1
Arnasa hartu, arnasa bota; ezpainak dantzan, mihia salto-saltoka… Miren Amuriza
Aurkibidea 4 6 8 10 12 14 16 20 22 26 28 31 34 36
LAGUN Mihia salto-saltoka PUPU ETA LORE Zer ez da, ba? TIRITATXO Eztarriak dar-dar MARTINBERTSO Euskaraldia HAURRENTZAKO YOGA Umearen sabela barruko jarrera HAUR KANTAK Ahoa bizi eta belarriak prest! BARATZE NATURALA Presa EUSKAL HERRIKO ANIMALIAK Katajineta PIRRITX, PORROTX ETA MARIMOTOTS Xaxatu euskara(z) TXOKO TXIKI KUTTUNA Gatza eta eztia MARIKALANBRE Euskaraz bai, eskerrik asko LARGABISTA Oihana, oi ama! MARIMATRAKAK Egun on, Marimatrakak! MUNDUAK GUZTIONTZAT BEHARKO LUKE ASPANOVAS BIZKAIA
IRRIA aldizkaria Irrien Lagunaken hilabetekaria 98 zenbakia· 2020ko urria Argitaratzailea: Irrien Lagunak, SL Egoitza: Martin Ugalde kultur parkea, Gudarien etorbidea, z/g 20140 Andoain, Gipuzkoa Posta elektronikoa: irria@irrienlagunak.eus Lege Gordailua: SS-1381-2010 / ISSN: 2172-5519 Koordinatzailea: Garazi Urrosolo / Diseinua: Olatz Goikouria Bezero arreta: 902-820 806 Inprimategia: Leitzaran Grafikak Zenbaki honetako kolaboratzaileak: Uxue Alberdi, Beñat Gaztelumendi, Miren Amuriza, Oñatiko Natur Eskola, Txakur Gorria, Elhuyar Fundazioa (Ana Galarraga), Amagoia Mujika, Katti Olaizola, Ana Jaka, Xabier Etxeberria, Bikain Diseinu Grafikoa (Cesar Gonzalez, Iñaki Iturriza, Belen Moreno, Julen Tokero), Eider Eibar, Lotura Films (Jose Anjel Lopetegi), Alex Orbe, Joseba Ponce, Ainara Azpiazu, Iosu Mitxelena, Paula Estevez, Miren Agur Meabe, Yoke Ordiziako Yoga klasikoko elkartea eta Txatxilipurdi elkartea.
Babesleak: “Hezkuntza, Hizkuntza Politika eta Kultura Sailak (Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzak) diruz lagundua
3
Ia, ia, ia, badator Euskaraldia!
Erdu gugana, lagun! Begira, begira, zer dakargun!
Testua: Miren Amuriza. Marrazkiak: Eider Eibar.
Ni Belarriprest nauzue; batzuetan erdaraz erantzun arren, euskaraz egin behar didazue!
4
Ni, berriz, Ahobizi; ulertzen duten den-denei, nik euskaraz lehenbizi!
Arnasa hartu, arnasa bota; ezpainak dantzan, mihia salto-saltoka...
Ia, ia, ia, hasi da Euskaraldia!
5
Testua: Uxue Alberdi. Marrazkiak: Julen Tokero, Cesar Gonzalez.
6
7
EZTARRIAK DAR-DAR Hitz egin ahal izateko beharrezkoak ditugu arnasa, eztarri barruko muskuluak eta ahoa. Beharrezkoa da baita zerbait esateko gogoa ere. Denok ditugu esan nahi ditugun gauzak eta. Dantzatu mingaina besteekin hitz egin nahi baduzu!
1 BIRIKETATIK DATORREN AIREAK DANTZAN JARTZEN DITU EZTARRI BARRUAN DITUGUN EZPAIN ANTZEKO BATZUK, AHOTS-KORDAK.
2 AHORA IRITSI DEN AIRE ZIRIMOLARI FORMA EMANGO DIOTE MINGAINAK ETA EZPAINEK. HORRELA, SOINU DESBERDINAK SORTUZ.
8
Hitz bakoitza beste bati lotuz sortzen dugu hizkuntza. Non egiten dizu dar-dar zuri? Zer hitz maite duzu gehien?
OZENAGO EGITEN BADUZU; OOOOOOIHU!!!… GOXO-GOXO EGITEN BADUZU; XUUUUXURLA… EZ AL DA HARRIGARRIA BAKOITZAREN SOINU BEREZIA?
Testua: Kati Olaizola. Marrazkiak: Alex Orbe
Egin proba m hizkia esanez: mmmmm… Orain r-rekin errepikatu: rrrrrrrr… Non sentitzen duzu bakoitzaren dardara? Saia zaitez hatzarekin topatzen lekua.
9
Testua: Beñat Gaztelumendi. Marrazkiak: Jose Angel Lopetegi.
Denok ez dugu harreman bera euskararekin. Badira karakolen moduan hitzak jaso bakarrik egiten dituztenak. Badira erbiek baino azkarrago hitz egiten dutenak. Badira baleak baino sakonago mintzo direnak. Baita karramarroak bezala zeharka dabiltzanak ere. Asko gara, uste baino askoz ere gehiago. Eta laster, berriz ere, Euskaraldian aurkituko dugu elkar. Zatoz! Dastatu euskararen gozoa, kresala eragin mihiari gurpilei bezala, goxatu belarriak, kizkurtu azala hitzak elkarrengana eraman gaitzala!
DIANAREN AHO BETEAK EZIN HITZIK EBAKI.
JOXEREN AHOAK EZ, BELARRIAK DAKI.
JUNE EUSKALTZAINBURU IZANGO DA AURKI!
XANEK TXAPA JARRI DIO TALDE OSO BATI!
MARTINBERREK ZER IZANGO DEN EZ DU ERABAKI! 11
HAURRENTZAKO YOGA UMEAREN SABELA BARRUKO JARRERA Ume txikiak Amaren sabelean duen babesa senti genezake jarrera honekin.
1
Belauniko jarri, hanketako behatz handiak elkar ikutuz, orpoak zabalduko ditugu arnasa hartuz.
2 12
Orpoen gainean eseri eta burua lurrerantz luzatuko dugu arnasa botaz.
Testua: Yoke Yoga Klasiko Elkartea. Marrazkiak: Paula Estévez.
3
Eskuak elkartuz kopeta azpian jarri genitzake edo besoak atzeraka eraman eta burua lurraren kontra utzi. Arnasa hartu eta bota lasai, eroso zauden bitartean jarrera mantenduz.
4
Arnasa hartuz, burua eta bizkarra igoko ditugu mantso, hasierako jarrera hartu arte.
Jarrera honetan 5 minutu iraun genezake, lasai eta eroso.
13
Testua: katxiporreta. Marrazkiak: Joseba Ponce.
o y
HAUR S KANTAK
14
15
Testua eta Marrazkiak: Ainara Azpiazu.
16
17
Buztina eta natura
Hilabete honetan ere natura eta sormen librea izango dira gure proposamenaren oinarria. Garaion Sorgingunean bildu ginen Txatxilipurdiko hezitzaile taldea eta tarte batean buztin zati bat lurrean utzi eta naturarekin uztartzeko eskatu genien. Hau egitea proposatzen dizuegu. Buztina eta natura modu librean uztartzea.
g
2
1
ERABILITAKO MATERIALA: Buztina eta naturako elementuak.
18 18
u t r o S ozatu! Buztin zati bat hartuko dugu, handia edo txikia nahieran.
Naturgune batean kokatuko gara.
3
4
Lurrean, lorontzian, sagar batean, zuhaitz edo arrama batean… zuk erabaki!
Izakitxo ugari sortu zituzten Txatxilipurdiko lagunek: Trikua, sugea, barraskiloa....
Egilea: Txatxilipurdi
Esku-lanak
Irakurzaletasuna haurtzaroan jaiotzen den ohitura da. Haurrak garela hasten gara irakurketan plazerra topatzen eta horrek eskaintzen dizkigun abenturetan murgiltzen. Baina, guztia bezala, irakurketaz gozatzea ere ikasi egiten den zerbait da. Horregatik, ezinbestekoa da helduok, haurrik txikienei ere, intereseko irakurgaiak eskaini eta irakurri diezazkiegun; eta horretarako jaio zen iRRiA aldizkaria. iRRiA aldizkaria balio aurrerakoiak sustatzeko tresna da. Euskal gizartearen egungo errealitatetik abiatuta, haurrei eredu berriak eskaintzea da gure helburua. Horregatik, hausnarketa prozesu baten emaitza diren eduki propioak islatzen ditugu hilero. Gainera, euskaratik eta euskaraz ekoizten den aldizkari bakarra da hau, haurrei aisialdian euskaraz gozatzen lagunduko diena.
ABENTURAK BIZITZEKO PREST? GOZATU IRRIA!
19
KATAJINETA Katuaren antza duen haragijale luzexka. Ilajea gris-arrea du, orban beltzez josia. Buztan luze iletsuak eraztun beltzak ditu. Gorputza metro erdikoa eta buztana beste horrenbestekoa da. Atzeko hankak aurrekoak baino luzeagoak dira, zuhaitzetara igotzeko. ZER JATEN DU? Harrapari bakarti gautarra da. Ugaztun txikiez, muskerrez, txoriez eta intsektuez elikatzen da eta udazkenean basoko fruituak jaten ditu. Orokorrean ez du etsai handirik, baina hontz handiak eta azeriak ehizatu dezakete.
NON BIZI DA? Basoan bizi da eta zuhaitzetara oso erraz igotzen da. Zelai, soro eta baratze inguruetan ere aurki daiteke, baita ibai ertzetako landaretza artean ere. Beste animaliek utzitako lur azpiko zuloetan edo zuhaitz zaharren hutsuneetan gordetzen da. 20
Buztana korrika eta salto egitean oreka mantentzeko erabiltzen du.
NOLA UGALTZEN DA? Udaberri hasieran arrak emea estali ondoren, 10-11 astera 1-3 kume jaiotzen dira. Bi hilabetetan amaren esnea edaten dute, urtebetera independizatu egiten dira eta bi urtetara heldutasun sexuala lortzen dute.
Euskal Herriko animaliak Katua ez den arren, hark bezala erpeak gordeta eramaten ditu eta soilik ehizarako eta zuhaitzak igotzeko erabiltzen ditu.
Euskaraz katamusturluze eta katamuturluze ere deitzen zaio.
NONDIK DATOR? Jatorriz afrikarra, aspaldi hango kulturek etxekotuta Iberiar Penintsulara ekarritakoa da. Geroztik gure basoetan basati bihurtu da. Hala ere, gaur egun Afrika iparraldeko zenbait nekazari-tokitan etxekotuta dago, hemengo katuen antzera, animalia txikiak ehizatzeko. 21
Testua: Txakur Gorria. Marrazkiak: Julen Tokero, Cesar Gonzalez.
22
23
24
25
TXOKO TXIKI KUTtUNA HAMAIKA EGUN Testua: Miren Agur Meabe. Marrazkiak: Eider Eibar.
Gatza eta eztia
Ahobizik dauka dauka mihiaren puntan gatza. Horregatik hasten zaio euskararekin dantzan. Belarriprestek daukanez eztia belarrian, biak batzen direnean, ase-festa da herrian.
Hamaika egun
Hamaika egun ez dira hamar gehi bat, eta badira. Hamaika egun badira hamabi ken bat, eta ez dira. Hamaika egun euskaraz ez dira soilik matematika.
26
Lehen hitza
Euskaraz entzun nuen lehen hitza. Euskaraz emango dut berbaren ihintza busti dadin bizitzaz gure soroko haritza. Eta hostoetan hazi geroaren bitsa.
Haurra naiz eta hemen nago
Haurra naiz eta hemen nago. Gogoko ditut puxtarri eta izozkiak. Gorroto ekaitzak eta garrasiak. Eskolan naiz… handien ikaslea! Baina kalean nauzu euskara-irakaslea.
27
Marikalanbre
Testua: Ana Galarraga, Elhuyar Fundazioa. Marrazkiak: Jose Angel Lopetegi.
EUSKARAZ BAI, ESKERRIK ASKO
28
M
arikalanbre Amona Txinpartaren gaztetako argazkiak ikusten ari da. —Ze polita eguzki hau! Zer jartzen du, “Nuklearrik ez, eskerrik asko”? —Bai. Zentral nuklearrak eraikitzen hasi ziren garai hartan, baina gu energia berriztagarrien aldekoak ginen eta gara. —Eta zein da zure ondoan dagoen mutil bihurri hau? —Joserra Etxebarria da! Fisikako ikaskidea. Ez zen geldirik egotekoa...
Amona Txinpartari belarritik belarrirainoko irribarrea agertu zaio, Joserraz gogoratzean: —Ez geldirik eta ez isilik, egia esan. Euskaraz bizitzen ahalegintzen ginen, euskaraz ikasten eta lan egiten. Ez ziguten uzten, ordea. —Eta nola hitz egin behar zenuten, ba? Japonieraz?
Barre egin du amonak. —Ez. Gaztelaniaz edo frantsesez egitea nahi zuten. Euskarak ez omen zuen balio, adibidez, fisika nuklearraz hiz egiteko. Hala esan zuen Madrilgo agintari batek. 29
—Eta badakizu zer erantzun zion Joserrak? —jarraitu du amonak— Fisika nuklearraz euskaraz hitz egiteko, bi gauza baino ez zirela jakin behar: fisika eta euskara. Eta Madrilgo hark ez zekien ez bata, ez bestea. Baina guk bai!
—Gora Joserra! —bota du Marikalanbrek— Eguzki bat marraztuko dut, eta hau idatziko dut inguruan: “Euskaraz bai, eskerrik asko” —Oso ondo! Bi egingo ditugu: bat leihoan jartzeko, eta bestea Joserrarentzat. Asko gustatuko zaio! 30
31
Testua: Xabier Etxeberria. Marrazkiak: Jose Angel Lopetegi.
32
33
Testua: Ana Jaka. Marrazkiak: Iosu Mitxelena.
EGUN ON, MARIMATRAKAK!
M
arimatrakak oso ezagunak dira auzoan. Izango ez dira ba? Ez dira ahazten diren horietakoak... Kalera irten eta agurrak hasten dira: —Egun on, marimatrakak! —Kaixo, Lea, zer moduz? Nora zoaz, Noa? Noa eta Learentzat nekagarria izaten da batzuetan, batez ere gurasoekin baldin badoaz. Azkenaldian, gainera, Euskaraldia dela eta, helduek hitz egiteko gogo gehiago daukatela ematen du. —Ez nekien Fabrizziok euskaraz ulertzen zuenik —desenkusatu da aita, hamaikagarrenez gelditu denean. —Bai, aita! Eta horregatik bakarrik hitz egin behar diozu? —kexatu da Noa. —Martxa honetan dendak itxita aurkituko ditugu! —gehitu du Leak. Egia esan, marimatrakei axola dien bakarra litxarreria-denda da. Eta, lehenengo, fruta-dendara eta okindegira lagundu behar diote aitari.
34
Saltzaileek txapa daramate, batzuek ahoduna, eta beste batzuek belarriduna. Denekin hitz egin du aitak. Eta denek marimatrakak zer moduz dauden galdetu dute. Berritsuak dira gero! Gozoki-denda aurrean dute azkenean. Orduan Shainalen amarekin egin dute topo. Noa eta Lea ezin urduriago daude. Metro eskasetara, litxarreria-dendako argiak itzaltzen ari direla ikusi dute. Shainalen amak atximur egin die masailetan. —Egun on, neskak. Zer moduz zaudete? Laztanetik libratu eta dendara korrika egin dute marimatrakek, itxi baino lehen iristeko esperantzan. Atetik ateratzen ari den Shainalekin talka egin dute. Lurrera erori dira hirurak, eta baita Shainalek eskuetan zekartzan gozoki guztiak ere. Mutu geratu dira Noa eta Lea Shainal negarrez ikustean. Dendaria, aita eta Shainalen ama hurbildu dira. —Ez duzue ezer esan behar? —galdetu die aitak. Zalantza egin dute marimatrakek. —Egun on, Shainal. Zer moduz zaude? —esan dute zintzo-zintzo. Aitak marimatrakek barkamena eskatzea espero zuen... Barrez lehertu dira denak. Aita dendan sartu eta litxarreriak erosi ditu hiru neskatoentzat.
35
36 Testua: Amagoia Mujika. Marrazkiak: Jose Angel Lopetegi
37
38
ASPANOVAS BIZKAIA ELKARTEA Haur bati minbizia diagnostikatzen diotenean, familia guztiaren bizitza ebakitzen da. Tratamenduak gogorrak eta luzeak izaten dira eta behar desberdinak sortzen dira. Behar horiei erantzuten laguntzea da Aspanovasen helburu nagusia 1989. urteaz geroztik. Askotariko zerbitzuak eskaintzen ditu elkarteak: Laguntza psikosoziala, diru laguntzak, informazioa, formakuntza, hezkuntza eta aisia besteren artean. Elkartearen helburu nagusia da gurasoak haurraren ondoan eta ahalik eta lasaien egotea. Bestelako kontuekin elkarteak lagunduko die.
Minbizia duten nerabeen kasuan, zenbait eskaera jarri ditu elkarteak mahai gainean; haien intimitatea zaintzeko geletan bakarrik egotea, laguntza psikologikoa gaztetxoentzat eta gurasoentzat, adinari egokitutako baliabideak....
Aspanovas Bizkaia www.aspanovasbizkaia.org aspanovas@aspanovasbizkaia.org / 944 11 05 56 Médico Antonio Egiluz Kalea, 22, 48004 Bilbo, Bizkaia
39
EGIN HARPIDETZA! ETA JASO ELKAR DENDETAN ERABILTZEKO 10€-KO BONOA!
www.irrienlagunak.eus
Baliatu gure eskaintza berezia eta jaso urtean iRRiAren 10 ale etxean!!
URTEAN
49€