Installatie XL & Licht XL 2014

OVER GROTE EN GROOTSE PROJECTEN

Jaargang 5, december 2014

N째01

Een uitgave van Installatie Journaal & Gawalo

Maximaal Daglicht p. 12

Monumentaal raadhuis p. 21

Grootste distributiecentrum ter wereld p. 33

Het beste kantoor van Nederland p. 6

Radboud Universiteit gaat voor A++ p. 59

VERBIND JEZELF AAN EEN DUURZAME ONTWIKKELING VAN JE TOEKOMST. De bouw van de schoonste cleanroom ter wereld voor ASML. Een volledig duurzaam kantoorgebouw voor het ministerie van FinanciĂŤn. De projecten waar je bij Cofely aan werkt zijn toonaangevend in Nederland. Op het snijvlak van techniek en consultancy verbind jij onze dienstverlening aan de vraag van

je klanten. En denk je mee over nieuwe, duurzame oplossingen voor de toekomst. Heb jij verstand van techniek en gevoel voor commercie? Dan krijg je bij Cofely alle ruimte om jezelf te ontwikkelen in de richting die jij wilt. Ontdek je mogelijkheden op werkenbijcofely.nl.

verbind jezelf aan

WERKENBIJCOFELY.NL

Verse lucht?

HET ZIT IN ONS SYSTEEM ! Stil

Slim

Energiezuinig

De compleet nieuwe DucoBox is de stilste én slimste afvoerbox in

van CO2- en vochtsturing, garanderen een slimme en efficiënte afvoer, enkel waar en wanneer nodig én in de juiste hoeveelheid!

Ontdek alles over Duco’s intelligente ventilatiesystemen op www.duco.eu info@duco.eu - Handelsstraat 19 - 8630 Veurne - Belgium - tel +32 58 33 00 33 - fax +32 58 33 00 44

HOME OF OXYGEN

Europa. De geïntegreerde én gepatenteerde regelkleppen, op basis

INHOUD

De rode draad We dachten bij recente grote projecten de rode draad ontdekt te hebben van klimatisering met lucht. Dus geen convectoren, radiatoren, vloerverwarming of betonkernactivering, maar ventilatielucht voor verwarming en koeling. Maar bij ASR gaat het toch anders. Daar wordt in een renovatieproject maar liefst 57.000 m2 aan klimaatplafonds geïnstalleerd. De verzekeraar is geen voorstander van luchtklimatisering, want ‘is niet meer van deze tijd’. Dit en nog veel meer opmerkelijke inzichten vindt u in deze vijfde editie van Installatie XL, een uitgave van Installatie Journaal en Gawalo. Zo zag een universitair vastgoedbedrijf af van certificering volgens de populaire meetlat Breeam. ‘We investeren liever in concrete maatregelen’, zo is de motivatie. Een interessante innovatie tot slot bij enkele Van der Valk Hotels zorgt inmiddels voor een flinke besparing op de energiekosten. Uit de keukendampen wint men namelijk warmte terug. Zo kan het restaurant gratis worden verwarmd. Is er geen rode draad? Jawel, het moet beter. En op maat. Laten we het kwaliteit noemen. Die lat ligt steeds hoger. Maarten Legius

Overal klimaatplafonds in beste kantoorgebouw van 2014 Een dubbele glasgevel, overal klimaatplafonds en WKO. Verzekeraar ASR vormt het toneel van de grootste kantoorrenovatie van Nederland, reeds verkozen tot het beste kantoorgebouw van Nederland.

Maximaal daglicht met 13.000 m2 raamoppervlak

Het nieuwe hoofdkantoor van glasfabriek AGC Glass Building is niet alleen fraai vormgegeven, maar het is ook een toonbeeld van duurzaamheid.

Monumentaal raadhuis met hightech installaties

Een wereld van verschil voor de medewerkers van de gemeente Velsen. Van een raampje als ventilatiesysteem naar een volledig geklimatiseerd werkvertrek met eigen thermostaat.

Hoofdredacteur Gawalo en Installatie Journaal PS: En vergeet ook het katern Licht XL niet, dat begint op pagina 75.

Installatie XL December 2014

Warmteterugwinning uit vette keukendampen Met een opmerkelijke innovatie besparen al drie Van der Valk Hotels en een bedrijfsrestaurant fors op energiekosten.

INHOUD

Duurzaamste onderwijsgebouw van Nederland

Met een lage EPC en een hoge score op de Milieu Index Gebouw scoort dit project in hoge ogen.

Het grootste e-commerce distributiecentrum ter wereld

Voor het nieuwe distributiecentrum van wehkamp.nl in Zwolle geldt de wet van grote getallen.

Patiëntveiligheid, betrouwbaarheid en duurzaamheid gaan hand in hand

Duurzaamheid is niet de eerste gedachte die opkomt bij een ziekenhuis. Betrouwbaarheid en patiëntveiligheid wel.

Wat is de toegevoegde waarde van licht?

Zo’n 450 wetenschappers, adviseurs en ontwerpers bezochten het congres Licht 2014 en deelden kennis en praktijkervaringen op het gebied van licht en verlichting.

Radboud Universiteit gaat voor A++ Het Universitair Vastgoedbedrijf zag af van certificering volgens de populaire meetlat Breeam, ze investeren liever in maatregelen.

Groot Nationaal Militair Museum reageert snel op temperatuur en vochtigheid

Nederland heeft er sinds deze maand een museum bij, het Nationaal Militair Museum op de voormalige vliegbasis Soesterberg.

EN VERDER...

31 Nieuwbouw van NBD Biblion lijkt stapel papier 52 Houtkachel stookt ruim 300 woningen 54 Stadskantoor van Venlo icoon cradle to cradle

71 Hoogste Breeam-score ooit voor machinebouwer Lely 74 Colofon en adverteerdersindex 75 Katern Licht XL Installatie XL December 2014

KANTOORRENOVATIE Klimaatplafonds - WKO - Vliesgevel

Overal klimaatplafonds in beste kantoorgebouw van 2014 Een dubbele glasgevel, overal klimaatplafonds en WKO. Dat zijn drie belangrijke speerpunten om een duurzaam, kostenefficiĂŤnt en tegelijktijdig zeer comfortabel kantoorpand te realiseren. Verzekeraar ASR vormt het toneel van de grootste kantoorrenovatie van Nederland, nog voor de voltooiing verkozen tot het beste kantoorgebouw van Nederland. Door Richard Mooi

Installatiefeiten Hoofdkantoor a.s.r. in Utrecht BVO: 86.000 m2, verdeeld over drie vleugels Installatie-ontwerp: Deerns Installatietechniek: Kuijpers Warmtepomp: 3 x Trane, totaal 2600 kW WKO: 6 doublets, totale capaciteit 1800kW 270 m3/h Afgiftesysteem: klimaatplafonds Inteco, totaal 56953 m2 HR-ketels: 2 x Remeha Gas 610 â&#x20AC;&#x201C; totaal 2000 kW Luchtbehandelingkasten: 20 stuks Holland Heating, totale capaciteit 345.000 m3/h Verlichting: kantoren: TL5 met aanwezigheidsdetectie en daglichtregeling Vergaderruimtes/zalen: downlighters met led Energielabel: A Breeam Excellent EPC: van 2.15 naar 0,79

Installatie XL December 2014

KANTOORRENOVATIE Het was veertig jaar geleden bij de oplevering één van de grootste kantoorpanden van Europa, met een state-of-the art klimaatinstallatie. De laatste inzichten op het gebied van klimaatbeheersing werden vanuit de hele wereld verzameld. Zo ontbraken radiatoren, want het pand werd vrijwel volledig verwarmd en gekoeld met ventilatielucht met warmtewisselaar in het plafond voor naverwarming en –koeling. Volgens het vierpijps-principe dus ook nog goed regelbaar. Maar doordat ventilatielucht volledig voor verwarming en koeling moest zorgen, waren de luchtdebieten hoog. Klachten over tocht en lawaai, waren veelgehoord, herinnert directeur Business Support Fiona van ’t Hullenaar zich. En erger: “Je handhaaft het klimaat door het verplaatsen van lucht en stof. Met name op maandagochtenden als het systeem een weekend stil heeft gestaan en stof zich in het systeem heeft verzameld zijn er klachten. Het blijft allemaal ruim binnen de norm, maar het aantal mensen met allergieën neemt toe, dus ook het aantal klachten.” Bovendien maakte het ventilatiesysteem lawaai. Tegen zes uur ’s avonds gingen de ventilatoren uit en daalde er een soort stilte neer.” Kortom, de keuze voor het nieuwe klimaatsysteem was eigenlijk al gemaakt: comfortabeler, duurzamer en stiller. En de renovatie als geheel moest het energieverbruik met de helft verminderen, maar tegelijkertijd moest het gesloten jarenzeventig-gebouw transparant en open worden. Maar veel glas, en toch “van energielabel G naar A,” zoals Jos Ruijter, manager Bouw en Techniek het samenvat. Hoe doe je dat?

“Young talent wil ook de beste werkplek.” (Beeld: ASR)

Dubbele vliesgevel Nog voordat er een adviesbureau en architect werden ingeschakeld, maakte ASR zelf een pakket van eisen. Een klankbordgroep en expertgroep gaven de lijn aan. Van ’t Hullenaar: “Die laat je vertalen door een architect en adviesbureaus.” ASR hield de regie in handen. “We stellen de doelen en hebben een mening over de middelen.” De architect (Team V Architectuur) kwam met een verrassende oplossing. Een dubbele vliesgevel, die bestaat uit een spouw van ongeveer 80 centimeter tussen de glazen binnen- en buitengevel van HR++-beglazing. De dubbele gevel vormt een barrière tegen de zon en kou. In de zomer warmt de spouw op, maar door spuikleppen ontstaat er een trek in de vliesgevel en krijgt natuurlijke koeling een kans. Het gevolg is dat er veel minder warmte in de achterliggende kantoren terechtkomt, dat bespaart op het koelvermogen. In de winter vormt de gevel juist een extra isolatie. “Koudeval in de winter ben je kwijt.” Op de noordkant ontbreekt de noodzaak om een zonbarrière toe te passen en is gekozen voor een enkele glasgevel die ter compensatie van koudeval volledig is opgebouwd uit triple glas. “Zo krijg je een energiezuinig gebouw.” Door het vele glas, en door de aanleg van een vide middenin de drie vleugels, krijgt daglicht de kans om tot diep in het gebouw door te dringen. De spouw tussen de binnen- en buitengevel vormt al een barrière tegen koude en warmte. Een eenvoudige klimaatinstallatie, een beetje verwarmen of koelen van de ventilatielucht zoals tegenwoordig in veel nieuwbouw wordt gebruikt, volstaat dan. Maar niet bij ASR, zegt Van ’t Hullenaar onomwonden. “In onze ogen is

De dubbele vliesgevel bestaat uit een spouw van ongeveer 80 centimeter tussen de glazen binnen- en buitengevel van HR++-beglazing. De dubbele gevel vormt een barrière tegen de zon en de kou. (Beeld: ASR)

Installatie XL December 2014

KANTOORRENOVATIE

Klimaatplafonds kennen het voordeel van lage onderhoudskosten, met een hogere comfortbeleving. “In de hele ketenbenadering is het daarom goedkoper”. (Beeld Richard Mooi) De WKO werd daartoe uitgebreid met vier extra bronnen zodat een totaalcapaciteit van 1.800 kW beschikbaar is. (Beeld Richard Mooi)

Beste Kantoorgebouw van Nederland Nog voor de eindoplevering in november 2015 is het ASR-gebouw door Intermediair Magazine al bekroond met de titel ‘beste kantoorgebouw 2014’. Een vakjury en lezers bekroonden het Utrechtse pand met deze titel vanwege de geslaagde metamorfose. Ook medewerkers van ASR bejubelden hun eigen werkplek, blijkt uit door Intermediair gepubliceerde reacties. De top van ASR is blij met de bekroning, maar tegelijkertijd blij dat medewerkers van ASR ondanks de overlast van de verbouwing tevreden zijn met de nieuwe werkplek. Een prettige werkomgeving is volgens Fiona van ’t Hullenaar noodzakelijk om als werkgever interessant te zijn voor nieuw talent . “Young talent wil ook de beste werkplek.” Ketelhuis, op de voorgrond nog twee van de drie oude ketels – veertig jaar geleden gebouwd door Stork – daarachter de warmtepompen. (Beeld Richard Mooi)

klimatiseren met lucht niet meer van deze tijd.” Het voorstel van adviesbureau Deerns om klimaatplafonds te installeren, werd echter omarmd. “Het is goed inpasbaar, duurzaam en comfortabel.” Goede inpasbaarheid was ook een eis, want om WKO en warmtepompen optimaal te kunnen benutten is een laagtemperatuur afgiftesysteem nodig (en hoogtemperatuurkoeling). “Dat kun je mooi combineren.” Klimaatplafonds staan weliswaar bekend om de comfortabele manier van verwarmen én koelen, maar wie in het boekje met kengetallen bladert, ziet ook de hoge investeringskosten er uitspringen. Het lijkt opmerkelijk dat ASR voor deze oplossing koos, omdat het motto soberheid was. Toch was er ruimte voor het als duurder omschreven klimaatplafond, omdat er is gekeken naar het totaalconcept en de opbrengsten op de lange termijn.

‘Geen korte-termijnklappers’ Klimaatplafonds kennen bijvoorbeeld ook het voordeel van lage onderhoudskosten, met een hogere comfortbeleving. “In de hele ketenbenadering is het daarom goedkoper, zegt Van ’t Hullenaar. “Wij proberen dit pand voor de komende 40 jaar klaar te maken. De extra investering is op de lange termijn veel goedkoper. Dat ben je de komende generaties verplicht. We gaan niet voor de korte-termijnklappers.” Dat veel

nieuwe goed geïsoleerde gebouwen tegenwoordig volledig met lucht klimatiseren, daar hebben wij niet voor gekozen, zo stelt Van ’t Hullenaar. Doordat steeds meer mensen met allergieën aan luchtwegen kampen, is zo’n systeem met veel luchtverplaatsing een bron van ergernis voor gebruikers. “Mensen worden mondiger.” Het mes snijdt aan twee kanten, want: “Als zoveel mensen het prettig en comfortabel hebben en dan pak je ook de telefoon veel aardiger op.” Nog een voordeel: Doordat de dikke luchtkanalen van het oude ventilatiesysteem zijn verwijderd, ontstaat er meer ruimte. Het klimaatplafond kon daardoor ruim tien centimeter hoger worden gemonteerd dan het oude systeemplafond. Waardoor nog meer licht via de gevels en vides de werkplekken weet te bereiken. Hoewel er is gekozen voor grote open werkruimtes, blijft de temperatuur toch per zone regelbaar. Op een stramien van om de paar meter is een thermostaat geplaatst om de temperatuur maximaal twee graden te verhogen of te verminderen. Dat lijkt een onmogelijke opgave in zo’n grote open werkruimte, waar de extra warmte vrij spel heeft om weg te stromen, maar volgens Ruijter werkt het goed, juist door die klimaatplafonds. “Je voelt extra stralingswarmte,” vat hij samen. Duurzaamheid krijgt verder vorm door de warmtekoudeopslag. Met de WKO (2 bronnen, capaciteit 700

kW) werd zo’n vijf jaar geleden al een begin gemaakt met als doel het datacentrum duurzaam te koelen. De renovatie maakt het mogelijk om de aanvoertemperatuur voor verwarmen fors te verlagen zodat warmtepompen voor verwarming kunnen zorgen. De WKO werd daartoe uitgebreid met vier extra bronnen zodat een totaalcapaciteit van 1.800 kW beschikbaar is. De oude cv-ketels, drie stuks van elk 3 MW, worden de komende tijd vervangen door kleine compacte toestellen van Remeha. “Totaal hebben we straks maar 2000 kW staan,” zegt Ruijter. Dit najaar was al één grote cvketel verwijderd. Als de complete renovatie klaar is en de warmtepompen grotendeels voor de verwarming kunnen zorgen, gaan ook de andere twee ketels, veertig jaar geleden gebouwd door Stork, naar de sloop. Kuijpers installaties is verantwoordelijk voor het installatiewerk. Hoewel het bestek leidraad is, vindt ASR de expertise van uitvoerende partijen belangrijk. “Wij zijn leidend geweest, maar hebben ons laten adviseren.” Zo kwam Kuijpers met goede suggesties voor klimatiseren van het zogenaamde 24-uurs gebied, de werkzone waar eventueel dag en nacht doorgewerkt kan worden, zodat de rest van het gebouw in energiebesparende ‘nachtstand’ gaat. Jos Ruijters: “Kuijpers heeft het klimaatconcept zo gemaakt dat het heel schaalbaar is. Of er nu 20 of 100 medewerkers aanwezig zijn.” n

Installatie XL December 2014

KANTOOR Daglicht - Glasgevel - Zonnepanelen

Maximaal daglicht 2 met 13.000 m raamoppervlak Het nieuwe hoofdkantoor van de internationale glasfabriek AGC Glass Building in de Belgische provincie Waals-Brabant is niet alleen fraai vormgegeven, maar het is ook een toonbeeld van duurzaamheid. Het gebruik van kunstlicht is bijvoorbeeld tot een minimum teruggebracht, terwijl onder meer een aardwarmteinstallatie voor de verwarming zorgt. Door Rijkert Knoppers

Hoe krijg je het voor elkaar om een tweelaags kantoorgebouw van 11.000 vierkante meter te bouwen dat nauwelijks kunstmatige verlichting nodig heeft? Wie dat wil weten zou eens een kijkje moeten nemen bij het gloednieuwe AGC Glass Building in het Belgische Louvain-la-Neuve, ongeveer twintig kilometer ten zuidoosten van Brussel. De formule is eenvoudig,

want het merendeel van het benodigde licht komt gewoon van buiten. Dat wil niet zeggen dat de natuur niet een beetje geholpen wordt door het toepassen van een aantal slimme hulpmiddelen, zoals de vele spiegels die aan de bovenkant van het kantoorgebouw zijn aangebracht om het daglicht te weerkaatsen. Ook de grote

hoeveelheid verticale en horizontale glazen lamellen, zoals geplaatst voor alle ramen aan de buitenkant van het gebouw, vervullen in dit verband een belangrijke functie, niet alleen omdat ze zo zijn gepositioneerd dat ze een overschot aan direct daglicht kunnen tegenhouden, maar ook omdat de glazen lamellen constant diffuus licht kunnen doorlaten, iets dat met

Het hoofdkantoor van de grootste glasfabriek van Europa heeft maar liefst 13.000 vierkante meter raamoppervlak. Daarom gebruikt dit

De dubbele buitenwand ondersteunt de warmtehuishouding; bij

tweelaags kantoorgebouw van 11.000 vierkante meter gebruikt nauwelijks kunstmatige verlichting.

koud weer â&#x20AC;&#x2122;s nachts sluiten de glazen lamellen van de buitengevel en blijft de warmte zoveel mogelijk binnen.

Installatie XL December 2014

KANTOOR

de gangbare zonweringsystemen van ander materiaal niet mogelijk is. Het neerlaten van de lamellen gebeurt vanuit een beheercentrale, die de sterkte van het kunstlicht van maximaal 450 lux regelt, hierbij rekening houdend met de positie en de hellingsgraad van de lamellen. ‘Wanneer de zonnestralen loodrecht op de gevel vallen zijn de lamellen volledig gesloten,’ vertelt dr. ir. Philippe Samyn, een van de architecten van het gebouw in samenwerking met het bureel BEAI, ‘als er geen sprake is van rechtstreekse zonnestraling staan de lamellen loodrecht op de gevel. In de tussenliggende situaties houden de lamellen de rechtstreekse zonnestraling tegen, maar laten ze diffuus licht door. De gebruikers van het gebouw waren oorspronkelijk bang voor eventuele verblinding door het zonlicht, dus we hebben voor de zekerheid ook nog rolgordijnen aangebracht. Maar het is tot nu toe nooit nodig geweest om ze te gebruiken!’

Europees patent Volgens Samyn, die Europees patent voor de besturingsinstallatie van het zonweringsysteem heeft aangevraagd, zijn de lamellen niet alleen bijzonder omdat ze van glas gemaakt zijn, maar ook omdat ze dankzij de wit gemoffelde parallel aangebrachte stroken het diffuse licht optimaal verspreiden. Een aparte uitdaging lag in het feit dat de glazen lamellen zich bevinden in een externe stalen constructie die bloot staat aan sterke temperatuurschommelingen van min 10 graden Celsius in de winter tot plus 35 graden Celsius in de zomer. Omdat de glazen lamellen een

uitzettingscoëfficiënt hebben die verschilt van die van de stalen structuur zijn de pinnen van de lamellen met behulp van uitzetvoegen zo opgehangen dat ze met een relatief grote vrijheid kunnen bewegen. Om het energieverbruik voor de verlichting verder zo minimaal mogelijk te houden heeft het hoofdkantoor van deze grootste glasfabriek van Europa maar liefst totaal 13.000 vierkante meter aan raamoppervlak. Bij dit pas opgeleverde gebouw zijn de kantoorvleugels zo ontworpen dat het daglicht overal, zelfs tot midden in het gebouw, kan binnen vallen. Overigens is 95 procent van het glas gecertificeerd volgens het Cradle to Cradle Certified Silver keurmerk, waarbij als criteria geldt, dat het glas voldoende moet scoren op het gebied van “gezond materiaal, hergebruik van duurzame energie en zuinig waterverbruik”.

Dag- en seizoensgebonden opslag Met het zo min mogelijk gebruiken van kunstmatige verlichting is een belangrijke stap genomen in het streven naar een vrijwel energieneutraal kantoorgebouw. Maar de energiezuinige aanpak houdt niet op bij de verlichting. Neem de verwarming. Ook hier geldt als belangrijk uitgangspunt, dat het in eerste instantie erom gaat het energieverbruik te beperken. De goede isolatie van de muren, daken en vloeren en het gebruik van superisolerende Thermobel HR-beglazing zijn hierbij van groot belang. En de dubbele buitenwand bewijst ook een dienst ten aanzien van de warmtehuishouding, want door bij koud weer ’s nachts de glazen lamellen van de buitengevel te sluiten zorgt de dubbele glasgevel ervoor dat de warmte zoveel

Technische feiten 500 werkplekken 30.000 m2 terrein 11.000 m2 bruto kantooroppervlak, verdeeld over twee verdiepingen 13.000 m2 glas Dubbele glasgevel met glazen lamellen Spiegels weerkaatsen daglicht in het gebouw 900 zonnepanelen op het dak 42 geothermische sondes op 75 meter diepte Tien oplaadpunten voor elektrische auto’s Hergebruik van regenwater

mogelijk binnen blijft. Diezelfde dubbele glasgevel speelt ook een rol bij het koelen van het gebouw, want door in de zomer de lamellen ’s nachts open te draaien verdwijnt de warmte, die zich in de loop van de dag heeft opgehoopt vanzelf uit het gebouw. Ook aan het schoonmaken van de lamellen is trouwens gedacht. ‘Het onderhoud van de lamellen is niet moeilijk,’ benadrukt Samyn. ‘De lamellenwand staat 60 cm van de gevel af, met een klein laddertje kan je overal bij.’ In de kantoorruimtes leveren aan de gevelkant geplaatste vloerconvectoren met een vermogen van 700 Watt warmte van 35 tot 40 graden Celsius, ventilatoren met een stroomverbruik van slechts 4,8 Watt zorgen voor de verspreiding van de warmte. Dezelfde convectoren zijn ook te gebruiken voor het koelen van de kantoren: als de buitentemperatuur boven de 15 graden Celsius komt circuleert er koel water van 18

Lamellen houden de rechtstreekse zonnestraling tegen, maar laten diffuus licht door.

Installatie XL December 2014

Logis kranen De logische keuze voor ieder project.

De nieuwe, aantrekkelijk geprijsde Hansgrohe kranenserie Logis biedt optimaal gebruikscomfort en bespaart water, energie en kosten. De Logis wastafelkranen zijn dankzij de waterbesparende EcoSmart en energiebesparende CoolStart technologieën en aantrekkelijke prijs zeer geschikt voor inzet in projecten zoals (sociale) woningbouw of semi-openbare ruimtes.

Belangrijkste voordelen CoolStart kranen: • greep in middenpositie geeft koud water • automatisch besparen van water en energie • verlenging levensduur warmwatervoorziening • prijs gelijk aan standaard wastafelmengkranen • maximale warm water temperatuur vooraf instelbaar • EcoSmart waterdoorstroom 5 l/min

Meer informatie vindt u op pro.hansgrohe.nl/logis.

KANTOOR

tot 21 graden Celsius door de convectoren. Voor de aanvoer van verse lucht zorgen leidingen van gegalvaniseerd staal, die zijn ondergebracht in de verhoogde vloeren met een debiet van 22.520 kubieke meter per uur. De afzuiging verloopt via de plafonds. In de vergaderruimtes zijn aanwezigheidsdetectoren die de toevoer van de ventilatielucht regelen, in de kantoorruimtes zorgen tijdklokken er voor dat de installatie niet nodeloos aan staat. De afgewerkte lucht stroomt naar luchtbehandelingskasten, die met behulp van een recuperator met een hygroscopisch warmtewiel de warmte kunnen terugwinnen.

Voorverwarmen van de buitenlucht

Bij dit gebouw zijn de kantoorvleugels zo ontworpen dat het daglicht overal, zelfs tot midden in het gebouw, kan binnenvallen.

In de keuken is een eigen luchtbehandelingskast geïnstalleerd met een debiet van 10.000 kubieke meter per uur, een zogeheten heat pipe warmtewisselaar kan voor het voorverwarmen van de buitenlucht zorgen. Ook bij de afzuigkappen is gelet op het energieverbruik, dankzij zijdelings aangebrachte schotten rond de kookzones zijn er 35 tot 47 procent minder luchtstromingen vergeleken met traditionele systemen. Hoe zuinig het ontwerp ook is, helemaal zonder aanvoer van elektriciteit zou het gebouw niet kunnen, al was het maar vanwege de aanwezige computers.

Op het dak liggen 900 zonnepanelen onder een hoek van 15 graden en op het zuiden gericht

De opbrengst aan groene stroom ligt op 200.000 kWh per jaar, genoeg om de behoefte aan elektriciteit van het hoofdkantoor te dekken.

Belangrijkste partijen Opdrachtgever: AGC Glass Europe, Brussel Architecten: THV Philippe Samyn and Partners, architects & engineers, BEAI, Ukkel Hoofdaannemer: Van Roey, Rijkevorsel Bouwfysische studie en akoestiek: Daidalos Peutz, Leuven Milieuconsulent: Matriciel, Louvain-la-Neuve Geothermie: Iftech, Aartselaar Groendak: Krinkels, Laken Zonnepanelen: Vorsselmans Solar, Loenhout Veiligheidscoördinatie en BREAAM beoordelaar: Bopro, Gent Klimaatinstallaties: Energys, Awans Sprinklerinstallatie: NTSA, Wemmel

Om aan de vraag naar elektrische energie te voorzien zijn bovenop het dak 900 zonnepanelen bekleed met extra-blank Solatex figuurglas onder een hellingshoek van 15 graden op het zuiden gericht opgesteld. De opbrengst aan groene stroom ligt op 200.000 kWh per jaar, genoeg om de behoefte aan elektriciteit van het hoofdkantoor te dekken. Voor de behoefte aan warmte en kou zijn er 42 geothermische sondes op 75 meter diepte in de bodem geïnstalleerd. In de zomer circuleert in de sondes een vloeistof die koude aanvoert naar de plafondtegels, terwijl het systeem ’s winters warmte naar de convectorverwarming laat stromen. n

Vraag gratis boek aan Philippe Samyn, een van de architecten, schreef een naslagwerk over dit state-of-the-art project. Het boek belicht niet alleen de vele facetten van het gebouw maar ook het projectverloop staat helder beschreven. Van Roey biedt de lezers van Installatie XL de mogelijkheid een gratis boek aan te vragen via de website (http://bit.ly/1t5p9dx) Vergeet niet als referentie (extra informatie) “Installatie XL” te vermelden. Alle foto’s: Philippe SAMYN and PARTNERS, architects & engineers sprl - BEAI sa.

Installatie XL December 2014

SPORTCENTRUM Regenbos - Tripleglas - WKO

Sportparadijs breidt fors uit, maar houdt dezelfde energierekening Het vernieuwde sport- en zwemparadijs Omnium in Goes kreeg een tropisch regenbos en een vergroot zwemparadijs en topsporthal, zonder extra energiekosten. Warmtepompen, WKO, WKK en een sterk isolerende schil zijn van stal gehaald. Alle energiebronnen in het gebouw worden nu optimaal benut. Door Richard Mooi

Een metamorfose is het geworden. De oude sporthallen en zwembad van Sportpunt Zeeland in Goes zijn haast niet meer herkenbaar ten opzichte van ruim een jaar geleden. Een verzameling oude sportgebouwen is drastisch onder handen genomen, deels gesloopt en fors uitgebreid met een grote sporthal voor topsporten. Het zwembad kwam eveneens als herboren uit de strijd. Het bad werd uitgebreid met de traag stromende zwemattractie lazy river. Het klapstuk is het tropisch bos in een 18 meter hoge hal van 1500m2, die deels op het dak van het zwembad is geplaatst - waar altijd een subtropisch klimaat heerst - compleet met waterstroompje, hangbrug en klimwand. Het was al een groot complex, nu is Omnium, de nieuwe naam van Sportpunt Zeeland, de grootste overdekte sportaccommodatie van Zeeland. De thuisbasis van veel Zeelandse sportclubs en de HBOsportopleiding CIOS Goes-Breda. Tijdens het maken van de uitbreidingsplannen had de directie een vurige wens: de upgrading mocht geen verhoging van de energierekening betekenen. Want die was al hoog, zegt hoofd technische dienst Peter de Kunder. Een nog hogere energierekening zou niet maatschappelijk verantwoord zijn. Het uitgangspunt werd maximaal gelijkblijvend energieverbruik.

Hoge Rc-waardes De oplossing werd zowel bouwkundig als installatietechnisch ingevuld. Voor de nieuwbouw van de sporthal is gekozen voor een Rc-waardes voor dak en muren, van minimaal Rc 6. Ver boven de huidige Bouwbesluit-eis van 3,5. Het vernieuwde dak van het zwembad kent ook een nieuwe schil en de beglazing is

Installatie XL December 2014

vervangen door tripleglas. Daarmee werd al de basis gelegd om het energieverbruik terug te dringen. Dat is nodig, om het extra verbruik door de komst van met name het tropisch bos en leslokalen te compenseren. Installatieadviesbureau Innax nam alle mogelijke energiestromen onder de loep om zo op een voor Omnium energie-efficiënte installatie uit te komen. Een hoofdrol is weggelegd voor het tropisch bos dat in de uitleg van Innax als ‘accu’ fungeert. Het bos is aangelegd onder een 18 meter hoge transparante kap. Deze ‘kas’ fungeert als energiecollector, waarbij continu warmte

“De kas is niet voorzien van glazen ruiten, maar van kunststof EFTE-kussens” wordt onttrokken en opgeslagen in het bodemsysteem (WKO). Door deze warmte te benutten gaat het Regenbos fungeren als een soort accu voor het zwembad en de (top-)sporthal. Het bos is gebouwd deels op het dak van het horecaplein en deels op het dak van de lazy river, een nieuwe onderdeel van het zwembad en het bestaande horecaplein. Het gaat om een glazen kas van 1.500 m2 waar warmteminnende tropische planten en bomen zijn aangeplant. Het regenbos heeft educatieve doelen, maar is ook geschikt om kinderfeestjes te houden. In de trapsaflopende kas heerst zelfs in de winter een temperatuur van boven de 20 graden (minimum 17

graden), tot maximaal 30/35 graden in zonnige dagen. De kas is niet voorzien van glazen ruiten, maar van kunststof EFTE-kussens. Dat is eigenlijk een met lucht gevulde en doorzichtig kunststof vlies. De kussens zijn zelfs een beetje bol door de overdruk waarvoor permanent een kleine compressor zorgt. De luchtlaag zorgt voor isolatie in de winter. Maar doordat de gehele hal van bijna alle kanten en het dak is voorzien van de EFTE-kussens, is er toch een forse uitstraling van energie (in de winter) en instraling (bij zon). De kas vormt daardoor de belangrijkste schakel in de WKO, de warmtekoude-opslag. “Continu wordt warmte onttrokken en opgeslagen in een bodemsysteem (WKO). Vanuit de bodem kan in alle jaargetijden warmte worden afgegeven aan het zwembad en de sporthallen.” De WKO zorgt voor koeling van het tropisch bos, dat via luchtkokers uit de grond wordt ingeblazen. Tijdens het koelproces op water uit de WKO wordt iets verwarmd water terug in de bodem gestopt, om vervolgens op hetzelfde moment of weken later te dienen als warmtebron voor de drie warmtepompen. Het tropisch bos zorgt tijdens een zonnige dag als de temperatuur al snel oploopt en de luchtkoeling aangaat meteen voor regeneratie van de WKO-bronnen.

Verkleind hoogtemperatuurnet De WKO en warmtepompen zijn gekoppeld aan een laagtemperatuur-afgiftesysteem. Dat geldt voor de nieuw gebouwde sporthal (3.000 m2) die voorzien is van vloerverwarming. Ook alle luchtbehandelingkasten worden gevoed met laagtemperatuurwarmte van de warmtepompen (en hoogtemperatuurkoeling uit

SPORTCENTRUM

Tropisch bos met daarbij zichtbaar de zwarte pilaar voor de toevoer van ventilatielucht. (beeld Richard Mooi)

Installatiefeiten Omnium Goes

De zogenoemde lazy river met lichtkoepel vanuit het tropisch bos. (beeld Richard Mooi)

Beeld: Edith van Eijk

BVO: 20.0000 m2 waarvan 12.000 nieuwbouw Zwemparadijs met lazy river, tropisch bos, o.a. squashbanen, horecaplein, kinderopvang en 2 sporthallen waarvan de hoofdhal opdeelbaar is 5 afzonderlijke hallen. Ontwerp installaties: Innax Bouw: Aannemingsbedrijf Fraanje, â&#x20AC;&#x2DC;s-Heer Arendskerke Hoofdinstallateur: Van Galen Klimaattechniek, Rotterdam Vloerverwarming hoofdsporthal: JK WKO: Thermoplus â&#x20AC;&#x2122;t Harde, capaciteit 50 m3/h Warmtepompen: 3x Carrier Aquasnap, totaal 390 kW WKK/noodstroomaggregaat: Continental Energy/Habo Groep, vermogen 100 kW (elektrisch) Luchtbehandelingkasten van Holland Heating en Gea Totale verbouwkosten: 12 miljoen Jaarlijks aantal bezoekers: groei van 800.000 naar 880.000

Beeld: Edith van Eijk

Het tropisch bos. (beeld Richard Mooi)

Installatie XL December 2014

Mijn klanten vinden het geweldig dat het installeren van SMARTair™ zo snel gaat. SMARTair™ dealer

Ontgrendel en beheer nu via de App!

:ZckdjY^\ iZ ^chiVaaZgZc :ZckdjY^\ iZ WZ]ZgZc :ZckdjY^\ iZ \ZWgj^`Zc

LIPS SMARTair™; het is tijd voor verandering! Het vervangen van een zoekgeraakt pasje is goedkoper dan het vervangen van een sleutel of cilinder, omdat SMARTair™ eenvoudig opnieuw geprogrammeerd kan worden. Draadloze SMARTair™ deuren zijn voordeliger dan bekabelde deuren en kunnen op afstand geopend worden! Dankzij de slimme, veilige technologie en het ontbreken van bekabeling is SMARTair™ geschikt voor vrijwel elke deur. Ontdek alle voordelen van SMARTair™. Het is tijd voor verandering!

www.lips.nl/smartair

ASSA ABLOY, the global leader in door opening solutions

SPORTCENTRUM RUBRIEK

Twee van de drie Carrier warmtepompen. (beeld Richard Mooi)

Verdeler hoogtemperatuur warmte. Het hoogtemperatuurnet moest deels blijven bestaan. (beeld Richard Mooi)

Sporthal met vloerverwarming met ledverlichting. (beeld Richard Mooi)

de WKO). Ook de bestaande LBK’s voor het zwembad zijn vernieuwd om toch meer efficiënte warmte uit de WKO te kunnen halen. Het zwembad en regenbos worden compleet met ventilatielucht geklimatiseerd. Daarnaast is een bestaand hoogtempereratuurcircuit

die door energiebedrijf Delta werden geëxploiteerd. Delta nam ook de elektra af om het terug te stoppen in het net. Het complex kocht de warmte op. Dat hoogtemperatuurnet moest deels blijven bestaan. In eerste instantie om te voorzien in legionellaveilig

“Vanuit de bodem kan in alle jaargetijden warmte worden afgegeven aan het zwembad en de sporthallen” gehandhaafd, maar wel verkleind in vermogen. Voorheen zorgden twee WKK’s en twee cv-ketels voor de complete verwarming en tapwatervoorziening via het hoogtemperatuurnet. De WKK’s waren forse jongens

opwekking van warmtapwater dat dagelijks in forse hoeveelheden nodig is voor de douches van de sporthallen en zwembad. Maar ook de verwarminginstallatie voor de oude kleine sporthal en de installatie

voor verwarming van het zwembadwater draaien op hoogtemperatuur. Door afkoppeling is het vermogen voor de hoogtemperatuuropwekkers fors teruggebracht. De twee WKK’s van Delta zijn verwijderd en een kleinere WKK is er voor teruggekomen. Omnium houdt zelf de elektra van de WKK. Het elektrisch vermogen is zo afgestemd dat er nauwelijks – meestal ’s nachts – hoeft terug te worden geleverd. Tijdens de bouwen installatiewerkzaamheden bleef het complex gewoon in gebruik. Alleen het zwembad is drie weken dicht geweest om de lazy river te koppelen aan het grote bassin. Veel installatiewerk moest daarom ’s nachts gebeuren. Dat leverde wel eens gemopper op, maar uiteindelijk is na een verbouwperiode van een jaar Omnium in Goes als bijna nieuw uit de strijd gekomen. n

Installatie XL December 2014

RAADHUIS Asbest - WKO - Kozijnen

Monumentaal raadhuis met hightech installaties Het is sinds kort een wereld van verschil voor de medewerkers van de gemeente Velsen. Van een raampje als ventilatiesysteem naar een volledig geklimatiseerd werkvertrek met eigen thermostaat. Het monumentale raadshuis, een Dudok-ontwerp, kreeg verder een warmtepomp en WKO. Daarmee is bewezen dat een laagtemperatuurafgiftesysteem in een monumentaal gebouw wel mogelijk is. Door Richard Mooi

De bekende architect Willem Dudok â&#x20AC;&#x201C; bekend van het Hilversumse stadhuis â&#x20AC;&#x201C; tekende al in 1948 voor het ontwerp. Pas in 1962 is de bouw begonnen en drie jaar later werd het raadhuis in gebruik genomen.

Installatie XL December 2014

Busch-free@home®. Huisbesturing was nog nooit zo gemakkelijk.

Busch-free@home®. Jaloezie, licht, verwarming, airco of deurcommunicatie – allemaal in één netwerk geïntegreerd. Heel gemakkelijk. Van eenvoudige installatie van de free@home-producten tot aan de slimme inbedrijfname met de geïntegreerde webinterface. Met de gratis app voor tablet en smartphone kunnen zelfs ook de bewoners het systeem aan hun behoeften aanpassen. Gemakkelijker gaat niet. Meer informatie op www.BUSCH-JAEGER.nl/freeathome.

www.BUSCH-JAEGER.nl

De toekomst begint nu.

RAADHUIS

Het is een historisch gebouw, het raadhuis van de gemeente Velsen in IJmuiden. Een prachtig pand om te zien, met een toren van vijftig meter hoog en een klokkenspel. De bekende architect Willem Dudok – bekend van het Hilversumse stadhuis – tekende al in 1948 voor het ontwerp. Pas in 1962 is de bouw begonnen en drie jaar later werd het raadhuis in gebruik genomen. Voor die tijd al met tamelijk bijzondere techniek. Er was namelijk al een klimaatinstallatie aanwezig, vertelt senior adviseur Erik van Unen van gebouwverduurzamer Innax. De raad- en burgerzaal beschikten over luchtbehandelingsystemen, zelfs met voorverwarming van de ventilatielucht. Per zaal stond er in de diverse technische ruimtes een eigen toevoerkast met verwarmingbatterij opgesteld. En ook nog een aparte ventilatorkast voor afzuiging. Zonder warmteterugwinning, want in de jaren zestig reikte de techniek nog niet zo ver. Later kreeg ook de vleugel met werken vergaderkamers van het college van B&W een luchtbehandelingsysteem. Het werd erin getimmerd, zag Van Unen. De kanalen waren weggewerkt achter schotten.

Label G De werkvertrekken van de ambtenaren bleven verstoken van enige ventilatie en koeling. Tot vorig jaar kreeg frisse lucht alleen vrij baan na het openen van het raam. Deze oncomfortabele situatie, in combinatie met het hoge energieverbruik (energielabel G) waren

reden voor het gemeentebestuur tot een grondige aanpak. En er was nog een aanleiding: luchtkanalen van asbest. Van Unen: “Asbest werd vroeger veel gebruikt omdat het goed isolerend en gemakkelijk te verwerken was. Maar omdat de asbestdeeltjes kunnen losraken, kan het voor onveilige situaties zorgen.” Sanering van de luchtkanalen had de hoogste prioriteit. En een zo duurzaam mogelijke renovatie werd daaraan gekoppeld. Met een verbetering van het energielabel. De gemeente liet Innax diverse scenario’s opstellen. Een nieuwe klimaatinstallatie was een voor de hand liggende keuze. Ook gezien de doelstellingen voor het creëren van een goed binnenklimaat. Van Unen: “Dan werkt een mechanische ventilatie veel beter en hiermee wordt veel makkelijker aan de eisen voldaan.” Vervanging van de verouderde cv-ketels was eveneens nodig.

Duurzame koeling Ook stelde Innax de mogelijkheid van een warmtekoudeopslag met warmtepompinstallatie voor. Technisch bleek dat namelijk mogelijk. De koeling zou met de WKO grotendeels duurzaam zijn en de energiebesparing op verwarmingskosten eveneens aanzienlijk. Voor die stap stelde INNAX wel een belangrijke eis: namelijk de vermindering van de transmissieverliezen via de gevels door het realiseren van een betere schilisolatie. Van Unen, samensteller van het voorontwerp hierover: “Als je voor een WKO kiest en de bestaande radiatoren

intact wilt houden, dan moet er wat gebeuren aan de buitengevel. De radiatoren geven bij een warmtepomp veel minder warmte af.” Weliswaar wordt er in de werkruimtes al wat extra warmte toegevoerd via het ventilatiesysteem, maar met een laagtemperatuursysteem zou dat onvoldoende zijn om de warmteverliezen en koudeval af te dekken. Het bleek dat de ramen het grootste warmtelek veroorzaakten. Het waren aluminium kozijnen, het kenmerk van de architectuur van voor en na de Tweede Wereldoorlog. Zo’n 20 jaar geleden was er al dubbelglas ingezet, waardoor de Dudok-stijl werd aangetast, maar de koudebruggen bleven. Op de renovatiemarkt bleek een stalen kozijn te koop, thermisch onderbroken, en dat bovendien heel veel leek op het oorspronkelijke ontwerp. “. Het kozijn zit complex in elkaar waardoor je geen contact hebt tussen het buiten- en binnendeel. In het kozijn zit HR++-glas.” Door het vervangen van de kozijnen en het glas, hoefde de spouwmuur niet eens nageïsoleerd te worden. Het vullen van de spouwmuur zou weer condensproblemen geven, met mogelijke aantasting van de constructie tot gevolg. De aanvoertemperatuur van het cv-water kon fors worden verlaagd doordat de koudeval en transmissieverliezen zijn gereduceerd door de opwaardering van de beglazing. “Voor de luchtbehandelingkasten gaan we uit van 45-35 graden. Voor de radiatoren is het systeem zo ontworpen dat als het heel koud buiten is, we de temperatuur

Duurzame warmtekoudeopslag in historisch Dudok-gebouw. De oude luchtkanalen van asbest zijn allemaal verwijderd.

De nieuwe luchtbehandelingkasten hebben een extra grote verwarmingbatterij zodat een aanvoertempera-

Op koude dagen krijgt de warmtepomp gezelschap van HR-ketels.

tuur van 45 graden altijd voldoende is. Installatie XL December 2014

PPs FLEX aansluitplaten SLIM, SNEL & VEILIG ROOKGASAFVOER RENOVEREN 1

KIJK OP WWW.COXGEELEN.COM VOOR MEER INFORMATIE OF BEL 043 40 99 500

RAADHUIS

Installatiefeiten Opdrachtgever: gemeente Velsen Installatie-advies/ontwerp: INNAX Gebouw & Omgeving Installatietechniek: Kuipers Warmtepomp: CIAT, 1 stuks , verwarmingsvermogen 200 kW, koelvermogen 150 kW Inductie-units: merk Solid Air circa 200 stuks Verlichting: Zumtobel TL-5 en LED verlichting HR-ketels: Elco Thision, 4 stuks, totaal 580 kW Luchtbehandelingkasten: GEA Happel, (8x) totaal 62.000 m3/h Energielabel: C (voorheen G) Renovatieperiode: najaar 2012 – januari 2014 Links de warmtepomp, in het midden het buffervat.

kunnen opvoeren tot 60 graden door de warmtepomp in serie te zetten met de hr-ketels. Dan komt er 40 graden retour uit de radiatoren en dat verwarmen we met de warmtepomp op tot 50 graden en de cv-ketels verder naar 60 graden.” De luchtbehandelingkasten hebben een extra grote verwarmingbatterij zodat een aanvoertemperatuur van 45 graden altijd voldoende is. Ondanks de hoge meerkosten gaf de gemeenteraad toestemming voor het verregaande scenario met WKO. Met name omdat het gunstig is wanneer gekeken wordt naar de Total Cost of Ownership (TCO).

Om de warmte terug te winnen is wel een ingewikkelder systeem nodig, het twincoilprincipe. “Het is eigenlijk een verwarmingbatterij die zowel in de retour- als in de toevoerkast zit. Water met glycol wordt in de retourkastbatterij opgewarmd en getransporteerd door leidingen naar de toevoerkast waar de koude buitenlucht wordt voorverwarmd.” Het rendement is wel wat lager dan van een warmtewiel, voornamelijk door de verliezen en het extra warmteoverdrachtsverlies. De ventilatielucht in de kantoren wordt nog verder geconditioneerd met een koelbatterij in de inductie-units per werkvertrek. In de inductie-unit wordt extra secundaire lucht uit de

Twincoil Vanwege de beperkte ruimte voor de luchtbehandelingkasten koos Innax voor een zogenaamd twincoilsysteem waarbij voor de warmteterugwinning de luchtstromen elkaar niet hoeven te kruisen. “Vanwege de beperkte ruimte in de technische ruimte kregen we het niet voor elkaar om daar gestapelde kasten neer te zetten met een warmtewiel.” Door de fysieke scheiding van de toevoer- en retourkasten waren de luchtkanalen veel beter weg te werken boven de verlaagde plafonds in de verlaagde koven in de kantoren. “Doordat de luchtbehandelingkasten verder uit elkaar staan, heb je de toevoer aan de éne kant van de kantoorvleugel en de retour aan de andere kant. Daar waar het toevoerkanaal het grootst is, heb je het kleinste retourkanaal, en andersom. Daardoor konden we de koof over de gehele lengte van de kantoorvleugel dezelfde maat houden.”

“De ventilatielucht in de kantoren wordt nog verder geconditioneerd met een koelbatterij per werkvertrek” ruimte aangezogen waardoor de koelbatterij in de unit extra vermogen geeft. De ruimtetemperatuur is individueel per kantoor regelbaar. Daartoe zijn de radiatoren stuk voor stuk voorzien van een motorgestuurde klep, die vanuit de ruimtethermostaat wordt geregeld. Thermostaatkranen op de radiatoren kunnen botsen

bij een koelvraag. “Het is niet de bedoeling dat de inductie-unit gaat koelen en de radiator vindt dat het te fris wordt en gaat verwarmen, dan ga je energie vernietigen. Het maakt het wel wat ingewikkelder, maar het is de enige manier om het meer rendement te laten opleveren.”

Gemeente tevreden Gemeentelijk projectleider Steven Lehman is erg tevreden met het bereikte resultaat en het energielabel C. Meer zat er niet in, of alleen tegen hoge meerkosten die zich niet zouden terugverdienen. Een dak vol pv-panelen had nog wat energiewinst opgeleverd, maar wel tegen aanzienlijke kosten. “De keuze was dat de werkzaamheden die we uitvoeren zich ook terugverdienen binnen hun levensduur. Uiteindelijk is het een zakelijke benadering geworden. Als gemeente hebben we al het streven dat alles wat zich binnen 5 jaar terugverdient, ook duurzaam wordt uitgevoerd. Hier zijn we verder gegaan en hebben we de levensduur als terugverdientijd gepakt, bijvoorbeeld van de warmtepomp.” Zonnepanelen passen tegenwoordig ook in het rijtje van acceptabele terugverdientijd, maar dat was in Velsen niet aan de orde. “Het is niet wenselijk om het dak vol te leggen omdat je het monumentale karakter aantast. Daarnaast was ook de ligging van het dak ongunstig waardoor ze zich niet zouden terugverdienen.” In totaal kostte de renovatie zeven miljoen euro. n

Installatie XL December 2014

HOTEL Warmterugwinning - Luchtbehandeling - WKO

Warmteterugwinning uit vette keukendampen Met een opmerkelijke innovatie van Linthorst Installatietechniek besparen al drie Van der Valk Hotels en een bedrijfsrestaurant fors op energiekosten. Met de uitvinding is het voor het eerst mogelijk om warmte terug te winnen uit de keukendampen, waarmee het restaurant gratis wordt verwarmd. Door Richard Mooi

Het gaat snel met KAT, ofwel Kitchen Air Technologies, de volledige naam van het systeem dat voor forse energiebesparing zorgt door warmte uit kookluchtjes te halen. Het vorig jaar december geopende hotel Van der Valk langs de A28 ten noorden van Zwolle had de primeur met de vinding van Linthorst Installatietechniek, maar daarna kozen ook Van der Valk in Nuland dat wordt gerenoveerd voor KAT, evenals het bedrijfsrestaurant van Thales in Hengelo.

En de gloednieuwe vestiging Van der Valk in Hoorn. De blikvanger langs de A7 werd deze zomer opgeleverd. Een mega-project, want naast het hotel/restaurant van Van der Valk maken nog een bioscoop met 5 filmzalen en casino onderdeel uit van het complex. Chef-monteur Jan Veldhuis vertelt vlak voor de opening van deze vestiging, een van de grootste van het horecaconcern, over het systeem om warmte terug te winnen uit kook- en keukendampen.

Tot nu toe was het eigenlijk niet mogelijk om deze vaak forse hoeveelheid warmte uit die afgezogen lucht te halen. De reden? “Er zit vet in van het bakken en braden en dat wil je niet door een warmtewisselaar halen. Daarom gaat het rechtstreeks naar buiten. De energie blaas je dan ook weg.” Omdat Van der Valk het energieverbruik wil terugdringen, zocht technisch directeur Gijs Linthorst naar een oplossing. En met succes. Veldhuis: “In de

De gloednieuwe vestiging Van der Valk in Hoorn bevat naast het hotel/restaurant van Van der Valk, ook nog een bioscoop met vijf filmzalen en een casino.

Installatie XL December 2014

HOTEL

afgezogen luchtstroom wordt een vloeistof en water ingespoten. Niet zomaar een zeep, maar een speciaal gemaakte ontvettingsvloeistof die het vet inkapselt. Met speciale RVS-filters in een gewone luchtbehandelingkast worden deze deeltjes met vet eruit gehaald. Achter het filter heb je schone warme lucht en dat gaat naar de warmtewisselaar van de warmteterugwinning.” Het gevolg is dat de ventilatietoevoerlucht voor de twee restaurants volledig wordt voorverwarmd in het WTW-gedeelte van de luchtbehandelingkast. In Zwolle blijkt het zo effectief dat deze winter geen extra warmte nodig was om het restaurant te verwarmen. Er is voor RVS-filters in de luchtbehandelingkast gekozen omdat ze eenvoudig zijn te reinigingen. “Gewoon in de vaatwasser,” vertelt Veldhuis. De technische dienst Van der Valk zorgt zelf voor regelmatige reiniging van de filters.

Minder retourkanalen Het lijkt een relatief eenvoudig idee, om vette lucht in te kapselen, maar het is toch een inventief systeem. Het toegevoerde mengsel moet een bepaalde temperatuur hebben, en ook de druk waarmee de vloeistof in de luchtstroom wordt verneveld is belangrijk. Linthorst zocht samen met een leverancier van de vloeistof naar de juiste formule die uitvoerig in het laboratorium werd getest. Bovendien wordt met sensoren de vervuiling van de retourlucht gemeten. Als de potten en pannen van het vuur zijn verdwenen, bevat de afgezogen lucht bijna geen vettige dampen en hoeft de ontvettingsinstallatie niet of nauwelijks in actie te komen.

Het KAT-systeem heeft daarnaast een gunstig effect op het aantal strekkende meters aan retourkanalen. Doordat de afgezogen lucht uit de keuken nu ook naar de luchtbehandelingkast gaat, kan het kanalenstelsel eenvoudiger, vertelt Velthuis. Voorheen was het nodig met twee retourkanalen uit het restaurant naar de technische ruimte te gaan. Een met de afgezogen ventilatielucht uit het restaurant, waarvan de warmte werd teruggewonnen. En één retourkanaal met vieze keukenlucht dat via een ventilatorkost rechtstreek naar buiten verdween. Nu kunnen beide luchtstromen gewoon op één retourkanaal worden aangesloten. Tijdens de rondleiding blijkt dat eerst de lucht uit het restaurant wordt afgezogen, waarna vervolgens de keuken van de life cooking op hetzelfde kanaal wordt aangesloten. Wel zijn er luchtkleppen in het retourkanaal gemonteerd. Als de keukeninstallatie de luchtstroom afzuigt, hoeft minder lucht het restaurant te verlaten. “Anders krijg je onbalans”. Doordat zowel de hoofdkeuken op de begane grond als de keuken voor life cooking op de eerste etage. Doordat beide keukens eigenlijk onderdeel zijn van het restaurant zijn geen overstortopeningen nodig om de ingeblazen ventilatielucht in balans te krijgen met de afgezogen ventilatielucht. Elk restaurant heeft zijn eigen luchtbehandelingkast. De één heeft een capaciteit van 26.000 m3/h, de ander verwerkt 16.000 m3/h. Het gaat om units van Wolf, net als de luchtbehandelingkast voor de kamers die boven op het dak is geplaatst.

Het hart En dan komen we tijdens de rondleiding uit bij het hart

van de installatie, het pijpje dat de speciale vloeistof in de luchtstroom vernevelt. Het is eigenlijk heel eenvoudig qua constructie. Een slangetje verdwijnt in het luchtkanaal, waarin via een buisje met kleine gaatjes, de nozzles, de vloeistof wordt verneveld. Als de installatie optimaal werkt wordt alle vloeistof

“Vet van het bakken en braden wil je niet door een warmtewisselaar halen” door de luchtstroom opgenomen. De besturing van de vloeistoftoevoer staat in de technische ruimte. In een kast staan twee pompen die het mengsel op de juiste druk brengen. Ook leidingwater, koud en warm, stroomt naar de kast. Het mengsel moet namelijk een bepaalde temperatuur hebben voor het beste effect. In de kast staat bovendien een jerrycan met de ontvettingsmiddel. Een etiket op de jerrycan ontbreekt, dus de samenstelling van de vloeistof blijft geheim. Als de jerrycan bijna leeg is, krijgt de technische dienst van Van der Valk een signaal om een nieuwe jerrycan met substantie bij de kast te plaatsen. Overigens denkt Linthorst ook andere toepassingen zoals de scheepvaart. Bij het reinigen van tankers ontstaan bijvoorbeeld benzinedampen die steeds vaker niet zomaar in de buitenlucht mogen verdwijnen. Met

Installatiefeiten

“Young talent wil ook de beste werkplek.” (Beeld: ASR)

Opdrachtgever: Van der Valk Hotels & Restaurants Bouwkundig ontwerp/engineering: Inbo architecten BVO: hotel: 12.600 m2; casino 1.190 m2, bioscoop 2.260 m² Aantal ruimten: 150 hotelkamers, 11 vergaderzalen, 5 bioscoopzalen (900 bezoekers) Bouw: BAM Utiliteit W-installatieontwerp en aanleg: Linthorst Installatietechniek E-installatietechniek: Techval Warmtepompen: (2 stuks) merk Clivet , totaal vermogen 325 kW (koelen) en 434 kW (verwarmen) HR-ketels: Remeha Gas 210 Eco (3x), totaal 600 kW Koudetechniek: Wehako Luchtbehandelingkasten (Wolf): Hotelkamers: (1x) 16000 m3/h Restaurant/keuken (2x) totaal 22000 m3/h Bioscoop (5x) 3000 – 7000 m3/h Casino (2x) 5000m3/h en 15000m3/h

Installatie XL December 2014

HOTEL

Elk restaurant heeft zijn eigen luchtbehandelingkast. De één heeft een capaciteit van 26.000 m3/h, de

Een speciaal ontwikkelde ontvettingsvloeistof kapselt het vet in. Zichtbaar is de besturingskast met

ander verwerkt 16.000 m3/h.

pompen en vloeistoftank.

Met speciale RVS-filters in een gewone luchtbehandelingkast worden de deeltjes met vet eruit gehaald.

Detail inspuiting. Een slangetje verdwijnt in het luchtkanaal, waar via sproeikoppen de vloeistof wordt verneveld. Als de installatie optimaal werkt wordt alle vloeistof door de luchtstroom opgenomen.

de vloeistof is het ook mogelijk om deze giftige brandstofdampen in te kapselen. Voor nieuwe installaties gaat Linthorst uit van een terugverdientijd van zo’n 3,5 jaar. Bij renovatie bedraagt die ongeveer 5 jaar.

Overige installaties Ook de overige installaties in de Hoornse vestiging van Van der Valk kennen een hoog duurzaamheidsgehalte. Al langer is het bij Van der Valk gebruikelijk om restwarmte van de bierkoeling en koelen vriescellen te benutten om warmtapwater te bereiden. Het is een relatief eenvoudige manier om op energie te besparen, maar deze warmte-uitwisseling is nog lang niet gebruikelijk. De drie compressoren zijn gekoppeld door de koudetechnisch installateur aan één gezamenlijke condensor gekoppeld. De condensor loopt allereerst door een boiler en vervolgens naar een ventilatorcondensor op het dak. Het leidingwater in de boiler wordt nu automatisch met warmte gevoed als het koudemiddel in het boilervat condenseert. Mocht het vat al volledig zijn gevuld met warmtapwater, en het koudemiddel niet condenseert, dan gebeurt dat in de ventilatorcondensor op het dak. Daarnaast is een WKO-systeem met twee warmtepompen in de technische ruimte te vinden. Twee

Installatie XL December 2014

bronnen prikken tot op 140 meter diepte de bodem in. Op die diepte komt er zelfs zout water naar boven, wat ook extra eisen stelt aan de leidingen en appendages. “Dat is allemaal van RVS.” De warmtepompen zorgen ook voor voorverwarming van het tapwater. Voor de piekvermogens en naverwarming van het tapwater voor het circulatienet staan drie kleine gasketels van

“Met sensoren wordt de vervuiling van de retourlucht gemeten” Remeha (Gas 210) opgesteld. Het laagtemperatuur afgiftesysteem bestaat uit vloerverwarming in de vergaderzalen, convectoren in het restaurant en fancoilunits aan het plafond in de kamers en vergaderruimtes. Alle units zijn voorzien van een eigen thermostaat. In combinatie met het vierpijpssysteem is het mogelijk dat de éne kamer koelt, terwijl de ander verwarmt.

Drie circulatienetten De hoogte van het veertien verdiepingen tellende hotel geeft zonder aanpassingen problemen met de waterdruk van de drinkwaterinstallatie. De hydrofoorinstallatie zorgt daarom dat de druk voor de bovenste verdiepingen nog toereikend is. Op de lager gelegen etages wordt per etage het koude leidingwater via een reduceerventiel naar zo’n 2 bar verlaagd. Voor het warme tapwater dat door het gebouw circuleert is reductie per verdieping onmogelijk. Om drukverschillen te voorkomen zijn drie afzonderlijke circulatienetten geïnstalleerd waarvan de druk van de twee onderste circulatienetten bij de toevoer in de technische ruimte wordt gereduceerd. Het cv-net is wel één geheel. Het betekent dat in de technische ruimte op de tweede verdieping een druk heerst van 5,5 bar en op de begane grond zelfs meer dan 6. Alle componenten, appendages en convectoren zijn geselecteerd op een drukproef van 10 bar. n

Nieuw:

Frequentieregelaar PowerXL DE1 De nummer 1 in efficiëntie.

Nieuw:

Easy Ventilation xComfort Blisterpakket

I-on16 inbraakbeveiliging Veilig wonen met geavanceerde draadloze beveiliging

Voorgeprogrammeerd en klaar voor gebruik!

Handige tools Praktische tools voor toepassingvan de nieuwe norm IEC 61439 op www.eaton.nl/iec61439

Samen met u in elektrotechniek. Elektro Vakbeurs Hardenberg stand 544 Tevens deelnemer SMART Industry op vakbeurs Hardenberg, stand 627

9 t/m 11 december 2014 Samen leren en innoveren Samen maken we elektrotechniek. Eén van de redenen waarom Eaton u graag persoonlijk ontmoet. Om kennis te delen en samen oplossingen te creëren voor uw projecten. Daarnaast bieden we gebruikers van Eaton kwaliteitsproducten regelmatig een voordeel met interessante acties. Neem contact met ons op voor een afspraak of schrijf u in voor één van onze evenementen via www.eaton.nl/electrical.

Eaton en Cooper bundelen krachten Met de overname van Cooper biedt Eaton u één van de grootste en breedste producten- en dienstenportfolio’s op de elektrotechnische markt. Samen bieden we oplossingen om cruciale energiemanagement-uitdagingen van vandaag en morgen het hoofd te bieden.

www.eaton.nl/electrical er : twit t p o s on l Volg ton_n

@ea

141103 Advertentie W&U Cobouw installatie.indd 1

03-11-14 11:30

NIEUW

BUITENLUCHT IS GRATIS De NIBE F2040 is speciaal ontworpen voor strenge Scandinavische winters, waarbij de temperatuur kan dalen tot -20°C. De NIBE F2040 houdt uw huis ook koel, zelfs in hete, droge zomers. Doordat de NIBE F2040 met vrijwel elk fabricaat cv-ketel kan worden gecombineerd (hybride systeem), kan bijna altijd een comfortabele installatie worden samengesteld. Dát biedt volop kansen op verduurzaming op de renovatiemarkt, waar maatwerk vereist is.

Kijk voor meer informatie over onze lucht/water warmtepompen op www.nibenl.nl

NIBE™ F2040 | LUCHT/WATER WARMTEPOMP • Keuze uit drie buitenunits: 8 kW, 12 kW en 16 kW

• Installatie zonder STEK-erkenning mogelijk

• Voorzien van inverter-gestuurde compressor

• Cascadeopstelling tot 8 stuks mogelijk

• Laag geluidsniveau

• Toepasbaar in monovalente opstelling tot een buitentemperatuur van -20°C

• Uitstekende opstellingsmogelijkheden dankzij bescheiden afmetingen

NIBE Energietechniek B.V. Energieweg 31 4906 CG Oosterhout (NB) Postbus 634 4900 AP Oosterhout (NB) Telefoon: +31(0)168 477 722 www.nibenl.nl

NIEUWS THEMA: RIOLERING / POMPEN

Nieuwbouwpand van NBD Biblion lijkt stapel papier

Jaarlijks verwerkt NBD Biblion in Zoetermeer 3 miljoen boeken, ruwweg 60.000 exemplaren per week. Al die boeken vinden uiteindelijk hun weg naar de talloze openbare bibliotheken in ons land, maar niet voordat ze geschikt gemaakt zijn voor het leenverkeer. Afgelopen zomer verhuisde de Nederlandse Bibliotheek Dienst naar Leidschendam. De nieuwe locatie van NBD Biblion bestaat uit 14.000 vierkante meter bruto vloeroppervlak, hiervan is 9.500 vierkante meter productieruimte en 4.500 vierkante meter kantoorruimte. Veel aandacht ging daarnaast naar het energieverbruik. Verder is de lichttoetreding zo geregeld dat het voor iedereen mogelijk is om bij daglicht te werken. Dit alles bij elkaar levert een gezonde en plezierige werkplek op. Voor de verwarming van het gebouw zorgen warmtepompen in combinatie met warmte- en koudeopslag in de bodem (wko). De wko-installatie verwarmt ook de schuin oplopende rijbaan en het gehele parkeerdak, zodat beide in de winter sneeuwvrij zijn.

Lees het hele verhaal in onze special Bouw & Industrie XL die op 26 februari 2015 verschijnt.

Installatie XL December 2014

In dit museum begrijpen ze de kunst van het weglaten

De gemeente Kampen koos voor het Stedelijk Museum

Kampen. Een omgeving die recht doet aan de esthetiek

een prachtig monument met historie, sfeer en uitstraling.

van het monument en de collecties. Waar in geen be-

Maar waar laat je de elektrotechnische installatie die past

zoeker weet heeft van de systemen, zoals de bevei-

bij een museum van nu? De ingrijpende renovatie vroeg

liging, de brandmelding en het lichtbesturingssysteem,

om een strak plan, veel creativiteit en een nauwgezette

die onzichtbaar aanwezig zijn. U vindt ons in het Stedelijk

uitvoering. Samen met de verschillende partijen, betrok-

Museum, maar u ziet ons niet. Wilt u meer weten over

ken bij de metamorfose van het 600 jaar oude pand,

het grootste in elektrotechniek gespecialiseerde bedrijf

creĂŤerden we de perfecte ambiance voor de kunst van

met meer dan 130 jaar er varing? Kijk op croon.nl

ontwerp . realisatie . maintenance croon.nl

DISTRIBUTIECENTRUM Automatisering - Klimaatcomfort - Aardgasketel

Het grootste e-commerce distributiecentrum ter wereld Voor het nieuwe distributiecentrum van online retailer wehkamp.nl in Zwolle geldt de wet van de grote getallen. In de hal van 35.000 m2 liggen straks vier miljoen items opgeslagen die volautomatisch gepickt worden door 468 shuttles. Daarmee is dit het grootste geautomatiseerde distributiecentrum ter wereld voor e-commerce. Door Marcel Rijnbach Beeld Klaas Eissens AV Producties

Het logistieke systeem gaat veel warmte produceren.

Installatie XL December 2014

BLAUWE LIJN serviceanalysers Een complete lijn instrumenten voor inspectie en onderhoud van huishoudelijke en industriële verbrandingsinstallaties. Kenmerken* Rookgasanalyse, druk(verschil)meting en temperatuurmeting in één Nederlandstalige menugestuurde bediening ECO-sensortechnologie voor ongekende duurzaamheid en snelheid Database memory voor opslag van 1.000 meetrapporten met 8 regels additionele informatie Datacommunicatie met USB en Bluetooth® Smart GRATIS EuroSoft mobile software en App Meting van koolmonoxide in omgeving Meetfunctie voor legionellapreventie Geschikt voor SCIOS toepassingen NEN-EN 50379 deel 2 gecertificeerd KWS® voor periodiek onderhoud en kalibratie * Afhankelijk van het gekozen model en configuratie.

„Google Play is a trademark of Google Inc.”

Download App

Voor BLAUWE LIJN instrumenten met Bluetooth Smart, waaronder de Bluelyzer ST en de Multilyzer STe, is GRATIS EuroSoft mobile (software en App) beschikbaar. Download de software via www.euro-index.nl Download de App via de Google Play Store

EURO-INDEX beschikt over een bijzonder modern service- en kalibratielaboratorium. Hier worden de meetinstrumenten uit het assortiment preventief onderhouden, gerepareerd, gekalibreerd en indien nodig gejusteerd. EURO-INDEX biedt als fabrikant van BLAUWE LIJN uitstekende en snelle service in de vorm van: Deskundig advies Periodiek onderhoud en kalibratie met KWS® Tot 7 jaar garantie met KWSe (zie www.euro-index.nl voor de voorwaarden) Cursussen, trainingen en seminars Verhuur van meetinstrumenten

DISTRIBUTIECENTRUM

Het volautomatische logistieke systeem produceert veel warmte. Een uitdaging voor de installatieadviseur Encon om heel gericht het personeel het nodige klimaatcomfort te bezorgen. Het is relatief onbekend hoeveel warmte het logistieke automatische systeem in het hart van het distributiecentrum (DC) gaat veroorzaken. Dat zal de praktijk moeten uitwijzen. In elk geval zal het elektrische verbruik van 6 GWh voor de nodige warmte zorgen. Encon heeft als uitgangspunt genomen dat in de zomer de temperatuur in de hal minimaal 5 graden lager moet zijn dan buitentemperatuur. Volgens directeur Ad Verbaas is het een uitdaging om die comfort-eis overal in het distributiecentrum te halen. Daarom is er gekozen om gericht te koelen of te verwarmen met stralingspanelen boven de persoonlijke werkplekken.

Installatiefeiten Opdrachtgever: RFS Holland Holding , Zwolle Architect: DENC, Tilburg Installatieadviseur: Encon Nederland, Nijmegen E -en w-installateur: Cofely Noord, Zwolle Bouwkundig aannemer: Hercuton, Nieuwkuijk Leverancier sprinklersysteem: Altebra, Ophasselt (België) Leverancier logistiek systeem: Knapp AG, Hart bei Graz (Oostenrijk) Oplevering installaties: eind 2014

Total Cost Ownership Encon is adviseur voor zowel de w –als e-installaties. Het logistieke systeem is ontworpen en geleverd door het Oostenrijkse bedrijf Knapp. Encon heeft opdrachtgever RFS Holland Holding - de moedermaatschappij van onder meer wehkamp.nl - acht mogelijke installatieconcepten voorgelegd, daarbij gelet op de total cost of ownership. Initiële kosten, onderhoudskosten en verbruikskosten (gas en elektriciteit) zijn tegen elkaar afgewogen. Er is bovendien beslist om te investeren in een BREEAM-traject van tenminste ‘Very Good’. Energiebesparingen hebben een rol van betekenis gespeeld, maar een BREEAM-goedkeuring gaat veel verder dan energie-efficiëntie alleen. De betrokken partijen Encon, RFS Holland Holding, Arcadis en technisch dienstverlener Cofely, kwamen voor het DC uit op een configuratie van een aardgasketel voor de verwarming, een chiller voor de koeling, een luchtbehandeling voor de luchtverversing en stralingspanelen voor de afgifte van warmte of koude voor de individuele werkplekken. Met betrekking tot de kantoren is gekozen voor een WKO (warmte-koudeopslag) die het gehele jaar honderd procent voorzienend is. De distributie van warmte en koude gebeurt via een vierpijpssysteem waardoor het mogelijk is om individuele ruimtes te regelen. In de kantoren wordt er gebruik gemaakt van inductiebalken als afgiftetoestellen en in het restaurant en de presentatieruimte vloerverwarming- en koeling.

Het grootse geautomatiseerde distributiecentrum voor de e-commerce ter wereld.

Overzicht van het logistieke proces.

Bewuste keuze voor een aardgasketel “Voor de verwarming van het DC is bewust voor een aardgasketel gekozen. We hebben een aparte warmte-koudeopslag voor het distributiecentrum onderzocht, maar die toepassing bleek economisch niet haalbaar. De verbruikskosten zouden ook in dat geval wel dalen, maar de aanschafkosten zijn aanzienlijk”, verwoorden directeur Ad Verbaas van Encon en Emiel Buijssen, consultant van Arcadis, procesmanager bij het ontwerp, de bouw en de inrichting van het distributiecentrum en kantoor. “Bovendien was het maar de vraag of de provincie zo’n gigantisch WKO voor het distributiecentrum had goedgekeurd omdat er in de toekomst meerdere WKO-gebruikers op het industrieterrein te verwachten zijn. Er moet immers een balans zijn bij het onttrekken en laden van warmte

Ruim 400 shuttles worden aangedreven door een rail op inductie.

Installatie XL December 2014

DISTRIBUTIECENTRUM Grootste geautomatiseerde distributiecentrum ter wereld voor e-commerce Met dit nieuwe distributiecentrum is wehkamp.nl klaar voor de dienstverlening van de toekomst: bestellen en afleveren op dezelfde dag. In de zomer van 2015 moet het gereed zijn. Het nieuwe centrum gaat ruim honderd miljoen euro kosten. Door de beperkte reisafstand vanaf het huidige distributiecentrum in Dedemsvaart biedt het de tweehonderd vaste medewerkers de mogelijkheid om mee te gaan naar de nieuwe plek. Het geautomatiseerde magazijnsysteem krijgt bijna 480.000 zogenoemde “picklocaties” waar de diverse artikelen liggen opgeslagen. 468 geautomatiseerde shuttles halen de artikelen op via een railgeleiding. Het zogeheten Warehouse Control System stuurt de shuttles aan. Een order kan daardoor binnen 30 minuten worden verwerkt. Meerdere shuttles over verschillende niveaus verzorgen het horizontale transport van goederen voor de aan -en afvoer naar de lift. Deze brengt de goederen in een verticale beweging naar een ingewikkeld stelsel van transportbanden (conveyors) waarna ze uiteindelijk bij het orderverzamelstation terechtkomen.

De liften hebben een platform en een eigen motorische aandrijving. Naast de picklocaties komt er 2,5 kilometer stelling voor hanggoed en achtduizend palletlocaties. In het systeem is ruimte om vier miljoen artikelen op te slaan. Het bedrijf kan met het nieuwe systeem 80.000 pakketten per dag versturen. Volgens managing director René Wolters van de ontwerper en leverancier van het logistieke systeem KNAPP Benelux schuilt de uitdaging in het picken van een zo groot mogelijke hoeveelheid verschillende artikelen in een zeer korte orderdoorlooptijd. Het zogeheten OSR (Order Storage Retrieval)-systeem kan nog met eenzesde deel worden uitgebreid. Nu zijn er 24 pickstations gerealiseerd, maar dat kunnen er uiteindelijk 40 worden. Wehkamp heeft een kavel achter het gebouw voor tien jaar gereserveerd, mocht dit distributiecentrum te klein worden. De capaciteit van de logistieke installaties is al op de toekomstige uitbreiding ingericht. Het zal een jaar duren voordat dit logistieke systeem is gebouwd en ingericht.

Het hart van het sprinklersysteem. Twee dieselpompen transporteren 485 kuub water uit een enorm vat naar de 30.000 sprinklerkoppen.

Om heel gerichte verwarming en koeling te geven is in het distributiecentrum gekozen voor stralingspanelen.

Verwarming en koeling geschiedt via een vierpijps-systeem waardoor individueel regelen mogelijk wordt.

Monteurs van Cofely bezig met de installatie van de luchtbehandelingsinstallatie.

en koude in de grond”. De WKO voor de kantoren kan volledig worden benut door naast de kantoren ook het DC met de overgebleven koude te koelen. Indien er koude vanuit de kantoren-WKO voor het DC beschikbaar is, zal deze als eerste worden benut. Is de koudevraag groter dan zal deze worden aangevuld door een chiller. Dit apparaat heeft een koelvermogen van 219 kW met een opgenomen vermogen van 96,9 kW. De WKO zal gedurende de belangrijkste periode van het jaar volstaan en slechts bij extreme weersomstandigheden ondersteuning van de chiller nodig hebben. Hiermee is er gezocht naar een ideale combinatie tussen milieu-

vriendelijkheid en economische haalbaarheid.

30.000 sprinklerkoppen Het totale kolossale gebouw is gesprinklerd. Maar liefst 30.000 koppen zijn aangebracht, ook in het logistieke hart van het distributiecentrum. Twee dieselpompen transporteren 485 kuub water uit een enorm vat naar de sprinklerkoppen. Er zitten flowmeters in de leidingen die reageren op temperatuurverhogingen. De buisjes springen kapot bij een overschrijding. Er zijn verschillende sprinklerkoppen toegepast, afgestemd op het type goederen waarbij brandveiligheid een rol van betekenis speelt, en of het

een open en gesloten goederenopslag betreft. Er zit grote tijdsdruk op de oplevering van de e- en w-installaties. Eind 2014 moeten de installaties worden opgeleverd. In de zomer van 2015 dient het distributiecentrum in bedrijf te worden gesteld. “Om het werk op tijd af te krijgen is een lean planning opgesteld”, zegt Harrie van Hoogmoed van Cofely. Een lean planning wil zeggen dat de hoofdaannemer met (onder)aannemers een dagplanning wordt afgesproken waarop wordt afgevinkt wat er die dag gedaan moet worden. Die dagplanning is tamelijk heilig, want als bepaalde deadlines niet worden gehaald heeft dat gevolgen voor de daarop volgende werkzaamheden. n

Installatie XL December 2014

ZIEKENHUIS WKK - BREAAM - PV

Patiëntveiligheid, betrouwbaarheid en duurzaamheid gaan hand in hand Duurzaamheid is niet de eerste gedachte die opkomt bij een ziekenhuis. Betrouwbaarheid en patiëntveiligheid wel. Het academische ziekenhuis in Maastricht laat zien dat beide hand in hand kunnen gaan en haalde als eerste ziekenhuis een BREEAM-certificaat. Door Patrick Marx

“We doen veel aan duurzaamheid”, zegt Jori Stevens, manager vastgoed van het Maastricht Universitair Medisch Centrum+ (MUMC+). “In onze energiecentrale wekken we bijvoorbeeld onze eigen duurzame energie op terwijl we ook groene energie inkopen. Daarnaast reserveren we drie procent van alle bouwkosten voor duurzaamheid. De nieuwbouw aan de Verheylaan 10 geeft ons de kans om een heel gebouw van begin af aan duurzaam op te zetten.” De Verheylaan 10, pal naast het huidige ziekenhuis, is nu in aanbouw. De eerste twee van acht bouwlagen zijn klaar. Het bestaande gebouw ziet er gehavend uit. Werklieden halen de gevelbekleding weg om zo een aansluiting op de nieuwbouw mogelijk te maken. Halverwege 2016 biedt de nieuwbouw onderdak aan poliklinieken, operatiekamers, laboratoria en kantoren.

luchtbehandeling. Deels echter via handig gebruik van de restwarmte uit de centrale verwarming. “In de energiecentrale staat een WKK-installatie voor de warmteproductie”, zegt Scholten. “Deze verwarmt cv-water tot 80 oC voor het bestaande ziekenhuis. De retourleiding bevat water van 60 oC, ruim voldoende voor het nieuwe gebouw. Uiteindelijk komt er water van 40 oC terug in de energiecentrale. Dat

Energiebehoefte

water verwarmen we eerst met een warmtepomp tot zo’n 50-55 oC om het vervolgens in de WKK weer op 80 oC te brengen. Zo creëren we warmtetrappen in zowel het ziekenhuis als de energiecentrale waardoor de toename van de warmtevraag beperkt blijft en de efficiëntie van de warmteopwekking en -distributie toeneemt.” Met de warmtepomp maakt het MUMC+ ook koude voor de koeling van bijvoorbeeld computerruimtes en de MRI- en röntgenapparatuur in de nieuwbouw. “We koelen maximaal waterzijdig om zo de koude van de warmtepomp optimaal te benutten”, zegt Scholten. “Daarnaast hergebruikt de warmtepomp overtollige warmte van koelcellen in de nieuwbouw.”

“Grof geschat verhoogt de nieuwbouw de totale energiebehoefte van het ziekenhuis met zeven tot tien procent terwijl het vloeroppervlak met twintig procent toeneemt”, zegt Eric Scholten van Deerns Maastricht. Deerns leverde het installatieadvies voor de nieuwbouw. Hergebruik van warmte zorgt voor de slechts beperkte toename van de energiebehoefte. Deels gebeurt dit met warmte- en vochtterugwinning in de

Installatiefeiten Installatie-advies/ontwerp: Deerns - Maastricht E- en W-installaties: Cofely - Beek Projectmanagement: Bureau Vastgoed & Huisvesting MUMC en RO-groep - Maastricht Constructeur: Adviesbureau Brekelmans Maastricht & Carebuilders Architect: Architecten aan de Maas - Maastricht

Installatie XL December 2014

het plafond van de operatiekamer. Het oppervlak van deze instroomopening is even groot als het gebied waarin de operatie- en instrumententafels staan en de zorgverleners werken. De lucht valt uit het plenum omdat de temperatuur net iets lager is dan die van de omgeving. “Om besmetting door de aanwezigheid van stof of andere deeltjes te voorkomen, bedraagt het ventilatiedebiet van een operatiekamer een veelvoud

“Aanvankelijk wilden we ook met de gevel warmte winnen, maar daar zagen we vanaf omdat we anders een warmteoverschot creëren”

Luchtzuivering De aanleg van de luchtzuivering bij de operatiekamers is een verhaal apart. Deze lucht moet absoluut schoon zijn en mag niet wervelen. De meervoudig gefilterde lucht stroomt met hoge snelheid uit een plenum aan

van een normale kantoorruimte. Een kantoor met een inhoud van 100 m3 vergt een debiet van 300 m3 lucht per uur, een operatiekamer met vergelijkbare afmetingen haalt een debiet van ongeveer 10.000 m3 lucht per uur”, zegt Scholten. “Om dit te realiseren bevat de etage boven de operatiekamers alle technische installaties waaronder een luchtnabehandelkast voor elke operatiekamer. Ook in deze kasten winnen we warmte en vocht terug.” Alle energiezuinige maatregelen in het gebouw zitten verborgen, onzichtbaar voor de gebruiker. Het MUMC+ wilde echter dat iedereen kan zien dat het gebouw energiezuinig is vandaar dat de op het zuiden gerichte gevel bedekt wordt met zonnepanelen. De panelen dienen meteen als gevelbekleding. Manager vastgoed van het MUMC+ Stevens: “Aanvankelijk wilden we met de gevel ook warmte winnen maar daar zagen we vanaf omdat we anders een warmteoverschot creëren.” Een ziekenhuisgebouw moet degelijkheid en patiënt-

ZIEKENHUIS

Grof geschat verhoogt de nieuwbouw de totale energiebehoefte van het ziekenhuis met zeven tot tien procent terwijl het vloeroppervlak met twintig procent toeneemt.

Dwarsdoorsnede van de serrehal.

Serrehal tussen oud en nieuw De nieuwbouw van het MUMC+ staat pal voor de oudbouw. De op het zuiden gerichte oude gevel verdwijnt nu in de permanente schaduw van de nieuwbouw. Hierdoor ontstaat tussen beide gebouwen een donkere ruimte waar het altijd tocht. Als oplossing hiervoor plaatsten de architecten een serrehal tussen beide gebouwen. De hal verbindt op alle niveaus het oude met het nieuwe ziekenhuis en herbergt de liften en trappen. De serrehal verbindt op alle niveaus het oude met het nieuwe ziekenhuis en herbergt de liften en trappen.

veiligheid uitstralen. Hoe strookt dit met het vaak nog innovatieve karakter van duurzame technieken? “Nergens in het gebouw vind je experimentele technieken. Alle techniek die we toepassen heeft zich bewezen. Om die reden gebruiken we voorlopig tl-armaturen in plaats van ledlicht. We hebben minder goede ervaringen met ledlicht. Zo is de levensduur niet altijd zo lang als beloofd. Bovendien is de kleurtemperatuur van de ledlampen niet altijd constant. Daar komt bij dat ledlicht ongewenste harmonische vervormingen in ons elektriciteitsnet kan veroorzaken, zeker op momenten dat we alleen noodstroom gebruiken.”

BREEAM methode Het MUMC+ laat zijn duurzame inspanningen toetsen door de Dutch Green Building Council (DGBC) volgens de van oorsprong Engelse BREEAM methode (Building Research Establishment Environmental Assessment Method). Echter, BREEAM was nog niet geschikt voor ziekenhuizen met al zijn specifieke toepassingen. Daarom ontwikkelde het MUMC+ samen met de DGBC

en vier andere ziekenhuizen een BREEAM methode voor de gezondheidszorg. De ambitie van het MUMC+ was om een ontwerpcertificaat de classificatie good (2 sterren) te halen. “Met wat extra inspanning scoorden we echter very good met de bijbehorende 3 sterren”, zegt Stevens. Alle duurzame maatregelen die het MUMC+ trof, kosten meer dan de gereserveerde drie procent van de bouwkosten. Stevens: “Een aantal maatregelen passen we echter al standaard toe in al onze gebouwen. Hoogfrequente verlichting en CO2-regeling voor de ventilatie van ruimtes zijn hier voorbeelden van. Omdat dergelijke maatregelen tot onze standaard horen, hoeven we de kosten ervan niet bij de 3%-regeling te tellen.” Drie BREEAM-sterren voor een ontwerp halen, betekent niet dat die drie sterren na de bouw gegarandeerd zijn. Na de oplevering vindt opnieuw een keuring plaats door de DGBC om te controleren of alle duurzame maatregelen goed uitgevoerd zijn en het gewenste effect hebben.

“Het ontwerpcertificaat is een belangrijk hulpmiddel waarmee we duurzaamheid nadrukkelijk op de agenda van de ontwerpende en uitvoerende partijen krijgen”, zegt Stevens. Theo Erens van de RO-groep in Maastricht voert het projectmanagement voor de nieuwbouw uit: “We merken dat werken volgens BREEAM nog een jong begrip is. Nu de detailengineering begonnen is, zien we soms verschillen tussen wat de uitvoerders denken wat ze moeten doen en wat daadwerkelijk gedaan moet worden om de BREEAMpunten te halen. Daarom moeten alle wijzigingen in de uitvoering geregistreerd en besproken worden zodat het DGBC ze daadwerkelijk kan toetsen. Om het werk in goede banen te leiden besloten de uitvoerders zelf een BREEAM-adviseur te raadplegen.” In 2016 beschikt het MUMC+ als eerste over een BREEAM-gecertificeerd ziekenhuisgebouw. Daarmee bewijzen het MUMC+ en alle betrokken partijen dat duurzaamheid past in een vooral degelijk en patiëntveilig ziekenhuis. n

Installatie XL December 2014

CONGRES LICHT 2014 Gezondheid - Kwaliteit - Gedrag

Wat is de toegevoegde waarde van licht? Zoâ&#x20AC;&#x2122;n 450 wetenschappers, adviseurs en ontwerpers bezochten het congres Licht 2014 in Den Haag, georganiseerd door de Nederlandse Stichting voor Verlichtingskunde (NSVV). De deelnemers deelden kennis en praktijkervaringen op het gebied van licht en verlichting, zowel rond binnen- als buitenverlichting en rond themaâ&#x20AC;&#x2122;s zoals licht en gezondheid, verlichting voor onderzoek en kwaliteitscontrole. Door Ferdinand Pronk Beeld: Siemens, General Electric, Philips, Ferdinand Pronk

Installatie XL December 2014

CONGRES LICHT 2014 “Licht leicht gemacht, Licht leicht gebracht” was het voor Nederlanders wat optimistische thema, want zowel menig inleider als toehoorder bleek moeite te hebben alles te begrijpen op dit Duitstalige congres. En gezien het beperkte aandeel Nederlanders in het gezelschap, was de taal mogelijk ook een drempel om in te schrijven. Jammer, want er was veel te halen. Er waren vele lezingen, met plenaire sessies van gezaghebbende sprekers. Het is opvallend dat ze de invloed van licht op welzijn en gezondheid centraal zetten en het alleen als afgeleide daarvan over techniek hebben. Hoogleraar Alexander Rosemann van de TU Eindhoven spreekt namens Emile Aarts, vicepresident en wetenschappelijk programmadirecteur van Philips Research. Hij begint zijn lezing met de prachtige beelden die astronaut Andre Kuipers maakte van de natuurlijk verlichte aarde. “De schoonheid van natuurlijk licht is overweldigend. Maar kom je dichter bij de aarde, dan zie je hoe onnatuurlijk kunstlicht kan worden en welke overkill er soms ontstaat. Verkeerde verlichting kan je zelfs moe en ziek maken en je humeur beïnvloeden. In de afgelopen eeuwen hebben we een kunstmatige omgeving gemaakt om in te wonen, te werken, te rusten en te recreëren. Maar intussen vergaten we vaak gebruik te maken van natuurlijk daglicht en de heilzame werking van natuurlijk licht te benutten. Het gebruik van ledtechnologie kan daar verandering in gaan brengen op alle terreinen van het dagelijks leven, zoals de gezondheidszorg, welzijn, veiligheid en duurzaamheid.”

Het congres Licht wordt elke twee jaar gehouden, om en om in Duitsland en een van de landen Oostenrijk, Zwitserland en Nederland. Nederland is daarmee weer in 2026 organisator. De editie 2016 is in Karlsruhe. Dan hebben Nederlanders het wat makkelijker, want de organisatie belooft simultaanvertaling in het Engels.

Liberation of light Rosemann onderscheidt twee cruciale momenten in de geschiedenis van het kunstlicht. In de eerste plaats de ontwikkeling van de gloeilamp door Swan en Edison aan het eind van de negentiende eeuw. Vervolgens duurde het nog twintig jaar voor er 1 miljoen lichtpunten waren geïnstalleerd en het gaslicht langzaam terrein verloor. De tweede grote verandering maken we op dit moment mee, nu ledtechnologie in een

“Verkeerde verlichting kan je zelfs moe en ziek maken en je humeur beïnvloeden” snel tempo de markt verovert. Daarbij is de eerste toepassing vooral het vervangen van de bestaande gloeilamp, vergelijkbaar met de eerste auto’s die eruit zagen als een paard zonder wagen. Rosemann noemt de volgende stap voor ledverlichting ‘the liberation of light’. Daarbij komt er ruimte voor een andere revolutie; geen technische, maar een sociale. Ontwerpers maken lampen, armaturen en lichtobjecten in andere vormen en materialen dan we gewend zijn. Kunstlicht kan geregeld worden, op maat worden gemaakt en zelfs interactief zijn. Daglicht en kunstlicht komen dichter bij elkaar en licht kan worden gecombineerd met andere functies. Dat is te danken aan digitalisering. Er ontstaan nieuwe mogelijkheden

Enkele onderzoeksresultaten over relatie licht en gedrag • In het donker gedragen mensen zich anders dan in het donker; ze nemen het minder nauw met sociale normen. • Sociaal gedrag kan worden beïnvloed door licht. Bij de juiste verlichting geven mensen meer geld aan goede doelen. • Mensen herstellen beter in zonnige ruimten. En in kritische situaties kan licht zelfs levens redden. • Mensen die overdag in de zon komen en ’s nachts licht vermijden, hebben minder last van stress, gebruiken minder pijnstillers, slapen beter en voelen zich overdag fitter. • Licht activeert de hersenen. Een half uur fel wit licht per dag is al voldoende om de alertheid te verhogen en prestaties te verbeteren.

Installatie XL December 2014

CONGRES LICHT 2014

en uitdagingen, niet alleen functioneel en op het gebied van regelbaarheid en duurzaamheid, maar ook emotioneel, biologisch, sociaal en cultureel. Het leidt tot nieuwe mogelijkheden, nieuwe lichttechniek en dus tot nieuwe eisen aan lichttechnici.

Wisselwerking Er wordt hard gewerkt om die inzichten te gebruiken in nieuwe vormen van verlichting, die niet de techniek, maar de mens als uitgangspunt nemen. De TU Eindhoven en Philips zijn twee van de vele partners die samenwerken in het Intelligent Lighting Institute (ILI). Het ILI kijkt sinds 2010 naar de wisselwerking tussen mens en licht op allerlei toepassingsgebieden, zoals gebouwen, de bebouwde omgeving, kunst en gezondheid. Een van de onderdelen van ILI is OPENLIGHT: het creative lab waarin jonge ontwerpers/onderzoekers uit verschillende disciplines samenwerken om de kennis in de praktijk te brengen. Een van de oplossingen is om natuurlijke lichtoplossingen voor gebouwen te maken. Als er daglicht in een ruimte komt, wordt dat door ledoplossingen versterkt. En in ruimten die geen ramen hebben, kan de juiste ledverlichting de functie van het daglicht overnemen. Een andere mogelijke toepassing is de adaptieve ziekenkamer. Door de hoeveelheid daglicht met bijvoorbeeld een virtueel dakraam te imiteren, onderhoudt een patiënt een natuurlijk dagritme. Dat geeft een prettiger gevoel en stimuleert het genezingsproces.

Data combineren Het ‘living lab’ op het Stratumseind in Eindhoven is een andere brede toepassing van licht. Het wordt daar ingezet om het uitgaansgebied veiliger, levendiger en aantrekkelijker te maken. De effecten van het variëren met kleur en lichtintensiteit worden gemeten. Sensoren, camera’s en andere meetinstrumenten worden gebruikt om informatie te verzamelen die niet privacygevoelig is. Ook de effecten van het weer, het geluidsniveau, het aantal bezoekers, de berichten op twitter en Facebook en de bezettingsgraad van parkeergarages worden meegenomen. De ruim twintig deelnemers van het onderzoeksinstituut ILI gaan elk afzonderlijk aan de slag met de data die worden verzameld. Uit de dwarsverbanden moet een complete strategie ontstaan om de veiligheid van de duizenden bezoekers te vergroten.

Kijken naar toegevoegde waarde Dr. Klaus Streubel van Osram sluit in zijn inleiding ‘Human Centric Lighting’ aan op de visie van Rose-

Grenzen aan led-reclameschermen Voorzitter van de NSVV-commissie Lichthinder Henk Stolk maakte tijdens het congres bekend dat er een nieuwe Richtlijn Lichthinder gaat verschijnen. Deze geeft onder andere grenzen aan de lichtemissie en dynamiek van led-reclameschermen in de buitenlucht. Een gevolg kan zijn dat dergelijke schermen in bepaalde kwetsbare zones niet meer worden toegestaan.

Installatie XL December 2014

CONGRES LICHT 2014

mann. Ook hij ziet licht als een bron van welzijn, gezondheid en prestaties. Hij verzucht dat tegenwoordig energiebesparing en een lange levensduur het belangrijkste doel van verlichting lijken te zijn. Terwijl het veel interessanter is om er op een andere manier naar te kijken: wat is de toegevoegde waarde van licht? Welke winst kan verlichting ons opleveren op gebieden zoals gezondheid en geluk. Om dat voor elkaar te krijgen moet er ruimte zijn om de binnenverlichting in bijvoorbeeld scholen, ziekenhuizen, verzorgingshuizen en kantoren te verbeteren. Er gloort hoop, want er loopt een Europees project om ook op dit gebied winst te boeken. De verlichtingswereld moet in de visie van Streubel de aandacht verleggen van de pure visuele prestatie naar de effecten van licht op de mens. Dat is bovendien een zeer interessante markt. Een marktstudie door AT Kearney, samen met ZVEI en Lighting Europa

“Daglicht en kunstlicht komen dichter bij elkaar en licht kan worden gecombineerd met andere functies” voorspelt in een conservatief scenario, een potentiële markt van 1,4 miljard Euro in het jaar 2020 in Europa. De Europese Commissie heeft financieringsprogramma’s om de ontwikkeling te stimuleren. Lightingforpeople.eu en ssl-erate.eu zijn daarvoor belangrijke platforms. Osram ziet in praktijkonderzoeken de positieve effecten van verlichting. Bijvoorbeeld in verpleeghuizen, scholen en kantoren, maar bijvoorbeeld ook in de cabines van vliegtuigen.

Daylight Award Tijdens Licht 2014 werd bekend gemaakt dat het Centraal Station Rotterdam de Daylight Award heeft gewonnen. De jury is lovend over de rol die daglicht overal in het gebouw speelt: “De enorme entreehal vangt aan de voorzijde daglicht via de transparante gevel met het hoge dakoverstek, aan de zijkanten via de transparante doorgangen naar de bus- en tramstations en van boven via grote maar onnadrukkelijke daklichten die soms nauwelijks als zodanig te onderscheiden zijn vanwege het subtiele samenspel met de kunstlichtverlichting die erin geïntegreerd is. In de transferhal komt daglicht binnen via de vides ter plaatse van de perrontrappen en de perrons zelf zijn geheel transparant overkapt.”

onderzoekt met behulp van een luminantie-camera het visueel comfort van leraar en leerling.

Verantwoorde dynamische verlichting Ledverlichting en sensortechnologie maken het eenvoudig om met nieuwe dynamische verlichtingconcepten te komen. Ze hebben voordelen in het beperken van het energiegebruik en de kosten, maar wat vinden gebruikers er eigenlijk van? Hoe ervaren ze het wanneer het licht op de snelweg midden in de nacht dooft of wanneer het licht op kantoor uit gaat omdat het daglicht een bepaald niveau heeft overschreden. Verlichting kan worden gedimd, maar wanneer, in welke mate en hoe snel zonder de gebruikers te hinderen of voor gevaarlijke situaties te zorgen. Het is een terrein waar Research scientist Eliane Schreuder van TNO Behavioural and societal sciences zich mee bezig houdt. Ze is gedragspsycholoog en bedrijfskundige en bekijkt situaties vanuit de mens en minder vanuit de technische mogelijkheden. Met haar teamleden heeft ze een onderzoek gedaan naar dynamische verlichting voor een parkeergarage vanuit het perspectief van de gebruiker. Aan de hand van literatuuronderzoek kwam TNO tot de conclusie dat drie elementen voor mensen belangrijk zijn om zich veilig te voelen in een parkeergarage. Goede verlich-

ting verbetert de overzichtelijkheid, vermindert het aantal plekken waar zich eventueel aanvallers kunnen schuilhouden en helpt om makkelijk vluchtroutes te vinden. TNO onderzocht in een laboratoriumsetting hoe gebruikers reageren in een garage waar de algemene verlichting op een laag niveau staat en waar rond de persoon een lichtvlek meebeweegt. Het blijkt dat daar goede resultaten mee kunnen worden gehaald, mits de lichtvlek voldoende groot is, het licht voldoende fel is en het contrast tussen licht en donker beperkt blijft. De volgende fase wordt spannender, want die bestaat uit een praktijktest in een parkeergarage. Wat is bijvoorbeeld het effect van rijdende auto’s. Voor TNO is dit een van de lichtonderzoeken. Schreuder: “We willen uiteindelijk naar een open platform voor geïnteresseerde partijen, dat niet alleen voor lichttoepassingen toegankelijk is, maar ook voor bijvoorbeeld veiligheids- en verkeersmanagementsystemen. Dat kan dan een bijdrage leveren aan de Smart Cities.” n

Natuurlijk licht in scholen Licht is een dankbaar onderzoeksobject van veel instellingen. Dr. Truus Hordijk van de Faculteit Bouwkunde van de TU Delft presenteert een onderzoek naar het visueel comfort in moderne scholen. Ze hecht veel belang aan een goede visuele daglichtsituatie. Die zorgt er niet alleen voor dat de kosten omlaag gaan omdat het kunstlicht minder hoeft te branden. Het is ook van invloed op psychologische en biologische processen van mensen en kan de leerprestaties van leerlingen bevorderen. De lestijden van scholen zijn zodanig dat er veel uren met voldoende daglicht gewerkt zou kunnen worden. Een klaslokaal is echter een moeilijke ruimte om met daglicht te verlichten door de diepte van het klaslokaal. Met goede daglichtontwerpen kan het energiegebruik van kunstlicht teruggedrongen worden. Door het gebruik van moderne leermiddelen zoals smart boards en beamers blijkt het gebruik van kunstlicht toe te nemen en daardoor ook het energiegebruik. Dat betekent dat niet alleen de juiste apparatuur moeten worden gekozen om een visueel comfortabele omgeving te creëren, maar dat er ook aandacht moet zijn voor de zonwering. Hordijk

Installatie XL December 2014

ONDERWIJS WKO – Boilers – Sprinklerinstallatie

Duurzaamste onderwijsgebouw van Nederland Het duurzaamste onderwijsgebouw van Nederland creëren. Een heuse XL-opgave voor de ontwerpers en uitvoerders van het nieuwe I/O-gebouw van de faculteit Educatie op de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen. Met een lage EPC-waarde en een hoge score op de Milieu Index Gebouw scoort dit project in elk geval hoge ogen. Door Marcel Rijnbach

Installatiefeiten Nieuwbouw I/O-gebouw op campus HAN in Nijmegen Opdrachtgever: Hogeschool van Arnhem en Nijmegen Architect en directievoering: LIAG architecten en bouwadviseurs, Den Haag Installatie-adviseur: DWA, Bodegraven Hoofdaannemer: Mertens Bouwbedrijf, Weert E- en w-Installaties: Unica, Arnhem

Het I/O-gebouw is het nieuwe onderkomen van de Faculteit Educatie van de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen (HAN). I/O is het duurzaamste onderwijsgebouw van Nederland. “Een voortreffelijke score op de Milieu-Index Gebouw (MIG: 283) en een gunstige energieprestatiecoëfficiënt (EPC: 0,25) getuigen hiervan”, aldus LIAG architecten en bouwadviseurs uit Den Haag. (Beeld: Ben Vulkers)

Installatie XL December 2014

Het nieuwe roken

Kompakt Schoorsteen 2.0 Brengt u en anderen rondom u ernstig voordeel toe!

Winnaar

AWARD

De Ubbink Kompakt Schoorsteen 2.0 Een slimme en eigentijdse oplossing voor dakhellingen 15°- 55°!

• Minimale dakdoorbreking door haakse montage • Eén uitvoering voor alle dakhellingen tussen de 15°- 55° • Altijd dezelfde bevestigingsmethode en sparing • Geïntegreerd indekdeel, geschikt voor alle pannen • Montagegemak en gegarandeerd waterdicht

Ubbink, dat werkt wel zo makkelijk! www.ubbink.nl/kompaktschoorsteen2.0

ONDERWIJS De uiterlijke verschijningsvorm is bijzonder met een centraal atrium dat de twee opgetilde vleugels verbindt. (Beeld: Ben Vulkers)

De EPC van 0,25 en een Greencalc-score van 283 punten getuigen hiervan. Deze berekening geldt alleen voor de energie die in het gebouw zelf wordt opgewekt. Een belangrijke rol hierin spelen de pv-cellen die in het atriumdak zijn geïntegreerd, de warmtekoudeopslag die de koeling en verwarming van de nieuwbouw en andere gebouwen op de campus regelt en de warmteterugwinning in de luchtbehandelingsinstallatie via een warmtewiel. Deze elementen zorgen zelfs voor winst op de energierekening. Het nieuwe onderkomen van de Faculteit Educatie vormt de sluitsteen van de campus. De uiterlijke verschijningsvorm is bijzonder met een centraal

“Door het creëren van een gelijkmatig klimaat boeken we al een energiewinst”

atrium die de twee opgetilde vleugels verbindt. Op de kopse zijden zorgen de begroeide terrassen voor een duurzaam karakter en dienen de overkragingen als natuurlijke zonwering waardoor het binnenklimaat

verbetert. Duurzaamheid komt op allerlei niveaus tot uiting in het ruim 36.000 m2 grote I/O-gebouw waarvan 19.000 m2 bestemd is voor de ondergrondse parkeergarage. Denk hierbij aan waterverbruik, luchtkwaliteit, akoestiek en de ledverlichting die zowel in de parkeergarage als het onderwijsgebouw is toegepast. Verder is er een grijswatervoorziening voor het spoelen van de toiletten en zijn er zonneboilers voor de douches van de twee sporthallen.

Sprinklerinstallatie uitdagende opgave Unica is verantwoordelijk voor de uitvoering van de e- en w-installaties, waaronder ook de regeltechnische aansturing van alle gebouwgebonden installaties. Tevens voorziet het installatiebedrijf het gebouw van een camera-observatiesysteem, inbraakdetectie, toegangscontrole en intercom. Een sprinklerinstallatie zorgt voor de brandveiligheid. Deze werd verplicht door de brandweer omdat er te weinig brandscheidingen aangebracht kunnen worden in het interieur met veel vides. “De sprinklerinstallatie was lastig op afschot te realiseren in een gebouw met een lengte van honderd meter, te meer daar het interieur in split level is uitgevoerd”, vertelt projectleider Peter Gerritsen van Unica. “Bij de drie parkeerlagen moest er twintig centimeter verdiepingshoogte bijkomen, anders pasten de leidingen er niet in. Dat kost natuurlijk extra geld. Een dergelijke ingreep vergde veel

overredingskracht naar de opdrachtgever”. De reinwaterkelder voor de voeding van de sprinklers is op -4 gerealiseerd. De kelder herbergt een buffer van 135 kuub. “We hebben het bestek wat dat betreft aangepast”, aldus Gerritsen. “In eerste instantie zou een bronsysteem het water aanvoeren, maar een buffervat bleek efficiënter en voordeliger.” Unica heeft meer zaken in het bestek aangepast. Zo zijn er twee bronparen in het WKO-systeem toegepast in plaats van een enkel paar. “De directie kwam met het plan om twee andere gebouwen op de campus aan te sluiten op de WKO”, legt de projectleider uit. ”Gevolg was wel dat er onvoldoende balans was in het laden en het onttrekken van de koude uit de bron. Door een draaikoeler toe te passen en voortdurend koeling te transporteren naar het HLO-gebouw wordt deze onbalans gecorrigeerd en het koude-overschot opgeheven”.

Instellingen Na drie jaar zal blijken of de instellingen reëel zijn. Uiteraard is Unica daarbij afhankelijk van het buitenklimaat. Er wordt een open WKO-systeem toegepast, waarbij het grondwater van het gebouwgebonden water wordt gescheiden via een warmtewisselaar. Er wordt water met een maximumtemperatuur van 25 graden in de warmtebron en water met een temperatuur van 7 graden in de koudebron geladen. De TSA’s

Installatie XL December 2014

Nieuw Van Geel GWO Snap-on wandgootsystee mooier, sneller, veilig en duurzaam

Legrand Nederland presenteert een nieuwe wandgootsysteem: het Van Geel GWO Snap-on wandgootsysteem, een stalen wandgoot met een dekselopening van 45 millimeter, waar de voeding en de data-aansluitingen direct, zonder montagedozen of adapters, in te klikken zijn. Dat werkt ten eerste sneller, maar omdat het bijpassende Mosaic schakelmateriaal gelijk met de voorzijde van de romp ligt, oogt het ook strakker en mooier. Niet alleen opdrachtgevers zijn tevreden, omdat de goot mooier oogt; de snelheid en het gemak zorgen ook voor blije gezichten bij respectievelijk projectleiders en monteurs.

zoals WCD, data, schakelaars, VGA en USB. Bij deze wandgoot is sprake van een snelle montage, vooral omdat het Mosaic schakelmateriaal direct inklikbaar is en er minder onderdelen nodig zijn.

ligt vlak in de goot en er zijn geen afdekramen nodig. De wandgoot oogt hierdoor slanker en eleganter. Bovendien is deze wandgoot ook nog eens een prettig product om mee te werken. Het spreekt allemaal voor zich. Je kunt er direct mee aan de slag. Er is sprake van vlotte montage, Mooier Inmiddels hebben meerdere instal- maar ook van een vlotte afmontage. lateurs kennis kunnen maken met het Bovendien gebruik je ook nog eens nieuwe wand-gootsysteem en zij zijn, minder materiaal.” zonder uitzondering, enthousiast. Neem bijvoorbeeld de Lomans Groep Strakker Totaalinstallateurs. De installateurs Soortgelijke positieve reactie kwam van Lomans onderwierpen de Helicon ook van de monteurs van Hollander MBO-school in Geldermalsen aan een Techniek. Dit bedrijf gebruikte de grondige renovatie. Lomans verzorgde GWO Snap–on wandgoot voor het het totale werktuigbouwkundige eerst bij de renovatie van het UWV en elektrotechnische deel. Van de kantoor in Apeldoorn. Hollander verlichting tot en met de brandmelding Techniek verving de totale EZet je de voordelen van de nieuwe en inbraakbeveiliging. “De uitdaging en W-installatie en legde een wandgoot op een rij, dan kom je tot was vooral de korte bouwtijd”, zegt datanetwerk aan. Legrand leverde een flinke opsomming: naast compact Aron de Ridder, leidinggevende maar liefst 550 meter GWO Snap-on en strak is sprake van een mooi monteur bij Lomans. “En dat moest wandgoot, inclusief schakelmateriaal eindresultaat, omdat alle onderdelen dan ook nog eens gebeuren met deze, en hulpstukken. “Het UWV wilde een perfect op elkaar zijn afgestemd. Het voor ons nieuwe, wandgoot. Maar specifieke uitstraling in het nieuwe schakelmateriaal ligt in één lijn met het is gelukt. En met een prachtig kantoor. Deze wandgoot paste perfect de deksel. De wandgoot beschikt eindresultaat. Het schakelmateriaal in dat plaatje”, zegt Jeroen Herms, projectleider bij Hollander Techniek. “We zagen het concept al in een vroeg stadium en het sprak ons direct aan. De maatvoering van de wandgoot sluit bijvoorbeeld beter aan bij de radiatoren dan andere wandgoten. We hebben iets meer ruimte aan de achterkant. Het is hier zichtwerk, de goot zit onder de openslaande ramen. Het afmonteren met de Mosaic wandcontactdozen gaat ook sneller en het ziet er nu uit als één geheel. Bovendien, als de opdrachtgever het wil, is er zo een scheidingsschot tussen gezet voor het scheiden van de kabels, data onder en 230 boven. Hier is dat weliswaar niet nodig, maar de mogelijkheid ligt er.” Het nieuwe Van Geel GWO Snap-on wandgootsysteem van Legrand Nederland over een sneller uitgebreid aantal functies, monteert en oogt strakker en mooier.

em:

De wandgoot beschikt over een uitgebreid aantal functies, zoals WCD, data, schakelaars, VGA en USB.

Sneller en gemakkelijker Tot slot Leertouwer uit Barneveld. In maart startte deze technisch dienstverlener met de renovatie van het twee verdiepingen tellende kantoorpand van Moba, fabrikant van eiersorteermachines. Eind april 2014 volgde de oplevering. Voor dit renovatieproject koos Leertouwer voor de nieuwe Van Geel GWO Snap-on stalen wandgoot. “Via onze werkvoorbereider hebben we bij deze renovatie gekozen voor de nieuwe wandgoot, als een proefproject”, zegt Jan Nap, monteur bij Leertouwer. “Bij Legrand weet je dat alles op elkaar is afgestemd. Kies je voor deze wandgoot, dan kun je daarmee voor je hele project uit de voeten, alles past in elkaar. De nieuwe GWO Snap-on is ook van staal, omdat we dat in Nederland nu eenmaal graag willen, maar is wel lichter en daardoor duurzamer, dan zijn voorganger. Onze eerste ervaring is positief en we gaan de komende tijd nog meer proefprojecten doen”, zegt Nap. Ook zijn collegamonteur Allard van de Braak is tevreden

over de wandgoot. “Ik vind de wandgoot echt heel gebruiksvriendelijk. Normaal heb je een kabeldoos nodig, maar nu klik je het systeem er zo in. Je hoeft niet te schroeven. Dat werkt snel en gemakkelijk.Hiermeekunjesnelmeters maken. Het is een mooi smal gootje, terwijl er toch veel kabels in kunnen. Ik vind het ook handig hoe Legrand de wandgoot verpakt. De instructies staan op de extra beschermende folie. Op de bouw heb je natuurlijk geen boek bij je, de documentatie staat nu op het folie. Je installeert de wandgoot en als je klaar bent, trek je het plastic eraf en dan is de goot nog helemaal schoon, onbeschadigd en netjes.”

Meer informatie:

Legrand Nederland B.V. Van Salmstraat 76 5281 RS Boxtel Postbus 54 5280 AB Boxtel Telefoon: 0411 - 65 31 11 E-mail: info@legrand.nl www.legrand.nl

Het bijpassende Mosaic schakelmateriaal ligt gelijk met de voorzijde van de romp. Op de goot is ter bescherming, tijdens montage, beschermfolie aanwezig.

Innovatieve elektrotechniek Bezoek ons op de beurs Elektro Vakbeurs Hardenberg 9 - 11 december, stand 535

Bakker Sliedrecht realiseert turn-key elektrotechnische projecten voor industrie, infra en offshore. Als system integrator adviseren wij over doordachte elektrische aandrijftechniek, hoog- en laagspanningsenergietechniek en besturingen voor zowel nieuwbouw installaties als renovatieprojecten. Renewable energy is voor ons geen loze kreet: Bakker Sliedrecht speelt een belangrijke rol bij nationale en internationale (offshore)wind projecten en energiezuinige hybride aandrijvingen met de nieuwste technologieĂŤn. Zo stellen wij kennis en innovatie aan de basis van een succesvolle relatie met onze klanten. Bakker Sliedrecht staat voor topkwaliteit en uitstekende after-sales, wereldwijd, 24 uur per dag, 7 dagen per week.

WE TAKE CARE OF IT

www.bakkersliedrecht.com

ONDERWIJS (warmtewisselaars, red.) zijn uitgelegd op een verschil van 1 K. De aanleg van het ondergrondse gedeelte van de bronnen met een capaciteit van 100 m3/h ging vrij eenvoudig. Wel bijzonder is de relatief lange afstand tussen de warme en koude bron, namelijk 250 meter met een leidingwerk van circa twee kilometer. Dat komt doordat er vijf bestaande koudebronnen van het tegenovergelegen UMC Nijmegen ‘in de weg zitten’. “Er moet een bepaalde afstand in acht worden genomen tussen onze bronnen en die van het UMC om de kans op interferentie te vermijden. Dat betekent wel een kostenverzwaring, vanwege de hogere leidingweerstand en de grotere pompen die nodig zijn”.

De uitvoering van de WKOinstallatie (beeld: Unica).

Gelijkmatig klimaat levert energiewinst op De warmte en koeling wordt getransporteerd via twee warmtepompen van elk 500 kW. Op basis van transmissieberekeningen is het vermogen bepaald. Er is rekening gehouden met aantallen studenten en aantallen pc’s. Op basis van de buitentemperatuur wordt de betonkernactivering in werking gezet; het klimaat wordt geregeld door de watergevoerde stralingsplafonds. “Door het creëren van een gelijkmatig klimaat boeken we al een energiewinst”, stelt Gerritsen vast. Elke ruimte kan individueel worden geregeld qua verwarming en koeling. Het warmtapwater wordt bereid door elektrische boilers die op strategische punten zijn geïnstalleerd. De keuze hiervoor schuilt in het vermijden van lange recirculatieleidingen. In een onderwijsgebouw is volgens Gerritsen weinig warm water benodigd, alleen in de sporthallen. Daar zijn dan ook tappunten aangesloten op het zonneboilersysteem.

De drie ondergrondse buffervaten voor opvang van hemelwater (beeld: Unica).

Druk op engineers Vanaf het eerste moment in de ontwerpfase moest Unica rekening houden met de sparingen voor het leidingwerk. Daartoe zijn de eerste installaties in de constructieve schachten ontworpen. Dat leverde nogal wat hoofdbrekens en tijdsdruk op voor de engineers. “Het was extra complex vanwege de hoogteverschillen in het gebouw. Alle vloeren zijn uitgevoerd met spandraden waarin je in een later stadium geen sparingen kunt aanbrengen. Die sparingen staan vanaf het eerste moment vast”. Bijna alle installatieruimten zijn geprefabriceerd om de krappe planning het hoofd te bieden. Daarbij gaat het dus om de WKO-ruimte, de verdelers en aansluitgroepen voor de luchtbehandeling en alle aansluitleidingen voor de klimaatplafonds die vierpijps zijn uitgevoerd. “Ook vanuit kostenoverwegingen is prefabricage gehanteerd. Het gehele kanalenwerk en de componenten zijn in 3D uitgevoerd. Dat is zeker geen standaard werkwijze. Vooral op de -1 laag zijn aardig wat clashes tussen de bouwkundige elementen en de installatietechniek naar boven gekomen die we dus in een vroegtijdig stadium konden tackelen”. Dankzij de maatvaste prefabricage en het 3D-ontwerp verliep de uitvoering vrij vlekkeloos. Ondanks de hoge uitvoeringsdruk. “We zijn begin 2012 begonnen en in april 2014 hebben we de gebouwgebonden installaties opgeleverd”, besluit Gerritsen. n

In het glazen dak van het atrium zijn pv-panelen geïntegreerd zodat ze bijdragen aan de zonwering. (Beeld: Hannah Anthonysz)

Bijna alle installatietechnische ruimten zijn geprefabriceerd (beeld: Unica).

Installatie XL December 2014

WONINGEN Houtkachel - Exploitatie - Vergunningen

Houtkachel stookt ruim 300 woningen warm In de Muziekwijk in Zwolle worden 333 woningen gebouwd die op duurzame wijze worden verwarmd door een grote houtkachel. De installatie is ondergebracht in een apart stookgebouw dat op een steenworp afstand van de wijk is gerealiseerd. Volgens exploitant Cogas is de houtkachel voor dit project kostentechnisch de meest efficiënte manier om huizen duurzaam te verwarmen. Tekst en beeld Marcel van Rijnbach

Op zich is het vrij bijzonder dat Cogas deze opdracht heeft gekregen. Normaliter is het bedrijf beheerder van energienetten in de regio Twente. Maar de onderneming uit Almelo heeft ook een missie en visie om de duurzame energieopwekking in de regio verder te ontwikkelen. De businessunit Cogas Duurzaam schreef daarom in op de opdracht van woningcorporatie SWZ om een energievriendelijke en duurzame energievoorziening voor de Muziekwijk op te zetten èn voor langere tijd te onderhouden en exploiteren. Cogas deed de economisch meest voordelige aanbieding. De algemene eisen in het pve van woningcorporatie SWZ behelsden onder anderen de epc-waarde van 0,6 - zwaarder dan de toen wettelijke eis - en het feit dat alleen warmte hoefde te worden geleverd. De woningen worden gekoeld door natuurlijke ventilatie. “De markt werd uitgedaagd om concepten aan te leveren”, zegt business developer Gerard Bauhuis van Cogas Duurzaam. ”Wij hebben al jarenlang ervaring met de installatie van grote houtstookinstallaties. Het is volgens ons de meest efficiënte manier als het gaat om collectieve warmtelevering. Een WKO was financieel minder aantrekkelijk bij dit project omdat de warmte-koudebalans niet in evenwicht is bij dergelijke woningen.

Bestek op hoofdlijnen Cogas is eigenaar van de door Kara Energy geproduceerde houtstookinstallatie, de afleversets, het stookgebouw en het leidingwerk. Het bedrijf heeft zelf het bestek gemaakt voor de houtkachel dat een vermogen heeft van ruim 500 kW en het stuk via een onderhandse aanbesteding in de markt gezet. “We hebben zelf het vermogen en de capaciteit en de omvang van het buffervat bepaald aan de hand van het aantal te verwarmen woningen. Het is een bestek op hoofdlijnen geworden, hoewel de installateur Loohuis Installatie-

Installatie XL December 2014

groep wel zoveel mogelijk een uitvoerende taak heeft gekregen”, aldus Bauhuis. Projectleider Marcel Gehrels van Cogas neemt ons mee naar het hart van de energie-opwekinstallatie. De houtkachel zorgt voor 80 procent van de warmtevoorziening; het restant is afkomstig van twee cv-ketels van 1.500 kW die bijspringen onder zeer koude omstandigheden. Bovendien fungeren ze als redundante voorziening. De houtstookinstallatie wordt gevoed door een met houtsnippers gevulde voorraadcontainer van 65 kuub die buiten het stookgebouw staat opgesteld. De snippers hebben een vochtgehalte van maximaal 55%. Via een kettingtransportband worden de houtdeeltjes naar binnen geleid. Via een schroef vallen de snippers op een roosterbed. De houtsnippers worden ontstoken met behulp van benzine. Een doseersluis zorgt voor een vlamterugslagbeveiliging. Mocht de vlam teveel terugslaan in de aanvoerleiding dan gaat de sluis dicht en wordt het vuur geblust. De houtkachel wordt continu gestookt tot 90 graden. De kachel verwarmt het water in een buffervat van 30 kuub. Vanuit het buffervat wordt het water via een regeling op een constante aanvoertemperatuur van 70 graden gebracht en wordt het middels twee pompen de woonwijk ingepompt. Het buffervat dient ook voor het opvangen van warmtepieken in met name de ochtend en het begin van de avond, want dan wordt het meeste tapwater gebruikt. Mocht de temperatuur een bepaalde tijd onder de 65 graden komen, dan schakelen de cv-ketels zich automatisch in. De houtstookinstallatie veroorzaakt geen schadelijke emissie, zoals Nox of stof. Een cyclon in de installatie zorgt ervoor dat er geen stof- en roetdeeltjes de schoorsteen verlaten. Door het gebouwontwerp en de toepassing van geluiddempende maatregelen heeft de buurt geen hinder van geluidsoverlast.

Hoge tijdsdruk voor installateur Het leidingwerk voor de opwekinstallatie en het verdeelstation is prefab gemaakt door Loohuis Installatiegroep uit het Twentse Fleringen. “Dat is gedaan uit oogpunt van bouwtijdverkorting en efficiëntie. Door de lange vergunningprocedures kwam de engineering- en uitvoeringstijd onder druk te staan”, zegt Mark Lenferink, teamleider Utiliteit bij Loohuis Installatiegroep. “Het korte tijdsbestek was voor ons het spannendste element van dit project. We hadden slechts acht weken bouwtijd.” Zoals vermeld zorgde het vergunningentraject voor een periode van maar liefst twee jaar. Met name het leidingtracé naar de woningen had letterlijk en figuurlijk heel wat voeten in de aarde. Gehrels: “De leidingen moest over het aangrenzende dijk worden gelegd waardoor de dijk moest worden opgehoogd. We wilden eerst drukvoerende buizen onder het dijklichaam brengen, maar dat was niet haalbaar.” Een ander spannend moment voor de installateur waren de ontkoppeling van de tijdelijke traditionele aardgasinstallatie voor de woningen en het omzetten naar de nieuwe installatie. “De houtstookinstallatie is een traag werkend systeem. Het is geen cv-ketel die je gemakkelijk kunt moduleren. De door ons aangebrachte regeling anticipeert echter heel goed op de (toekomstige) warmtevraag en zorgt er voor dat de houtkachel zo efficiënt mogelijk wordt ingezet” Via een afleverset in de woningen wordt het warme water door de vloerverwarming geleid om de woningen te verwarmen. Het water voor het douchen wordt opgewarmd doordat het water langs een warmtewisselaar stroomt. Deze warmtewisselaar is geïntegreerd in de afleverset. Dankzij warmtemeters in de houtstookinstallatie en per warmtewisselaar kan de exacte hoeveelheid energieverbruik in GJ worden berekend. n

WONINGEN Installatiefeiten Opdrachtgever: SWZ, Zwolle Ontwerp en beheerder w-installatie: Cogas Duurzaam, Almelo Installateur: Loohuis Installatiegroep, Fleringen Houtkachel: Kara Energy Cv-installatie: Remeha

De houtstookinstallatie betreft een van de kleinste varianten die Kara Energy produceert.

Er is een apart stookgebouw gebouwd op een steenworp afstand van de wijk.

De voorraadcontainer voor de houtsnippers.

Het aanvoersysteem voor de houtsnippers.

De twee Remeha cv-installaties worden ingeschakeld als het water

Twee pompen verpompen het water naar de woningen.

onder de 65 graden Celcius komt.

Installatie XL December 2014

STADSKANTOOR Luchtbehandeling - Waterbehandeling - Hergebruik

Stadskantoor van Venlo icoon cradle to cradle filosofie Veel biologische en technische maatregelen maken het nieuwe stadskantoor in Venlo één van de meest vooruitstrevende duurzame en herbruikbare gebouwen. Engineering tot in het kleinste detail garandeert een succesvol samenspel van bouwmaterialen, techniek en planten. Groen kenmerkt het gebouw. Planten groeien tegen de gevel, op de daken en in de vorm van meters hoge bomen in een serre. Door Patrick Marx

Cradle to cradle is een principe dat verder gaat dan duurzaamheid. Een product of gebouw kan alleen cradle to cradle zijn als de ontwerpers garanderen dat alle gebruikte materialen na hun levensduur een andere bestemming krijgen. Afval bestaat niet in de cradle to cradle filosofie. De gemeente Venlo zet als eerste regio in

de wereld helemaal in op cradle to cradle. De gemeente wil laten zien dat werken en leven volgens deze filosofie werkelijk kan. “Waarom tevreden zijn met minder vervuiling als het beter kan, als je de omgeving zelfs schoner kunt maken”, zegt de bouwmanager van de gemeente Venlo Mechelke Hamers.

Het nieuwe stadskantoor van Venlo krijgt aan de noordkant een groene gevel. Het blijkt dat de planten in de gevel jaarlijks evenveel CO2 en stikstof uit de lucht kunnen halen als het verkeer voor het gebouw uitstoot. (Beeld: Kraaijvanger)

Installatie XL December 2014

Het nieuwe stadskantoor (architect: Kraaijvanger, Rotterdam) krijgt aan de noordkant een groene gevel. Uit experimenten van de Technische Universiteit Eindhoven blijkt dat de planten in de gevel jaarlijks evenveel CO2 en stikstof uit de lucht kunnen halen als het verkeer voor het gebouw uitstoot. De gevel maakt

STADSKANTOOR

de lucht dus schoner. Lucht vormt samen met water, energie en materialen&gezondheid de vier pijlers waarop een cradle to cradle gebouw rust.

Warme lucht en zuiver water Installatieadviseur Nick Hendrikx van Royal Haskoning DHV legt per pijler uit welke bijzondere maatregelen in het gebouw zitten: “Via een serre op de hoogste bouwniveaus zuigen we buitenlucht aan. De zon verwarmt de lucht in de serre voor. Vervolgens stroomt de lucht door een luchtbehandelingskast naar de werkplekken. De afvoer gebeurt via een vide met trappenhuis centraal in het gebouw. Als we geen

“Er is nog geen fabrikant die zijn luchtbehandelingskasten na 15 jaar terugneemt om er weer een nieuwe van te maken” warmte nodig hebben, stroomt de lucht via een zonneschoorsteen naar buiten. De schoorsteen bevat zwarte platen die in de zon opwarmen zodat een thermische luchtstroom ontstaat. Sensoren meten het debiet in de schoorsteen en passen het toerental van de ventilatoren aan. De zonneschoorsteen spaart dus

elektrische energie. Als we de warmte in de lucht wel nodig hebben, leiden we deze via een WTW-installatie en de groene gevel het gebouw uit.” De planten in de gevel krijgen hun water van een regenwateropvang op het dak. Daarmee komen we bij de tweede pijler: water. Hendrikx: “Een vijver met helofyten (water- en moerasplanten, red.) zuivert het water. Behalve voor de gevel gebruiken we het water voor het doorspoelen van de toiletten.” Op de grens tussen de pijlers water en energie bevindt zich een zonnecollector op het dak. Deze verwarmt water voor de douches en de keuken. Twee systemen springen eruit als het om de pijler energie gaat. De op het zuiden gerichte technische gevel krijgt 1.000 vierkante meter zonnepanelen. “Die wekken vijf tot tien procent van de elektrische energie op die het gebouw gebruikt”, zegt Hendrikx. “De thermische energie winnen we grotendeels via warmte- en koudeopslag in bronnen aan weerszijde van het gebouw. Bijzonder hieraan is collectieve karakter van de WKO. We kunnen makkelijk meerdere bronnen en gebouwen aan het systeem koppelen. De gebouwen kunnen via de WKO-leidingen overtollige warmte en koude uitwisselen zonder de bron te gebruiken.” Deze en andere maatregelen leiden tot een EPC die 50% lager is dan vereist in het bouwbesluit.

Herbruikbare materialen De laatste pijler gaat over materialen en gezondheid. De gezondheid wordt gewaarborgd door een per werkplek te regelen klimaat met optimale hoeveelheden daglicht, uitzicht naar buiten en door planten

Installatiefeiten Architect: Kraaijvanger - Rotterdam Installatieadviseur: Royal Haskoning DHV - Nijmegen E-installaties: TES Instalaltietechniek - Tilburg W-installaties: SPIE Building Systems - Elsoo Luchtbehandeling: Verhulst, Menerga. PV-panelen: Oskomera - Deurne Groene gevel: Mostert de Winter - HardinxveldGiessendam WKO-installatie en Bronnen: Cofely - Venlo

bevorderde luchtkwaliteit en luchtvochtigheid. Als het om de materialen gaat, draait cradle to cradle om twee zaken, het gebruik van zo min mogelijk materiaal en het garanderen dat het gebruikte materiaal na zijn levensduur een tweede leven krijgt. Op de bouwplaats ligt bewapening waarin ballonnen zitten. Deze beperken de hoeveelheid gebruikt stortbeton. Hamers: “We ontkomen nog niet aan het gebruik van gewapend beton, een materiaal dat nu nog niet goed te de recyclen is. Waar mogelijk gebruiken we materialen die wel herbruikbaar zijn. Zo bevestigen we de gevelplaten met zo min mogelijk kit zodat ze later op een andere gevel passen of een andere bestemming kunnen krijgen. De diepwanden werden niet met PUR maar met klei afgedicht. Fabrikant Mosa garandeert dat haar tegels na gebruik hergebruikbaar zijn, bijvoorbeeld als grondstof voor nieuwe tegels.” Voor eenvoudige materialen als tegels en gevelplaten is hergebruik relatief makkelijker dan voor complexe materialen die uit veel componenten bestaan zoals

De gezondheid wordt gewaarborgd door een per werkplek te regelen klimaat met optimale hoeveelheden daglicht, uitzicht naar buiten en door planten bevorderde luchtkwaliteit en luchtvochtigheid. (Beeld: Kraaijvanger)

Installatie XL December 2014

STADSKANTOOR

de toegepaste duurzame technieken. “Er is nog geen fabrikant die zijn luchtbehandelingskasten na vijftien jaar terugneemt om er weer een nieuwe kast van te maken. Ze kopen allemaal nieuw plaatstaal voor de nieuwe kasten”, zegt Hendrikx. Toch zorgt het Venlose project voor duurzamere kasten. Het plaatstaal krijgt geen coating zodat hergebruik gemakkelijker is.

Installatietechniek loopt achter

De luchtafvoer gebeurt via een vide met trappenhuis centraal in het gebouw. Als er geen warmte nodig is, stroomt de lucht via een zonneschoorsteen naar buiten. (Beeld: Kraaijvanger)

E-installateur Harold Bogaers van TES in Tilburg: “De installatietechniek loopt inderdaad nog achter bij de bouwkundige mogelijkheden. Toch zien we ook hier cradle to cradle toepassingen. Philips bijvoorbeeld least zijn ledarmaturen aan ons en haalt ze aan het eind van hun levensduur op.” De vele techniek en de cradle to cradle gedachten vergen het uiterste van de installateurs. Even een leiding omleggen omdat er een andere leiding in de weg zit is er niet bij. Het gebouw moet immers met zo min mogelijk materiaal gebouwd worden. Projectmanager Libert Huinen van W-installateur SPIE Buildings Systems in het Limburgse Elsloo: “We werken samen alle bouwplannen tot in het kleinste detail en in 3D uit. Tijdens de bouw mag het maar sporadisch gebeuren dat iemand bij de aanleg van een leiding op dezelfde plaats een sprinklerleiding, kabelgoot of andere

“Als een plant water wil, moeten sensoren dat registreren zodat ergens een klep open gaat” “Via een serre op de hoogste bouwniveaus zuigen we buitenlucht aan. De zon verwarmt de lucht in de serre voor. Vervolgens stroomt de lucht door een luchtbehandelingskast naar de werkplekken. De afvoer gebeurt via een vide met trappenhuis centraal in het gebouw.” (Beeld: Kraaijvanger)

Een regenwateropvang op het dak zorgt voor het water voor de planten in de gevel en voor het doorspoelen van de toiletten. (Beeld: Kraaijvanger)

obstructie aantreft. Het aan elkaar knopen van alle technische tekeningen tot een compleet 3D-model is overigens een hele uitdaging.” Na de bouw volgt het inregelen van alle apparatuur en het samenspel met de planten. Huinen noemt zijn collega Bogaers de bomenfluisteraar. Bogaers: “Als een plant water wil, moeten sensoren dat registreren zodat ergens in het gebouw een klep in een leiding opengaat.” Huinen: “Vanwege het complexe karakter en de samenhang van de diverse technieken is straks de fine-tuning alsmede inregelen van het gebouw nog een langdurige klus.” Het cradle to cradle denken vergt vooruitdenken. Voor elke pijler bestaat een roadmap met de eisen waaraan het gebouw in de toekomst moet voldoen. Hendrikx: “We houden nu rekening met de doelstellingen die de gemeente in de toekomst wil realiseren. Zo moet het gebouw uiteindelijk energieneutraal worden. Het mag dan niet zo zijn dat die doelstelling niet haalbaar is omdat we nu bijvoorbeeld te weinig ruimte in de kabel- en leidingschachten reserveren.” De toekomst brengt onherroepelijk het einde van de levensduur van het nieuwe gebouw. Ook daarin is voorzien doormiddel van een sloopplan waarin tot in detail staat in welke volgorde het gebouw demonteerbaar is. Voordat dit gebeurt zal er echter nog zeer veel water door de Maas stromen. n

Installatie XL December 2014

UNIVERSITEIT WKO - Hulpketels - Klimaatventilatie

THEMA: RIOLERING / POMPEN

Radboud Universiteit gaat voor A++ De duurzaamheidslat lag hoog bij de nieuwbouw van het Grotiusgebouw van de Radboud Universiteit. Maar het Universitair Vastgoedbedrijf zag af van certificering volgens de populaire meetlat Breeam. “We investeren dat geld liever in maatregelen, zoals drielaags glas.” Maar wel met energielabel A++. Door Richard Mooi

Ontwerp- en installatiefeiten

De pv-panelen op het dak en de cellen in het atriumdak wekken samen jaarlijks ongeveer 75.000 kWh op, goed voor zo’n 10% van het energieverbruik. (Foto: Benthem Crouwel Architekten)

Opdrachtgever: Universitair Vastgoed Bedrijf van de Radboud Universiteit Ontwerpcombinatie: architect: Benthem Crouwel Architekten constructeur: bouwadviesbureau Strackee installatieadviseur: Nelissen ingenieursbureau landschapsontwerp: Karres en Brands landschapsarchitecten Uitvoering: bouwteam Cedrie (Bouwbedrijf Berghege, Heerkens van Bavel Bouw, Kropman installatietechniek) Installatietechniek: Kropman installatietechniek en TES installatietechniek Warmtepompen: York 330 kW (3 stuks) Inductie-units: Solid –Air (ca. 200 stuks) Verlichting: Philips, Zumtobel HR-ketels: Remeha Quinta pro (6x) Luchtbehandelingkasten: Aermec/HC groep, (10x) totale capaciteit 144.000 m3/h Website van de bouwactiviteiten: www.ru.nl/uvb/grotiusgebouw-0

Installatie XL December 2014

UNIVERSITEIT Het lijkt op het eerste gezicht een bescheiden gebouw, het Grotiusgebouw op de bosrijke campus van de Radboud Universiteit in de keizerstad Nijmegen. Drie verdiepingen hoog, staat het gebouw met de faculteit der Rechtsgeleerdheid als hoofdgebruiker er verscholen bij tussen het groen. Maar schijn bedriegt, zegt projectmanager Kees Rezelman van adviesbureau AT Osborne, ingehuurd door het Universitair Vastgoed Bedrijf (UVB). Het Grotiusgebouw is met een BVO (vloeroppervlakte, red.) van 26.000 m2 het eerste nieuwe gebouw in het kader van de herontwikkeling en geeft meteen aan welke kant het universitaire vastgoedbedrijf op wil. Zo bevat de nieuwbouw de grootste collegezaal (500 personen) van de Radbout Universiteit. In het faculteitsgebouw krijgen sinds september dagelijks tussen de 1.000 en 2.000 studenten les en 350 medewerkers hebben er hun werkruimte. Met een grote bibliotheek en restaurant voor algemeen gebruik. Dat het duurzaamste gebouw van de Radboud Universiteit niet die uitstraling heeft van ‘groot en volumineus’, zit ‘m in de compacte bouwwijze. Zo’n bouwstijl geeft niet alleen

Dat het duurzaamste gebouw van de Radboud Universiteit niet de uitstraling heeft van ‘groot en volumineus’, zit ‘m in de compacte bouwwijze. (Foto: Benthem Crouwel Architekten)

“De compacte bouwwijze zorgt voor een lager energieverbruik”

een lager energieverbruik, maar zorgt er ook voor dat in dit parkachtige deel van de campus niet door een pompeus hoogbouw wordt verstoord. “Een win/winsituatie, betitelt Rezelman het ontwerp. Hoeveel het gebouw voor het oog maar drie verdiepingen telt, is dat schijn. Onder de grond zijn nog eens twee etages verstopt. Het zijn geen kelders, verduidelijkt Rezelman. Op level -1 vinden onderwijsactiviteiten plaats en zijn technische ruimtes gesitueerd. Via een glazen dak in het midden van het gebouw valt zelfs daglicht in de ondergrondse bouwlaag. “Vanuit het atrium zakt daglicht naar beneden.” Daaronder bevindt zich de parkeergarage voor 350 auto’s. En ook bovenop het gebouw is nog een bouwlaag aanwezig. Deze vierde etage is op penthouse-achtige leest geschoeid, en daardoor vanaf het maaiveld veel minder prominent aanwezig is.

Hoeveel het gebouw voor het oog maar drie verdiepingen telt, is dat schijn. Onder de grond zijn nog eens twee etages verstopt. (Foto: Benthem Crouwel Architekten)

Tovenarij Van buiten lijken het drie bouwlagen, maar het zijn er dus eigenlijk zes. Voor deze tovenarij is een ontwerpteam - dat bestond uit ondermeer architectenbureau Benthem Crouwel, constructeur Strackee en bouwfysische en installatietechnische adviseur Nelissen ingenieursbureau - verantwoordelijk. Ze kwamen na een Europese aanbesteding met het beste ontwerp dat naadloos aansloot bij de compacte en duurzame bouwstijl zoals de stuurgroep Grotius in het programma van eisen had verwoord. “Hier is unaniem voor gekozen,” blikt Rezelman terug. Ook het speerpunt duurzaamheid was op een mooie manier in het gebouw verwerkt dat weliswaar compact oogt, maar

Deze vierde etage is vanaf het maaiveld bezien veel minder prominent aanwezig. (Foto: Benthem Crouwel Architekten)

Installatie XL December 2014

UNIVERSITEIT

toch een open karakter heeft waardoor daglicht tot ver in het gebouw kan doordringen. “Het moest ook een bepaalde uitstraling hebben, waar de universiteit zich in kan herkennen,” vertelt Joppe Joppe Leenaars van Nelissen. Door de ondergrondse bouwlagen zijn er automatisch minder warmteverliezen “De temperatuur van de grond is stabieler dan boven de grond. Zowel in de winter als in de zomer. Je hebt een redelijk constante temperatuur van 7 tot 10 graden.” Door hoge RC-waardes van 5 tot 6 en drielaags beglazing zijn ook voor het bovengrondse deel de warmteverliezen een halt toe geroepen.

Veel ventilatie Het Grotiusgebouw is aangesloten op de centrale warmtekoudeopslag (zie kader) en dat betekent automatisch verwarmen met warmtepompen. Meestal wordt in een onderwijsgebouw gekozen voor betonkernactivering als laagtemperatuurafgifte systeem. Maar in het Grotiusgebouw is besloten om voornamelijk luchtverwarming en –koeling toe te passen. Het programma van eisen gaat uit van een gezond binnenklimaat met lage CO2-waardes. Voor de kantoorruimtes zelfs 800 ppm. “Dat betekent een

hoge ventilatie-eis,” zegt Joppe Leenaars van het ingenieursbureau. “Met die ventilatielucht kun je ook klimatiseren. In de kantoren is de ventilatielucht niet toereikend om in alle situaties voldoende warmte en koude in te brengen, maar met inductieunits wordt extra secundaire lucht uit de ruimte aangezogen en over een batterij uitgeblazen. “Het is een vierpijpssysteem zodat de verschillende kantoorruimten onafhankelijk van elkaar kunnen

“Wij hanteren de technische levensduur als terugverdientijd” koelen of verwarmen.” De ventilatie in de collegezalen zijn gekoppeld aan CO2-sensoren. “We ventileren alleen wanneer het nodig is,” vertelt Leenaars. In de werkvertrekken regelt de aanwezigheidsdetectie en een ruimtethermostaat de ventilatietoevoer.

Wie behoefte heeft aan buitenlucht kan ook nog een verticaal luik naast het raam openen. Je kunt er bijna door naar buiten lopen, maar de architect heeft aan de buitenkant gezorgd voor een belemmering. Bijzonder onderdeel is de ingebouwde sensor zodat bij het openen van het luik de koeling wordt gestaakt en de verwarming een stukje tempert. Verspreid over het gebouw staan zeven luchtbehandelingkasten. De grootste collegezaal heeft een eigen kast die onder de tribunes staat opgesteld. Allemaal met energielabel A, vertelt energiecoördinator Toon Buiting. “Met extra afdichting in de kast zodat je minder luchtlekkage hebt en energiezuinige ventilatoren.”

Geen Breeam Een opvallend punt is het ontbreken van een Breeamcertificaat. Dit label is voor grote utiliteitsgebouwen bijna standaard. Publicaties over alweer een nieuw pand met het label ‘excellent’ of zelfs ‘outstanding’ staan er vol mee. Ook binnen het UVB is het een discussie geweest. Uiteindelijk heeft het College van Bestuur besloten om er van af te zien en de extra kosten die certificering met zich meebrengt te investeren in maatregelen. Rezelman vindt Breeam vooral

Acceptabele verlichtingssterktes De verlichting is dankzij aanwezigheidsdetectie en daglichtregeling extra zuinig gemaakt. Daarnaast zoekt het universitair bedrijf besparing in het verlagen van verlichtingssterktes. In de parkeergarage is die afgesteld op 50 lux, lager dan een niet-verplichte NEN-norm voorschrijft. In de kantoren zoekt Buiting ook naar lagere verlichtingssterktes, waarbij de Arbo-norm wordt gerespecteerd. NEN-normen zitten daarboven, maar discussie blijft welke waarde nog acceptabel is.

Wie behoefte heeft aan buitenlucht kan een verticaal luik naast het raam openen. Een ingebouwde sensor staakt bij het openen van het Het lijkt een bescheiden gebouw, het Grotiusgebouw op de bosrijke campus van de Radboud Universiteit in de keizerstad Nijmegen. Schijn

luik de koeling en tempert de verwarming. (Foto: Benthem Crouwel

bedriegt, de vloeroppervlakte is 26.000 m2. (Foto: Benthem Crouwel Architekten)

Architekten)

Installatie XL December 2014

UNIVERSITEIT

nuttig voor commerciële vastgoedeigenaren: “Daar is vastgoedwaardering en PR heel erg belangrijk, maar wij hebben eigen methodieken zoals een eigen actuele website.” Bovendien hoeft de universiteit niet zo hard op de trom te slaan om het duurzaamheidsgehalte aan de buitenwereld te laten zien. Energiecoördinator Buiting: “Wij hebben dat niet nodig. We investeren liever in het gebouw. Zoals triple glas.” Overigens zien de mannen van het vastgoedbedrijf ook wel de voordelen in van Breeam voor organisaties die net bezig zijn met het begrip duurzaamheid en nog bewustwording moeten kweken. Bij het Universiteit Vastgoed Bedrijf is dat helemaal niet nodig. Duurzaamheid is al jarenlang een speerpunt en de laatste paar jaar zijn tal van aanpassingen en renovaties geweest om het energieverbruik verder terug te dringen. Buiting van het vastgoedbedrijf weet dat een Breeamcertificaat niet automatisch tot de laagste energielasten leidt. “Energie telt slechts voor 21% mee in de score.” Daarmee legt Breeam op energiegebied de lat helemaal niet zo hoog. Als er al een fractie lager dan de EPC-eis wordt gebouwd, gaat de puntentelling bij Breeam al lopen. Beoordelingen als openbaar vervoer

Lange transportleidingen WKO Het Grotiusgebouw is aangesloten op de centrale WKO elders op het universiteitscomplex, die bestaat uit tien bronnen. Na aanpassing had de WKO voldoende capaciteit over om het nieuwe gebouw te verwarmen en koelen. Bovendien bleek de investering in een langtransportnet, zo’n twee kilometer buis, rendabel. Dat was de enige manier om duurzaam te koelen en te verwarmen. Bronnen slaan voor een WKO was op de bouwlocatie niet mogelijk, het gebouw ligt in een waterwingebied. De WKO is gekoppeld aan drie warmtepompen. Voor verwarmen staan zes HR-ketels standby. Ze verhogen de bedrijfszekerheid en voorzien in de piekvraag tijdens koude dagen. De warmtepompen kunnen ook worden ingezet om extra koeling te genereren. De warmte kan eventueel met extra drycoolers op het dak worden afgevoerd. De koudevraag is in het bouwkundig ontwerp al drastisch beperkt door de grote overstekken van ruim 3,5 meter.

en groenvoorziening tellen ook mee –zaken waar een gebouweigenaar weinig invloed op kan uitoefenen- en zo kan het puntentotaal hard oplopen zonder dat er echt energiezuinig wordt ontworpen, is de kritiek van het vastgoedbedrijf op de Breeam systematiek. Overigens zit het vastgoedbedrijf in een tamelijk luxe positie. Maatregelen hoeven zich niet binnen een paar jaar terug te verdienen, zoals meestal bij commercieel vastgoed. Buiting: “We hanteren de technische levensduur als terugverdientijd. Triple glas heb je niet

binnen tien jaar terugverdiend, maar wel binnen de levensduur en dan is het een goede investering.” Zonnepanelen kennen inmiddels wel een kortere terugverdientijd, maar tijdens het ontwerp vier jaar geleden nog niet. De pv-panelen op het dak en de cellen die in het atriumdak zijn verwerkt wekken jaarlijks ongeveer 75.000 kWh op, goed voor zo’n tien procent van het energieverbruik. Overigens is er wel een mooi energielabel om te tonen: label A++ dankzij de EPC van 0,55, de helft van de wettelijke eis. n

In het gebouw zijn tweehonderd inductieunits geplaatst, want in de kantoren is de ventilatielucht

Verspreid over het gebouw staan zeven luchtbehandelingkasten. Allemaal met energielabel A, ver-

niet toereikend om in alle situaties voldoende warmte en koude in te brengen. (Foto Richard Mooi)

telt energiecoördinator Toon Buiting. “Met extra afdichting in de kast zodat je minder luchtlekkage hebt en energiezuinige ventilatoren.” (Foto Richard Mooi)

Het Grotiusgebouw is aangesloten op de centrale WKO elders op het universiteitscomplex, die bestaat uit tien bronnen. De WKO is gekoppeld aan drie warmtepompen. Voor verwarmen staan zes HR-ketels standby. (Foto Richard Mooi)

Installatie XL December 2014

Snel een CV-onderdeel nodig? Met de gratis Servicewijzer App van Rensa vindt en bestelt u in slechts 4 stappen het benodigde CV-onderdeel. • Realtime voorraadinformatie in de centrale magazijnen én op alle balies • Bruto én netto conditieprijzen • Beschikbaar op Android, iOS en Windows

THEMA: RIOLERING / MUSEUM POMPEN Luchtbehandeling - Verwarming - DBFMO

Groot Nationaal Militair Museum reageert snel op temperatuur en vochtigheid Nederland heeft er sinds deze maand een museum bij, het Nationaal Militair Museum op de voormalige vliegbasis Soesterberg. Heijmans tekende voor het ontwerp, de bouw én blijft de komende 25 jaar betrokken bij de exploitatie en onderhoud. Het gaat hier om een publiek-private samenwerking, die volgens de projectdirecteur tot echte meerwaarde heeft geleid. “We zijn trots op het project.” Door Richard Mooi

Met een oppervlakte van 25.000 m2 is het Militair Museum één van de grootste nieuwbouwmusea van ons land.

Installatie XL December 2014

U wilt een energiezuinig woonhuisventilatiesysteem. Wij bieden het BUVA Vital Air System. Het eenvoudig bedienbare en onderhoudsvriendelijke Vital Air System bestaat uit een BUVA woonhuisventilator uit de Q-Streamserie, in combinatie met zelfregelende ventilatieroosters uit de ‘Stream’-serie. Het Vital Air System is toepasbaar in nieuwbouw en bestaande bouw, met zowel het FlexStream-kanaalsysteem als een traditioneel kanaalsysteem. Meer informatie? Bel BUVA, vraag de brochure aan of download deze op buva.nl

BEZOEK ONS OP DE WEEK VAN DE BOUW

9 T/M 13 FEBRUARI Jaarbeurs Utrecht, Hal 4, stand A.020

AMSTERDAM – Amsterdam RAI heeft voor de modernisering van haar koelinstallatie gekozen voor COOL-FIT PE Plus van GF Piping Systems. Dit koelleidingsysteem, voor het transport van gekoeld water, dat ook gebruikt wordt bij ijsstadions zoals de Adler Arena in Sotsji, is op het dak van Amsterdam RAI geïnstalleerd. Amsterdam RAI gebruikt meerdere koelinstallaties om de verschillende hallen te kunnen koelen. Toen in 2013 enkele koelinstallaties aan vervanging toe bleken, greep projectleider Harry van Fruchten van Amsterdam RAI, de kans om het hele systeem te laten doorrekenen. Daar rolde onder andere het advies uit om een koppelleiding aan te brengen. Met dat advies in de hand liet hij verschillende installateurs een plan van aanpak maken, met een daarbij horend prijskaartje. Kernpunten waren voor de RAI: een duurzaam kwaliteitssysteem en een goede prijs/kwaliteit verhouding.

COOL-FIT PE Plus, ĳskoud de beste! Door de hoogwaardige afwerking en snelle verwerkingsmogelijkheden viel het COOL-FIT PE Plus systeem in het oog bij Van Fruchten. Een systeem dat zijn kwaliteit intussen wereldwijd bewezen heeft. Het genoot daarom de voorkeur boven andere aangeboden systemen in staal of kunststof met na-isolatie. BAM Techniek won de aanbesteding en toen bleek dat GF Piping Systems bovendien hulp bood bij het engineeren van de leiding, de logistiek, het scholen van de installateurs en kwaliteitsborging van de verwerking, was de deal tussen Amsterdam RAI, BAM Techniek en GF Piping Systems snel gesloten. Voor meer informatie kijk op: www.cool-fit.nl Georg Fischer N.V. Lange Veenteweg 19 8161 PA Epe T: 0578-678222 E: nl.ps@georgfischer.com I: www.georgfischer.nl

MUSEUM

Het is met een oppervlakte van 25.000 m2 één van de grootste nieuw gebouwde musea van Nederland: Het Nationaal Militair Museum op de voormalige vliegbasis Soesterberg. Het terrein is grotendeels teruggegeven aan de natuur. Een gebied van 45 hectare vormt het zogenoemde museumkwartier. Het tentoonstellingsterrein toont verleden, heden en toekomst van de Nederlandse krijgsmacht. Het Nationaal Militair Museum bestaat in de basis uit collectie van het inmiddels gesloten Legermuseum en het Militaire Luchtvaart Museum. Opvallend is de gekozen aanbestedingvorm volgens het DBFMO-model, oftewel Design, Build, Finance, Maintain en Operate, waarbij het aanneem-consortium verantwoordelijk blijft voor het onderhoud en de exploitatie van het museum. Niet alleen voor de gebouwgebonden installaties, maar ook voor museale zaken, kassasysteem en catering. Deze vorm van publiek-private-samenwerking (PPS) is de het meest verregaand, en staat in Nederland relatief nog in de kinderschoenen. Projectdirecteur Ramon Janssen van Heijmans kan alle DBFMO-contracten voor huisvestiging bijna op de vingers van een mensenhand tellen. Volgens de website van de rijksoverheid waren tot in september twee overheidsgebouwen op basis van PPS in gebruik genomen. Het gaat om het gerenoveerde Ministerie van Financiën Den Haag en Duo-gebouw in Groningen. Daarnaast zijn er zeven in uitvoering of aanbesteding, waaronder het Nationaal Militair Museum.

Verrassend en innovatief Met deze nieuwe vorm van aanbesteden wil de overheid marktpartijen uitdagen om met verrassende en innovatieve ontwerpen te komen. Door een bouwconsortium meteen verantwoordelijk te maken voor de exploitatie is er een drive om te ontwerpen op de laagst mogelijke levenscycluskosten. Deze aanbesteding op ‘economisch meest voordelige inschrijving’ wijkt sterk af van de traditionele werkwijze ten opzichte van gunning op basis van laagste aanbesteding. Janssen: “Er wordt door ons sterk ingestoken op samenwerking. Het feit dat we voldoen aan circa 20.000 eisen maken we heel transparant. Alles is inzichtelijk voor onze klant, het Ministerie van Defen-

“Of het met een hr-ketel, warmtepomp of elektrische verwarming gebeurt, vindt de opdrachtgever niet belangrijk” sie.” Deze openheid pakte in de praktijk gunstig uit, waardoor er in de ontwerpen uitvoeringfase een uitstekende samenwerking ontstond tussen Heijmans

Smartconstructions heeft van Heijmans de opdracht gekregen om 20 vliegtuigen op te hangen. Bureau Veritas heeft als onafhankelijke partij de constructieberekeningen beoordeeld en de inspectie op de constructie’s uitgevoerd. (Beeld bureau Veritas).

en de opdrachtgever. “Hier is een goede chemie ontstaan. Dat is heel prettig.” Overigens is het ook bij een PPS spannend of partijen elkaar vinden, waardoor er een echte meerwaarde ontstaat. Een goede samenwerking is geen automatisme. “Het is ook eng, want normaal zeggen anderen hoe we iets moeten doen.” Bij een PPS is het juist aan de marktpartijen om te bepalen hoe iets gebeurt. Want het Ministerie van Defensie – in de praktijk het Rijksvastgoedbedrijf – legt alleen maar vast aan welke eisen een gebouw moet voldoen. “Van de vluchtwegen tot het overdragen van de museale boodschap.” Ook de eisen aan het binnenklimaat waren op voorhand bekend. Tamelijk stabiele temperaturen per seizoen en een vrijwel constante luchtvochtigheid. Of dat nu met een hr-ketel, warmtepomp of elektrische verwarming gebeurt, vindt de opdrachtgever niet belangrijk. Het gaat erom dat de uitgangspunten worden gehaald. Om dat te garanderen, is monitoring een belangrijk onderdeel. Wijkt de luchtvochtigheid

bijvoorbeeld te sterk af, dan volgt er een korting. En die is niet gering. Een dagenlange storing gaat echt in de papieren lopen, maakt projectleider Peter Haarsma duidelijk. Om langdurige storingen te voorkomen zijn er zelfs losse onderdelen op voorraad. “Bijvoorbeeld een pomp met een lange levertijd.”

Maak er maar wat moois van Voordat we inzoomen op de klimaatinstallatie, eerst iets over de verschillen tussen een aanbesteding op basis van het DBFMO-model en traditionele aanbesteding met bestek op basis van laagste prijs. Een belangrijk verschil is het beschikbare budget. Vooraf maakte het ministerie van Defensie het budget al bekend, inclusief de jaarlijkse exploitatiebijdrage. Plus nog een fiks pakket aan prestatie-eisen en dat het museum een bepaalde thematische indeling moest krijgen. Voor de rest: maak er wat moois van. Drie grote bouw/installatie-consortia werden uitgenodigd om met een geïntegreerd ontwerp te komen. Dat zijn

Installatie XL December 2014

www.ibkgroep.nl

INTEGRATIE

IS GROENE DUURZAME ENERGIE

100 80 60 40 20 0 01

Free cold recovery energy Free hot recovery energy

Cold energy Hot energy

Hot Side

Hot water tank

MULTITUBE

Cold Side

Cold water tank

Het exclusieve ontwerp voorzien van de laatste technologieën maakt gebruik van de voordelen in de synergie tijdens warmte- en koude productie, verzekert een hoge efficiency welke ondenkbaar is met de traditionele systemen, en daardoor duurzaam vanwege zeer geringe energieverlies. De MULTI-TUBE units zijn beschikbaar in een capaciteitsrange van 40 tot 920 kW, lucht- en watergekoeld, met scroll- en schroefcompressoren en kunnen bij in elke situatie gelijktijdig voorzien in de gewenste hoeveelheid warmte en koude. Dit wordt mogelijk gemaakt door toepassing van een derde warmtewisselaar waarmee warmte wordt afgestaan of onttrokken aan de buitenlucht (bij luchtgekoelde uitvoeringen) of aan water (bij de watergekoelde uitvoeringen).

The strong combination of technology and trust

Systemair B.V. · Postbus 263 · 3840 AG Harderwijk · Telefoon 0341 - 439 100 · Fax 0341 - 439 190 info@systemair.nl · www.systemair.nl

MUSEUM

niet een paar schetsjes met wat begeleidende tekst. Nee, het is een compleet (voor)ontwerp en bevat eigenlijk de leidraad voor de komende 25 jaar. Janssen toont twee lijvige boekwerken op A3-formaat, die de complete museumplannen in de visie van Heijmans beschrijft. En niet vrijblijvend, want bij de gunning van de opdracht vormt het schetsboek meteen het definitieve voorontwerp. “Wat je zegt, moet je ook doen.” In deze zeer belangrijke fase heeft Heijmans samen met Deerns het installatieontwerp gemaakt. Cruciaal zijn de zogenoemde concurrentiegerichte dialogen. In totaal waren er zes dagen gepland. Het zijn kostbare contactmomenten waarop de ontwerpers van Heijmans vragen kunnen stellen aan de opdrachtgever, medewerkers van Defensie en de Rijksvastgoeddienst. Tijdens zo’n contactmoment is er plenair overleg tussen ontwerpers en ambtenaren. Dat Heijmans de goede steekwoorden opving, bleek uit het eindresultaat. Heijmans werd winnaar met de hoogste score en kreeg de opdracht gegund. Van de 110 te behalen punten sleepte het ontwerp maar liefst 107 in de wacht. De twee concurrenten eindigden lager. Janssen: “We hadden de lat voor onszelf hoog gelegd.” Daarbij geeft hij de credits aan het gehele ontwerpteam waarbij Claus en Kaan Architecten voor het gebouwontwerp tekenden.

Betonkernactivering Het is de bedoeling dat een DBFMO-contract tot een duurzaam en energiezuinig gebouw leidt. Dat gaat haast automatisch, want de bouwer/installateur zijn ook verantwoordelijk voor de exploitatie, bij het Nationaal Militair Museum zelfs voor de komende 25 jaar. Een onzuinige of onderhoudsgevoelige klimaatinstallatie drukt extra op het exploitatiebudget. Maar het is ook geen drijfveer voor een extreem duurzame installatie, verduidelijkt Janssen. Life Cycle Costing (LCC) vormt het uitgangspunt bij het ontwerp oftewel de laagste kosten tijdens de gehele levensduur. Warmtepompen met warmtekoudeopslag, aangevuld met hr-ketels, bleek bij de doorberekening de meest gunstige LCC te bezitten. De basis van het energieconcept wordt al gevormd door de goede schilisolatie en goede isolerende beglazing. Het grote glasoppervlakte stelde de ontwerpers behoorlijk op proef doordat aan de temperatuur strenge eisen zijn gesteld. Weliswaar mag in de middelenhal de temperatuur in de winter zakken tot 17 graden en in de zomer oplopen tot 27°C, maar mag de setpoint-verstelling niet meer dan 0,15°C per dag zijn voor de grote hallen met de vliegtuigen en ander groot materiaal. Te grote plotselinge temperatuurschommelingen zijn niet goed voor bijvoorbeeld historische vliegtuigen of een ‘pronkstuk’ als de Duitse raket V2 – waarmee de Duitsers Londen bestookten aan het einde van de Tweede Wereldoorlog – die in het echt nog indrukwekkender is dan op foto’s. In eerste instantie houden grote overstekken de zoninstraling beperkt, en in de tweede plaatst zorgt betonkernactivering voor bufferend vermogen, vertelt projectleider Peter Haarsma. Alle vloeren zijn voorzien van betonkernactivering, en door de grote betonmassa niet alleen in staat om temperatuurstijging door zonnewarmte op te vangen, maar ook de opwarming

te temperen als opeens een grote groep mensen het museum binnenwandelt.

Calamiteitenschakeling Daarnaast kan het luchtbehandelingsysteem snelle schommelingen van de temperatuur en de luchtvochtigheid de baas. De vier luchtbehandelingkasten (LBK) zijn CO2-gestuurd zodat de ventilatoren nooit teveel of te weinig verse ventilatielucht het gebouw inblazen. Daarnaast wordt door luchtrecirculatie extra verwarmings- en koelvermogen gecreëerd. De luchtbehandelingkasten zijn overgedimensioneerd en voorzien van een calamiteitenschakeling. Mocht één kast uitvallen, dan kan door het openen van kleppen toch ventilatielucht via een ander LBK worden toegevoerd. “We toeren de andere kasten op.” Nog een opmerkelijk detail: alle techniek staat inpandig. Het dak is vrij van ventilatiekanalen of luchtbehandelingkasten. Vanuit de uitkijktoren midden in het

gebouw zou dit geen mooi beeld opleveren. Nu kijken bezoekers over een rustig zwart dak om vervolgens de omringende bossen of de oude landingsbaan te aanschouwen. De vier luchtbehandelingkasten staan in aparte techniekruimtes. De luchtkanalen lopen wel zichtbaar in de dakconstructie, maar door de bruin/zwarte kleur vallen ze nauwelijks op. Een deel van de collectie staat achter glas. Dat is niet alleen om kostbare kostuums tegen mensenhanden te beschermen, maar ook om te voorkomen dat de grote themaruimten aan nog hogere klimaateisen moet voldoen. Het gaat om klimaatvitrines met een klimaatsysteem waardoor de temperatuur en luchtvochtigheid op constant peil blijft. Om bijvoorbeeld de kostbare historisch handwapens te beschermen. Het Nationaal Militair Museum is vanaf 11 december voor publiek geopend. n

Installatiefeiten Nationaal Militair Museum te Soest - BVO: 25.000 m2, verdeeld in 12 themahallen en een grote open middelenhal voor de grote voertuigen en het vliegmateriaal. - Opdrachtgever: Rijksvastgoedbedrijf/ Ministerie van Defensie - Contractant: Heijmans - Installatie-ontwerp: Deerns/Heijmans - Installatietechniek: Heijmans Utiliteit (voorheen Burgers Ergon) - Warmtepomp: 2 x Ciat, totaal 700 kW - WKO: 2 bronnen, totaal debiet 200 m3/h - HR-ketels: 2 stuks, totaal 1.000 kW - Droge koelers: 3 stuks totaal 700 kW - Luchtbehandelingkasten: 4 stuks Gea Happel, totale capaciteit 75.000 m3/h - EPC: 0,6

Dak wekt per jaar 750.000 kWh op Op het dak worden 3.240 pv-panelen geplaatst. “De zonnepanelen nemen in totaal een oppervlak van 10.800 m2 in beslag en gaan 25 jaar lang mee,” zo meldt een woordvoerder van bouwer Heijmans. “Per jaar wordt naar schatting 750.000 kWh opgewekt, wat circa een kwart van de totale energiebehoefte is.” Energiebedrijf Eneco plaatst en onderhoudt de panelen en staat garant voor een maximale opbrengst gedurende de hele levensduur. Encon Nederland voert de technische Due Diligence uit. Ad Verbaas, general manager Encon Nederland: “We brengen de financiële en technische risico’s in kaart en stellen daarnaast maatregelen voor om eventuele risico’s te verkleinen.”

Installatie XL December 2014

De hoogste beschermingsfactor: Siba PV- zekeringen

Verkrijgbaar bij de betere groothandel.

U proÞteert. Met zekerheid.

Volledig koeltechnisch gemonteerd

HR-W TW met warm te pomp !

Alle series HR-WTW units uitgevoerd met kruisstroomwisselaar, warmtewiel en warmtepomp

www.sibafuses.nl

www.thermoair.com www.thermoair.com

Als voorbereiding voor het plaatsen van een kunststof of roestvrijstalen afvoerput adviseren wij al jaren dat het raadzaam is om de buitenzijde te voorzien van een “zandhuid”. Het zorgt voor een betrouwbare en solide aanhechting aan de beton. 2P RQ]H VHUYLFH XLW WH EUHLGHQ OHYHUHQ ZLM XLW YRRUUDDG HHQ WDO DIYRHUSXWWHQ GLH voorzien zijn van een bezande buitenzijde. De door ons geselecteerde primer die hiervoor gebruikt wordt heeft een uitstekende hechting waarna direct daarna een korrelig zand gestrooid wordt om een ruwe ondergrond te creeren. Dit “coaten” doen wij zelf en waarborgt een gedegen kwaliteit.

ZZZ YDQGHQEHUJDIYRHUSXWWHQ QO

Wij strooien u geen zand in de ogen of jagen u op extra kosten.....deze TOP service is geheel gratis!

Alstublieft... KANT EN KLAAR VOOR PLAATSING IN DE VLOER!

NIEUWS THEMA: RIOLERING / POMPEN

Hoogste Breeam score ooit voor productiehal van machinebouwer Lely

De nieuwe productiehal van de Lely groep in Maassluis behoort tot de meest duurzame fabrieksgebouwen van Europa. Met een gewogen totaalscore van 88,3 procent behaalde de nieuwe bedrijfshal van Lely te Maassluis de kwalificatie “Outstanding” volgens de gezaghebbende richtlijn BREEAM. Een dergelijke prestatie is op het Europese vasteland voor een gebouw met een industriefunctie nog nooit gehaald. Het oplevercertificaat van de bedrijfshal toont een score van 100 procent op management, 88.9% op gezondheid, 88% procent op energie, 91,7 procent op transport en eveneens 100 procent op water, wat samen met de prestaties op vier andere categorieën de genoemde fraaie eindscore opleverde.

Lees het hele verhaal in onze special Bouw & Industrie XL die op 26 februari 2015 verschijnt.

Installatie XL December 2014

Evago速 Een sterk staaltje VanLien VanLien 速 bundelt 60 jaar expertise in haar nieuwste productlijn Evago速. Evago De top in lichtprestatie gecombineerd met minimaal metalen design Een sterk staaltje VanLien inclusief 5 jaar armatuurgarantie en een Powerfactor van meer dan 0,95 速 VanLien bundelt 60 jaar expertise in haar nieuwste productlijn voor Energie Investerings Aftrek (EIA). VanLien signature zoals Evago u het . De topmetaal, in lichtprestatie gecombineerd minimaal metalen design kent: minimalistisch design en met optimale prestatiekracht. inclusief 5 jaar noodverlichtingsoplossingen armatuurgarantie en een Powerfactor dan 0,95 Vernieuwende die doen van wat meer ze beloven. voor Energie Investerings Aftrek (EIA). VanLien signature zoals u het

Evago® in 6 stappen ® Uw voordeel op een rij Evago in 6 stappen ® Uw voordeel op een rij Evago in 6 stappen Uw voordeel op een rij

1. Extra compleet Metaal, minimalistisch design en optimale prestatiekracht gebundeld in één productlijn. Dat is Evago®. Met meer keuze in toepassing en 1. Extra compleet afstemming dan ooit. Zowel Evago ® vluchtroute-aanduiding als Metaal, minimalistischisdesign en optimale prestatiekracht in vluchtrouteverlichting verkrijgbaar in opbouw-, inbouw- gebundeld én ® ® één productlijn. Dat is Evago . Met meer keuze in toepassing en wandmodel. Bij Evago inbouw vluchtrouteverlichting heeft u naast het ® 1. Extra compleet afstemming danook ooit. vluchtroute-aanduiding ronde ontwerp deZowel keuzeEvago uit vierkante vormgeving. Voor als een optimale Metaal, minimalistisch design en optimale prestatiekracht gebundeld in vluchtrouteverlichting is verkrijgbaar in opbouw-, inbouwén van een afstemming kunt u de inbouw® vluchtroute-aanduiding voorzien ® één productlijn. Dat is Evago . Met meer keuze in toepassing en wandmodel. Evago afdekplaat, inbouw vluchtrouteverlichting heeft u naastinhet ronde of juistBij vierkante beiden standaard meegeleverd de ® afstemming danook ooit. Zowel Evago vluchtroute-aanduiding ronde ontwerp de keuze uit vierkante vormgeving. Voor als een optimale doos. vluchtrouteverlichting verkrijgbaar in opbouw-, inbouwén van een afstemming kunt u de isinbouw vluchtroute-aanduiding voorzien ® wandmodel. Bij Evago inbouw vluchtrouteverlichting heeft u naastinhet ronde of juist vierkante afdekplaat, beiden standaard meegeleverd de 2. Schroef-en-klaar ronde ontwerp ook de keuze uit vierkante vormgeving. Voor een optimale ® doos. Installeer Evago snel en eenvoudig door het schroef-en-klaar principe. afstemming kunt u de inbouw vluchtroute-aanduiding voorzien van een In minimale handelingen schroeft u uw Evago® op zijn plaats. Pictogram ronde of juist vierkante afdekplaat, beiden standaard meegeleverd in de 2. Schroef-en-klaar “vluchtroute rechtdoor” en de blindplaat vindt u standaard meegeleverd. ® doos. ® Installeer Evago snel enpictogramplaat eenvoudig doorinhet principe. U verwisselt de perspex eenschroef-en-klaar handomdraai. Evago ® In minimale handelingen schroeft u uw Evago op zijn plaats. Pictogram monteert u recht toe recht aan. Heel praktisch. 2. Schroef-en-klaar “vluchtroute rechtdoor” en de blindplaat vindt u standaard meegeleverd. ® ® Installeer Evago snel enpictogramplaat eenvoudig doorinhet principe. U verwisselt de perspex eenschroef-en-klaar handomdraai. Evago 3. 22 of 32 meter zichtafstand in vluchtroute-aanduiding ® In minimale handelingen schroeft u uw Evago op®zijn plaats. Pictogram monteert u recht toe recht aan. Heel praktisch. Zichtafstand is wettelijk vastgelegd, echter Evago vluchtroute“vluchtroute rechtdoor” en de blindplaat vindt u standaard meegeleverd. aanduiding biedt u meer ruimte met een zichtafstand van 22 of 32 meter. U verwisselt de perspex pictogramplaat in een handomdraai. Evago ® 3. beantwoordt 22 of 32 meter in vluchtroute-aanduiding U de zichtafstand behoefte van de ruimte met het juiste aantal ® monteert u recht toe recht aan. Heelechter praktisch. Zichtafstand is wettelijk vastgelegd, Evago vluchtroutearmaturen. Zowel de kleine 22 meter als grote 32 meter pictogramplaat aanduiding biedt u meeruitlichting ruimte met zichtafstand van 22 of 32 meter. bieden u een krachtige op een maat. Dat grote winkelcentrum, die 3. beantwoordt 22 of 32 meter zichtafstand in vluchtroute-aanduiding U de behoefte van de ruimte met het juiste aantal lange ziekenhuisgang of brede entreehal bereikt u®allemaal ZichtafstandZowel is wettelijk vastgelegd, Evago vluchtroute® meter armaturen. kleine 22 meterechter als grote 32 pictogramplaat kostenefficiënt en de optimaal zichtbaar met Evago . aanduiding biedt u meer ruimte met een zichtafstand van 22 of 32 meter. bieden u een krachtige uitlichting op maat. Dat grote winkelcentrum, die U beantwoordt de behoefte vanentreehal de ruimtebereikt met het juiste aantal lange ziekenhuisgang of brede u allemaal ® meter pictogramplaat armaturen. Zowel kleine zichtbaar 22 meter met als grote 32 kostenefficiënt en de optimaal Evago . bieden u een krachtige uitlichting op maat. Dat grote winkelcentrum, die lange ziekenhuisgang of brede entreehal bereikt u allemaal kostenefficiënt en optimaal zichtbaar met Evago ®.

VanLien Noodverlichting Oosteinde 3, 2991 LG Barendrecht Tel: (0180) 641 888 VanLien Noodverlichting E-Mail: info@vanlien.nl Oosteinde 3, 2991 LG Barendrecht www.vanlien.nl Tel: (0180) 641 888 VanLieninfo@vanlien.nl Noodverlichting E-Mail: Oosteinde 3, 2991 LG Barendrecht www.vanlien.nl

4. Projectdekkende vluchtrouteverlichting Evago® vluchtrouteverlichting biedt u een krachtige oplossing voor extra hoge ruimtes. Voor plafonds boven de 4 meter kiest u Evago X-versie, 4. Projectdekkende herkenbaar aan de X vluchtrouteverlichting in de artikelcodering. Met de voorgemonteerde lens Evago® uvluchtrouteverlichting een krachtige oplossing bereikt plafonds van 4 tot 8 biedt meter.u Door de standaard extra voor extra hoge ruimtes. Voor plafonds boven de 4 meter kiest u Evago X-versie, meegeleverde lens kunt u plafonds vanaf 8 meter hoogte uitlichten. 4. Projectdekkende herkenbaar aan de X vluchtrouteverlichting in de artikelcodering. Met de voorgemonteerde lens Evago® uvluchtrouteverlichting een krachtige oplossing bereikt plafonds van 4 tot 8 biedt meter.u Door de standaard extra voor extra 5. Powerfactor > 0,95 hoge ruimtes. Voor plafonds boven de 4 meter kiest u Evago X-versie, meegeleverde kunt u plafonds 8 meter hoogte Iedereen heeft lens het er over maar watvanaf is het? Producten metuitlichten. een hoge herkenbaar aan de X in de artikelcodering. Met de voorgemonteerde lens Powerfactor nemen slim energie op uit het net. Hoe hoger de bereikt u plafonds van 4 tot 8 meter. Door de standaard extra 5. Powerfactor Powerfactor, des>te0,95 lager het opnameverlies. Evago® heeft een zeer hoge meegeleverde lens kunt u plafonds vanaf 8 meter hoogte Iedereen heeftDaarmee het er over maaru wat is het? metuitlichten. een verbruik. hoge Powerfactor. betaalt alleen voor Producten het daadwerkelijke ® Powerfactor nemenmaakt slim energie op uitkiest het net. Hoe hoger Wanneer u gebruik van Evago u dus voor lagede 5. Powerfactor > 0,95 Powerfactor, des lager het opnameverlies.(EIA). Evago® heeft een zeer hoge energiekosten en te Energie-investeringsaftrek Iedereen heeft het er over maar wat is het? Producten met een verbruik. hoge Powerfactor. Daarmee betaalt u alleen voor het daadwerkelijke ® het net. Hoe hoger de Powerfactor nemen slim energie op uit Wanneer u garantie gebruik maakt van Evago kiest u dus voor lage 6. Vijf jaar Powerfactor, des te lager het opnameverlies.(EIA). Evago® heeft een zeer hoge energiekosten VanLien biedt uen5 Energie-investeringsaftrek jaar garantie op armatuur én lichtbron. Powerfactor. Daarmee betaalt u alleen voor het daadwerkelijke verbruik. Voor de batterijen geldt 4 jaar garantie. Wanneer u garantie gebruik maakt van Evago ® kiest u dus voor lage 6. Vijf jaar energiekosten Energie-investeringsaftrek (EIA). VanLien biedt op uen5 een jaar rij: garantie op armatuur én lichtbron. Uw voordeel de batterijen&geldt jaar garantie. –Voor Minimalistisch strak4design met metaal 6. Vijf jaar garantie – Power factor > 0,95 conform EIA VanLien biedt op u 5 een jaar garantie op armatuur én lichtbron. voordeel –UwZichtafstand van 22rij: m of 32 m Voor de batterijen geldt 4design jaar garantie. Minimalistisch &500 strak met metaal –– Lichtopbrengst cd/m2 –– Power factor > 0,95 conform EIA Complete productlijn voor vluchtrouteaanduiding Uw voordeel op een – Zichtafstand van 22rij: m of 32 m –– Minimalistisch strak design met metaal Lichtopbrengst&500 cd/m2 –– Power factor > 0,95 conform EIA Complete productlijn voor vluchtrouteaanduiding – Zichtafstand van 22 m of 32 m – Lichtopbrengst 500 cd/m2 – Complete productlijn voor vluchtrouteaanduiding

Energieefficiëntie is meetbaar. Vakmannen kiezen voor meetoplossingen van Testo.

14TES-118

• Professionele meetinstrumenten voor rookgas, water en gasdruk • Warmtebeeldcamera’s voor het controleren van radiatoren en leidingen • Practische kennis voor de dagelijkse werkzaamheden

www.testo.nl/energie Testo BV, Randstad 21-53, Almere, T 036 5487 000

Colofon Installatie XL (met daarin opgenomen het katern Licht XL) is een jaarlijkse gratis bijlage bij Installatie Journaal, Gawalo en Cobouw. Jaargang 3, nummer 1, december 2014 Verschijnt 1x per jaar Redactie Postbus 16262 2500 BG Den Haag RedactieInstallatieJournaal@bimmedia.nl Redactie Richard Mooi, Marcel Rijnbach, Ferdinand Pronk, Rijkert Knoppers, Maarten Legius, Tieneke Wilms, Marjolein Eilander Uitgever BIM Media, Johan Schot (j.schot@cobouw.nl) www.bimmedia.nl Hoofdredacteur Maarten Legius (m.legius@bimmedia.nl) T: 070 - 304 67 60 Advertentieverkoop Jetvertising, Rijswijk Rob Koppenol (rob@jetvertising.nl) T: 070 - 399 00 00 Vormgeving De Opmaakredactie, Wehl Basis ontwerp Motif Concept & Design, Naarden

Adverteerdersindex Abonnementen Installatie XL gaat over grote en grootse projecten waar installatietechniek het verschil maakt. Installatie XL wordt gratis toegezonden aan abonnees van Installatie Journaal, Gawalo en Cobouw. Abonnementen voor Gawalo en Installatie Journaal kunnen worden opgegeven bij BIM Media Klantenservice, Postbus 16262, 2500 BG Den Haag. Telefoon (070) 30 46 777, https://www.bimmedia.nl/service Voor informatie over onze leveringsvoorwaarden kunt u terecht op www.bimmedia.nl. Druk Drukkerij Rodi, Doesburg

Alle rechten voorbehouden. Behoudens de door de Auteurswet gestelde uitzonderingen, mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd (waaronder begrepen het opslaan in een geautomatiseerd gegevensbestand) en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Installatie XL ABB 22 ASSA ABLOY Nederland 18 Bakker Sliedrecht 50 Burgerhout 8, 60 Buva Rationele Bouwproducten 66 Cofely Nederland 2 Cox Geelen 24 Croon Elektrotechniek 32 Duco Ventilation & Sun Control 3 Eaton Industries Netherlands 91 Euro-Index 34 Georg Fischer 66 Hans Grohe 14 IBK Groep 68 IMI Hydronic Engineering 58 Intergas Verwarming 10, 11 Legrand Nederland 48, 49 NIBE Energietechniek 30 Rensa 64 Rucon Systemair 68 Siba Nederland 70 Stulz Groep 56 Technische Unie 96 Testo 74 Thermo-Air 70 Thomas & Betts Netherlands 72, 73 Ubbink Nederland 46 Van Den Berg Afvoerputten 70 WAGO Nederland 20, 44 Wildkamp 36 Licht XL Have-Digitap 76 Eaton Industries Netherlands 91 ETAP 80 Famostar Emergency 95 Nedap 94 Tronix Lighting 83 Ziut 84

OVER GROTE EN GROOTSE PROJECTEN

Jaargang 4, december 2014

N째01

Licht

Een uitgave van Installatie Journaal & Gawalo

14 verdiepingen ledverlichting p. 78

Verlichting brengt eenheid in dorpshart p. 85

Voetbalstadions worden landmarks p. 88

Opvallende gevel in politieblauw p. 81

Verlichting in villa p. 92

Hoge kwaliteit LED verlichting bij Havé-Digitap. Meet zelf uw voordeel! Havé-Digitap heeft al ruim 22 jaar ervaring als technisch adviserende groothandel in de elektrotechnische markt. Vooral bekend als de grootste voorraadhoudende distributeur van onder andere Fluke testen meetapparatuur en ATEA deurtelefoniesystemen; nu is Havé-Digitap ook leverancier van LED (nood)verlichting en traditionele noodverlichting.

van de LED verlichting van Havé-Digitap zich ruimschoots Dankzij jarenlange kennis en ervaring kan Havé-Digitap u bij terug op het gebied van levensduur en energieverbruik. het volledige verlichtingsproject begeleiden:

Assortiment LED Verlichting: • LED Panelen • LED Downlights • LED TL verlichting LED Verlichting getest in fotometrisch laboratorium • LED (Pendel)armaturen Het is belangrijk om het milieu te respecteren door • LED Noodverlichting alternatieve producten te gebruiken en economisch • LED Inbouwspots om te gaan met energie. Havé-Digitap biedt u een • Industriële LED verlichting aantal lijnen LED (nood)verlichting aan, die aansluiten op de hedendaagse eisen van minimaal energie- Maatwerk verbruik in een functioneel, maar ook modern ontwerp. Naast de losse armaturen heeft Havé-Digitap ook de kennis en capaciteit in huis om complexe aanvragen voor het verlichten De ontwerpen zijn gebaseerd op onder andere LED en OLED van bedrijfspanden, monumentale panden, sfeerverlichting, technologieën en worden vervaardigd door CE+T Tech- buitenverlichting en speciale (tijdelijke) projecten uit te voeren. nics uit België. Zij beschikken over een eigen fotometrisch laboratorium waar met behulp van een goniofotometer het licht uitgebreid wordt bestudeerd. Deze gegevens worden in speciale software ingevoerd, waarmee de exacte verlichting van verschillende ruimten (gebouw, straat, plein, brug, etc.) nagebootst kan worden. Zo kan dus vooraf bepaald worden welk type en welke hoeveelheid armaturen nodig is voor de gewenste verlichting. Een procedure die de handmatige testfase uitsluit en zo veel tijd en geld uitspaart.

• • • •

De LED (nood)verlichting is van hoge kwaliteit: • Geen flikkering bij opstarten • Dimbaar • Goede lichtverspreiding • Licht in gewicht • Zeer goede powerfactor • Lange levensduur • Snelle montage

Havé-Digitap geeft u persoonlijk advies over hoe u deze vraagstukken aan kunt pakken en welke testen meetapparatuur u in uw specifieke situatie kunt inzetten om tot een oplossing te komen.

Multicolor LED verlichting Japanse tuin

Traditionele noodverlichting Deze lijn wordt ook gefabriceerd door CE+T Technics, dus u bent verzekerd van zeer degelijke kwaliteit. De traditionele noodverlichting is verkrijgbaar in de volgende uitvoeringen: • Inbouw Dit merkt u ook aan de prijs; u zult elders gemakke• Opbouw lijk “goedkopere” oplossingen vinden. Goedkoper op de • Hermetisch/waterdicht korte termijn, want uiteindelijk betaalt de hoge kwaliteit • Industrieel

•

Een correct en precies bestek opstellen Maatwerk advies Simulaties maken in 3D De “return on investment” berekenen bij toepassing van LED technologie ten opzichte van traditionele verlichting Aanpassingen uitvoeren of oplossingen op maat ontwikkelen

Verlichtingstesters Van het grootste testen meetinstrumentenhuis van Nederland mag u ook verwachten dat u er voor alle bijbehorende testen meetapparatuur terecht kunt. Zo kunt u de werking en lichtsterkte van verlichting eenvoudig testen en meten met de verlichtingstesters die Havé-Digitap in haar pakket heeft. Analyseren van energieverbruik Als u binnen uw organisatie verantwoordelijk bent voor het opsporen van energieverspilling en het reduceren van de energiekosten in uw bedrijf of installatie, heeft u een aantal gegevens nodig over het huidige energieverbruik. De energierekening vertelt u hoeveel energie u gebruikt. Maar die rekening vertelt u niet waar of hoe die energie wordt gebruikt en op welk tijdstip van de dag.

Meer informatie: Havé-Digitap BV T: +31 (0)184 642 343 E: info@have-digitap.nl www.have-digitap.nl

T +31 (0)184 642 343 E info@have-digitap.nl

VERLICHTING LED Verlichting & Noodverlichting

Voordelen: • Geen flikkering bij opstarten • Dimbaar • Goede lichtverspreiding • Licht in gewicht • Zeer goede powerfactor • Lange levensduur • Snelle montage

www.have-digitap.nl

we share our skills with you

INHOUD

A++ kantoor nog energiezuiniger met 14 verdiepingen ledverlichting

Het hoofdkantoor van Facilicom heeft acht jaar na de opening nog altijd als enige particuliere kantoorgebouw het EPA A++-energielabel. Dat is onder andere te danken aan het zorgvuldige duurzame ontwerp, de uitgekiende klimaatinstallatie en voorzieningen die het elektriciteitsgebruik vergaand reduceren.

Verlichting brengt eenheid in het dorpshart

Het Reghthuysplein in Nieuwkoop ligt op een schitterende plek: precies tussen de Nieuwkoopse plassen, het winkelhart en de dijk rond het dorp. Alleen was daar tot voor kort maar weinig van te zien of te beleven. Daar heeft een nieuwe inrichting met verbindende verlichting verandering in gebracht.

Opvallende gevel straalt verantwoord in politieblauw

Het verkeer op de A20 zag het hoge witte kantoorgebouw met de karakteristieke buitentrap geleidelijk in een donkerblauw pand met een bijzondere uitstraling veranderen. Het kreeg een bijzondere markering door een in politieblauw verlichte kopgevel.

Voetbalstadions worden verlichte landmarks

Veel van de grote voetbalstadions hebben uitbundige verlichting. Dat geldt bijvoorbeeld voor drie van de twaalf WK-stadions in Brazilië en vier EK-stadions in Polen en Oekraïne.

Verlichting in villa met ruimte voor speciale effecten

Een echtpaar met een achtergrond in vormgeving had een visie over hun nieuw te bouwen villa en ook allerlei ideeën over de toe te passen verlichting. Lichtontwerpers begeleidden ze bij hun keuze.

Licht XL December 2014

KANTOORGEBOUW Ledpanelen - Sensoren - Kosten

A++ kantoor nog energiezuiniger met 14 verdiepingen ledverlichting Het hoofdkantoor van Facilicom heeft acht jaar na de opening nog altijd als enige particuliere kantoorgebouw het EPA A++-energielabel. Dat is onder andere te danken aan het zorgvuldige duurzame ontwerp, de uitgekiende klimaatinstallatie en voorzieningen die het elektriciteitsgebruik vergaand reduceren. Er bleken nog meer besparingen mogelijk te zijn: sinds begin 2014 maakt Facilicom alle verlichting in het pand en de parkeergarage energiezuinig. Door Ferdinand Pronk

Facility- en vastgoedmanager Rene Heederik zoekt binnen Facilicom al een aantal jaren naar mogelijkheden om energie te besparen en als onderdeel daarvan energiezuinige verlichting toe te passen: “We begonnen met ons bedrijfsrestaurant op de 14e verdieping. De architect koos daarvoor een metalen plafond met een groot aantal halogeenspotjes. Een aantal jaren geleden hebben we gekeken of we die verlichting vanwege het lagere energiegebruik en de kleinere onderhoudskosten konden vervangen door led. Dat was aanvankelijk niet gemakkelijk, vooral omdat we de verlichting regelen via een bussysteem: de leds brandden te fel of deden het helemaal niet. Mede dankzij

Licht XL December 2014

nieuwe types led hebben we dat eind vorig jaar goed kunnen inregelen.”

Parkeergarage Heederik kreeg de smaak te pakken en er kwam een volgende stap: “De parkeergarage naast ons pand is tien jaar geleden opgeleverd. We gebruiken de garage samen met een aantal andere bedrijven. Er was tl-verlichting in geïnstalleerd, maar die was dringend aan vervanging toe. Ik heb offertes aangevraagd bij verschillende bedrijven, maar die adviseerden allemaal conventionele oplossingen. Vervolgens heb ik Breijer Bouw en Installatie benaderd, onderdeel van

Facilicom. Ze hebben samen met Relamp, het verlichtingsbedrijf dat ik vanuit eerdere functies kende, naar een optimale oplossing gezocht. Het resultaat was dat we een uitstekende aanbieding kregen met ledverlichting. Zelfs de installatiekosten waren al lager dan bij conventionele oplossingen en daarnaast besparen we constant door het lagere energiegebruik en het feit dat we de lampen veel minder vaak hoeven vervangen.” Relamp deed de suggestie om ook eens naar de verlichting in het hoofdkantoor te kijken. Heederik: “Dat hadden we eerder globaal gedaan, mede omdat de voorschakelapparatuur aan vervanging toe was. Maar

KANTOORGEBOUW we zagen steeds de systeemplafonds als grote belemmering. Het leek erop dat we die zouden moeten vervangen als we nieuwe verlichting gingen installeren en dat maakte de oplossing vrij kostbaar. Relamp stelde voor om nieuwe units met op maat gemaakte ringen geschikt te maken voor de bestaande gaten. Vervolgens was het mogelijk om de units op een eenvoudige manier te installeren. We zijn begonnen met vijf etages en dat beviel zo goed, dat we hebben besloten om het hele pand van led te gaan voorzien.”

Grote besparing Door over te schakelen op ledverlichting geeft Facilicom aanzienlijk minder geld uit: “We hebben berekend dat we 45.000 euro per jaar besparen. Dat bedrag bestaat uit lagere energiekosten en het veel kleinere bedrag dat we jaarlijks aan onderhoud en nieuwe lampen kwijt zijn. Daar komt bij dat we nu geen investering hoefden te doen in het vervangen van voorschakelapparatuur.” Op vrijwel alle etages is inmiddels de verlichting in de centrale ruimtes door leds vervangen en de klus wordt bijna afgerond. Er zijn led-panels van 17 watt geplaatst (88l pn 17w). Daarbij is er een integratie met de noodverlichting gekomen, uiteraard met een aparte elektriciteitsvoorziening zodat aan alle eisen wordt voldaan. De volgende stap is dat de werkplekken worden aangepakt. Daar hangen nu pl-lampen. “Het is op dit moment nog een uitdaging om de sturing in orde te krijgen, want de verlichting werkt met aanwezigheidssensoren en daglichtafhankelijke regeling. De leds branden te fel, of de verlichting reageert helemaal niet. We maken een aantal testplekken waar we alternatieven gaan testen en doormeten. Als het systeem storingsvrij werkt, gaan we over op installatie. Dat zullen leds worden van het type 88l pn 10w.”

Prima kwaliteit uit China Facilicom koos zowel voor de parkeergarage als in het kantoorgebouw voor producten van het Chinese 88light. Heederik is dus niet teruggeschrokken voor

de matige reputatie van de producten uit dit land: “In de beginfase kwamen er inderdaad slechte leds uit China op de markt. Voor we de verlichting gingen vervangen hebben we diverse panelen geprobeerd en daarbij zagen we grote kwaliteitsverschillen: een aantal ging al na een paar weken kapot. Met 88light hebben we goede ervaringen. De fabriek waar onze verlichting vandaan komt produceert ook voor Philips, alleen hangt er een ander prijskaartje aan. We zijn erg tevreden over de kwaliteit: er zijn honderden lampen geïnstalleerd en we hebben er maar een stuk of 3 moeten vervangen. Dat vind ik heel acceptabel. Bovendien is er geen kleurverschil tussen de verschillende panelen.” Medewerkers reageren zelden op de nieuwe verlichting: “Er vroeg een keer iemand of we glaasjes onder de lampen hadden gehangen en toen heb ik uitgelegd dat het ledpanelen waren. Ik denk dat het nauwelijks opvalt omdat we hebben gekozen voor een warme kleur, die sterk lijkt op wat er aanvankelijk geïnstalleerd was. Andersom kregen we regelmatig klachten over de verlichting op een aantal werkplekken waar PL-lampen en reflectoren hingen. Daar hebben we leds gemonteerd en de klachten zijn weg.” Breijer Bouw en Installatie verzorgt de installatie van de verlichtingssystemen. Ze halen per etage alle lampen weg en vervangen die door leds. De oude lampen zamelen we in, zodat ze kunnen worden gerecycled. De aanpak van de verlichting in het hoofdkantoor heeft voor Facilicom een mooi neveneffect, zegt Heederik: “Het is mooi dat we de kennis over energiemanagement die we nu opdoen ook elders kunnen inzetten. Daar profiteren ook onze klanten van.”

Rene Heederik Rene Heederik is facility- en vastgoedmanager bij Facilicom. Hij is betrokken bij vijftig locaties die Facilicom beheert. Daarnaast zijn er twee locaties waar het bedrijf in een publiekprivate samenwerking actief is, namelijk het belastingkantoor in Doetinchem en een school in Joure. Hier verzorgt Facilicom alle facilitei-

ten. Op deze locaties zitten coördinatoren die door Heederik worden aangestuurd. Heederik werkte als inkoopmanager bij een beveiligingsbedrijf toen hij het verzoek kreeg om voor Facilicom de totale inrichting van de facilitaire diensten in het nieuwe hoofdkantoor te gaan organiseren. Verlichting trok al snel zijn aandacht: over het energiemanagement is bij de bouw goed nagedacht, maar bij het beheer van de verlichting was nog veel winst te halen. Er zitten veel lampjes in dit pand, die regelmatig kapot gingen. Geleidelijk is energiemanagement en energiebesparing een grote hobby van me geworden. Ook thuis ben ik met allerlei soorten leds en apps aan het experimenteren.”

Visitekaartje Het hoofdkantoor van Facilicom is de werkplek van zo’n 500 medewerkers en tegelijk een visitekaartje van het bedrijf. Allerlei trends op het gebied van schoonmaken, onderhoud, catering, beveiliging, energieopwekking en klimaatbeheersing zijn er in de praktijk te zien. Zoals schuine vensterbanken die netter blijven omdat medewerkers er niets op kunnen leggen en waar zich nauwelijks stof op kan verzamelen, geluiddempende vloerbedekking waar je weinig op ziet en irisscantechnologie. Daarnaast zijn allerlei toepassingen te zien die zorgen voor een laag energiegebruik, zoals warmte- en koudeopslag in de grond, twee bijzondere windmolens op het dak en een intelligent gebouwbeheersysteem. De toegangspas schakelt de hoofdverlichting op de etage in en bij binnenkomst in een kantoorruimte gaan de verlichting en de klimaatregeling aan. Als het vertrek enige tijd leeg is, schakelen die systemen weer uit. Het hele pand is voorzien van goed geïsoleerd glas, waarbij de warmte tussen de ruiten wordt afgevoerd naar de bron. Dat geldt ook voor de warmte en koudelast uit de serverruimten. De windturbines op het dak zijn vooral een milieustatement, maar leveren toch 9.000 tot 10.000 kWh per jaar. Uit een vergelijking met het buurpand dat van conventionele technieken gebruik maakt, bleek een 30 tot 35 procent lager energiegebruik. n

Licht XL December 2014

Beleef het licht in het Lichtpaviljoen van ETAP Het

Lichtpaviljoen

van

verlichtings-

producent ETAP, gelegen in het Belgische Malle, kreeg dit jaar een totale make over. Klanten worden er ondergedompeld in de wondere wereld van de verlichting met verschillende showrooms, demostands en toepassingsruimtes. Peter van de Wiel (directievoerder bij Aerde Bouwmanagement) keerde enthousiast terug. Op de eerste verdieping van het Lichtpaviljoen toont ETAP zijn controlesystemen.

Was dit je eerste bezoek aan ETAP? “Neen, ik was er een tiental jaar geleden al eens geweest. Deze keer werd ik uitgenodigd via een ex-collega. Ik kon er jammer genoeg niet bij zijn op de officiële opening in mei, dus ik heb meteen toegehapt.”

Peter van de Wiel: “Je ervaart er wat licht met je doet”.

Wat was je eerste indruk?

“Het is zonder overdrijven een prachtige realisatie. Mooi, chique, maar toch niet ‘over the top’. Ik heb zelf lang voor een architectenbureau gewerkt, dus ik let daar wel op, dat het esthetisch ook klopt. Je ziet dat er over nagedacht is.”

De uitleg die je er krijgt is niet alleen nuttig voor installateurs en adviseurs, als gebruiker heb je er ook iets aan. Neem nu ESM, de ETAP Safety Manager voor noodverlichting. Dat bespaart toch veel tijd en geld, dat je niet steeds alles zelf moet “Ik moest meteen aan het Evoluon van vroeger gaan controleren op defecten. Zoiets verdient denken: je drukt op een knopje en je ziet meteen wat zichzelf na een tijd terug…” er gebeurt. Nee, serieus: ik denk dat de demoruimte heel nuttig is. ETAP toont niet alleen wat het heeft Wat vind je van de toepassingsruimtes, waar aan producten, maar laat ook zien welke techniek verschillende verlichtingsoplossingen worden er achter zit en wat de mogelijkheden zijn, de getoond in een nagebootst klaslokaal, kantoor en uitdagingen en de eventuele problemen. Er is veel winkelruimte? openheid, en dat geeft vertrouwen. Voor mij was het bovendien een soort snelcursus: na het bezoek “Heel geslaagd. Je ervaart in korte tijd echt wat was ik weer helemaal up to date.” verlichting met je doet. Ze tonen niet alleen het verschil tussen led en fluo, maar ook tussen de Op de eerste verdieping toont ETAP zijn verschillende lichtverdelingen. Bovendien lees je controlesystemen voor verlichting en van de schermen meteen de lichtopbrengst en het noodverlichting. Veel mensen schrikken daar voor energieverbruik af. Als klant zie je de verschillende opties en kun je samen met de specialisten van terug: te duur en te ingewikkeld. Terecht? ETAP naar de oplossing zoeken die voor jouw “Ik denk dat deze demo’s de misverstanden rond project het beste is.” systemen voor een groot deel uit de wereld helpen. Je ziet wat de verschillende mogelijkheden zijn; of Tot slot: zou je mensen aanraden om het dit nuttig kan zijn voor jouw gebouw… Lichtpaviljoen in Malle te bezoeken? ETAP besteedt veel belang aan lichtbeleving: in het Lichtpaviljoen worden niet alleen de verschillende armaturen getoond; de bezoeker krijgt in de demostands een heuse introductie in lichttechniek.

“Zonder meer. Ik ben sinds mijn bezoek een ETAP-bekeerling. Het is geweldige mond-totmondreclame: ik ben er zeker van dat iedereen die er geweest is andere mensen probeert te overtuigen om ook eens een kijkje te gaan nemen. Dat is wat ik in ieder geval gedaan heb.” Wilt u zelf een lichtbad krijgen bij ETAP in Malle? Maak een afspraak met uw ETAP-adviseur in Breda: tel. (0)76 548 34 00 of info.nl@etaplighting.com

KANTOOR Kozijnverlichting - Noodverlichting - Functionele Verlichting

Opvallende gevel straalt politieblauw Politie Eenheid Rotterdam heeft de hoofdvestiging van de ondersteunende diensten aan de Veilingweg in Kralingen vernieuwd en uitgebreid. Het verkeer op de A20 zag het hoge witte kantoorgebouw met de karakteristieke buitentrap geleidelijk in een donkerblauw pand met een bijzondere uitstraling veranderen. Het kreeg een bijzondere markering door een in politieblauw verlichte kopgevel. Het lichtontwerp moest aan een groot aantal voorwaarden voldoen. Door Ferdinand Pronk

Hoofd projectbureau Adri van Kampen van de politie van Rotterdam kreeg een paar jaar geleden de uitdagende taak om de projectorganisatie van de bouw over te nemen. Een complexe opdracht, want het terrein aan de Veilingweg herbergt veel functies en een groot aantal gebruikers. En terwijl de bouwen renovatiewerkzaamheden werden uitgevoerd, ging het politiewerk vanaf deze locatie door. Dat vergde veel afstemming en improvisatie, zeker omdat tijdens de bouw een reorganisatie van de politie plaatsvond, die onder andere tot gevolg had dat 150 agenten extra een plaats moesten vinden. Wat mede vanwege de uitgebreide garderobe van agenten met ME-taken en hun extra wagenpark een flinke puzzel was.

De uitvoering is duurzaam: veel panden zijn hergebruikt, zoals een aantal voormalige veilinghallen. Ook het bestaande kantoorgebouw kon blijven staan en werd ingrijpend gerenoveerd. Het hele complex is onder handen genomen. Het werd zo compact mogelijk ontworpen, de voormalige versplintering

route wordt gebruikt. De politie wilde als onderdeel van het project kunst een plaats geven. Van Kampen: “We voelden niet voor een beeld of plastiek, maar zagen wel iets in het aanbrengen van een bijzondere verlichting aan de kopse kant van het gerenoveerde kantoorgebouw. Dit

“We voelden niet voor een beeld, maar zagen wel iets in bijzondere verlichting aan de kopse kant van het gebouw”

Veel functies Het terrein heeft een oppervlakte van enkele voetbalvelden. Het bevat onder meer kantoor-, archief- en opslagruimten, een groot bedrijfsrestaurant en vergader- en lescentrum. Ook zijn er stallingen voor onder meer het wagenpark van de ME en de verkeerspolitie, werkplaatsen voor het aanpassen van nieuwe voertuigen aan specifieke politie-eisen en normaal voertuigonderhoud en kleine reparaties. Daarnaast zijn er sport- en trainingscentra en schietbanen om de beroepsvaardigheden op peil te houden. Architectenbureau Cepezed uit Delft tekende het ontwerp voor het vernieuwde complex. Daarbij kreeg het de opdracht om een plan te maken met een voorname eenvoud: geen opsmuk met bladgoud aan de wanden, maar degelijk, goed en duurzaam. Dat is goed gelukt en mede daardoor is het gebouw ook relatief eenvoudig te onderhouden.

van functies verdween en de looplijnen werden zo efficiënt mogelijk. Voor verwarming en koeling werden op eigen terrein 160 meter uit elkaar een warmte- en koudebron geboord. Verlichting in openbare ruimten gebeurt met leds, maar in kantoren is voor een conventionelere oplossing gekozen omdat de politie de leds tijdens de planvorming nog onvoldoende ontwikkeld vond.

Glazen atrium Bij de renovatie is de kantoortoren aan de kopse kant met een glazen atrium van 3,60 meter uitgebreid. De bestaande gevel is op de ondersteunende pilaren na gesloopt. De verdiepingsvloeren zijn om en om tot vlak voor de gevel doorgetrokken, zodat er boven elkaar vier atria zijn gevormd. In de nieuwe ruimte is een nieuwe noodtrap geplaatst, die ook als dagelijkse

negen verdiepingen tellende pand staat op een echte zichtlocatie, pal aan de A20. Dat nodigt aan de ene kant uit om iets heel bijzonders te maken, maar zorgt aan de andere kant voor een duidelijke beperking: de verlichting mag de weggebruikers niet afleiden. Bovendien mocht de verlichting medewerkers die achter de gevel aan het werk zijn niet hinderen of een oncomfortabel gevoel geven. Dat betekende in ieder geval dat verblinding moest worden voorkomen: anders zouden ze in het licht staan, zonder te weten of ze voor buitenstaanders zichtbaar waren of bekeken werden. Daarnaast mocht de verlichting niet zodanig zijn dat medewerkers van buitenaf herkenbaar waren, om de anonimiteit te waarborgen van medewerkers met speciale taken. Verder waren er algemenere eisen zoals een lange levensduur, een beperkt energiegebruik en eenvoudig onderhoud.”

Installatie XL December 2014

THEMA: RIOLERING / POMPEN KANTOOR Reukslot - Aansluiting - Capaciteitsverhoging - Norm

Hoog iPod gehalte bij beurs Smart Homes Grote televisieschermen, luxe bedieningsmateriaal, prachtige Mooi audiosystemen, project om te installeren ipods, ipads… Wie de beurs Imtech was installateur van het kantoorgebouw en de illuminatie. Senior

Domotica en slim wonen van Smart Homes bezoekt met hetwerkvoorbereider idee dat domotica Vincent Quispel alleen vondnuttig het een mooie is voor klus:de “Het zorg, was zal z’n beeld direct bijstellen. Tekst Ferdinand Pronk Beeld Ruud Slootbeek

Installatie XL December 2014

fijn dat we een kant-en-klare werkomschrijving kregen. In het werk hebben we bepaald hoe we alles gingen aanbrengen. Voordat de gevel werd afgewerkt en de plafonds werden gesloten, hebben we de benodigde pijpen aangebracht. De meeste bekabeling loopt boven de plafonds. Daar hebben we een lasdoos gelegd met de voeding voor de armaturen. Voor onderhoud kun je er gemakkelijk bij. De pijpen komen direct bij de armaturen uit, zodat je de bedrading niet ziet. Het werk aan de armaturen bij de gevel vergde vrij veel tijd, omdat we daar met een lift moesten werken, maar toch ging het vlot: de bekabeling hebben we in een dag of vier aangebracht en de montage van de armaturen duurde ongeveer net zo lang. Ik vind het resultaat echt prachtig. Het was best een verrassing, want toen we het werkplan kregen, konden we ons niet voorstellen hoe het zou gaan worden.”

KANTOOR

Verlichting in de kozijnen Lichtontwerper Robert Jan Vos kwam tot de conclusie dat het op afstand aanlichten van de gevel geen goede optie was: “Dan verlicht je de hele omgeving en zet je de medewerkers in het zicht en is de kans op verblindingshinder groot. Als alternatief kun je in theorie ook van binnenuit verlichten, maar dan wordt het beeld van buitenaf minder interessant en zou het daarnaast het verkeer op de Rijksweg A20 kunnen hinderen. Je moet het licht brengen waar je het nodig hebt, dus in dit geval op het snijvlak van die twee belevingen.” En zo kwam er verlichting in de kozijnen. De negentig kozijnvlakken zijn elk aan de onderkant van een ledarmatuur voorzien dat de dagkanten gelijkmatig verlicht. Zo komt de uniformiteit van de architectuur optimaal tot z’n recht. Het zijn armaturen van het type Meyer Arclight met twee blauwe leds van elk 3 watt elk voorzien van een speciale lens die aan de zijkanten schuin uitstralen. Omdat de ramen regelmatig worden schoongemaakt, is het belangrijk dat het armatuur waterdicht is (IP65). Doordat de armaturen aan de bovenkant dicht zijn, raken medewerkers niet verblind. De lichtbundels verlichten het kozijn zeer gelijkmatig, terwijl er aan de voor- en achterkant nauwelijks strooilicht vrijkomt. “Het strooilicht komt maximaal zo’n 30 centimeter naar binnen. Van beneden naar boven ga je op die manier de diepte van de vide ervaren. Daardoor lijkt de hele ruimte achter de gevel een geheel. Terwijl het in werkelijkheid gesepareerde

BEPERKT ENERGIEGEBRUIK Type onderzijde trapboom Verticale aanlichting trapboom kozijnen Inbouw spots plafond opbouw spots glasdak Totaal

Ledijn Ledlinear Ledlijn Ledlinear Arclight Erco Quintessence Erco Optec

aantal

vermogen (W)

Totaal (W)

8 8 90 24 7

50 10 6 18 24

400 80 540 432 168 1620

Het energiegebruik van de gevelverlichting blijft beperkt tot 540W. Het totaal opgenomen vermogen van de videverlichting is 1.620 W.

atria zijn. Tegelijk is het strooilicht de helderheid voor de waarnemer zo beperkt dat het medewerkers niet hindert.”

Verbindende icoon Het beeld is versterkt door een subtiele aanlichting van de stalen trap die in de vide staat. Het is een verbindende icoon die in een open ruimte lijkt te staan. Aan de onderkant van de trap is een hoogwaardige ledstrip aangebracht in een warm witte lichtkleur (3.000 K) , die exact de vorm van de trap volgt. Een geschroefde bevestiging in de stalen trap was niet mogelijk, daarom is voor een hoogwaardige plakstrip gekozen. De strip wordt per verdieping apart gevoed. Dat scheelt in de hoeveelheid bekabeling die moest

worden gebruikt en heeft als extra voordeel dat de driver zo nodig eenvoudig kan worden vervangen. Om de ronding goed vorm te geven is de kopse kant met verticale ledstroken aangelicht op zelfde hoogte als de leuning. Zo krijgt de kopkant iets meer licht en ontstaat diepte. Deze ledstroken fungeren ook als noodverlichting op de trap: de lichtopbrengst voldoet aan de eisen op dit gebied. De balken worden in één streng gevoed, zodat de noodverlichting goed kan worden getest en onderhouden. In de plafonds van de vides is met downlights, voorzien van warm witte leds, extra functionele verlichting aangebracht. De bundelbreedte van de armaturen blijft 50 cm vanaf de illuminatie, zodat het beeld van de blauwe gevel niet wordt verstoord. n

Nieuwe innovatieve producten Bestel nu online de nieuwe

product catalogus van Tronix Lighting BV

bekijk meteen onze geheel vernieuwde website www.tronixlighting.com

Uw partner in professionele LED verlichting.

Distributed by

Installatie XL December 2014

‘Gewoon’ project niet zo gewoon als het lijkt Ziut, specialist op het inrichten en onderhouden van de openbare buitenruimte op licht, zicht en mobiliteit heeft onlangs het project ‘Wijkverbindingen en Rivierenwijk en Recon-structie Amstellaan’ in Deventer afgerond. Opmerkelijk: het project moest aansluiten op de ‘oude’ conventionele verlichting en dat maakt een ‘gewoon’ project opeens bijzonder.

is er met conventionele lichttechniek gewerkt. Qua omvang voor ons een flinke klus, die vooral ook veel vroeg van de logistieke planning.” Van Spijker Infrabouw uit Meppel voerde civieltechnisch de werken uit, terwijl Ziut als onderaannemer de verlichting en de verkeerslichten voor zijn rekening nam. Het geheel werd in een Design- en Construct-constructie gegoten. Toekomst “Voor wat betreft het design was er overigens maar beperkte ruimte, omdat de masten en de verlichting in het bestaande straatbeeld moesten passen. Dus werd het conventionele verlichting in plaats van energiezuinige ledverlichting. De opdrachtgever, de gemeente Deventer, koos hier bewust voor, omdat men niet wil dat de onderhoudsmedewerkers in de stad voortdurend met andere installaties te maken krijgen. Het is praktisch om met dezelfde soort verlichtingstechniek te werken. Dat verklaart waarom er nog niet is gekozen voor ledverlichting”, zegt Kymmell. “We hebben gewerkt met een kwaliteitsdocument van rond 2000 en het bestek is geschreven rond 2010 en dat beperkt je in je mogelijkheden. Toch hebben we nu al rekening gehouden met de toekomst. Zodra de gemeente Deventer wil overstappen op led, is deze verlichting makkelijk te vervangen door led. Alle bekabeling is er klaar voor.”

De openbare verlichting moest in de bestaande straatbeeld passen, dus is er met conventionele lichttechniek gewerkt.

Accountmanager Ruud Kymmell, was vanuit Ziut vanaf aanvang bij het project betrokken. Hij legt uit wat het project omvat. “Met drie kunstwerken is het langzaam verkeer gescheiden van het snelverkeer op en rond de Amstellaan ter hoogte van de Snippelingsdijk. Voor Ziut betekende dit de realisatie van verkeerslichten op drie kruisingen en de openbare verlichting op en langs de wegen. De openbare verlichting moest in de bestaande straatbeeld passen, dus

Logistiek Bij dit soort werk wordt geprobeerd om de overlast voor het verkeer te minimaliseren. Dat vraagt om een nauwkeurige planning. “Al met al hebben de werkzaamheden een jaar geduurd, waarbij we één weekend de belangrijkste kruising hebben moeten afsluiten om het kruisingsvlak met 1.20 meter te verhogen om tunnelelementen aan te brengen en de masten en bekabeling tussendoor aan te leggen.” Een tweede ‘logistieke hobbel’ was de aansluiting op het Enexis Netwerk. “Technisch gezien is dat niet zo moeilijk, maar ook hier is een hele nauwkeurige planning van belang.

Het project ‘Wijkverbindingen en Rivierenwijk en Reconstructie Amstellaan’ in Deventer werd onlangs afgerond.

Bij dit project was Ziut verantwoordelijk voor de verkeerslichten op drie kruisingen en de openbare verlichting op en langs de wegen. Deze is in de toekomst echter eenvoudig te vervangen door led.

Enexis moet namelijk ook tijd hebben om de kabels naar de juiste plek toe te brengen. Bij dit soort organisaties zit er altijd een tijdsverschil tussen aanvraag en uitvoering. Iets wat in praktijk moeilijk blijkt in te schatten. Al met al is dat overigens allemaal goed gelukt”, zegt Kymmell, die daarmee terugkijkt op een geslaagd project. Ziut Postbus 253 6800 AG Arnhem Nieuwe Plein 1b 6811 KN Arnhem Tel.: 026 – 800 19 00 www.ziut.nl

PLEIN THEMA: RIOLERING / POMPEN Armaturen - Masten - Logo

Verlichting brengt eenheid in het dorpshart Het Reghthuysplein in Nieuwkoop ligt op een schitterende plek: precies tussen de Nieuwkoopse plassen, het winkelhart en de dijk rond het dorp. Alleen was daar tot voor kort maar weinig van te zien of te beleven. Daar heeft een nieuwe inrichting met verbindende verlichting verandering in gebracht. De verlichting is gemonteerd op houten palen, die direct doen denken aan de zeilboten op de plassen.

Licht XL December 2014

PLEIN

Het Reghthuysplein is van oudsher het hart van Nieuwkoop. Dat laat zich direct aflezen aan de historische gebouwen die er staan. Zoals de toren van het voormalige Gemeentelantsreathuys of Hoge Huis uit 1627 en het Reghthuys dat een jaar later werd gebouwd. Aan de overkant van het plein ligt op een eilandje de Nederlands Hervormde kerk uit 1821, met het plein verbonden door een oude brug uit vermoedelijk de 19e eeuw. Verder is de bebouwing van recenter datum. Tot voor kort had die weinig allure, niet in de laatste plaats door de rommelige rij winkelpanden ‘de kapjes’ die er in de jaren ’80 werd gebouwd. Het dorpsplein werd vrijwel uitsluitend gebruikt om te parkeren en er was nauwelijks zicht op het haventje en de plassen.

Banken van de metaalvakschool Er is in Nieuwkoop lang gepraat over een nieuwe invulling van het plein en uiteindelijk zijn er stevige knopen doorgehakt. Daarbij stelde de gemeente na een langdurig proces een voorkeursscenario vast, dat ondernemers, bewoners en gebruikers van het Reghthuysplein verder uitwerkten. Het resultaat mag er zijn. Het kerkelijk gebouw dat het zicht op de plassen belemmerde is afgebroken en vervangen door nieuwbouw aan de andere kant van het plein. De pleinwand met rommelige winkelpanden is gesloopt en vervangen door passend vormgegeven appartementen en ook het plein zelf is grondig aangepakt. Daardoor is er nu weer ruimte voor de markt, die in verband met de reconstructie tijdelijk op de naastliggende parkeerplaats werd gehouden. Het haventje

Licht XL December 2014

met nieuwe steigers loopt nu zes meter het plein in en kreeg aan de zijkant een horecapaviljoen met zicht op zowel de plassen als het dorpsplein. Leerlingen van het Groene Hart Leerpark en vrijwilligers van de Metaalvakschool maakten bijzondere banken in de vorm van subtiel verlichte boten, die bij de haven zijn geplaatst. Het plaatsen van een replica van de historische muziektent completeert de nieuwe inrichting.

Pleinverlichting De verlichting op het plein bestond uit een woud van paaltoparmaturen, vaak in slechte staat. Het was dan ook helder dat er iets nieuw moest komen. Die nieuwe verlichting is een belangrijk element op het plein. Samen met de mooie zichtlijnen zorgt die voor een duidelijke verbinding tussen het beschermde natuurgebied de Nieuwkoopse plassen, het marktplein, het winkelgebied en de dijk aan de andere kant van het dorp. Robert Jan Vos maakte het lichtontwerp: “Ik ontwierp voor de gemeente verlichting voor de woonwijk Zuidhoek, die als een pier in de plassen ligt: een Natura 2000 gebied waar dus in verband met de Flora

gemeente was in dezelfde tijd bezig met het Reghthuysplein en vroeg me ook daarvoor een lichtontwerp te maken.”

Vanaf het begin betrokken Vos was al vroeg bij het proces betrokken: “Ik werkte nauw samen met Van Dijk en co Landschapsarchitecten uit Amsterdam die het stedenbouwkundig ontwerp van het plein maakte. Dat werkte erg goed omdat onze ideeën over de verlichting in grote lijnen overeen kwamen. Je bent geneigd om op zo’n historisch plein naar oude armatuurtjes te grijpen, maar dan moet je het hele plein vol zetten. Het ontwerp dat ik nu heb gemaakt verbindt juist het moderne met historisch strakke vormen. De verlichting staat op grote houten masten; een knipoog naar de zeilboten op de plassen. Hierop zijn de armaturen aangebracht als in een DNA-structuur: een verwijzing naar de nieuwe inrichting van het plein, waarbij het eigene van Nieuwkoop behouden bleef. Het aantal armaturen en het type verlichting verschilt per mast. Op de centrale plek heeft de mast

“De montage was een kleine puzzel, omdat de armaturen verschillen in grootte van de lichtbundel, hoek en functie” en Faunawet veel eisen worden gesteld aan onder andere de verlichting. Er komen daar lage mastjes met rode verlichting om nachtdieren niet te hinderen. De

met het grootste aantal (twaalf) armaturen neemt de verlichting de vorm aan van een helix: de wiskundige schroeflijn. De armaturen hangen zo dat ze van

PLEIN

bovenaf uitwaaieren. In de richting van de plassen is het licht meer gedimd dan richting winkelgebied. Aan de waterkant staan op de steigers aanlegpalen met rood licht op de kopse kanten. Ze helpen schepen die willen aanleggen, terwijl de lichtkleur er tegelijk voor zorgt dat nachtdieren er weinig hinder van hebben.

Verschillende uitdagingen “Er waren bij het ontwerp verschillende uitdagingen”, zegt Vos. “Ik vond het interessant om met het licht de Nieuwkoopse plassen, het plein en het winkelgebied met elkaar te verbinden. Belangrijk was verder dat de verlichting de functies op het plein niet mocht verstoren, zoals parkeren, markt, kermis en festiviteiten. Dat pleitte voor een klein aantal masten. Een andere uitdaging was om te zorgen dat de verlichting niet verblindend zou zijn voor de bewoners aan het plein. De verlichting moest een aantal functies hebben: de toren en het Reghthuys moesten worden aangelicht, er moest algemene basisverlichting komen en sfeervolle verlichting. Als aanvulling zijn er bovendien mogelijkheden om op een aantal plekken projecties op de grond te laten zien. Vanaf een mast wordt het logo van de gemeente Nieuwkoop geprojecteerd, uiteraard in exact de juiste vorm en kleuren. De twee andere mogelijkheden zijn nog niet benut, hier zou de winkeliersvereniging gebruik van kunnen maken.

een afbakening van de ruimte. Vos koos voor een gekleurde verlichting van de monumenten, om de textuur van de stenen, de kleurverschillen en de voegen goed zichtbaar te maken. Het bestaat uit een menging van 70 procent amber en 30 procent rood licht. Aanvullend worden met nauwe bundels van 1,5 graad gevelteksten aangelicht. Voor het verlichten van de flanken van de toren gebruikte hij leds met een speciaal ribbelfilter met stralingshoek van 18 graden breed en ruim 40 graden hoog. Speciale kappen ervoor zodat mensen die aan het plein wonen geen lichthinder hebben. Die verlichting komt vanaf een mast. Voor de kroon van de toren waren op de omloop aanvullend spots met een nauwe bundel nodig. De oude lantaarns naast het Reghthuys zijn blijven staan en opgepoetst, en bovendien voorzien van zuinige caretlampen. De verdere lichtinstallatie bestaat uit leds en is daardoor zeer energiezuinig. Bovendien is de levensduur naar verwachting groot, want de verlichting is gedimd. De aanleg van de installatie vergde veel voorbereiding. Vos gebruikte schetsen om het ontwerp te presenteren en zorgde voor een proefopstelling om met de betrokkenen in de praktijk belangrijke keuzes te maken. Onder andere Monumentenzorg, de Stichting Reghthuys en de gemeente keken onder andere naar lichtkleur, aanlichting en maatregelen tegen verblinding. Vervolgens zijn de producten gekozen van Philips en We-ef.

Zicht op details In totaal zijn er zes houten masten geplaatst. Ze zijn zo neergezet dat ze als losse masten zichtbaar zijn, verbinding geven maar toch niet het idee geven van

Prefab De montage was een kleine puzzel, omdat de armaturen verschillen in grootte van de lichtbundel, hoek en

functie. Ze zijn bovendien zo aangebracht dat ze van boven naar onder uitwaaieren. Daarbij staat het hoogste armatuur steeds haaks op het plein en waaieren de andere links- of rechtsom naar het midden van het terrein. Om het montageproces soepel te laten verlopen, kregen alle masten en armaturen een nummer

“Je bent geneigd om op zo’n historisch plein naar oude armatuurtjes te grijpen, maar dan moet je het hele plein vol zetten” om een foutloze montage door aannemer Ziut mogelijk te maken. Om het systeem zo duurzaam mogelijk te maken, werden de masten prefab aangeleverd. In de houtenlichtmastenfabriek van Valmont in Finland werden alle gaten al voorgeboord en behandeld. De masten zijn twaalf meter hoog, waarbij het grondstuk tot 1,20 meter boven maaiveld van staal is gemaakt. Bewoners en bezoekers zullen niet snel uitgekeken raken, want de verlichting kan per armatuur draadloos worden bediend via het Starsense-systeem van Philips. Daarbij zijn verschillende scènes voorgeprogrammeerd, zoals voor rustige avonden, festiviteiten of calamiteiten. In de zomer is de verlichting standaard spannend vlekkerig en in de winter gelijkmatiger. n

Licht XL December 2014

VOETBALSTADION Veldverlichting - Architecturaal - Gevel

Voetbalstadions worden verlichte landmarks Veel van de grote voetbalstadions hebben Osram-verlichting. Dat geldt bijvoorbeeld voor drie van de twaalf stadions in Brazilië waar afgelopen zomer het wereldkampioenschap voetbal werd gespeeld en vier stadions voor het EK 2012 in Polen en Oekraïne. In Nederland werd vorig jaar in de nieuwe hightech vergaderzalen van de Amsterdam Arena verlichting van het merk geïnstalleerd. Door Ferdinand Pronk

Licht XL December 2014

VOETBALSTADION

Osram houdt zich in de stadions in grote lijnen met alle soorten verlichting bezig, zoals functionele verlichting, veldverlichting, multimedia verlichting, volledige binnenverlichting en de led-videoschermen. In veel gevallen wordt led voor de verlichting gebruikt, maar het bedrijf gebruikt ook andere technieken zoals gasontlading, afhankelijk van de functie en de beschikbare techniek. “In het algemeen worden we al vroeg in het proces voor de bouw van een stadion betrokken, zodat we een zo compleet mogelijke oplossing kunnen bieden”, zegt Maarten Fledderus van OsramBenelux. “We zijn betrokken van het lichtplan tot aan de installatie. Het spreekt klanten aan dat we deze totaaloplossingen kunnen bieden.” Fledderus ziet zowel verschillen als overeenkomsten tussen stadionverlichting en algemene verlichting: “Voor een deel is stadionverlichting een eigen wereld, maar er zijn in de huidige stadions veel ruimten die overeenkomen met andere projecten. Veldverlichting en architecturale verlichting voor de buitenzijde zijn heel specifiek, terwijl de verblijfsruimten zoals verkeersgebieden en horeca vergelijkbaar zijn.”

Speelveldverlichting De basis van een voetbalstadion is uiteraard dat de spelers er onder optimale omstandigheden kunnen presteren, dat toeschouwers op de tribunes de wedstrijd goed kunnen volgen en dat er perfecte televisie-uitzendingen van kunnen worden gemaakt.

Rotatie-symmetrische schijnwerpers verspreiden het licht over grote afstanden De verlichting van de grasmat moet kortom aan strenge eisen voldoen. In de grote stadions wordt een compromis gezocht tussen alle behoeften. Rotatiesymmetrische schijnwerpers verspreiden het licht over grote afstanden terwijl ze lichtvervuiling en ongewenst strooilicht vermijden. Om perfecte wedstrijdbeelden te kunnen maken, worden ook om deze reden hoge eisen aan de verlichting gesteld. Televisiecamera’s werken optimaal bij een grote lichtsterkte, homogeniteit en kleurweergave. In het WK-stadion in Sao Paolo monteerde Osram 350 HID-armaturen in combinatie met HQI-TS hogedrukmetaaldamplampen. Daarmee is de speelveldverlichting met 5.000 lux bijna twee keer zo intensief als in andere moderne stadions. De hoogefficiënte technologie maakt het bovendien mogelijk om beduidend minder afzonderlijke lichtpunten te gebruiken dan met conventionele verlichtingstechnologie en dat scheelt in de kosten en de milieubelasting.

Lichtmuren “Een trend van de laatste jaren is dat een voetbalstadion meer dan alleen een sportfunctie heeft”, con-

Binnenverlichting Amsterdam Arena De nieuwe vergaderzalen van de Amsterdam ArenA hebben mede dankzij nieuwe verlichting een modern en verfijnd uiterlijk gekregen. Vorig jaar werden de gangen, business lounges, vergaderzalen, het atrium en de entree van de Amsterdam Arena voorzien van dynamische verlichting met individueel regelbare armaturen. Piet Boon maakte het lichtontwerp. Het systeem is zo uitgevoerd dat de Arena makkelijk en flexibel verschillende lichtsferen kan creëren, afhankelijk van de gelegenheid. Zoals koelwit licht voor een vergadering of warmwit licht voor een feestelijke receptie. De besturing gebeurt met een multifunctioneel ActionPad van e:cue, waarmee ruimten individueel en centraal kunnen worden aangestuurd. Er zijn verschillende presets op ingesteld. In het hele gebouw zijn diverse Glas Touches T12 en Tablet PC’s geïnstalleerd, zodat alle bedieningselementen gemakkelijk toegankelijk zijn. Osram leverde via verlichtingspartner Dutch Light Pro op maat gemaakte Nano Liner dynamic white armaturen met 12 leds, naast een standaard uitvoering met 27 leds. (Beeld: Philips).

Verlichting WK-stadion Arena Corinthians in São Paulo 1. Veldverlichting met 352 Siteco R3 MAXI schijnwerpers en Powerstar HQI-TS lampen met een lichtstroom van 2.000 watt. Resultaat: - Gelijkmatige verlichting van het veld - 5.000 lux lichtsterkte - 100% HD compatibel - Uitstekende weergave mogelijk in de herhaling met superslow-motionbeelden - Energieefficiënte oplossing met minder armaturen voor dezelfde lichtsterkte - Optimaal temperatuurbeheer door goede warmteafvoer via de gegoten aluminium behuizing 2. Het grootste stadion led-videoscherm ter wereld met een oppervlakte van 220 x 20 meter. Op het scherm worden beelden, de score en video’s getoond. - 35.000 x DOT-XL 6 RGB van Traxon - 1.320 x ledarmaturen - speciaal vervaardigd: in glazen frames geschroefde aluminium profielen - Besturings- en automatiseringsoplossing van e:cue, met een zeer sterke server voor de verlichtingsbesturingsengine FX van Traxon. Daarnaast tien ultracompacte standalone omvormers (DMX/e:pix) Video Micro Converter van Traxon voor middelgrote tot grote led-videomatrixsystemen 3. Binnenverlichting van het volledige stadioncomplex: - Parkeergarage: T5 fluorescentielampen in combinatie met tegen vocht beschermde armaturen - Sanitaire ruimte: T5 fluorescentielampen en compacte fluorescentielampen van 13 watt - Hallen, vergaderruimten en recreatieruimten: T5 fluorescentielampen, Powerball Plus HCI-T 4. Tribuneverlichting in twee gedeelten. - Onderste rijen: R3 MAXI floodlights van Siteco en Powerstar HQI-TS 2000 watt - Bovenste rijen: 126 x SiCOMPACT A2 MIDI van Siteco met Powerstar HQI-TS EXCELLENCE 5. Buitenruimten - Parkeerterrein: HID-lampen (high-intensity discharge, red.) van 150 watt - Toegangstunnel: Buitenarmaturen met T5 fluorescentielampen - Gevelverlichting: HID-lampen en Wall Washers van Traxon

Licht XL December 2014

VOETBALSTADION

stateert Fledderus. “Het is steeds meer een landmark voor beleving en een communicatiemiddel, onder andere door middel van multimediaoplossingen. Een van de WK-stadions in Brazilië, de Arena Corinthians in São Paulo, is hier een goed voorbeeld van. De futuristische arena heeft op de buitengevel een videoscherm van 170 x 20 meter. Hierop worden beelden en scores getoond en kunnen video’s worden afgespeeld. Met

de 34.000 ledpunten die in glazen gevelpanelen zijn ingebouwd, is het op dit moment het grootste ledscherm in een stadion ter wereld. In de arena hebben we daarnaast vier hoge resolutie LED schermen van 30 x 7,5 meter geplaatst waarop de huidige score, slow motion replays en interviews worden weergegeven.” Het geeft aan dat de technische ontwikkeling snel gaat. In 2012 werd de buitenverlichting van de nieuwe

arena in Warschau nog als een bijzondere wereldpremière aangekondigd, terwijl daar ‘slechts’ 1.700 LED armaturen werden gebruikt die de buitenzijde van het stadion in de Poolse nationale kleuren, rood en wit verlichtten. De projectie op het scherm beperkte zich tot dynamische lichtpatronen, wedstrijdresultaten en de namen van teams of topscorers. Van hoge kwaliteit bewegende beelden was daar nog geen sprake. n

Wedren met lichtmuren De Allianz Arena, het stadion waar Bayern München speelt kreeg in 2011 bijzondere buitenverlichting: het stadion kleurt tijdens wedstrijden aan de buitenkant in de clubkleur rood. De arena is een samenwerkingsverband aangegaan met Philips, om de lichtmuur zestig procent energie-efficiënter te maken. De deal is onderdeel van een driejarige overeenkomst waarbij Philips de officiële sponsor wordt van de Allianz Arena. Het stadion is bedekt met het grootste semitransparante membraamomhulsel ter wereld, waarachter een lichtmuur verschillende kleuren aanneemt. De lichtmuur is 35 meter hoog en bedekt met een oppervlakte van 29.000 vierkante meter het stadion bijna volledig. Om de efficiency te verbeteren, wordt de huidige verlichting vervangen door 380.000 leds in 8.000 ColorGraze armaturen. Die oplossing is 60 procent efficiënter en vermindert de CO2-uitstoot met zo’n 360 ton per jaar. Op het nieuwe systeem kunnen bovendien bewegende animaties worden vertoond in 16 miljoen kleuren. Daarbij kan elk lichtpunt nauwkeurig realtime worden geregeld. Philips wordt ook verantwoordelijk voor uitgebreide dienstverlening, van professionele verlichtingsontwerpen en projectplanning tot programmering en van ingebruikstelling tot onderhoud. (Beeld: Allianz).

Licht XL December 2014

Een voetbalstadion heeft meer dan alleen een sportfunctie. “Het is steeds meer een landmark voor beleving en een communicatiemiddel.” (Beeld: Osram).

Outdoor: Versies met verwarmingselement beschikbaar voor temperaturen tot -20°C.

Nieuw:

GuideLed Micropoint:

NexiTech noodverlichting

Sensationele vluchtwegverlichting in een design jasje

Betrouwbaarheid, stijl en kwaliteit in één.

Nieuw:

Blessing noodverlichting Nu in het assortiment van Eaton

Samen met u in elektrotechniek. Elektro Vakbeurs Hardenberg stand 544 Tevens deelnemer SMART Industry op vakbeurs Hardenberg, stand 627

www.coopersafety.nl www.eaton.nl/electrical er : twit t p o s on l Volg ton_n

@ea

141103 Advertentie W&U Cobouw Licht.indd 1

03-11-14 11:39

VILLA Daglicht - Armaturen - Domotica

Verlichting in villa met ruimte voor speciale effecten Een echtpaar met een achtergrond in vormgeving had een visie over hun nieuw te bouwen villa en ook allerlei ideeën over de toe te passen verlichting. Lichtontwerpers begeleidden ze bij hun keuze. Het resultaat is een mooi project met niet alleen functionele, maar ook esthetisch fraaie oplossingen. Het resultaat is tegelijk warm en eigentijds. Door Ferdinand Pronk

Het echtpaar had zich al breed georiënteerd op de verlichting voor hun nieuwe woning en kwamen in contact met lichtontwerpers Barend van Roessel en Wendy Hartman van Hoogspoor in Tilburg. “We hebben een aantal oriënterende gesprekken gehad en vervolgens een adviestraject voor licht en voor domotica afgesproken”, zegt Van Roessel. Op basis daarvan hebben we voor de engineering gezorgd en een bestek geschreven. Uiteindelijk kozen ze ervoor ook de uitvoering door ons te laten doen. Ik vind het opknippen van het traject in stappen met advies, ontwerp en uitvoering reëel. Je kunt natuurlijk kennis weggeven in de hoop dat je een order binnenkrijgt, maar het is logischer om daar ook voor betaald te krijgen.” Hoogspoor raakte een half jaar voor de start van de bouw bij het project betrokken en had daardoor de ruimte om nauw met de architect en de binnenhuisarchitect samen te werken voor een optimale detaillering. “We zorgen dat we een goed beeld krijgen van onze klanten. We willen weten wie ze zijn, of er kinderen in huis wonen, welke activiteiten ze hebben, hoe ze leven, hun smaak, hoe belangrijk ze moderne techniek vinden en welke ideeën ze over de inrichting hebben. Deze mensen werken vanuit huis en hebben daar ook regelmatig besprekingen. Dat heeft gevolgen voor de inrichting en de verlichting.”

Creatief proces In het lichtplan is optimaal gebruik gemaakt van de mooie, natuurlijke daglichtinval die binnenkomt via de hoge ramen en geïntegreerde spotunits in het plafond. Het geeft prachtig licht waarin de kleuren in het interi-

Installatie XL December 2014

eur goed tot hun recht komen. In de villa is natuurlijk functionele verlichting gekomen, zoals slimme ledverlichting in de keukenkastjes en de badkamer. Daarnaast zijn er diverse bijzondere oplossingen, waarbij in veel gevallen met exclusieve merken is gewerkt, zoals Occhio, Viabizzuno en Moooi. Een van de hoogtepunten is het lichteffect dat door een armatuur wordt bereikt dat in een twee verdiepingen hoge hal hangt.

In het lichtplan is optimaal gebruik gemaakt van natuurlijke daglichtinval (van hoge ramen en geïntegreerde spotunits) Het licht weerspiegelt op de glazen vloer en dat geeft een prachtig ruimtelijk beeld, haast on-Hollands. De trapleuning is voorzien van ledverlichting en dat geldt ook voor de onderrand van het kookeiland. Het lijkt boven de grond te zweven. Boven een poef hangt een enorme verlichte bol: functioneel is het nauwelijks, maar het effect is geweldig. Ook de hanglamp boven het bed en het bad zijn mooie creatieve vondsten. De verlichte douchekoppen zijn een grappige gimmick: “Een van de leuke dingen aan dit project was dat de opdrachtgever en ik allebei creatieve ideeën hadden en dat we elkaar daarin versterk-

ten. Dat is bepaald niet bij elke klant het geval.” De ontwerpers kozen voor ledverlichting, maar ook voor andere technieken. Dat heeft vooral met de snelle ontwikkeling van de techniek te maken: “We startten de engineering twee jaar geleden toen led nog niet de lichtkwaliteit had die we wilden. Had je drie verschillende armaturen, dan zag je onderling kleurverschil. We hebben daarom ook halogeen toegepast, waarbij we een aantal armaturen later alsnog naar led kunnen ombouwen.”

Domotica De klanten wilden ook een domotica-installatie. Je kunt daar allemaal gekke dingen mee doen, maar ik pleit er steeds voor om het in te zetten voor extra functionaliteit. Om de klanten een beeld te geven van de mogelijkheden van domotica heb ik ze meegenomen naar het huis van een klant waar we altijd terecht kunnen. Daar kan ik in de praktijk functies laten zien en uitleggen welke keuzes zijn gemaakt en waarom die waarschijnlijk wel of niet bij hen passen. Wat verstandige keuzes zijn hangt erg van de klant af. Met een jong stel hoef je het niet over levensloopbestendigheid te hebben. En voor een gezin met oudere kinderen zal een multimediasysteem met beelddistributie in het algemeen belangrijker zijn dan voor ouderen. Ik heb laatst een op afstand bedienbare sauna voor iemand geïnstalleerd, maar dat is lang niet voor iedereen een nuttige toepassing.” Een Gira HomeServer stuurt de KNX/EIB installatie in huis aan en verbindt het systeem met het lokale netwerk en internet. Daardoor is het mogelijk om wereld-

VILLA

wijd toegang te krijgen tot alle functies. Van Roessel is liefhebber van de HomeServer, omdat het vrij eenvoudig is om het systeem met knip en plakfuncties optimaal voor de klant in te regelen. Het systeem is onder andere gekoppeld aan geluidsdistributie in de hele woning, alarm, temperatuurregeling en heeft functies zoals centraal uitschakelen van de verlichting, een welkomstscène en aanwezigheidssimulatie. De bewoner bedient de installatie met een iPad die hij hiervoor gereserveerd heeft. Voor dagelijks gebruik kocht hij een nieuwe.” Van Roessel vindt het belangrijk dat klanten licht kun-

nen ervaren: “In onze showroom kunnen we veel laten zien. We hebben verschillende ruimten ingericht, er zijn veel armaturen die we individueel kunnen sturen en mensen kunnen op een iPad zelf experimenteren met allerlei lichtscènes. We kunnen de verschillen laten zien tussen direct en indirect licht en het effect van verlichting vanuit het plafond of via de wanden. Daarnaast kunnen klanten de verschillen tussen lichtkleuren ervaren en zien wat de verschillen zijn tussen goede en slechte leds. We merken dat veel mensen gaan bewegen: eerst kijken ze vooral of ze een armatuur mooi of lelijk vinden, maar al snel kijken

ze ook naar de sferen en het kleurgebruik. Daarin adviseren we: je kunt bijvoorbeeld voor een uitbundige lamp boven je tafel kiezen, maar als die de aandacht wegneemt van het prachtige schilderij dat daar achter hangt, kun je beter een strakker armatuur nemen. Ook ons kantoor is een demoruimte: we hebben daar ambient licht geïnstalleerd, dat rekening houdt met het bioritme van de medewerkers. Al met al gaan we in onze advisering in de richting van interieuradvies. Ik zie ons als een verlengstuk van de gedachtegang van de architect. Met de verlichting kan ik de visie achter het gebouw versterken of afbreken.” n

Licht XL December 2014

Bespaar tot 65 procent op energiekosten met verlichting van Nedap Nedap is fabrikant van intelligente duurzame oplossingen voor onder andere verlichting. Met de zogenaamde Luxon Smart Lighting Solution kan een eindklant tot 65 procent op zijn energiekosten besparen met een terugverdientijd van één tot drie jaar. Voor de installateur biedt deze verlichtingsoplossing de mogelijkheid om een duurzame relatie met de klant aan te gaan. Afgelopen jaar ontwikkelde Nedap twee nieuwe armaturen: één voor high bay retail en één voor industriële omgevingen. “In de industrie gaat het vaak om hoge hallen, waar deze verlichting wordt geïnstalleerd. Uiteraard moet de werkvloer goed verlicht worden om de productiviteit te verhogen en veiligheid te kunnen waarborgen. Het Luxon Industrie armatuur is voorzien van een robuuste behuizing, waardoor deze bestand is tegen vuil, vocht, stof en extreme temperaturen”, zegt Corine Smeenk, als marketing manager werkzaam bij Nedap, business unit Light Controls.

Lichtmanagement tool Om de verlichting aan te sturen heeft Nedap een lichtmanagement tool ontwikkeld. Dit systeem omvat intelligente software, wat in combinatie met de nieuwe armaturen kan zorgen voor een energiebesparing tot 65 procent. Smeenk: “Vanaf een centraal punt, bijvoorbeeld een pc of laptop, is het mogelijk om de totale verlichtingsinstallatie draadloos aan te sturen. Men kan per groep amaturen de lichtbehoefte en lichtintensiteit nauwkeurig regelen. Daarnaast kunnen we de armaturen voorzien van daglichten van bewegingssensoren, zodat licht wordt gebruikt waar en wanneer dat nodig is. hierdoor worden nog eens extra besparingen behaald.”

Lichttechnologie onafhankelijk “Niet alleen de armaturen die ontwikkeld en geproduceerd zijn door Nedap worden aangestuurd door het lichtmanagement. Het is ook mogelijk om armaturen met andere verlichtingstechnologieën te koppelen, zoals bijvoorbeeld LED. Dit maakt Luxon lichttechnologie onafhankelijk, waardoor we de eindklant Voor wat betreft het Luxon Retail een complete verlichtingsoplossing naar armatuur gaat het om omgevingen zoals wens kunnen bieden“, aldus Smeenk. bouwmarkten en autoshowrooms. Dit armatuur is voorzien van de nieuwste Voordelen voor de installateur generatie keramische lampen, wat een Maar het systeem biedt meer. “Omdat helder en natuurlijk licht oplevert. Naast wij door middel van lichtmanagement een juiste sfeer in de winkel, komen door heel nauwkeurig inzoomen op de de verlichting de kleuren van producten verlichtingsinstallatie, is het mogelijk om goed tot hun recht, waardoor retouren preventief onderhoud te plannen. Dit is worden geminimaliseerd en verkopen gunstig voor de eindgebruiker én voor de stijgen. Ook sporthallen, opslagruimtes installateur, die op deze manier eenvoudig en hangars zijn voorbeelden van en efficiënt het totale lichtonderhoud omgevingen die geschikt zijn voor deze op lange termijn voor zijn rekening kan nieuwe oplossingen. nemen. Wij verzorgen de bijbehorende

Warehouse voorzien van Nedap Luxon verlichting.

Het nieuwe Nedap Luxon armatuur voor retailomgevingen in combinatie met intelligente software. trainingen voor de installateur en mocht hij tijdens de installatie of tijdens het onderhoudstraject vragen hebben, dan kan hij uiteraard altijd een beroep doen op onze afdeling Customer Support.”

Nedap N.V. Parallelweg 2 7141 DC Groenlo Postbus 101 7140 AC Groenlo Tel.: 0544-471 111 info@nedap-luxon.com www.nedap-luxon.com

0RO 5ITZONDERLIJK IN BUITENGEWONE OMSTANDIGHEDEN

s Waterdicht s Slagvast s 0LUS VERSIE VOOR GROTE HOOGTES

www.famostar.nl/pro 6ERKRIJGBAAR BIJ

DE NIEUWE APP IS GELANCEERD

Razendsnel zoeken en bestellen Met de nieuwe app van Technische Unie heeft u alle informatie altijd en overal bij de OHUK 6TKH[ KL WYVK\J[PUMVYTH[PL PU KL HWW Vў PUL ILZJOPRIHHY PZ RYPQN[ \ KL aVLR YLZ\S[H[LU YHaLUKZULS PU ILLSK >HUULLY \ ]LYIPUKPUN THHR[ TL[ PU[LYUL[ ^VYK[ HSSLZ NLHJ[\HSPZLLYK tU NLZ`UJOYVUPZLLYK aVKH[ \ KPYLJ[ R\U[ ILZ[LSSLU Met handige barcodescanner >PZ[ \ KH[ KL HWW ILZJOPR[ V]LY LLU LPNLU IHYJVKLZJHUULY& +VVY [L ZJHUULU RVTLU WYPQZ LU WYVK\J[PUMVYTH[PL PU ILLSK LU RHU OL[ IL[YLќ LUKL WYVK\J[ KPYLJ[ UHHY OL[ ^PURLSTHUKQL ^VYKLU ]LYWSHH[Z[ +V^USVHK KL HWW ]HUKHHN UVN LU WYVÄ [LLY ]HU HSSL ]VVYKLSLU

Geschikt voor iPhone, iPad en Android