος τής Πελοποννήσόυ. Τα πλούτη του, τα σαράγια του, τ’ άλογά του ήταν ξακουστά, Λίγα χρόνια πρίν.τό 1821 φιλοξένησε καί τή βασίλισσα τής •Αγγλίας Καρολίνα, Οί τοπικοί πασάδες γίνονται πανίσχυροι -καί- τέτΐοί εΐνε ό ’ Αλή πασας στά Γιάννενα, ο Πασβάνογλου στή Βουλγαρία, ό Μεχμέτ στήν Αίγυπτο, άλλοι στή Σμύρνη, Συρία κλπ. "Οσοι δεν άντιπροσω1-· πευουν εθνικά κινήματα, καί ε-Ινε σχεδόν .δλοι.τέτιοι, έχουν αντιδραστικό χαραχτήρα. Τείνουν νά σπάσουν τήν πολιτ-ΐκσ^ο|.%)νομική .ενότητα..-τήςαυτό■* κρατορίας καί νά δημιουργήσουν καινούρια φεουδαρχικά κρατίδια. Ί ετιος εϊνε δ Ά λή πασας. ΕΙνε προϊόν τής οικονομικής ευημερίας τής ’ Ηπείρου. Πήρε τά Γιάννενα στά 1788. Στηριζόταν στούς.μικρούς -άρβανίτες γαιοχτήμονες. Πήρε τό ϊο υ λ ι. Τσάκισε, τούς· κλέφτες καί άρματολούς. Στή δούλεψή ίου ήταν πλήθος- ελληνες κάθε λογής. 'Η αύλή, του ήταν, όπως καί τό Φανάρι τής Πόλης., σκολειό μηχανορραφιών; καί- ραδιουργιών καί άποκεΐβγήκαν/πολλοί. πρωταγωνιστές τ ή ς ’Επανάστασης, σάν τον Όδυσσέα Ά ν δρουτσο/ τό Γ . Κωλέττη κλπ. Ά λής κυριαρχουσε στή Στερεά, ’Ήπειρο, Θεσσαλία, ’Αρβανιτιά. ’Από τό 1807—1812 εβανε χέρι καί στο Μωριά, δπου έγινε πασας ό γυιός του Βελής. Διατηρούσε , στρατό άπό- 70.000. άρβανίτες. καί ερχόταν σέ διπλωματικές σχέσεις μέ .τις. ξένες Δυνάμεις, σάν άνεξάρτητος ηγεμόνας. Ή εξωτερική θέση τής¡^Γβέρχίκς δεν ήταν καλύτερη* ’Απ’ τά χρόνια 'του Μεγάλου Πέτρου ήταν τό αντικείμενο τών έξαπλωτικών τάσεων του τσαρισμού. -Σ’ α'ύτή_τήν περίοδο πέρασε· σοβαρό κίνδυνο διαμελισμοΰ. ‘Ο Ναπολέοντας καί οί ρώσοι σχέδιασαν στά 1807, μέ τήν ειρήνη του Τιλσίτ, τή διάλυση τής τούρκικης αύτοκρατορίας. Σώθηκε χάρη στον άν ταγών ισμό τους. Μά κυρίως τήν έσωσε ή πολιτική τής ’Αγγλίας, έτεινε νά διατη­ ρήσει τήν άκεραιότητα τής Τουρκίας, ,γιά νά εμποδίσεις τήν.: κάθοδο τής Ρωσίας στή Μεσόγειο.; Τέλος, τό άναπτυσσόμενο. ,έθνικό κίνημα τών καταπιεζόμενων λαών, ιδίως τών έλλήνων καί τών σέρβων, άποτελοΰσε εναν άπό τούς- σοβαρώτερους παράγοντες, πού άποσύνθεταν τή σουλτανική Τουρκία.. Ή σουλτανίκή εξουσία ήταν άδυνατισμένη, άνίσχυρη -νά . πάρει μέτρα. Τήν πολιτική. της τήν κανόνιζαν οί . ουλεμάδες καί οί γενίτσαροι. 'Η Γαλλική Επανάσταση βρήκε καί δώ άπήχηση. Στά 1788 ανέβηκε στο θρόνο δ Σελήμ δ Γ'.καί σχεδίαζε νά συγχρονίσει κάπως τήν αυτοκρατορία μέ ορισμένες μεταρρυ­ θμίσεις. Στά 1806 τά αντιδραστικά στοιχεία τον. ξεθρόνισαν καί τον σκό­ τωσαν, ‘Ο διάδοχός του άνατρέπεται Γκαί στά 1808,;; γίνεται σουλτάνος .6 Μαχμούτ δ Β·. Κι αυτός νιώθει τήν ανάγκη νά γίνουν μεταρρυθμίσεις κι αρχίζει μέ τήν προσπάθεια νά ξεκαθαρίσει τούς διάφορους, τοπικούς-,δυνά-

36 στες. Α ργότερα, τδ Μάη 1820, άρχισε πόλεμο μέ τδν Ά λ ή πασα κι αύτ^ τδ πραγμα διευκόλυνε έξαίρετικά την ελληνική έπανάσταση. Ή τούρκικη αυτοκρατορία άπ* δλες τις πλευρές ήταν στδ κορύφωμα των δυσκολιών της καί οί περιστάσεις ήταν εύνοϊκώτατες γ ια την έπαναστατική άπελευθέρωση τής Ελλάδας. Οικονομική άκμή τών « αστικών» στοιχείων

*Η Γαλλική Ε πα νά σ τα σ η μέ τούς ναπολεόντειους πολέμους καί τδν ήπειρω τικδ αποκλεισμό

ενάντια στήν ’Αγγλία, άναστάτωσαν τις ώς τόρα οικονομικές συνθή­ κες. Οί ελληνες έμποροι, 6σοι δούλευαν κυρίως στή Ρω σία καί Τουρ­ κία, ευνοήθηκαν απ’ αυτή τήν κατάσταση, γιά ν’ άποκομίσουν μεγάλα έκτακτα κέρδη. Τ ’ Ά μπελάκια, ή περίφημη «αστική)) κοινότητα του Κισσάβου, βρίσκονταν · στις δόξες τους στδ τέλος του 18ου αιώνα. Οί έμποροι των παροικιών τής Μαύρης θάλασσας, πήραν τδ εμπόριο τω ν σιτηρών στα χέρια τους καί ή παροικία τής Ό ντέσσας, ιδρυμένη στά 1792, γρήγαρα προόδευσε καί πλούτισε. 'Η ναυτιλία ωφελήθηκε πιδ πολύ. Οί εμπορικοί στόλοι τής Βενετίας, Γαλλίας καί δλων των άλλων χωρών παραμερίστηκαν καί τδ εμπόριο τής Μεσογείου πέρασε στά χέρια τών έλλήνων ναυτικών καί έμποροκαραβοκυραίων. ’Εμπορεύονταν στάρια, διασπόΰσαν τολμηρά τούς αγγλικούς άποκλεισμούς, τροφοδοτούσαν τά λιμάνια τής Γαλλίας καί απο­ κόμιζαν τεράστια κέρδη. Τά νησιά "Υδρα, Σπέτσες, Ψαρά πλούτισαν καί η Τδρα γρήγορα έγινε τδ πρώτο έμποροτραπεζιτικο κέντρο τής 'Ελλάδας. Κοντά στούς κοτζαμπάσηδες του Μωρία φανερώθηκαν οί αρχοντικές οικογέ­ νειες τών έμποροκαραβοκυραίων. Στήν "Ύδρα οί Κουντουριωταΐοι, ’Ορλάνδοι, Τομπάσηδες, Βουδούρηδες. Στις Σπέτσες οί ’Ανάργυροι, οί Χ ατζημέξηδες. Σ τά Ψαρά οί Άνδρουτσοι. Για τα καραβια πού διάθεταν δλοι οί ελληνες στά προεπαναστατικά χρό­ νια, δεν υπάρχει ομόφωνη γνώμη. Περίπου έφταναν τά 600 κομμάτια, μέ .χωρητικότητα 1 5 0 χιλ . τόννους καί 18 χιλ. πλήρωμα. Τά μισά α π ’ αυτά ανήκαν στά τρία νησιά: "Τδρα, Σπέτσες, Ψαρά. 'Η οργάνωση τής κίνησης τών καραβιών ειχε κάποιο «συνεταιριστικό)) χαραχτήρα, δπως καί στ* Ά μπελάκια. πράμα πού θύμιζε πιδ πολύ τήν οργάνωση του εμπορίου τής έποχής του φεουδαρχισμοΰ καί λιγότερο εμπορικές επιχειρήσεις μέ καπιτα­ λιστικό χαραχτήρα. "Ολο τδ πλήρωμα θεωρούνταν συνέταιροι, ήταν «συντροφοναυτες)). Γυρίζοντας άπ’ τδ ταξίδι άφαιρουσαν τά έξοδα, τδ κεφαλαίο, τδν τόκο, τδ μερτικό του καραβιού καί τδ υπόλοιπο μοιραζονταν σέ διαφο­ ρετικά μερτικά άνάμεσα σέ πλοιάρχους καί ναύτες. Μερτικδ έπαιρνε και τδ μοναστήρι τής "Υδρας άπδ κάθε ταξίδι υδραιΐκου καραβιού. Τα καραβια έχουν όνόμ.ατα αρχαία: «Σπαρτιατις)), « Ελλάς». « Ελευθερία», «Λεωνίδας» «Ά ρης», «Θεμιστοκλής», «Σόλων», «Ά χιλλεύς», « Ηρακλής», ((Λυκουρ-

37 γος» καί άλλα παρόμοεα. Ή ανάπτυξη , τής εθνικής συνείδησης καί ή έπίδραση τής ελληνικής άρχαιότητας, μέσον του λογιοτατισμου, είνε χτυπητές σ’ .αυτά τα ονόματα.- Αύτά τα καράβια ήταν υποχρεωμένα ν’ άντιμετωπίζουν τούς φοβερούς κουρσάρους τής βόρειας ’Αφρικής, εξοπλίζονταν καί τά πληρώματα τους γυμνάζονταν ΙτόΊ σέ πειθαρχη μένους θαλασσινούς άγώνες, πράμα πού γινόταν άνοργάνωτα ώς τόρα μέ την έξάσκηση τής πειρατείας. "Ετσι οί έμποροκαραβοκυραΐοι αυτών των νησιών άποτελούν πια, στα προεπαναστατικά χρόνια,.ρτό πιο πλούσιο καί δυνατό κομμάτι τών αστι­ κών στοιχείων. Έ δώ θά πρέπει νά δώσουμε ενα γενικότερο χαραχτηρισμό γιά τό βαθμό καί τις συνθήκες τής οικονομικής άνάπτυξης, Στην Ε λλάδα κυρίαρχουσε άκόμα ή φυσική οικονομία. 'Η παραγωγή γινόταν κυρίως γιά την κατα­ νάλωση. Το χρήμα είνε σπάνιο είδος γιά τις μεγάλες μαζές. Χρησι μευει γιά θησαυρισμό ή γιά στολίδια. 'Η αγροτιά ήταν σχεδόν αυτάρκης. Τό έμποριο δούλευε κυρίως μέ τά αγροτικά προϊόντα πού άφαιρουσαν δίχως πληρωμή από τούς αγρότες· οί τοΰρκοι καί έ'λληνες τσιφλικάδες καί τά διοχέτευαν στην αγορά. Καί διοχέτευαν πολλά τέτια, άπ’ τή σταφίδα ώς τά δέρματα καί τό τυρί. Ή χειροτεχνία πού-δούλευε γιά την άγορά ήταν συγκεντρω­ μένη σ’ ορισμένα κέντρα καί μολ¥|* εφτασ-ε τ& ^στάδιο τής έργάστηριακής. παραγωγής. Στά Γιάννενα ήταν· βιοτεχνικά εργαστήρια καί εινε άμφίβολο αν καί έδώ είχε άναπτυχθεΐ ¿ καταμερισμός' τής δουλειάς. 'Η βιομηχανική επανάσταση, πού από μισό αιώνα πριν είχε άρχίσει στήν Ά γγλ ία Τ ήταν άγνωστη στήν Ελλάδα. Τό εμπορικό κεφάλαιο δ έ ν ε ιχ ε άρχίσει νά μετατρέπεται σέ βιομηχανικό καί αυτό τό έμπορικό κεφάλαιο ήταν δυνατό ιδίως στο εξωτερικό καί τήν Πόλη. Στήν καθαυτό ‘Ελλάδα τό εμπορικό κεφά­ λαιο τό αντιπροσώπευαν π ιό πολύ οί γυρολόγοι. Οί έμποροκαραβοκυραιοι τών νησιών βγαίνουν στήν^ πρώτη γραμμή τής οικονομικής ανάπτυξης αύτή τήν εποχή. Ή τοκογλυφία είνε άναπτυγμένη. Φτάνει τά 50 °/ο. Οί τσιφλικάδες άσχολιόνταν μ' αύτή 'καθώς καί μ.έ το εμπόριο. Οί πόλεις ήταν-λιγοστές. Τά Γιάννενα ήταν ή πιο μεγάλη καί είχαν 40 χιλ. κατοίκους. 'Η "Υδρα, τό πιό δυνατό αστικό κέντρο είχε 16 χιλ. κατοίκους. 'Όλη αύτή ή οικονομική κίνηση περιοριζόταν απ’ τις φεουδαρχικές σχέσεις, πού δέν άφιναν ν’ άναπτυχτεΐ ή, εσωτερική άγορά. Συνάμα Ιβαναν φραγμούς στήν άνάπτυξη του εσωτερικού, εμπορίου, ιδίως μέ τό αδυνάτισμα τής σουλτανικής εξουσίας^ πού προχωρούσε γοργά στον 18ο αιώνα καί στις άρχές του 1 $ ρ ® | Κάθε λο.γής τοπικός άρχοντας, πασας,.μπέης, κοτζάμπασης, άρβανίτης, ντερβέναγας ή χριστιανός καπετά­ νιος, ήταν καί Ινας αυθαίρετος φορατζής1κ* έΦας κίνδυνος άκόμη γιά τό εμπόρευμα πού μεταφερόταν ή γιά τήν είίπορη αστική κοινότητα. Μέ τό τέλος τών ναπολεόντειων πολέμων, στά 1815, τέλειωσαν καί οί εύ-

m νόΐκές συνθήό&< πού δημίόύρΫησ&ν Η τούς ελληνες'εμπόρους καί καραβοκύ» ραίοΟς, 'Η άγγλική φτηνή .βιομηχανική παραγωγή τσακίζει τήν έλληνική χει­ ροτεχνία, πριν προλάβει νά έξέλιχθεΐ σέ βιομηχανική παραγωγή. Τ’ ’Αμπελάκια λ.χ. άπ’ τό συναγωνισμό του Μάντζεστερ καταστράφηκαν καί ρήμωσαν λίγο ίίρίν από τα 1821. Οί ¿λληνες έμποροι, καί καραβ;οκυραΐοι έχασαν τήν εύκαιρίάΤ των έχταχτων κερδών καί τά περισσότερα καραβιά έμειναν δε­ μένα στα λιμάνια τους-£®τά τό 1815. ~Μά κ*. αυτή η οικονομική κρίση αποτέλεσε μέ τή σειρά τής’ κίνητρδ“νγιά τό δονάμωμα της επαναστατικής κίνησης. . Πορεία καί επίδραση . -fQ έπιαναστατικός ^όλδμ^ς τής γαλλικής δηΤών πολιτικών γεγονότων μ0κρατίας μετάφέρθη'κε σ ’ έλλή'νικές χώρες. *0 -στρατηγός--τής επανάστασης Βοναπάρτης,!' πολεμώντας στή ν ’Ιταλία στα 1.797, παίρνει τή Βενετιά καί ή περίφημη εμτέόρβ£η δημόκρατία παύει να ύπάρχέι. Τότε δ ·Νά7^^έ#5τας“παίρν^ι_καί τήν Κέρκυρα κ α ίτ ’ άλλα Εφτοτ νησα. Καίει τήν-περίφημη «χρυσή' βίβλό;β?>β'πσυ- ήταν γραμμένα τά;ονόματα της ντόπιας άριστ'οκρατίας," μέσα σ’- έξαλλο- λαϊκ0';ένθο'υσιασμό. Καλούν τό λαό νά συνεργαστεί με τή γαλλικήΓδήίμόκρατία. Ό Ναπόλέοντας έρχεται 'σέ συνεννόηση μεστούς μανιάτες, μέσον ; τ^ν: αδελφών Στεφανόπολι, πού κατάγονταν ά π ' τή Μάνη καί' ήτ&^'Ιγκάταστήμένο'!. στήν Κορσΐκήν-τ’Οργανώνενδίχτυ άπό.πpάχτopες^^ .δλ·ή:τ:ήν :'Ε>ίλάδά καί ο! μαγικές λέξεις τής ισότητας καί. τής λευτερίας,-πΰύ-τις 'είχε κηρύξει τότε καί; 6' Ρήγας: καί τις έξωράι’σε μέ τό · μταρτύριό τό"©, συγκινσΰν τον- υποδουλωμένο·· έλλην ικό λαό> Τόν άλλο χρόνσ.ρ Ναπολέοντας έκστρατεύέι καί παίρνει τήν-Α’ίγύπτο. ’Εκεί πολεμάει μαζί-: καί- ή. «ελληνική- λ ε γ Σ τ ά · 1799 ρώ σοι καί τόυρκο^ άφαίρουν άπ ’ τούς 'γάλλους τά Εφτάνησα, Μή · βρίσκοντας άλλη λύση για τήν τύχη τους τ’ άνακηρύσσουν αυτόνομο· κράτος μέ τ’ ονσμα- «-ίόνιος Πολιτεία» πού πληρώνει 75.000 γρό-σια χρονιάτικο φόρΌ- σΊόύςΜτσύρκόϋς. ■*-Η «Τόνιος Πολιτέίά» οργανώνει στρατιωτικό“ σώμα-;. Ό ί ρώσοι -οργανώνουν επίσης, τέτία· σώ,ματα. μέ στελέχη- τον Άναγνωσταρα* τον Τζαβέλα,- το Δράκο. Σ ’ αυτό τό μεταξύ- ο Αλήπασας,^ ύστερα από'δεκ'ά-χ-ρό^’ο^όλε.μο μέ τούς Σουλιώτες, ξεκαθαρ ίζει, στά 1803, τά βουνά του Σουλιου -¿'Κ^τήν άρειμάνια αυτή ράτσα. Οί σόυλιώτες· έγραψαν αθάνατες σελί δες""ήρωϊσμοΰ κο?ί οσοι σώθηκαν κατάφυγαν μέ τά γυναικόπαιδά στά Εφτάνησα. · Στά 18^.7 οί γάλλοι οργανώνουν τό «άλβανικό σύνταγμα» μέ S254 άντρες. Στά-,-18ΐ)§ οί άγγλοι οργανώνουν κι αυτοί ελληνικά Μάγματα καί στις γράμμ®Ρτπ§6ς πολεμάει κι δ Κολοκοτρών^ς. Σ’ αυτά τά σώματα πολεμάν ό Κολοκοτρώ^ νης, ο ’Αναγνώσταράς, ό. Νικήτα ρας, δ Μπότσαρης-, δ Τζαβέλας κι άλλοι πρωταγωνιστές, τής Επανάστασης ΐοΰ 1821. Στά 1809—1810. μάλιστα βρί.

39 σκονται αντιμέτωποι έλληνες πού δούλευαν στούς γάλλους μέ κείνους πού δούλευαν στούς άγγλους. Στα 1806 άρχίζει ό ρωσοτουρκικός πόλεμος. Στην "Υδρα τότε άνατρέπεται ή τουρκόφιλη διχτατορία του Βούλγαρη α π ’ τη μερίδα των Κουντουριωτών και ή "Υδρα επαναστατεί ενάντια στην Τβυρκία, δπως καί ή Σ άμο? Τένεδο, Λήμνο, Μά γρήγορα συνθηκολογεί καί μόλις γλυτώνει από τόν άφανισμό. Ό ρωσοτουρκικός πόλεμος βαστάει ώς τα 1812. Σ ’ αύτό τό μεταξύ στα 1803 επαναστατεί καί ή Σερβία ενάντια στην τούρκικη κυριαρχία. Ό ντόπιος Καραγιώργης γίνεται ήγεμόνας των σέρβων καί ό περίφημος άρματολος του Ό λύμπ ου Νικοτσάρας στα 1807 μέ 500 παλληκάρια τρα­ βάει μέσον Μακεδονίας σ’ ενίσχυση των σέρβων. Φτάνει ώς τό Μελένικο, μά τό σώμα του τσακίζεται από τούς τούρκους. Μόλις γλυτώνει μέ λίγα παλληκάρια καί λαβωμένος άποτραβιέται στό "Αγιον ’Ό ρος γιά νά πεθάνει σέ λίγο στη Σκόπελο α π ’ τις πληγές του. 'Η σουλτανική εξουσία ζήτησε τότε, μέ υπόδειξη τ ή ς ’Α γγλίας, νά ξεκα­ θαρίσει όλότελα τό κίνημα των κλεφτών. Στα 1806 σουλτανικό φερμάνι προστάζει νά χαλαστούν οι κλέφτες. Ό πατριάρχης βγάνει κι αύτός άφορισμό ενάντιά τους. Οι κοτζαμπάσηδες συνεργάζουνται δραστήρια μέ τις τούρκικες άρχές γιά νά εξοντώσουν την κλεφτουριά, πού περνάει περίοδο φοβερής αντίδρασης. Τότε χάνουνται κ5 οί Κολοκοτρωναΐοι, «Κάμνει ένα φερμάνι ό σουλτάνος νά σκοτώσουν τούς κλέφτες. ’Αφοριστικό έρχεται του πατριάρχη γιά νά σηκωθεί δλος ό λαός καί έτσι έκίνήθηκε δλη ή Π ελοπόν­ νησος. τοΰρκοι καί ρωμαίοι κατά των Κολοκοτρωναίων», γράφει ό Θ. Κολοκοτρώνης. 'Ένας καλόγερος τούς πρόδωσε καί τούς έκαψαν οί τοΰρκοι σ ’ ένα ληνό κοντά στη Δημητσάνα. *Αλλοι παλιοί κλέφτες του Μωρία σκοτώθη­ καν επίσης. Τ ότε χάθηκε ό περίφημος Ζαχαρίας. Κατάγονταν απ’ τή Μ παρμπίτσα τής Λακωνίας καί ήταν φόβητρο τών τούρκων. Στή σχολή του Ζαχαρία μαθήτεψαν ό Θ. Κολοκοτρώνης, ό Νικηταρας, πού έγινε γαμπρός του κι άλλοι ξακουστοί κλέφτες. Ό Ζαχαρίας, ατρόμητος άντρας, είνε ή πιο π ρο­ οδευτική καί λαϊκή μορφή απ’ τούς κλέφτες του Μωρία. Φωτεινό μυαλό, μπήκε στό νόημα τής Γαλλικής Ε π ανάστασης καί επιζητούσε συντονισμό τών επαναστατικών ενεργειών τών έλλήνων μέ τις γαλλικές καί δυτικο­ ευρωπαϊκές εθνικό - επαναστατικές δυνάμεις. Ε χ τ ρ ό ς τών τούρκων, ήταν ταυτόχρονα εχτρός φοβερός τών κοτζαμπάσηδων καί του κλήρου καί προ­ στάτης της άγροτιας. Ε ίχε βλέψεις πανεθνικές. Βοήθησε τόν ’Ανδροΰτσο νά διασκίσει τό Μωριά καί τόν συμβούλεψε νά κρατά σύνδεση γιά κοινή δρά­ ση. ΕΖνε ο μόνος πού ένωσε τούς μεγάλους κλέφτες του Μωρία καί τούς καθοδηγούσε σέ συνδυασμένες ενέργειας σάν αρχηγός τους. Ό λ ο ι τους σχεδόν χάθηκαν σ’ αντό τό μεγάλο κατατρεγμό πού τούς έκαναν οί τουρ-

40 κοι, οι κοτζαμπάσηδες καί τδ πατριαρχείο μέ τδν κλήρο : δ Γι ανίας στην περιοχή τη ς Πάτρας, ό Π ετιμ εζα ς στά Καλάβρυτα, ό Μαντας στην Α ρ κ α ­ δία, Τό Ζαχαρία τδν έφαγαν τελευταίο οί κοτζαμπάσηδες του Μωρία, άφοΰ πρώτα εκδικήθηκε άγρια τούς φονιάδες τω ν συντρόφ6>ν του, Αύτόνε τον δολοφόνησαν στά Τ σ έρ ια τή ς Μάνης κουμπάροι του μανιάτες γιά νά πά­ ρουν την επικήρυξη. «Κουμπάροι φάγαν τδ Μαντα, κουμ,πάροι καί τδ Ζ α χα ­ ρία», αναφέρουν άκόμα οί αγρότες του Μωρία. ’Α π ’ τούς μεγάλους κλέ­ φτες αυτής τής ηρωικής γενιάς γλύτωσε μόνο δ Άναγνο^σταρας, πού πρω­ ταγωνίστησε στην επανάσταση του 1821, Οί Ζαίμηδες καί οί Δεληγιάννηδες ήταν οί πιδ άπαίσιοι εχτροί τή ς κλεφτουριάς σ’ αύτή την εποχή καί μόνο μέ τις δικές τους ένέργε'.ες έξοντώθηκαν οί μεγάλοι κλέφτες. Σ τή Στερεά καί Ή πειροθεσσαλία εξοντώνονται α π ’ τούς άρβανιτάδες του ’Αλή οί π ιδ ξακουστοί κλέφτες καί αρματολοί σάν τδ Βλαχάβα, τδ θρυλικό Κατσαντώνη πού τον πρόδωσε δ τουρκολάτρης προεστός Τσολάκογλου, γνήσιος πρόγονος του τορινοΰ. *0 Καραι'σκάκης, πού ήταν παλληκάρι του Κατσαντώνη εκδικήθηκε τδν αρχηγό του καίοντας σπίτια καί άποθήκες του προδότη. Γ ιά ενα διάστημα καταφεύγουν στή Σκίαθο, οργανώνουν στο­ λίσκο άπό 70 καραβοκαίκια καί άνοίγουν κουρσάρικο πόλεμο. Έ χ ο υ ν άρχηγό τδ Σταθα. Μαζί τους βρίσκεται καί δ Θ. Κολοκοτρώνης. Οσοι κλέφτες δέ σκοτώθηκαν έφυγαν στά Ε φ τάνησ α ή προσκύνησαν τδν ’Αλή. Μ αζεύτη­ καν στά Γιάννενα καί μπήκαν στή δούλεψή του. Σύγχρονα δ ’Αλή πασας, συνεχίζοντας τη συγκεντρωτική του πολιτική, άφαίρεσε ά π ’ τά Ζαγόρια καί τά Βλαχοχώρια τά προνόμιά τους καί τά έκανε ίδιοχτησία του. Τό τέλος τών ναπολεόντειων πολέμων στά 1814—15 βανει τελεία καί παΰλα στις έλπίδες τώ ν έλλήνων πώ ς θά λευτερώνονταν ή πατρίδα τους μέ τή βοήθειατώ ν ξένων. « Ε Ι δ α τ ό τ ε δ τ ι , δ, τ ι κ ά μ ω μ ε θ ά τ δ κ ά μ ω μ ε μ ο ν ά χ ο ι καί δέν έ χ ο με έ λ π ί δ α κ α μ μ ί α άπό τ ο ύ ς ξ έ ν ο υ ς», γράφει δ Κολοκοτρώνης. Τ ά έθνικά ζη τή μ α τα πήραν δλότελα άσχημο δρόμο. Τ ά Ε φ τάνησ α , πού γιά λίγα χρόνια μέ τήν αύτόνομη πολιτεία τους συγκί­ νησαν τούς ελληνες, πέρασαν στήν κατοχή τής ’Α γγλίας καί σέ λίγα χρό­ νια, στά 1819, οί άγγλοι πούλησαν τήν Πάργα στδν ’Αλή Π ασά γ ιά 150 χιλιάδες λίρες. Τδ πούλημα τής Πάργας έκανε φοβερή έντύπωση στον ελλη­ νικό λαό. Οί παργινοί άνάσκαψαν τούς τάφους, ξέθαψαν τά κόκκαλα, τά καψαν γιά νά μήν τά μολύνουν οί τοΰρκοι καί μέ τά γυναικόπαιδα πέρασαν στά Ε φ τάνησ α, δπου λίγα χρόνια πριν είχαν βρει άσυλο καί οί σουλιώτες. *Η λαϊκή μούσα τραγούδησε μέ πάθος τήν προδοσία τή ς, Π άργας καί τδν ξεσπιτωμό τών παργίνών. "Ας σημειώσουμε άκόμη, δτι τότε υπήρχαν φόβοι ν’ αρπάξουν οί άγγλοι τά καράβια τών νησιωτών, πού ήταν οί σοβαροί άντα-

41 γωνιστές τους στή Μεσόγειο. ΣτΙς παραμονές του 1821 χιλιάδες πεινασμένοι ελληνες πλημμύριζαν τα 'Εφτάνησα. ' Τή στιγμή πού τά ελληνικά ζητήματα έπαιρναν αυτή την άσχημη τροπή τό επαναστατικό ήφαίστειο συνέχιζε να συγκλονίζει τΙς διάφορες χώρες. Στή νότιο ’Αμερική αρχίζει στα 1814 εθνική επανάσταση. Ε νά ντια στήν Ισπανία έπαναστατοΰν στή Βενεζουέλα, Βολιβία, Χιλή, ’Αργεντινή, Περού, Κολομβία’ ή εξέγερση άπλώνεται στο Μεξικό καί υστέρα άπδ δεκάχρονο πόλεμο κατάληξε νά άπελευθερωθοΰν καί να γίνουν άνεξάρτητα δημοκρατικά κράτη αυτές οί άποικίες. Στήν Εύρώπη το ϊδιο. Στήν ’Ιταλία ή δράση τών καρμπονάρων έκανε κρότο σ’ ολη τήν Εύροίπη. Τον Ιούλη του 1820 έξεγείρονταν οί ίταλοί πατριώτες στήν Καμπανία. Το Μάρτη του 1821 στό Πεδεμόντιο. Στήν 'Ισπανία τό Γενάρη του 1820 στασίασαν στο Κάδιξ καί χρειάστηκε νά έπέμβει ή 'Ιερή Συμμαχία μέ γαλλικό στρατό για νά χτυπήσει τό δημοκρατικό κίνημα. Στήν Πορτογαλία έπίσης εξεγέρσεις στά 1817 καί 1820. Τά γεγονότα έδειχναν στούς ελληνες τό δρόμο πού έπρεπε ν’ ακολουθήσουν γιά ν’ άπελευθερώσουν τήν πατρίδα τους. 'Όλα αυτά τά δραματικά γεγονότα πού άρχισαν άπό τά 1789 καί ξε­ τυλίγονταν σέ εξίσου δραματική σειρά, τράβηξαν σέ ενεργό δράση τά πρω ­ τοπόρα στοιχεία του έλληνικοΰ λ,αου καί έκαμαν νά ωριμάσουν ολόπλευρα οί οίκονομικο-ίδεολογικές καί στρατιωτικές προϋποθέσεις τής έπανάστασης. Συγκεκριμένα έχουμε: 1) Δυνάμωσε τό έμπορικό κεφάλαιο καί συσσώρευσε πλούσια έχταχτα κέρδη. Δημιουργήθηκαν οί έμποροκαραβοκυραιοι τών τριών νησιών μέ τά θησαυρισμένα πλούτη καί τά έξοπλισμένα καρά­ βια. Οί παροικίες εσωτερικού καί εξωτερικού εινε στις δόξες τους. Τόρα ακμάζουν οί βαθύπλουτοι Μαρασλής, Ριζάρης, Βαρβάκης, Καπλάνης κλπ. στή Ρωσία. 2 ) Οί επαναστατικές καί πολεμικές συρράξεις δυνάμωσαν τήν εθνική συνείδηση. Είδαμε πώς τά καράβια έφερναν αρχαιοελληνικά ονό­ ματα. 3) Πλάτηνε ό πολιτικός ορίζοντας τών πρωτοπόρων στοιχείων του ελληνικού κόσμου. Ά ρ χισ α ν νά μπαίνουν στο μεγάλο παιχνίδι τής εύρωπα'ικής πολιτικής. Διαδοχικά πήραν τό μέρος δλων τών άνταγωνιζόμενών δυνάμεων καί ή σκληρή πείρα άποδειξε, δτι πριν άπ* δλα πρέπει νά στηριχθοΰν στις έπαναστατικές τους δυνάμεις. 'Ο Κολοκοτρώνης άμα του πρότειναν στή Ζάκυνθο νά πάει στήν Ιτ α λ ία νά πολεμήσει μέ τούς γάλλους ε ι π ε : «Δέν έχω τίποτε μέ τό Μπουναπάρτε. Ά ν είνε νά πολεμήσω μέ τούς τούρκους, τούς οχτρούς τής πατρίδας μου, πάω δπου νάνε». 4) Σου­ λιώτες, κλεφταρματολοί, νησιώτες, σπουδαστές, φυγάδες, πλήθος μετανά­ στες, παίρνουν προσωπικά μέρος στούς πολέμους στις γραμμές τών εύρωπαϊκών στρατών. Συγκρότησαν ελληνικά σώματα. “Εδρασαν σά στελέχη στούς ξένους στρατούς. Μπήκαν στο νόημα τής πειθαρχίας, τής οργάνω­ σης, τής στρατιωτικής τέχνης. Ά π όχτη σ α ν αυτοπεποίθηση στις δυνάμεις

42 τους. ‘Ολοκληρώθηκε το έργο πού δημιουργούσε ή κλεφτόυριά καί ή πει­ ρατεία και η αναπτυσσόμενη επανάσταση άποχτάει τΙς πολεμικές της δυ­ νάμεις.

4. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ

ΤΗ Σ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Σ.—Χ Α ΡΑ Χ Τ Η ΡΑ Σ ΤΗ Σ

Εξετάσαμε τήν ανάπτυξη της εθνικής συνείδησης, την πορεία διαμόρ­ φωσης τής εθνότητας και. τόΰ .εθνικού κινήματος πού άπό τον καιρό του Ρήγα παίρνει έθνικοαπελευθερωτικό δημοκρατικό χαραχτήρα. *Η δημιουρ­ γία εθνικού.^ανεξάρτητου άστίκοδημοκρατικου κράτους άποτελεΐ πια ιστο­ ρική άνάγκη γίά ν’ άναπτυχτοΰν λεύτερα καινούριες παραγωγικές δυνά­ μεις καί νάδημίουργηθεΐ ό νεοελληνικός πολιτισμός. Ή κατανομή τής γης ανάμεσα σέ τούρκους καί έλληνες εξηγεί χτυπη­ τά τον εθνικό χαραχτήρα τής πάλης του έλληνικοΰ λαοΰ στίς παραμονές του 1821. Στη στερεά Ελλάδα κατοικούν 247.000 έλληνες καί 20.865 τουρκοι. Στην Πελοπόννησο κατοικούν 458.000 ελληνες καί 42.550 τουρκοι. Στη δυτική Ελλάδα ή καλλιεργημένη γή μοιράζεται εξίσου ανάμεσα σέ τούρ­ κους καί ελληνες καί στήν ανατολική οί Ιλληνες έχουν 5.1ν 8.000 στρέμμα­ τα καί οί τουρκοι έχουν 2.082.980. Στήν Πελοπόννησο οί έλληνες έχουν 1.500.000 στρέμ. καί οί τουρκοι 3··. έκατ. στρέμματα. Οί τουρκοι είνε σχεδόν τό 1)10 του πληθυσμοί) καί κατέχουν κοντά τή μισή καλλιεργούμενη γήί. καί τήν -καλλιεργήσιμη. ’Έτσι ή έθνική άπελευθέρωση άποτελεΐ το βασικό πρόβλημα καί τόν άξονα κίνησης των εθνικών δυνάμεων. 'Ωστόσο δέν είνε μόνο τό εθνικό ζήτημα. "Εχουν δημιουργηθεΐ άντιθέσεις άνάμεσα καί στις διάφορες τάξεις του ελληνικού λαοΰ καί βγαίνουν στήν επιφάνεια-μέ οξύτητα κι άλλα προβλήματα κ α ί π ρ ι ν ά π ’ δ λ α τ ό α γ ρ ο τ ι κ ό . Οί τουρκοι κατέχουν, δπως είδαμε, σχεδόν τή μισή γή. Μά καί ή: υπόλοιπη γή ανήκει ολοκληρωτικά σχεδόν στούς άρχοντες, στήν εκκλησία καί στά μοναστήρια. Τά μοναστήρια φτάνουν τά 545 άντρικά καί 18 γυναικεία καί μόνο στό Μωρία είνε 25 δεσποτάδες. Ά π ό -120.000 οικογένειες ελληνικό πληθυσμό στις έπαρχίες πού άπελευθερώθηκαν, οί 100 χιλ; είνε άχτήμονες καί οί 20 χιλ. άποτελοΰν φυσικά τά τζάκια. Αν προστέσουμε καί τις πολιτικές καταπιέσεις καί τό ξεζούμισμα πού δοκίμαζαν οί αγρότες άπό τ’ άρχοντολόϊ, θά νοιώσουμε τό βαθύ μίσος πού έθρεφαν ενάντια στούς τουρκοκοτζαμπάσηδες, δπως τούς άποκαλοΰσαν, καί τόν κλήρο. Οί τσιφλικάδες, ελληνες καί τουρκοι» δένουν τους άγρότες στή γή καί δυναμώνει ή δουλοπαροικία. Τ ό α γ ρ ο τ ι κ ό πρόβλημα άποτελεΐ τό βαθύτερο κίνητρο τής ά γ ρ ο τ $ α ς κ α, §*. τ ή ν ο ύ σ ί α, τ δ φ θ υ $ κ ο 3: ζ η τ ή μ α τ ο

43 Τό αγροτικό κίνημα''αυτά τά χρόνια έχει πάρει τεράστιες διαστάσεις καί τά βουνά της Ελλάδας άποτελοΰν πραγματικά στρατόπεδα. Είδαμε 6τι στά 1805-6 τόΰρκοι, κλήρος καί τζάκια συνεργάστηκαν γιά νά κατα­ στρέφουν τήν κλέφτουριά. Στις αστικές - κοινότητες ή ταξική πάλη διεξαγόταν γιά συμμετοχή στην -αυτοδιοίκηση καί γιά αύξηση των απολαβών τών ναυτών καί έργατών. Στή Σάμο είχαν χωριστεί σέ δυο κόμματα : στόύς καλλικάντζαρους, πού τούς άποτελοΰσε ή έμποροτσιφλικάδικη άρχοντιά κι δ κλήρος, καί στούς καρμανίόλους, πού τούς αποτελούσαν τά υπόλοιπα στρώματα του πληθυσμοΰ. Στήν Πάρο αντιπάλευαν δυο κόμματα, τών δοκίμων καί του Μοχλού. Σ τ’ Ά μ π ελάκ ια γινόταν ανάλογη πάλη. Μά στά ναυτικά νησιά αυτή ή πάλη "πήρε μεγαλύτερη οξύτητα. Οι ναύτες) εμψυχωμένοι άπ’ τον επαναστατικό αέρα πού άνάπνεαν στά γαλλικά λιμάνια, πάλευαν νά σπάσουν τήν τυραννική κυριαρχία τών αρχόντων καί του κλήρου. Ζη­ τούσαν μεγαλύτερο μερίδιο στά κέρδη κ α ί‘δημοκρατική διακυβέρνηση τών κοινοτήτων. Στά 1800 δολοφονήθηκε ό Ά ν τ . Κουντουριώτης, πατέρας του- Λάζαρου^ Οι έμποροι βρέθηκαν σε δύσκολη θέση καί ζήτησαν ένίσχυση άπ’ τον Καπετάν πασά πού πρόθυμα διόρισε τό Γ. Βούλγαρη γε­ νικό αστυνόμο, ζα μ π ιτ ^ δπως τον έλεγαν, μέ διχτατορικά δικαιώμ,ατα. 'Ο Γ· Βούλγαρης, δουλεύοντας χρόνια στήν υπηρεσία τών τούρκων, μέ άγρια μέσα δάμασε τούς ναυτές. Τήν . ίδια εποχή -διορίστηκε ζάμπίτης καί στις Σπέτσες καί άργότερα* στά 1815, καί στά Ψαρά. *Έτσι γύρω άπ* τά άστικοδημοκρατικά προβλήματα, τό-άγροτικό, τό δημοκρατικό, τό ερ­ γατικό, πού βγαίνουν στήν επιφάνεια, μεγαλώνει ή ταξική πάλη. Μά δλο τό κοινωνικό πρόβλημα φανερώνεται κυρίως σά γλωσσικό1πρό­ βλημα γιά τή μορφή τής γλώσσας. Είδαμε τήν κυριαρχία της. άρχαΐζουσας γλώσσας πού καλλιεργιόταν άπ’ τά- άνώτερα στρώματα καί- τή διαμόρφωση της νεοελλην ικής άπό τις λαϊκές μάζες?^ο.υ άναπτυσσό μενού έθνους* ΙΑπ’ τά μίαά'τοΰ 17ου αιώνα δίδασκαν σ τ ά ’Γιάννενα καί. σέ άλλες πόλεις, ό Στέφ. Κοσμητάς, ο Κοδρικας κλπ. Δημοτικιστές ήταν οί «Ιδιόρρυθμοι» Γρ. Κωνσταντάς, δ Δαν. Φιλιππίδης, ό- Νεόφυτος Δούκας, ο Ά θάν. Χριστόπουλος, ό Βηλαράς, Ό τελευταίος διαμορφώθηκε στά Γιάννενα άπό τό. σκολειό του δημοΐικιστή Θαν. Ψαλίδα καί: άποτελοΰν μέ τό Χριστό“· πουλο τούς πιο γνήσιους εκφραστές τής λαϊκής γλώσσας. Στήν περίοδο πού περνάμε αποκρυσταλλώθηκε ή μεσοβέζικη θέση τή^ καθαρεύουσας. 'Ο ’Αδαμάντιος! Κοραής, γιατρός καί διανοούμενος χιώτης του Παρισιού, καλλιεργεί τον τύπο- - της καθαρεύουσας γιά ν’ άποφύγει τις «άκρότητες της άρχαίζουσας», - μά καί τή «γλώσσα του 8χ>ίού». Πλή­ θος λόγιοι άκολούθησαν τή γραμμή του. Ό "Ανθιμος Γαζής, ό Κούμας, ό Οικονόμου, ό Βάμ,βας, ό Φαρμακίδη’ς, δ Γεννάδιος κλπ, Τό περίφημο

44 γλωσσικό ζήτημα συμπυκνώνει καί έκφράζει δλο τό νεοελληνικό κοινω­ νικό πρόβλημα και ή γραμμή του Κοραή φανερώνει άνάγλυφα τή συμ­ βιβαστική . πρύς τό βυζαντινισμό καί κοτζαμπασισμό πολιτική του εμπο­ ρικού κεφαλαίου. Έ τ σ ι τό έλληνικό Ιθνος κοντά στο εθνικό πρόβλημα συνειδητοποιεί καί τό γλωσσικό. «Δεν γνωρίζω πάρεξ έλευθεριά καί γλώσσα», γράφει άργότερα ό Σολωμός* Π ροχω ρειπρός τήν εθνική του χειραφέτηση δίχως πνευματική άναγέννήση, §ίχως ιδεολογική επανά­ σταση;. Δ ίχω ς ν’ άπαλλαχτεΐ άπ* τή- βυζαντινή παράδοση καί μέ δαύτη συμβιβάζεται επίσημα ή αστική τάξη μέ τήν ιδεολογική μορφή της κα­ θαρεύουσας .γλώσσας, καί της «μεγάλης. Ιδ έ α ς » . Έ τ σ ι τό. πρόβλημα τής εθνικής απελευθέρωσης-αποτελεί τό βασικό πρόβλημα καί δίνει το χαραχτήρα στήν άναπτυσσό'μενη επανάσταση σαν έθνικοαπελευθερωτικη. Ω σ­ τόσο μα ζί μ’ αύτό προβάλλουν καί τ’ άλλα άστικοδημοκρατικα προβλήματα. «Τό νεοελλ,ηνικο έθνος ζυμώθηκε κι άντρώθηκε μέσα σε ατέλειωτη σειρά άπό εθνικούς καί δημοκρατικούς άγώνες», γράφει ο Ν. Ζαχαριαδης.

5. Θ Ε Σ Η ΤΩΝ ΔΙΑ Φ Ο ΡΩ Ν Τ Α Ξ ΕΩ Ν Α Π Ε Ν Α Ν Τ Ι Σ Τ Η Ν Α Ν Α Π Τ Υ Σ Σ Ό Μ Ε Ν Η Ε Π Α Ν Α Σ Τ Α Σ Η —Κ ΙΝ Η Τ Η Ρ ΙΕ Σ Δ Υ Ν Α Μ Ε ΙΣ

ΤΗΣ

Μπορούμε τόρα να καθορίσουμε τή θέση των διαφόρων τάξεων καί στρωμάτων του ελληνικού, έθνους άπεναντι στήν άναπτυσσόμενη έθνικοάπελευθερωτική. επανάσταση. Τό πατριαρχείο* οπως ξαίρουμε, ηταν φορέας των βυζαντινών άντιδραστικών παραδόσεων. Ό τελευταίος πριν τό 1821 πατριάρχης Γρηγόριος Ε' βγάνει συνοδικό τόμο γιά νά χ τ υ ­ πήσει τις ολέθριες αρχές, πού μέ τήν επίδραση των έργων Ρουσσώ, Β ολταίρου καί τής Γαλλικής ’Επανάστασης, άρχισαν νά διαδίδονται μέ μυ­ στηριώδη τρόπο. Τό 1806 άφορίζει τήν κλεφτουριά καί διευκολύνει Β Ι σουλτανική εξουσία νά τήν πολεμήσει. Στά 1824 άφορίζει έπίσης τήν Ε π α ­ νάσταση μόλις ξέσπασε. Σ ’ ολη του τή σταδιοδρομία καί δράση} εξόν άπό λίγες εξαιρέσεις, τό πατριαρχείο εΐνε εχτρός σέ κάθε άπελευθερωτική κ ί­ νηση, σέ κάθε ;προοδευτ4κή ιδεολογία. Ο ί φ α ν α ρ ι ώ τ ε ς ακολουθούν μιά πατροπαράδοτη πολιτική πού τήν κληρονομαν άπό πατέρα σέ γιό σά μέ διαθήκη: νά μεταρρυθμιστεί ή Τουρκία σέ μικρές, ηγεμονίες σάν τις παραδουνάβιες καί νά τις κυ­ βερνάν αυτοί. Κάτι παρόμοιο μέ κείνο πού επιδιώκουν οί μεγάλοι π α ­ σάδες. Στάθηκαν πάντα εχτροί σέ κάθε επαναστατικό κίνημα. ‘Ωστόσο, μέ τή Γαλλική ’Επανάσταση φανερώνεται κάποια διαφοροποίηση άνάμεσά τους. Οι Σοΰτσοι, οί Μαυροκορδατοι άκολουθοΰν γαλλόφιλη φιλελεύ­ θερη πολίτικη, αντίθετα μέ τούς ‘Υψηλάντηδες πού άκολουθοΰν ρωσόφιλη

45 καί βρισμένοι άπδ δαύτους τραβιούνται στήν επαναστατική κίνηση, δπως θά ίδουμε. Ο ι κ ο τ ζ α μ π ά σ η δ ε ς και ό μεσαίος κλήρος, δεσποτάδες,’ηγούμε­ νοι, εινε άρκετά δυνατοί καί φιλοδοξούν νά πάρουν τά χτήματα καί τή θέση τών τούρκων. Μά κι ο κίνδυνος είνε μεγάλος κ’ ή δράσή τής κλεφτουριας τούς τρομάζει. Προτιμάν νά περιμένουν τή μεταβολή άπδ εξωτερικές δυνάμεις, Ιδίως άπδ τή Ρωσία καί αντιδράν στήν επανάσταση, Τ δ έ μ π ο ρ ο - τ ρ α π ε ζ ι τ ι κ δ - κ ε φ ά λ α ι ο δουλεύει, οπως ξαίρουμε. σέ πλήθος χώρες καί <ττίς πιδ διαφορετικές συνθήκες κ* έτσι δη­ μιουργεί τά πίδ διαφορετικά συμφέροντα. Συνεπούμενα | δέν έχει καί τήν ϊδια θέσή- άπέναντι στήν έπανάσταση. Μεγαλέμποροι, ειδικά τής πόλης, πούνε συνδεμένοι μέ τδ πατριαρχείο καί δουλεύουν μέ τδ τούρκικο δη­ μόσιο, εινε άντίδραση. Ά λ λ ες ομάδες γιά διάφορους λόγους ήταν συντη­ ρητικές καί άκολουθουσαν καιροσκοπική πολιτική, δπως οί έμποροκαραβοκυραΐοι τής Ύδρας. Αυτοί φοβόνταν τήν τούρκικη αρμάδα μά έξίσου φοβόνταν καί τούς άτίθασσους ναύτες τους. "Αλλες ομάδες, ιδίως τών παροι­ κιών, άκολουθοΰν επαναστατική πολιτική. Γενικά, τδ έμποροτραπεζιτικδ κεφάλαιο του εξωτερικού, επηρεασμένο καί άπδ τήν άντίδραση τής ‘Ιερής Συμμαχίας καί άπδ τή συντηρητική ’Αγγλία, διστάζει καί ακολουθεί π ο­ λιτική άντίθετη σέ κάθε έπαναστατική δράση. Ε πιζητούν, οπως έλεγαν, νά ώρι.μάσει πρώτα τδ έθνος μέ τή μόρφωση. Κι αυτή τήν πολιτική τήν εξέφραζαν ό Ά δ . Κοραης, δ Ά ν θ . Γαζής, ό μητροπολίτης Πίσας ’Ιγνάτιος, δ φαναριώτης Ά λ ε ξ . Μαυροκορδατος κλπ. Οί μεγάλες μάζες- του έθνους, αντίθετα άπ’ τις παραπάνω τάσεις τών προνομιούχων τάξεων "του έθνους, τραβούσαν άποφασιστικά καί μ* ενθου­ σιασμό γιά έπαναστατική λύση του εθνικού προβλήματος. 'Η ά γ ρ δ τ ι ά, μέ πρωτοπόρο τμήμα τήν κλεφτουρίά, άποτελοΰσε τή βασική κινητήρια δύναμη της επανάστασης. Γιά τούς άγρότες ή λύση-του εθνικού ζητήματος θά έλυνε αύτόματα καί τδ άγροτικδ πρόβλημα καί θά τούς- έδινε, τή- γη τους; Ή άγροτιά καί οί άλλες δημοκρατικές ομάδες του έθνους, οί ναύτες πριν άπ* δλα, οί μικρέμποροι, οί γυρολόγοι, οί χειροτέχνες, οίμικροδιανοούμενοι κάθε λογής, οί έμποροϋπάλληλοι, οί δάσκαλοι, δ κατώτερος κλήρος, οί σπουδαστές, αποτελούσαν τή δραστήρια έπαναστατική δύναμη. Αύτήή εθνική δημοκρατική δύναμη νίκησε τήν άντίδραση καί συντηρητικότατα τών άνώτερων τάξεων, παράσυρε κι αύτές στδν έπαναστατικδ αγώνα, δπως θά δούμε. Τέλος δυδ λόγια γιά τούς άρματολούς. Είχαν τραβηχτεί στδν έθνικδ άγώνα κι άπ* αύτή τους τή θέση ήταν στοιχεία πού έτειναν σέ έξεγέρσεις, ελπίζοντας άπ’ αύτές βελτίωση τής θέσης τους. Μ αζί μ* αύτό, ήταν στοι­ χεία ταλαντευόμενα καί ή αφοσίωση τους στην έπανάσταση θά καθοριζό­ ταν πριν άπ* δλα άπ* τή μαζική δύναμη τής επανάστασης.

46 6. Π Ρ Ο Π Α Ρ Α Σ Κ Ε Τ Η

Κ ΑΙ

Ο ΡΓ Α Ν Ω Σ Η Τ Η Σ Ε Π Α Ν Α Σ Τ Α Σ Η Σ .

Η Φ ΙΛ ΙΚ Η

Ε Τ Α ΙΡ ΙΑ

Δέκα χρόνια σχεδόν μετά τό μαρτυρικό θάνατό του Ρήγα ιδρύεται στο Παρίσι, στα 1805, τό «Ελληνόγλωσσο ξενοδοχείο» άπ’ τό σαλονικιό λό­ γιο Ζαλύκη. Ε ίχ ε σκοπό φανερό να βοηθήσει τή μόρφωση των . έλλήνων, μά πραγματικά απόβλεπε στην εθνική αποκατάσταση. *Έτσι οι έλληνες πατριώτες μπήκαν στον ίδιο δρόμο πού άκσλαύθησαν κείνο τόν καιρό οί πατριώτες δλων των χωρών πού οργάνωναν μυστικές επαναστατικές Οργα­ νώσεις . γιά την εθνική άποκατάσταση των χωρών τους καί τόν άστικο-δημοκρατικό μετασχηματισμό των μοναρχο-φεουδαρχικών καθεστώτων. Πιο περίφημη άπ*αύτες τΙς οργανώσεις εινε ή ιταλική εταιρία τών καρ­ μπονάρων, πού αποτελούσε τό φόβητρο της ‘Ιερής Συμμαχίας. Πέντε χρο­ νιά άργότερα, στά 1814, ιδρύεται στήν Ό ντέσσα, ή «Φιλική *Εταιρία» απ τό Νικ. Σκουφα, το Μαν. Ξάνθο καί τό Θαν. Τσακάλωφ. *0 Νικ. Σκου­ φάς, τό καθοδηγητικό μυαλό της Φιλικής Ε ταιρίας, ήταν χειροτέχνης απ τό Κομπότι της *Αρτας. Στήν *Οντέσσα δούλεψε σά μικρέμπορος καί έμποϋπάλληλος στήν Τεργέστη καί στήν Ό ντέσσα γραμματικός στο μεγαλέμπορο Ξένη. *0 Τσακάλωφ ήταν γιος εμπόρου άπ* τά Γιάννενα καί ήταν φοιτη­ τής στήν Εύοώπη καί μέλος του «Ελληνόγλωσσου ξενοδοχείου». Γρήγορα ό Τσακάλωφ άποτραβήχτηκε ούσιαστικά καί στή θέση. του βρίσκονταν ό Παν. Άναγνωστόπουλος. Καταγόταν άπ* τήν *Ανδρίτσαινα της Τριφυλίας καί δούλευε στήν Ό ντέσσα σάν υπάλληλος στο μεγαλέμπορο Θαν. Σέκερη. *Η Φιλική Ε ταιρ ία ιδρύθηκε σάν οργάνωση συνωμοτική έθνικοεπαναστατΐκή. Ό Ξάνθος ήταν μασώνος. Ειχε κατηχηθεί στά εμπορικά ταξίδια του στήν νΗπειρο καί ‘Εφτάνησα καί έμπασε τήν οργανωτική πειρα τών μασωνικών στοών. Καί η εταιρία είχε μασωνική Ιεραρχία στή διαβάθμιση τών μελών της. Σάν καθήκον της Ιβανε νά δημιουργήσει, μέ εθνική έπανάσταση. ελληνικό εθνικό κράτος. 'Η κατήχησή της γινόταν μέ 6ρκο. Στή δράση της, έτεινε σε συνεργασία μέ τούς βαλκανικούς λαούς. Σ τά 1817 συνεννοήθηκε μέ τό διωγμένο ηγεμόνα της Σερβίας Καραγιώργη γιά κοινή ένέργεια. Ό Καραγιώργης -πήγε στή Σερβία οπου τόν σκότωσε ό άνταγωνιστής του Όβρένοβιτς. ‘Ωστόσο καί μέ τόν Ό βρένοβιτς οι φιλικοί κρα­ τούσαν σύνδεση. Ε πίσης συνεργάζονταν με τούς καπεταναίους σέρβους, βουλγάρους καί βλάχους πού βρίσκονταν στις ηγεμονίες, ’Έ τσι η «Φιλική Ε ταιρ ία » ιδρυμένη καί καθοδηγημένη από λαϊκά μι­ κροαστικά στοιχεία, οργανώνεται καί δουλεύει στή γραμμή πού χάραξε ό Ρήγας 6 Βελεστινλής. Ζητεί εθνική άπελευθέρωση μέ επαναστατική δράση, οπως καί οι άλλες προοδευτικές δυνάμεις της Ευρώπης. Συνάμα επιδιώκει τή συνεργασία τών άλλων βαλκανικών λαών. Σ τά 1817 ή Φιλική έχει

47 έξαιρετική επιτυχία καί προσηλυτίζει τούς καπέταναίους Άναγνωσταρα, Χρυσοσπάθη, Δημητρόπουλο, Πεντεδέκα, Φαρμάκη καθώς καί τόν Παπαφλέσσα. ‘Ωστόσο ή Φιλική Εταιρία δέ δουλεύει σέ έλληνικό έδαφος και δέν έχει άμεσους δεσμούς μέ τις λαϊκές μάζες. Τό τσαρικό αντιδραστικό περί­ γυρο τήν πιέζει καΐ-τήν επηρεάζειςβπώς καί οί έλληνές έμποροι, φαναριώτες λόγιοι, πού ανάμεσα τους κινείται καί άναπτύσσεται. Στήν άνάπτυξή της δέν παίρνει κοινωνικό περιεχόμενο τη στιγμή πού φανερώνονται μεγάλοιδεάτικές τάσεις, *Η επανάσταση θά απλωνόταν στην ευρωπαϊκή Τουρκία πού θα _μεταβαλλόταν σέ ελληνικό κράτος. Καί τούς σέρβους, μ* όλες τις συνεννοήσεις, τούς έβλεπαν καί σαν ανταγωνιστές στήν κληρονομιά τής αυτοκρατορίας. Τό σπουδαιότερο, πού έπαιξε άποφασιστικό ρόλο στήν κατοπινή πορεία της έθνικοκοινωνικής πάλης, εϊνε δτΐ οί λαϊκοί ηγέτες τής Φιλικής ζήταν νά παραδώσουν την ηγεσία τής Φιλικής σέ ανώτερα,-τά πιο άντιδραστικά στοιχεία του έθνους» πού ήταν μαζί καί υπάλληλοι του τσαρισμού. Στά 1815 άκόμα απευθύνονται στο I. Καποδίστρια, υπουργό των εξωτερικών του Τσάρου. Αυ­ τός άρνιέται καί τούς διώχνει βάναυσα. Στά 1818 ή έδρα τής ‘Εταιρίας μεταψέρεται στη Κωνσταντινούπολη. Τότε- ανάπτυξε πλατεία · δράση καί στις γραμμές της μπαίνουν χιλιάδες άνθρωποι άπ’ δλα τά στρώματα του έθνους, φαναρ ιώτες, κληρικοί, κοτζαμπάσηδες, έμποροι, λόγιοι, κλέφτες, γυρολόγοι. *Η σύνθεσή της γίνεται όλότελα άνομοιόγενη. Στήν καθοδήγησή της, εξόν άπό τόν Ξάνθο καί Άναγνωστόπουλο, εϊνε ό μεγαλέμπορος Παν* Σέκερης, ό^λόγιος Ά νθιμ ος Γαζής, ό Κομιζόπουλος, ό Λεβέντης. ‘ Η καθοδήγηση περνάει δεξιότερα, ενώ ό Σκουφάς πεθαίνει στις 31 ’Γούλη 1818. Στούς κόλπους τής οργάνωσης άρχίζει αγώνας γιάτή ν άρχηγία; Γιά τήν ηγεσία ανταγωνίζονται εκπρόσωποι των άνώτερων στρωμάτων. Ά π ό τό Ινα μέρος τά πιο δεξιά στοιχεία, οί αντιδραστικοί φαναριώτες μέ τούς Ύψηλάντηδες, τούς Μάνους επικεφαλής. Αύτοί ακολουθούν ρούσικη πολιτική, στηρίζον­ ται στο εμπορικό κεφάλαιο πού δουλεύει στή Ρωσία, στον ανώτερο κλήρο καί στή ρούσικη πολιτική. .’Από τό άλλο μέρος* οί συντηρητίκοί-^φιλελεύθεροι κύκλοι πού έκπροσο^πουν τό εμπορικό κεφάλαιο» πού δουλεύει στή :δυτική Ευρώπη. ’Επικεφαλής τους εινε ό μητροπολίτης Πίσας Ιγνάτιος, ο Μαυροκορδατος, ό Κοραής. ‘Υποψήφιοι αρχηγοί υποδείχνονται ό κόντες Καποδίστριας, υπουργός του τσάρου, ό . πρίγκιπας ‘Υψηλάντης. δ.μητρο­ πολίτης ‘Ιγνάτιος, ό Καρατζας καί άλλοι. Οι ‘Υψηλάντηδες οργανώνουν ιδιαίτερο κύκλο στήν Ό ντέσ σ α γιά νά επιβληθούν* .‘Ο Ξάνθος, άπό μέρος τής Φιλικής, πάει στή Μόσχα γιά αρχηγό. ‘Ο Καποδίστριας άρνιέται ξανά τήν αρχηγία, γιατί δέν εγκρίνει τήν επαναστατική δράση καί τότε ό Ξάνθος απευθύνεται στδν Ά λ έ ξ . ‘Υψηλάντη.

48 Etve χαραχτηριστικδ &τι τδ έγγραφο της άνάλήψης τής άρχηγίας άπδ τδν ‘Τψηλάντη ύπογράφεται στίς 19 'Απρίλη 1820 άπ* αύτόνε,. άπδ τδν Ξάνθο καί I. Μάνο πού άντίπροσώπευε τδ φαναριώτικο κύκλο της Ό ντέσσας. "Ετσι ή «Φιλική Εταιρία» περνάει στά πριγκηπικά φαναριώτικα χέρια. Τδ ρούσικο πολιτικο-κοινωνικδ περίγυρο βοήθησε τούς 'Τψηλάντηδες γιά νά έπικρατήσουν. 'Η Εταιρία Ιδρύθηκε σέ ρούσικο έδαφος;: *Ή ρού­ σικη έπιρρόή ήταν πολύ μεγάλη σ’ βλο τδν έλληνικδ κόσμο καί καλλιεργιόταν έναν αιώνα πρίν. ΟΙ πόροι της προέρχονταν κυρίως άπδ έμπο­ ρους πού δούλευαν στή Ρωσία, οί- πράχτορές της στηρίζονταν στή ρού­ σικη επιρροή, .καί στά ρούσικα μέσα. Τά ρούσικα προξενεία τής Τουρκίας ήταν γραφεία καί βάσεις των φιλικών. Πολλά ρούσικα προξενεία τά εΐχαν στά χέρια οί κορυφαίοι φιλικοί. Ό Γ. Λεβέντης λόγου χάρη ήταν γραμ­ ματικός στδ προξενείο του Βουκουρεστίου. *0 I. Παπαρρηγόπουλος ήταν ό ίδιος πρόξενος στήν· Πάτρα. Στδ ίδιο προξενείς δούλευε κι ό Βλασόπουλος> « Ή σέρβικη Επανάσταση του 1803 καί ή- έλληνική στάση του 1821, οφείλουν τδ ξέσπασμά. τους,; λίγο-πολύ, στδ. ρούσικο: χρυσάφι καί στή ρού* σικη επίδραση», γράφει-στά 1853 ό Μάρξ. ’Άλλωστε ή ρούσικη., πολιτική στά Βαλκάνια- άποτελουσέ κινητήριο μοχλό στήν άνάπτυξη. τών απελευθε­ ρωτικών κινημάτων καί άποφασιστικδ παράγοντα στήν απελευθέρωση τής 'Ελλάδας καί τών άλλων βαλκανικών λαών. ’Έτσι ή όργάνωση της επα­ νάστασης πέρασε στούς φαναριώτες, έκανε στροφή καί στηρίζεται στή ρού­ σικη πολιτική. "Ένα άπ’ τά πρώτα μέτρα του αρχηγού ήταν νά δώσει εντολή νά μή στρατολογούν μέλη στήν οργάνωση άπ* τά κατώτερα στρώ­ ματα καί νά μήν εξοπλίζεται δ «τυχδν 8χλος». "Οπως ήταν Ιπόμενο, δυναμώνουν οί ταλαντεύσεις καί οί τάσεις γι άναβόλή τής έπάνάστασης, δηλαδή γιά ματαίωσή της. Οί κύκλοι Μαυροκορδάτόυ-^ΊγνάτΙού καλλιεργούν αυτή τή γραμμή. Ό Άναγνωστόπουλος πού τούς άκολουθεΐ γιά μιά στιγμή, υποστηρίζει αυτή τήν άποψη. Ό ϊδιος δ αρχηγός ταλαντεύεται. Μά ή δύναμη τών πραγμάτων καί ή μαζική πίεση νικάν . κάθε άντίδραση. Ό σουλτάνος έχει μπλεχτεί σέ πόλεμο μέ τδν Άλή πασα καί ε£νε μοναδική ευκαιρία γιά ν’ άρχίσει ή έπανάσταση, Τδ μυστικό της.„Εταιρίας έχει· πάει στ5 αυτιά τών τόύρκων καί οί παλιοί εταίροι εΐνέ έτοιμοι γιά ολα. ΕΖνε γνωστδ δτι σκότωσαν τδν τυχόδιώχτη Γαλάτη. Σκότωσαν τδν Καμαρινό, γϊά νά: μή'γυρίσει στδ Μωρία κ&ί μάθει δ Πετρόμπεής καί οί πρόκριτοι δτι καμιά βοήθεια δεν έρχεται άπ1* τή Ρωσία. Καί τδ Γενάρη του 1821 δολοφόνησαν τδν ήγεμόνα τής Βλαχίας Αλ> Σουτσο γιά νά πάρουν τήν ήγεμονία στά χέρια τους." Ο Παπαφλέσσας ανάβει τά πνεύματα στδ στρατιωτικδ συμβούλιο, πού έγινε στίς 20 Όχτώβρη 1820 στδ Ίσμαήλιο τής Βεσσαραβίας, παρουσιάζει πλαστή άναφορά τών πελοποννήσιων πώς 6λα είνε έτοιμα γιά τήν έπάνά-

49 στάση. Έ τσι άποφασίζεται ν* αρχίσει ή έπανάσταση άπό τΙς ήγεμονίες, άφου δέν ήταν δυνατό ό αρχηγός νά περάσει στήν Πελοπόννησο. Στέλνεται έκεΐ ό Λασάνης νά πάρει στά χέρια του τΙς στρατιωτικές δυνάμεις των ήγεμονιων. Καί δέν ήταν λίγες. Βρίσκονταν 60 καπετανεΐες, οί 58 άπό έλληνες, μια άπό σέρβους καί μια άπό βουλγάρους. Στό σύνολό τους θά είχαν ώς δέκα χιλιάδες πολεμιστές μέ δοκιμασμένους καπέταναίους σάν το Γ. ‘Ολύμπιο, τό Φαρμάκη καί άλλους. Στέλνονται απόστολοι οργανωτές ο Παπαψλέσσας στό Μωρία, ο Γαζής στήν 'Ύδρα καί Σπέτσες κι άπό κεΐ στό Πήλιο, δ Περραιβός στή Μάνη κι άπό κεΐ στήν "Ηπειρο. Ά λλ οι στή Μακεδονία καί στις άλλες περιφέρειες. Στή Σερβία, πού έχουν καί κεΐ συνεννοήσεις γιά κοινή δράση, στέλνουν τον Ά ρ . Παπά. Πιάνεται στό δρόμο κι αύτοχτονεΐ. Γίνονται σχέδια ν’ άρπάξουν τόν τουρκικό στόλο, νά αιχμαλωτίσουν τόν ΐδιο τό σουλτάνο, νά επαναστατήσει ό Πόντος. Μέ τή σύσκεψη της 20 Όχτώβρη κλείνει ή δοξασμένη ιστορία της Φιλικής ‘Εταιρίας πού παύει νά υπάρχει. Μένουν άκόμά οί φιλικοί, οί φλογεροί εκείνοι λαϊκοί επαναστάτες, πού σκόρπισαν σ’ δλες- τις ελληνικές περιοχές, κίνησαν τις επαναστατικές εθνικές λαϊκές δυνάμεις κι άρχισαν σέ λίγους μήνες τήν έπανάσταση. Τό έργο τής «Φιλικής Εταιρίας)) άποτελεΐ μιάάπό τις λαμπρότερες ιστο­ ρικές δημιουργίες του ελληνικού λαου. Δείξαμε τις ρίζες τής άσυνέπειας καί των λαθών της. Οί φιλικοί στηρίχτηκαν μέ πλέρια συνέπεια στις λαϊκές δυ­ νάμεις καί ζήτησαν άρχηγούς καί κηδεμόνες στά προνομιούχα στρώματα. Δέν πήγαν προς τή δυτική Ευρώπη νά ζητήσουν συμμάχους στις επαναστα­ τικές δυνάμεις τής εποχής τους. Στράφηκαν πρός τον τσαρισμό. Αυτά τά λάθη τους είχαν ολέθρια επίδραση στήν πορεία καί έκβαση τής υπόθεσής τους, δίχως αυτό νά μειώνει τήν ιστορική σημασία του μεγάλου τους Ιργου.