(2012) Vol. 59, SF

sf

sf h

Heights seniors’ folio 2012 Copyright 2012 Copyright reverts to the respective ­authors and a­ rtists whose works appear in this issue. No part of this book may be ­reprinted or reproduced in any means ­without the written permission of the copyright holder.

This publication is not for sale.

Correspondence may be addressed to: Heights, Publications Room, mvp 202 Ateneo de Manila University, p.o. Box 154, Manila Tel. no. 426-6001 local 5088 heights-ateneo.org Heights is the official literary and artistic publication and organization of the Ateneo de Manila University.

Layout and cover design by Alfred Benedict C. Marasigan and Sara Nicole C. Erasmo Book design by Jose Fernando Go-Oco Typeset in mvb Verdigris

Seniors’ Folio an anthology of seniors’ writing and art 2012

Contents Lester Abuel 2 Minero 5 Musa 6 Coma 8 Barag 9 Mariposa 10 Pagbagsak 11 Gravitas, Levitas 12 Katutubo 13 Patok sa Takilya 14 Ikaw na Naghihintay 15 Ysobel Andrada 18 Body Talk 20 Jan Patrick dela Cruz Calupitan 36 Gabi 39 Sa Bus 40 Tag-ulan 41 Joseph Casimiro 42 Eternidades 44 Robi Goco 54 Mahal ni Junjun ang Nanay Niya 57 Paglikha ng Isang Misantropo 59 Isabel Lagunzad 60 Tunay na Lalaki 62

Martha Maramara 70 Measures in Black 72 Apple Audrey L. Noda 78 Ang Buhok 81 Ang Manggagamot 103 Ang Pulang Tandang 114 Michael Orlino 126 Nais Kong Balikan ang Simula 128 Pagdaan sa Kabulusan 129 Samahan Mo Ako sa Mundo 130 Mia Tetangco 132 The Night I Slept with My Father 134 John Alexis Balaguer 144 The Second Horizon 146 A Beautiful Psychosis 147 KL So Chan 148 Study of Woman in Charcoal 150 Life-line 151 Katerina Francisco 152 The Optimist Sees 154

John Huang 156 Lost in Touch 158 Morning Walk 159 Stranded 160 The World is One 162 Melanie Lim 162 Medusa 164 Water Fall 165 Jan Eli Padilla 166 Zookeeper of Baubles 168 Ang Napaglipasan ng Sinag 169 Pia Ranada 170 Langit sa Lupa 172 Natasha Ringor 174 Everything is Still 176 Calavera 177 Loyola Schools Awards for the Arts 178

Introduction Every year, heights, the Official Literary and Artistic Publication and Organization of the University, publishes the Seniors’ Folio, a collection that showcases the selected works of graduating members of the Ateneo De Manila community. The end of each folio, of course, is to present an organically unified message of and for the members of the Ateneo. Behind each Seniors’ Folio, two tightly-knit ideas operate. These are timelessness and tenderness.

By timelessness, we do not simply pertain to the immortality or the preserved state of a work. Rather, we mean the universality of response found at the core of each piece. This universality is stable, unchanging, certain in the face of the moving reality of culture, society, politics, form and technology. In every work, the universality of response engages with the occurring reality. In other words, a work reflects a kind of response. The work is not bound by time but is informed by the conditions of the time. In terms of form, each work incorporates principles, techniques, imperatives, and messages that react and interact to the said reality. In terms of essence, the interaction of a work is Atenean, because the consciousness behind the work is Atenean. Therefore, in every literary and artistic piece in this folio, one may glimpse an Atenean tradition of critical thinking, dynamic engagement, and reflected response, which are very characteristic of the actions of the University. Each work, being timeless, embodies the unchanging, universally representative response of generations of Ateneans in the face of reality, of change.

By tenderness, we mean the careful creation and selection of works for the folio you now hold. The tasks of creation and selection are difficult and taxing. Creation requires constant engagement with the material and chosen topic. On the part of the creator, there is the need to revise, to re-view the terrain. While selection, for the members of heights, necessitates a maturity in reading and appreciation, as well as a unifying vision. In this sense, this folio is the loving hand of the Heights Seniors’ Folio 2012 · ix

creator and the staff of heights. This hand is specifically for you, reader. It calls you to hope and act in the face of death, i.e. the death of awareness and memory. This folio carries the resounding imperative to deny that “literature and art are dead”. If humanity means to value what is beautiful and precious, then this folio challenges you to fight for humanity.

It is in this course that heights has continued to labor and publish the selected works of members of the Community. As an organization, we wish to speak critically, creatively against the pressing threat of indifference and complacency. As a publication, we aim to forward discourse on the literary and artistic planes inside and outside of the University. As an Atenean organization and publication, we present what is beautiful, this folio, a loving act that is part of a tradition of beauty. This tradition is founded on the selfless response of generations of Ateneans and heightsers to act urgently against the constant threat of collective indifference.

Dear reader, this folio requires you to be both timeless and tender.

It asks you to be a living and loving response in the face of death.

This folio now demands you to work for humanity.

joseph casimiro Editor-in-Chief March 2012

x · Introduction

Works

Lester Abuel

bfa creative writing / minor in literature (filipino) / minor in philosophy

Kilala si Jose Lorenzo C. Abuel bilang “Lester” sa kanyang mga kaibigan. Oo, malayo ang kanyang palayaw sa “totoong” pangalan niya at sigurado siyang marami pa ring magugulat sa pagbasa nito.

Inilathala ang kanyang mga tula at sanaysay sa Heights, Matanglawin, Philippine Free Press at Spindle sa mga nagdaang taon ng kanyang pamamalagi sa Ateneo, na matagal-tagal na rin, kaya naman inaasar na siya bilang isang reliko ng nakaraan sa kanyang mga organisasyon na Heights at Tanghalang Ateneo. Bukod sa kanyang mga sulatin, itinampok rin ang kanyang mga disenyong pantunog para sa teatro sa “May Day Eve,” “Metamorphoses” at iba pang dula ng Tanghalang Ateneo at sa mga tesis na dula ng Ateneo Fine Arts tulad ng katatapos lamang na dulang “Kataksilan.”

Dala na rin mismo ng katandaan ang mahaba-habang listahan ng mga taong kanyang pasasalamatan kaya kung maaari, pagpasensyahan na ng mambabasa: Kina Ma’am Beni, Ricky (na direktor ko rin sa ta), Fr. J, Martin, Xander, Glenn, Glen, Ate Roxanne at ang iba pang bumubuo ng Ateneo Fine Arts. Hindi ko masasabing manunulat ako ngayon kung hindi niyo ‘ko kinupkop sa mumunting tahanan natin sa Gonzaga.

Sa lahat ng mga naging guro ko: (sa panitikan) Sir Exie, Ser Allan, Ser Alvin, Ser Egay, Sir Mark, Sir Krip, Ma’am Cyan, Ma’am Pam at Sir Rofel; (sa pilosopiya) Ser Mike, Padre Roque, Ma’am Jean, Ma’am Jackie at Ser Manny; at (sa teolohiya) Ray Aguas at Bobby Guev; na tumulong sa akin na mabigyang linaw ang pagtatagpo ng panitikan, pagpapakatao at pagtataya’t pananampalataya sa Diyos.

Sa lahat ng kabilang sa Heights mula noon hanggang ngayon, lalonglalo na kina Pao, Pepito at Mo na kasabawan ko sa inaraw-araw na ginawa ng Diyos.

Sa lahat ng kabilang sa Tanghalang Ateneo mula noon hanggang ngayon, lalong-lalo na kina Reamur, Yaps, BJ, Brian, Mikey, Jaru, Zye, Rina R, at Jules. Marami na tayong pinagdaanan sa loob at labas ng teatro.

Sa mga nagmistula kong guro sa pilosopiya: Kam, Jeff at Kevin. Sa mga madalas kong kainuman: Faith, Lucy, Anjo, Grim, Brian M, at Jizzy. Sa E/E3 na nagtapos noong 2010 at sa CW2012. Kina Ate Tin, Ser EddieBoy at Fr. Nemy para sa tulong-akademiko.

Sa mga hindi ko na nabanggit. Mas malawak pa sa pahinang ito ang pagpunan ninyo sa mundo.

Inilalaan ko ang nalalabi kong salita para kay Regina. Saksi ang mga tula’t tala na hawak mo ang aking puso’t diwa — hindi sasapat ang salita ng makata.

Minero Paghuhukay ang araw araw kong ginawa, nakaw ang yaman sa sinapupunan ng lupa.

Hinuhungkag ko ang nilalang na palaki nang palaki sa bawat pagbaon — pag-uka ng pala ng kanyang laman. Nakatatakot ang nakabinbing paghihiganti — kaming umukà sa kanyang bituka ang maaaring hapunan maya-maya.

Heights Seniors’ Folio 2012 · 5

Musa Nag-iinit na dalaga ang haraya kahit sa pagpikit pilit kang pamumulatin kapag ang katawan niya ang gumising.

Magsisimula siya sa isang kanti, pagkatapos haplos ng mainit na palad sa likod ng tainga na dahan-dahang darantay sa iyong dibdib. Gagapangin nitong balat ang balat patungo sa pambuno ng laman, ginigising ang bawat sulok ng pagkatao.

Pababangunin ka mula sa kama — idaraan sa mosyon at emosyon ng paglikha.

Tatamnan ka niya ng iba’t ibang halik ng ideyang araw at buwan ang pinunit at sinunog bago manatili ang abo sa isipan. Salang sala ang abong nangingitim sa paghalo ng katas ng dulas ng pag-iisip upang maging tinta.

At sa pagsasanib ng dalawang katawan, panghahawakan ka niya at ang iyong pluma, 6 · Lester Abuel

padudulasin niya ang iyong tinta sa birheng puti sa kalinisang papel.

Gagalaw ka sa indayog niya at ayon sa iyong karanasan, dunong at pagkapantas sa salita at wika: “Kung sa biglang tingi’y bubot at masaklap palibhasa’y hilaw at mura ang balat, ngunit kung namnamin ang sa lamang lasap masasarapan din ang babasang pantas.”

Sa memorya, istorya, estado ng hindi pagkamulat at pagkamulat nitong kamalayan hanggang matatap ang rurok at katapusan at dadalhin ka niya sa iyong higaan: sa panaginip naman kayo magbubunuan at sa iyong paggising hindi mo alam kung ikaw ay kanyang iniwan.

Heights Seniors’ Folio 2012 · 7

Coma Mananatili akong mulat sa iyong tabi, iwanan mo man ako para managinip — huwag ka lang mawaglit.

Nandito lamang ako sa bawat saglit hanggang mamulat ang mga mata mong nakapikit.

8 · Lester Abuel

Barag Tanging alak ang namagitan sa dalawang dating magkasintahan nang tumawid ako sa nakahambala nilang bangayan — ang kipot ng daan — muntikan na akong matibò nitong boteng kababasag lamang.

Heights Seniors’ Folio 2012 · 9

Mariposa Matapos sairin sa kama ng nektar ang tamis sa katas ng pagsipsip muling babaybay sa himpapawid itong manlalakbay na marikit, hanap hanap ang hindi maangking iniibig.

10 · Lester Abuel

Pagbagsak Noong aking kabataan, hindi ako natuto magpaandar ng bisekleta. Mahirap balansehin ang pasan ng katawan mula sa nakaraang pagbagsak, habang buong lakas na pumapadyak pasulong sa landas at nakasalalay sa sariling mga kamay ang pagpihit ng tadhana ng nakasakay. Madalas, hindi pa man umiigkas, humahalik na ang talampakan sa lupa. Gayon pa man, sa tuwing may pagkakataong sumakay, nagtataya pa rin ang aking katawan — masaktan may matutuhan — hindi man sigurado sa kalalabasan.

Patuloy pa rin akong umaakyat sa pedestal ng pedal at mahigpit na kumakapit sa lamig ng bakal na hawakan.

Mahirap na kasing inuunahan ng takot ang lamang nilalatayan pa rin ng naghilom nang galos — unti-unti nitong natatandaan ang sakit na nagpapakislig mula sa mga daliri hanggang sa mga binti — umaalingawngaw ang nakaraan patungo sa kasalukuyang pagbagsak.

Heights Seniors’ Folio 2012 · 11

Gravitas, Levitas Mahigpit ang kanyang kapit sa karampot na sinulid hatak ng mga lobong mistulang ulap sa langit samantalang sa lupa nabibitag mabibigat na yapak habang patuloy na pumapatak pawis sa maalat na balat.

Hungkag ang kanyang mukhang hindi mo alam kung ginuhit ng tiyang kumakalam o nilipad na ng gutom sa kalangitan.

12 ¡ Lester Abuel

Katutubo Para sa mga Aetang Mag-Antsi sa Sitio Bilad Kabisado ng mga talampakan mo bawat talim at gaspang nitong lupaing hinubog ng mga yapak pasan ang bigat ng pagiging unang sinugo sa lupang pinangako.

Mga kalyo ang iyong saksi — balat na nagtiis sa mga sugat ng kapwa dayuhan at kabayang nagtulak muli’t muli patungo sa mga bundok.

Gayon pa man, sa bawat bilad na lupang walang umuusbong, naitatanim mo pa rin

sa alabok na simula’t katapusan ang nomadikong binti’t mga paa — nakatindig, naghihintay sa bagong umaga.

Heights Seniors’ Folio 2012 · 13

Patok sa Takilya Gabi-gabi silang dumadagsa, mayaman man o dukha, masilayan lang ang aking mukha.

Hinihingi nila ang aking kamay upang ibigay ang kanilang inaasam — ang kanilang tiket sa sinehan.

Sa akin sila pumipila: Ako ang Reyna ng Takilya.

14 · Lester Abuel

Ikaw na Naghihintay Matagal na ang inilagi ko rito sa istasyon ng bus. Namumulot ng kalatkalat na alaalang walang dumadampot: upos ng sigarilyong hindi sinulit ang abong kabuuan, balat ng mamahaling tsokolateng natunaw ang lamang laman, iniwang sulat na selyado sa pagkapipi ng pagkakubli, naghihingalong mga talulot na nilipasan ng samyo, panyong hindi nabahirang - dumi at balitang inaalingawngaw ng hangin.

Sa pagdaan ng panahon, isa-isang naimbak dito itong mga pagtatagpong iniwan ng mga mukhang lumalamlam sa bawat pag-andap nitong bumbilya—ang tanging karamay ko sa pagmiron — na nagpapaliwanag sa karupukan ng kabataang mangingibig habang tumitiklop ang mga binti palayo sa tila tinalikdang tanan. Hungkag ang istasyon sa mga sandali ng paglisan, ngunit sinasabi ko sa iyo: Nagkakamali sila.

Ang mga piling naghihintay lamang ang nakatutuklas na dumarating ang pagbibigyan ng kanilang alaala sa nakatakdang panahon.

Pumaparito sila, huli man sa takdang oras.

Namumugto pa ang mata ngunit

Heights Seniors’ Folio 2012 · 15

may ngiting bitbit kahit walang pasang gamit.

Marahil, sa natatanging panahon iyon lamang gumaan ang loob na binibigkis ng pagkaduwag harapin ang kanilang kalooban. Maghihintay sila para sa kanilang mga mangingibig . Subalit, sa ganoong pagkakataon, marami nang lumisan.

Maiiwan sa lamig ng madaling-araw ang kabiyak, nang hindi ko man lang maalok ng kapoteng aking hawak dahil mas makapal pa sa hamog ang kalungkutang pasan ng kanilang mga mukha. Sa pagsikat ng araw, maiiwan ang kanilang bangkong pinamalagian na basa, at binabaha habang tuyo na ng pakiramdam ang mukha habang palayo nang palayo ang anino ang kanilang mga pangarap palabas ng istasyon.

Bagaman ganito madalas ang siste ng pagganap, tulad na lamang ng balangkas ng bus naming umaalis at bumabalik, mayroon rin namang natatanging pagkakataon.

Sa mga panahong nagkikita nga ang dalawang magsinta, kung kailan hindi pa nagmamahal ang pasahe kaysa pasensya, doon lamang nagliliwanag ang mga bumbilya sa paningin ko.

Nagsasalubong silang bukas ang mga bisig at walang pasan habang mahigpit na nagbubulungan ng hikbi ukol sa bagong lunan ng kalayaan. Matapos ang mga pagyapos, magiging saksi ang bangko sa bagong panday na pag-iisa ng magkadaop nilang palad at paghimbing ng bawat isa sa mga balikat habang naghihintay sa kanilang sasakyan patungo sa kinabukasan.

Kaya naman sinasabi kong pagod na ‘kong magtapon ng alaala. Naisulat na ng mga upos ang bawat titik sa sahig. Pagal na ang mga langgam na numamnam ng tamis.

Tigib na ang kalungkutan

16 ¡ Lester Abuel

ang mga bulaklak na inalay sa aspaltong sahig. Lubos na ang karunungan ng bangkong hintayan, sapot at hangin sa bawat sulat at balitang nababasa nito. Sawa na akong kiskisin ang sahig ng basahang pinadudulas ng luha. May bisa ang iyong mga salita: darating siya.

Ako na mismo ang nagsasabi sa iyo: Manatili ka. Maniwala ka.

Heights Seniors’ Folio 2012 · 17

Ysobel Andrada

ab literature (english)

I read Jerry Spinelli’s The Wringer in 5th Grade and realized that written words can hurt even they’re not real. I’ve loved reading and writing – inextricable from each other – since.

I would like to thank a lot of people: those who made the 15th Ateneo-Heights Writer’s Workshop possible, as well as all her fellows (most of whom have graduated now) my English teachers since her childhood especially her thesis advisers Ma’am Mayel Martin and Sir Martin Villanueva for being so patient even when I hide from them. and the whole English department, really, shifting was the best decision I ever made in my life. my blockmates (both in Economics and Literature), especially Den Ong for being hiding with me during break times. also, my org., Ateneo Peers, without whose help this essay would not have been possible. my high school friends and my family, especially Misha Borbon. this essay is for you, really, and a decade of friendship, patience and growing up.

Body Talk The first slide into a memory is never easy; it is always a visceral experience: the torso seizes, shoulders stiffen and toes curl in anxiety at the remembering. The experience is at once made more real, one way or the other. It may mean revisiting the place, an abuse of the senses, or recreating people before you. This is the difficulty I encountered when I first ventured into the memoir. Gone were the high school days where reflections papers were but turns of language on some archaic, regurgitated idea; the point was – is – to concretize, to make new.

My English professor’s instruction was to write about any debatable topic which we were naturally interested in. During the process of writing that essay, I attempted to reconstruct that moment when my questions about God first started prodding me insidiously.

I traced it down to that moment in Grade 4 – I was maybe 10 to 11 years old at that time – when I was looking at a picture of Jesus Christ crucified with the caption He died to save us from our sins in our Christian Living Education book. My eyes trace the ink lines of a face too far-off to make out. It must be miserable, I think. It was that body on the cross, dying. The question of how plagued my mind. How does the process of being redeemed from sin happen? Much like in movies and cartoons, there must have been an explosion of light: the sacred is always bathed in light. My hands snap the book shut, heart skipping beats: this is worse than cheating, I think. Recollection is a funny thing, and I wondered if the same process of remembering was part of other non-believers’ religious experience: the several divides between the before the after, the startling realization of early warning signs. After all, I only confirmed my lack of belief in my third year in high school.

Let me introduce you to Dang. She’s rambunctious, a real hoot with no filter and a one-track mind. She slides into the spaces of conversations, turns puns on innocent statements, stacks high-stakes 20 · Ysobel Andrada

on the perverted ones. They called her Dangle, Dang for short, lawit or may sayad in Filipino. On the one hand, she is an ambitious middle-class girl with overprotective parents and a pact with her best friend to change the world – cure cancer and world hunger, fight aids and homophobia – and, on the flip side, an atheist with a sharptongue, middle-class cynic of the human race with an innuendo for everything.

She settles in the seat in front of me, the steam of her coffee – Americano, no fancy toppings – licking her face. She bites her lips out of habit, rolls her shoulders like a satisfied cat while leaning forward.

Her breasts press against the round edge of the table leaving them overflowing like a dish to be served. Saucy, is the word that comes to my mind with that small smirk on the upturn of her lips – but her hands still move like a child when she tells a story, all gestures and clenched fists. Her fingernails are jagged from nail biting, and she bounces her legs up and down and eyes just this side of wide. I introduce myself and the full-blown smile she gives me is confident.

Her eyes, however, look down for a moment, shy and unsure.

“You know, when I first heard of your essay, the immediate thought that popped in my head was ‘is she fat’?”

I try to hide my surprise with light laughter. “Oh really? Wow, what did you think I was writing about?”

She must have seen my discomfort. Her hands curled around my bicep with a soft squeeze and she laughed. “I figured you might feel uncomfortable interviewing a stranger. You definitely come off as uncomfortable,” she paused to gather her thoughts. “I think it is that word, ‘uncomfortable’ which set me off.”

“Well, I usually start with my atheist conversion story?” I said with an awkward laugh.

She shifted her eyes again, this time in discomfort. “I can’t ever seem to control my mouth, I swear – look, let me make it up to you. I did push him to tell me, I admit. Let me tell you a story to make up for it. Then we can get on with – this.”

And so, I recount the story.

Heights Seniors’ Folio 2012 · 21

Dang remembers only two things from The Prom Experience. One was that suffocating feeling as the event drew nearer, and second was her tita’s anecdote of her eighteenth birthday. Being the first female granddaughter from both sides of the family naturally meant that the prom was a huge event – a fanfare! – for her family. Bright lights, show that smile, oh how grown up you look! Remember that time?!

Every moment felt like she was slowly leaving her body. Maybe it was the girdle which saw fit to rearrange her organs, curve her smooth and svelte as a Coca-Cola bottle. Pop the spirit right out of her. Or maybe the makeup, her face now foreign to her, like Ed Gein with someone else’s skin slapped on. Personally though, Dang thinks the culprit may be the heels; who needs flight when you have height?

This is how women first trumped men in their fight against gravity, she thinks. Teeter-tottering like an infant taking her first baby steps, Dang circled the room, tried to find her center somewhere in the space between her displaced organs.

She was not sure how any dancing can happen at this rate but Dang did have a date to the ball, and this boy was the son of her mother’s friends. He had a round face with glasses, brought flowers (she hates flowers) on the day of the prom – incidentally, only the second time she’d see him, and the last too – and was at least at her level in socializing. That, according to her, did not take much. She met him November, just two months before the event; by December she was quietly having panic attacks in the bathroom after pe classes. Her feet would clumsily follow others during the l.a. walk and faltered every time, unable to keep up. She hated her awkward flailing limbs – always too tall, too much knees and elbows – like now, she can hear her ankles screaming at her. This was an accurate summary of her life, the struggle to reconcile her teacher’s cries, the shouts of just feel the rhythm and move with it, let it flow and her hands decidedly moving to its own flow: jab a seatmate, poke your partner! This was how she recalled most of it anyway.

Her tita was the one in-charge of squeezing her inside her dress.

She is a large woman: not too tall but round as a ball, fierce with curled

22 · Ysobel Andrada

hair when she subtly persuades her customers to purchase from her boutique. Dang thought her tita might have been a Chinese trader in her past life: all wanderlust and keen profit. This tita told her two stories that night: First, there was the wedding story, how without anyone knowing, she was already set to marry the guy of her dreams, to share her everything with. She was already fitted for a gown, lovely in white and how all of it was supposed to be a surprise. She stopped at how it did not push through, wondering aloud if her mother – Dang’s grandmother – would have killed her if she knew. Dang did not ask what made her not tell, what happened to end it all. Why she kept this story so hidden, why she’s telling Dang now. But she wanted to. She wanted to ask her tita: how did you know you deserved it, that love, or didn’t you? Why did it end? The yellow light of the dressing room made her tita look older, suddenly, as though frozen in sepia frame. Dang in front of her, squeezed in a girdle and fit to burst, felt that weight settle in her bones too, freezing her before a body she did not recognize. Was it like that, too, to look into a mirror and find someone else staring back you? Who you could have been, who you’re hiding behind? Dang tried to pinpoint that moment she missed. Was it the time her tita lost all that weight and dates this guy who looked like that actor who played Fred Flinstones.

And then there was her debut story: On my 18th birthday, my mom forgot that it was, in fact, my 18th birthday. I waited all morning for a surprise, but the house remained quiet – so I figured I might as well find my own happiness. It’s my life motto now. So, I went out with my friends and came home late, drunk and my heart still pounding to tequila shots, the taste of disco music still burning my throat. Lo and behold! There she was waiting at the corner of the sari-sari store, in her duster, her Imeldific hair and polished red nails which she sunk into my hair – into my scalp! – while dragging me home. “Malandi!

Anong akala mo sa’kin – hotel?! Anak pa rin kita! Kilala kita…” She screeched like a banshee, the dictatorial song. I cried like baby and she chained me to the front door, anchored me in limbo so I’d never think of leaving and staying out that late again. Dang cringed at

Heights Seniors’ Folio 2012 · 23

the familiarity even as everyone laughed, all her mother’s sisters – these women in her life – finding in the memory a joke she did not understand.

Dang lingered along the margins of that atheist narrative.

Confessions tend to do that, I believe, even in scientific essays, even in formal treatises, and even in essays like this. There is always much that is not said. On her Prom Experience ™, she said: Have you ever had that feeling before? I was inside the car with him, on the way to my high school. I couldn’t breathe, the colors were blurring before my eyes. From Antipolo, you can see whole of Makati’s lights coming alive. You can believe that it’s not the smog which makes it more vivid than it should be. The car was dark; I can barely see my prom date’s profile up front: the soft curve of his jaw, the still-chubby cheeks.

And the window was condensed with my every breath, and there was silence. Even in side my head. Just this whole, long interval of silence.

In remembering, how does one know the difference between real people and composite events? At any point, one expects the content to be real, to be honest.. Whenever I find myself slipping into describing a memory, it becomes real to you as it has been real to me.

I am reminded of 7th Grade. I was around 13 years old then and I did everything I could to avoid taking confessions. I admit I have not had one since that year, during which I went through the run-of-themill sins: I lied and I hurt. I was always the last one to confess and the priest never made it through more than three-fourths of the line anyway. But I suppose, I have confessed at any rate, more times than I can count that year. If there is a room, quiet and enclosed, where my breath must echo. If there is a man inside that room. Some lunch breaks, I would enter our small chapel. The air would be thick and heavy, the electric fans circulating the humidity. The white marble, laced with dark lines as though it was just waiting to crack gleamed with the drops of wax shone in what small sunlight entered the room.

My breathing resounded in the chapel. Sweat ran down my neck. Do confessions run both ways? But it was quiet, and since God did not speak to me in the comfort of his hymns and readings, even amongst my peers in the Youth Ministry, I figured maybe now he would.

24 · Ysobel Andrada

Near the end of my third year in high school, our motherly class adviser called in sick for almost a week. Her replacement was Ruel Garlit, the batch Christian Living Education teacher. He was dreaded by most students and had earned a reputation for being both a terror and unforgettable professor. In his Barong Tagalog and accented English (from Mindanao), he dominated the class despite being of average height and appearance. He had the typical Filipino nose: on a man, a bull-flared, poised for battle. His ruddy face certainly allowed that image. Whenever he burst into romantic love songs with his rich baritone in the middle of class, however, one can almost believe the sweet sentiments. Pitched low and warm, he filled the room with sexual jokes, raised innuendos and rumors on the class plucked from our own grapevine, shouted and sent people out of the room for misdemeanors. He was well-liked, despite all his flaws, because of the excitement he brought. Like every rite of passage, like every male in any conservative school: he was a willing specimen to be dissected.

The room in his story is at the end of the corridor, tucked into the sides just out of the hallway. The windows were made of jalousies and occupied almost the whole wall on both sides so that one can see everything from outside looking in. The walls on the other side were made of orange bricks; there really was not much to see. He is sitting behind the desk, arranging papers while cracking jokes with some of the students lingering outside the window. And then he saw me.

It was a particularly humid day; the white washed walls were extra bright with the sunlight streaming into the room. Outside, the din of the students talking, shouting from one end of the hall to the other, were barely audible. Blood pounded in my ears, the nervousness and discomfort churning in my gut. The way he held his shoulders back, or laughed at students and gossip-mongered like a teenager. I enter the room. “So, Ms. Andrada, I’ve heard some things about you.”

What? I thought. My hands clenched around my skirt, but I kept my face wide-eyed, lips barely pursed. “Ano po yun, sir?”

“Kailan ka pa hindi naniwala sa Diyos?” he said, and his lips curled in a sneer. He rearranges the mongol pencils inside the pencil holder, shuffling papers to create a mood of casualness. The real class Heights Seniors’ Folio 2012 · 25

adviser’s ornaments remain: small kitten figurines, a picture of the Virgin Mary.

My tongue swells thick inside my mouth. The sun had passed already. The room was bathed in a gentler glow, almost gray-blue, a sudden contrast from the earlier brightness. Before me, his face contorts into something malevolent, even when he snorted once more as though he was looking at something sorely lacking. Maybe so. My heart pounds hard and slow – or maybe it was my mind making things up – and my face burns not in anger. Shame, my eyelids burning too, my breathing a little heavy, the way he rolled those words out still echoing inside my head. Hiya knotted my stomach, made my toes curl inside my standard leather shoes. My shoulders and neck now tense. My knees feel like jelly, so all that pressure must be from trying to stop from crying, or lashing out in anger, or – worst – begging for forgiveness. He shakes his head one more time.

“You may leave now.”

Elusive was the word Dang used to describe Kris. She was doe-eyed and seemed perpetually sad, her hair which dropped to her mid-back was always loose and all over her face. She was also very beautiful, cultured and sharp; they had taken to calling her Ate because of her maturity. She was the first one in their batch to profess to a female god; she told Dang while waiting in line to enter the classroom before cle class, when Dang mentioned her own lack of faith. “It was she who changed everything during our last Vigil night,” Dang said.

Coming from an all-girls Catholic school, it was events like these, she said, which really defined the students. “It’s near the end of the year, so that adds a special significance to it, I think. I always thought that it must have acted as a cleansing ceremony for everyone: you know, an end-of-the-year toilet scrubbing before we enter the next one.”

That night, Dang and all her high school friends spread out under the Antipolo sky. They were waiting out the sunrise for the dawn mass, the free hot chocolate, the dancing and singing to Humayo’t Ihayag. They will have a charity event afterwards in a small orphanage too. Their knees were sore from a whole night of kneeling, but it 26 · Ysobel Andrada

was well worth it, they think. Undoubtedly, most of them spent the night praying for guidance, for a good college, for the right course, whatever good they would like to see in the future. Dang spent most of the night testing her body instead; she managed to kneel for most of the session with her jacket under her knees.

Antipolo nights are ridiculously cold, all the more so during December when the fog would settle every morning, seeping into doors and open windows. Kris, the only one not wearing a thick jacket, rolled over to her stomach, dislodging Camille who was already half-asleep. The group had tapered off into silence after the last round of jokes and laughter almost half an hour ago. But Kris always was the local furnace. “How about let’s play a game: I Have Never to,” she reached blindly in the pool of sweets in the middle of the mats, “a pack of m&ms.”

Dang laughs awkwardly before finally agreeing. She knows they will probably take a while to finish, as long as the I-Have-Nevers remain outrageous. She takes the pack and equally distributes the candies, now spiced with a whole night of prayer. Camille, whose eyes were perpetually wide and lips naturally pouting, made the first call: “I have never been in love.”

Dang pops a candy in her mouth with a small smile, and they all laughed while pointing at her. “Well, we all know how that one turned out.”

“Kulang yata isang pack ng m&ms,” Alma quips, arching her eyebrows to give expression to her constantly blank face. Her cat eyes were always expressive though, despite the stillness of her lips.

Dang laughs, despite herself. “Wait, yung pinakaffected yung next!”

Camille laughed, throwing Dang a teasing look. Dang rolls her eyes gamely.

“Ok, um – I have never kissed a person romantically on the lips before.” Dang carefully keeps the bitterness out of her voice; no drama please, it’s almost been two years, after all.

Kris laughs before popping another candy, the sound teasing and lilting. A round of raucous laughter echoed across the empty grounds before they toned it down. The batch inspectors might hear them Heights Seniors’ Folio 2012 · 27

and reel them back inside the main building. “Kailangan kasi ng boyfriend muna.”

“Di rin.” Alma responds flatly, this time lips twitching. Camille throws a bag of Cheetos at her.

“Leche, ang landi mo!” Dang responds. “Sige nga, ikaw.”

Alma pauses, thinking. Dang can see Kris lips stretch into a large, teasing smile. All the while, she looked up at the sky with her lips moving quietly. From afar, one of the batch officers started walking towards them, calling out the curfew time. There was no seeing the officer’s face from the distance, but she looked dwarfed next to the high school building and the first floor’s almost intrusive light. She stood beckoning them and Dang feels a sharp pang of annoyance at the familiar, responsible sight.”Bilisan mo!”

Alma laughs, “O, ito na, I have never masturbated before!” Beside her, Camille scoops all the potato chips and throws it at Alma before piling herself on top of her. Kris laughs and throws herself in, dragging Dang along. “Oh my god, kadiri ka. Don’t tell me ok. Everyone, lie to me.” Camille says.

Alma hummed in agreement. “I don’t think I can ever do it; parang binastos ko yung katawan ko.” Camille shows her agreement with a soft high-five.

“Can we not?” Kris follows it with a laugh. Dang doesn’t say anything more, only laughing out a “Guys, let’s go pack up. Sa taas na lang natin ituloy ‘to.”

Once they reach the Senior’s floor, the onslaught of greetings from classmates separate them. Kris pulls Dang into her personal space, her voice soft against the backdrop of people shouting across halls.

Her body was like a furnace, even warmer against the cold. Her head rested in the curve of Dang’s shoulder, intimately, bodies familiar and warm the way high school friends can be without the malice of gender or different backgrounds. She wasn’t always this comfortable with contact. Dang did not come from a family that was comfortable with hugs or kisses, or even shoulder pats. Nowadays, most of her friends considered her to be something like a stuffed toy – a teddy bear.

Her mother, Dang thinks, is more like a bird. She ate in small 28 · Ysobel Andrada

amounts, her nose curve as severe as a beak, her voice a sharp squawk.

She would hover over the sink, her thin wrists disappearing under the dirty water. The main dish that night was adobong manok, which she hates, but she washes the dishes diligently – all five of them – twice to take away the lansa. Dang can never stand that long by the sink, her lower back cramping from the strain, but her mother does it with ease like she has for years.

Her father hovers around her tentatively. He takes an old wine bottle filled with water from the refrigerator, raises it as though to drink from it before lowering the bottle again. He reaches over her mother to take a glass from the plastic cupboard, pours the water in and drinks politely. Shirtless, his soft, protruding belly jiggles whenever he moves. This time he sucks it in. Carefully, like a predator or maybe a hesitant hero, he reaches over to place the glass in the sink. He furtively kisses her mom’s bony shoulder on the way, like an accident or a request for permission.

“Tsk! Ano ba?!”, she barks as she shoves her shoulder backward. He recoils to avoid being shouldered on the mouth. The glass slips with a loud clatter in the sink – but it doesn’t break, fortunately. Her dad laughs, throws his head back with a loud bark, followed by a whine “Tsk, ano ba?! Ano ba?!” Her mother’s teeth peek from behind her curled lips, her shoulders tense in strain, waiting for his reaction or to move out. Her dad doesn’t disappoint. Pinches her butt, “Sexy!” he says.

“Leche! Bastos!” The dishes clatter in the sink; the pile must have toppled over, Dang thinks, or maybe she’s taking them apart for cleaning now, after the initial washing. Her father laughs once more and leaves; his back is relaxed now, as though balance was once more restored, something settling down to rest. He takes a cigarette from his belt bag and leans on our front door frame, letting the smoke curl in gray wisps towards the newly laundered clothes. His back doesn’t glisten with sweat, his hair scraggly with gray tufts. His chicken legs cross over the other; her mother now doubles over the sink, growls coming from her throat. Or half-sobs. She looks directly at Dang this time: “He’s like a child! How many times have I told him not to Heights Seniors’ Folio 2012 · 29

smoke – can you even teach an old dog, new tricks”? Dang shrugs.

She stops cleaning the dishes for a while, the water still flowing, her breathing only broken by her half-completed curses.

He would keep smoking, Dang remembers. Kris breath smells vaguely of nicotine under layers of gum. Dang is suddenly painfully aware of this final night. “I lied kanina. I wanted to see who’d admit to it, pero wala pala,” Kris whispers.

Dang’s bitter smile touches her shoulder, face buried in the folds of Kris’ shirt. Relief and excitement warred in her. She savors the contact before moving away in laughter, schooling her face, quietly admitting her own lie – but there can be no shame in that moment, Dang thinks, two girls in pajamas, hands curled around each other’s arms, relief in the face of mutual discovery.

“Oh my god, ako din.”

“But I never reach – you know – I don’t know how. Pagod na ako after a while.” She shifts her shoulder in discomfort.

“Um. I have?” Dang is careful not to boast.

“Oh my god, paano?”

Dang laughs, but does not say anything – something grows within her, like a flame or the emptiness of a long drop – and drags Kris towards the rest of the class. The feeling persists at every glance: sometimes warm as coffee, and then at times bitterly sharp. Dang lets the noise of her classmates guide her. Kris only laughs, cheeks too tinged red. They enter the classroom, plunging headfirst into the discussion - how hard it was to kneel for hours in prayer, the curl of pride in all their voices over their mastery of body.

Dang’s breasts are still pressed against the table but now her hair conceals it and curtains her face. “I liked that feeling, though, knowing more about my own body than the others,” she said, “You do realize – since you’re from an all-girl’s school, too, right? – that we’ve been raised to be proud of our skills, and talents, to be proud of our body whatever form it comes because we’re created that way.”

She leans forward, which she does whenever she wants to make point.

Her breasts press against the faux wooden table. “Can you see how 30 · Ysobel Andrada

that doesn’t make sense? How is it that someone like Kris can be so – everything – and still be so afraid?”

“Most days, I’m not sure I know what they’re trying to protect.” I admitted. I saw in her eyes and movement that I delight her, and she leans over once more, a move which I now recognize as her mode whenever she wants to tell a story.

“My first wet dream was between two women, and I did not understand it then, why in my mind they had their arms around each other far closer than normal women, far closer than they should. See – and please don’t laugh – I had my first dream about Rogue and Storm from X-men – “ I burst out laughing despite myself, and she flashes me a shit-eating grin.

“Yes. I know, what the hell, right? Kamustang childhood. But I did, and I remember that I didn’t understand it because I wasn’t taught to understand it. And I grew up with that distinction: that men had wet dreams about everything and women dreamed of, I don’t know, rainbows and marriages in Disney gowns.”

“At least, di ba, you fantasized about really fierce women?”

There is a way to navigate these narratives, I think, and Catholic school girls do it to the best that they can: eyes blindfolded, one hand upfront, one hand to the wall. Ways are found to bridge the divide that is most apparent in darkness: the heightened senses, the oneness with everything so that I cannot possibly be just inside this body, not when I can feel myself inside my own breathing. There is a way to come back to the body, to not be swallowed by the myth of it.

To not be alone in it. But, really, why do invisible things bind us more tightly than anything else?

Dang admits to me quietly that she’s never had sex, despite all her innuendo and know- how. “It’s not that I don’t want to – I’m sure it’s amazing – but I can’t seem to wrap my head around this body not being me. If I spread my legs open, I must be laying everything else bare. It must be um, masarap, on all levels. I masturbate, and it’s good, but it can’t be that much different? So, what is?”

“So, you don’t think sex is just sex? For stress-relief and all that?

Heights Seniors’ Folio 2012 · 31

Katawan lang iyan.”

“Ginawang stresstabs? It frightens me, ok, that I’m allowed to, and that sometimes I do, think so – but how do we ever ground ourselves otherwise?” she says.

“You mean, if we’re not grounded in this body, where are we? That sounds surprisingly religious and traditional.”

She laughs, and her eyes narrow, her head tilts to the side – and for a moment she looks years beyond her age, all woman and worldly.

“Kung traditional ako, I wouldn’t even bother asking these questions.”

This is not the first time Dang encountered the underground narrative of women, always blooming in the silence of speech, always voyeuristic: peeking into the spaces of their bodies, falling headlong into other stories. She goes back to an even earlier time.

Dang says, “It was always those girls, you know, the ones who seem so good. Sumusunod sa magulang. Even the rules they break, they break inside school grounds, you know? I imagine you would – I think you’re the type. It’s surprising how young we are when we started getting into it: I think I was in Grade 4 then? I had this friend, Pat, who was the one, I think, who started the whole boy-on-boy thing in the batch. I wouldn’t put it past her; she just had that way with people, you know. She wasn’t the prettiest girl in our batch; sa totoo lang, I don’t think I made any friend who would even rank in the top ten – except Kris, maybe. But she was so very fierce, mataray. But really, she’s a closet romantic. It’s in the gay fanfiction that – I guess – we all found that comfort: you know it, the love that wins despite all odds, because they chose to live that way and it all worked out.

I remember that envelope which went around our batch: its edges were frayed, the cardboard falling apart, the elastic band holding it close without snap. I was reading a story from and in that story this brunette boy was busy tracing the contours of this blonde boy’s body. He traces the ear lobe, follows a path down his jaw and over the jugular. Avoids the lips. Fingers skims the ribs, finds a good place near the pelvis: a gasp. Lips slide over the chest, the stomach, sucks on that good spot: a strangled whimper. Sweet words: I love 32 · Ysobel Andrada

you. I need you. As long as I have you. This, I think, is how a woman talks to another woman when allowed anonymity. I found out about this secret letter writing – to an extent – which grew to become an underground network within our batch. We were all voyeurs, all writers in the narrative of fanfiction, just women peeking into our own bodies, particularly under a certain genre: yaoi, gay fanfiction, boy-on-boy, boy-love. Countless terms for the story of boys falling in love, as written and imagined by women. Most of those fanfictions were pornographic in nature but it was in demand in the batch. There was an underground porn trade; I guess while some rebelled through underage drinking, and then some did it through porn carefully inserted in between laboratory sheets and short story readings.

I was terrified, of course, that a teacher may have found a stray copy of porn lying around, or someone accidentally submitted porn with their essays. That envelope went around classroom to classroom, throughout the whole batch. The porn was varied too: straight porn, gay porn, lesbian porn, soft-core porn with more romance than anything else, porn about bands, or tv shows, or celebrity figures.

Some were original, feel free to insert yourself here. Some were long stories with graphic sexual content, if it makes one feel more literary.

All these, regardless, were grounds for expulsion.

The gay porn was the most popular one though. It was a compounded wrong, you know, porn na nga, gay porn pa. It’s just the idea of two men in the middle of a generally-accepted wrong – sex, fucking, making love, fellatio or blowjob, anal sex so good they scream – and finding something in the act, or perhaps each other, that’s worth it. Maybe so. Pat and I completely got into it, the sex that dominated all gay fiction. It’s a necessary part of being the different sex, now that I think about it. I suppose it’s a familiar story.”

It is.

I never did submit that atheist essay. The first paragraph of that essay was almost too long – it talked about the utmost scrutiny that comes with an overturning of religious – and even societal – beliefs in a person. How faith is – must be – an intensely personal experience; Heights Seniors’ Folio 2012 · 33

it is experiential in nature, ultimately a quest for the self through the ‘God’. I think of how we are always left to navigate through the murky rules that form our narrative. I think of the stories left untold; mostly I think of what it will take to bring those words to light. At this point, I have brought you here, and everything before this has already been made final.

But Dang still lingers in my mind, her wild jokes and innuendo, always changing inside my head, how she ended the night with But you know what, if I meet someone I do trust completely, I’d go for it. With or without love. As long as he doesn’t spread it around. And I think, With or without God as an afterthought. I think of how I wish I had her bravery – and how, at the same time, I thought she was lying.

I think her hands will hover over the last button. Probably, she will have a dozen reasons to stop: every teenage drama show she has ever seen, or eyes that will crawl over her the way she wishes his hands would, how women always know what is lost in sudden moments of clarity. She will want to tap into that wellspring of knowledge they all seem to have – and always to their benefit – to ask what to do. She will think twice of asking her mother. She will write letters in her head to a grandmother she never knew. She will say: What we need is easy enough to discern: love, security, the chance to not grow old alone.

What we want is harder: proof or chance, the blurring of the body and the self, someone to tell us, we won’t need their proverbs to know these things.

They will say: It will come to you like all things eventually do.

34 · Ysobel Andrada

Jan Patrick dela Cruz Calupitan bs ms chemistry / minor in philosophy / minor in french studies Noong unang semestre ko sa Ateneo, tinanong ako ng puno ng Chemistry Department kung kamusta na ako at ang aking pag-aaral sa Ateneo. Ang sabi ko, “mahirap pero masarap.” Totoo, mahirap mag-aral sa Ateneo. Pero maraming tao ang umalalay sa akin upang maging masarap ang pinakamasayang apat na taon ng buhay ko. Sa puntong ito, nais kong pasalamatan ang mga taong naging malaking bahagi na ng buhay ko.

Salamat sa tiwala at hamong ibinigay sa akin ng mga sumusunod na guro. Di ko man masabi sa silid-aralan, hayaan niyong dito ko sabihin sa inyong magaling kayong magturo. Kay Ma’am Achoot Cuyegkeng, na siyang nagbigay at patuloy na nagbibigay ng gabay; kay Ma’am Coralu, Sir Oca Campomanes, para sa pagtitiwala at paniniwala; kay Ray Aguas, na siyang bumuhay ng aking paniniwala; kay Ma’am Josefina Hofileña, Ma’am Czar Medina, Sir Ruben Mendoza, salamat sa inspirasyong maki-alam sa kasaysayan; kina Dr. Erwin Enriquez, Dr. Nina Rojas, Dr. Nestor Valera, sa walang sawang pagsubaybay at paghubog sa kaisipan kong siyentipiko; kila Padre Roque Ferriols, Dr. Leo Garcia, Sir Mike Mariano, Dr. Calano, Doc Gus Rodriguez, Sir Eddieboy Calasanz, para sa pagtutulak sa aking mag-isip. Palagi ko kayong maaalala bilang mga taong humubog ng aking mga pananaw sa buhay.

Salamat kay Sir Tim Gabuna, ang aking tatay dito sa Ateneo.

Sa mga sumusunod na kaibigang nakasamang kumain o napaghingahan ng sama ng loob o nakipagtawanan sa nakalipas na taon: Cheska, Kathy, Nicole, Lean, Mj, Carlos, Tyrone, Mikel, Ken, Kesh, Rosa, Abba, Val, Henson, Sir Joseph Unsay, Neon, Nikko, Sab,

Lobitz, Ryan, RD, Jero, Douglas, Mark, Begy, Matt, Lea, KV, Greg, Gelo, Nicko, at Pao. Lalo na kay Gian, kaibigang nagmamahal.

Sa Dalton (Batch 2008) ng trc, gusto ko na uli kayong makita.

Lalong lalo na sila Pao, Dan, Jaimee, Miegan, Ian, Jeyo, at Ronrick (Kam!).

Magtatapos ako sa Chemistry, bitbit ang Minor Degree sa Philosophy at French Studies. Nangangarap ako ngayong maging siyentipikong nag-iisip din ng mga ideya sa labas ng agham.

Ngunit, sa gitna ng lahat ng ito, ginagawa ko ito lalong-lalo na para kila Justin at Janine. Walang hanggang pasasalamat sa suporta at pag-ibig kila Nanay Caring, Ate Atchell, Kuya Archie, Ni単a, Mama Dora, Mama Sonia, Mama, Papa, Kuya Ace, Kuya Tony Boy, Ate Kat, Ate Kaye, Klarisse, sa aking buong pamilya, na lalong lumaki nang mawalan kami ng magulang. Salamat.

Gabi Mahina ang naghihingalong samo ng mga kuliglig samantalang nakabitin ang bigat ng mga dahon.

Walang hininga ang amihan.

Blusang itim ang suot ng kalawakan.

Pikit na ang mga tala tuloy sa pagbuntong-hininga.

Heights Seniors’ Folio 2012 · 39

Sa Bus Naghahabulan ang mga ulap, bundok at palayan sa magkabilang hilera ng bintana; pelikulang inaawitan ng kalansing ng mga baryang ibinulsa ng konduktor.

Sumisigaw siya sa gitna ng mga bulungan, tsismisan, radyo, makina.

Narito ako, katalik ang bintanang mahangin.

Kagigising sa panaginip ng barya, awit, ulap.

40 ¡ Jan Patrick dela Cruz Calupitan

Tag-ulan Ulan sa bitak na lupain ng aking katawan ang iyong laway binubulabog ang alikabok sa bawat paglatag ng yong labi lumalagkit sa bawat halik at pawis na pinagpapalitan natin.

Nakikiliting putik, nais sumanib sa ulap sa bawat lapat ng iyong dila at balat.

Malambot na ang lupa.

Wala akong magawa kundi magpaubaya.

Heights Seniors’ Folio 2012 · 41

Joseph Casimiro

ab european studies / minor in literature (english) / minor in hispanic studies

Si Joseph Casimiro ay magtatapos ng European Studies (Cum Laude), na may minors sa English Literature at Hispanic Studies, mula sa Pamantasan ng Ateneo De Manila. Nagsilbi siyang punong patnugot ng Heights at workshop director ng ika-16 at ika-17 na Ateneo Heights Writers Workshops. Nalathala na ang kaniyang mga tula sa Heights, High Chair, Kritika Kultura, Philippines Free Press at sa iba pang publikasyon. Siya ay editor ng Spindle.

Pasasalamat kina Vincenz Serrano, Allan Popa, Mesรกndel Virtusio Arguelles, Mikael De Lara Co, Mookie Katigbak-Lacuesta, Joel Toledo, Rafael San Diego, Edgar Calabia Samar, Allan Alberto N. Derain, Kristian Cordero, Joseph de Luna Saguid, EJ Galang, Adam David, Mark Anthony Cayanan, Vlad Gonzales, Martin Villanueva, Nikka Osorio, Jason Tabinas, Kristian Mamforte, Jonathan Gonzales, Maki Lim, Mitch Cerda, Moreen Naputo, Ali Sangalang, Charles Tuvilla, Hermond Rosales, Gian Lao, Pepito Go-Oco, Petra Magno, April Sescon, EJ Bagacina, Mike Orlino, Rachel Marra, Paolo Tiausas, Kyra Ballesteros, Jobo Flordelis, Tina Del Rosario, James Soriano, Nicko Reginio Caluya, Brandon Dollente, at Walther Hontiveros.

Kay Isabela Cuerva, tanglaw na hindi magwawakas.

Eternidades Walang pumuslit Sa aking kuyom na kamay Kundi liwanag. *

44 · Joseph Casimiro

Ang pagsabog Ang simula Ang kalawakan Ang lamig Inaabot ang lahat ng hanggahan *

Heights Seniors’ Folio 2012 · 45

Isabela, Isabela — Sa tahimik na hapon Dalawang ibon Kumawala Sa isang hawla. *

46 · Joseph Casimiro

Sa pagtingala Isa pang tala Tanglaw Ang hindi magwawakas Na tanglaw *

Heights Seniors’ Folio 2012 · 47

Ang panahong napipinto Ang panahong tumutuloy Ang wakas ng tala.

Ginto. *

48 · Joseph Casimiro

Sa maliwanag na silid.

Dalawang katawang Hubad. Isang mailap Na anyo. Nahuhuli Ang nakaraan. *

Heights Seniors’ Folio 2012 · 49

Sandali.

Ilang sandali.

Magkayakap Ang magkabiyak.

Ang kanilang mga puso Ang kanilang mga bomba. *

50 · Joseph Casimiro

Sa kalawakan ng salita Ang simula LIWANAG

*

Heights Seniors’ Folio 2012 · 51

Silang dalawang Atomos ng liwanag Lumiligid, lumiligid Papalapit Nang Papalapit Sa di-magtatagpong pag-iisa.

52 · Joseph Casimiro

Robi Goco

bs life sciences

Para kay Rae Ducut, at ang kanyang magandang isip. Pinakapal niya ang mukha ko, unintentionally at indirectly. Siya ang batayan ko ng maganda at panget. Dahil madami na siyang nabasa at magaling siyang magsulat, mataas ang standards niya. Kaya naman sa lahat ng nasulat ko, isa pa lang ang naging “ok lang” para sa kanya (at kasama siya sa folio na ito, ang ‘Mahal ni Junjun ang nanay niya’).

Gayunpaman, patuloy pa rin akong nagsusulat at nagbabakasakaling makalikha ng maganda para kay Rae, at para sa ibang tao.

“I wanted to give her everything, just to see what she would do to it.”

– xkcd Salamat sa mga magulang ko sa wagas na suporta na tanging sa kanila ko lang makukuha. Sila ang tunay na naniniwala na kaya kong maging magaling kung gugustuhin ko. Sana ay hindi sila magulat sa tema ng mga kuwento ko kasi hindi ko pinapabasa ang mga sinusulat ko sa iba maliban kay Rae (kung talaga ngang binabasa niya ang sinesend ko sa kanya). Sa susunod pati, magsusulat na rin ako ng Ingles na kuwento para sa inyo!

Salamat sa mga kaibigan ko, mga itinuturing kong kaibigan, at itinuturing akong kaibigan para sa suporta, papuri, pang-aasar, at mga ideya. Salamat sa inspirasyong dala ni Denden Decena, ang frustrated artist na hindi sumuko. Sigurado akong marami pa siyang malilikhang maganda. Salamat sa mga idolo kong pilosopo, manunulat, at personahe sa twitter. May utang ang pagsusulat ko sa lahat ng trahedya at lahat ng masasamang tao sa mundo. Dahil doon, nabibigyan ko ng mukha ang paghihirap. Naiintindihan ko ang di-maintindihang pag-iral nito (ideya ni Carlo Rivera). Salamat sa mga dyip na nasakyan ko. Madami akong na-imagine na kuwento doon. Salamat sa Internet. Salamat sa mga malamig na madaling araw. Salamat sa deadlines. Salamat sa Ateneo.

Salamat sa pagkakataon, sa mga puwersang labas sa aking kakayahan na nagdala sa akin sa kasalukuyan kong kaganapan. Wala na akong hahanapin pa sa buhay ko ngayon.

Mahal ni Junjun ang Nanay Niya “Putanginamo!”

Tila asin ang mga salitang iyon sa malaking sugat sa puso ni Junjun. Mahapdi at humihilab pero hindi nagdurugo — tumitibok na sakit lang. Nagdilim ang paningin ni Junjun. Kumuha siya ng tipak ng basag na semento at ihinampas niya sa ulo ng kaklase niya — tumumba siya. Inupuan ni Junjun ang dibdib ng kaklase niya, at saka nagpaulan ng bigwas. Wala na siya sa tamang pag-iisip. Pinalibutan sila ng mga takot nilang kamag-aral, walang magawa at nalilito kung bakit nagawa ni Junjun ang pananakit niya.

“Dapat ipinalaglag na lang kitang leche kang bata ka! Sinasayang mo ang pera ko sa pagpasok mo, tapos magbabasag-ulo ka lang ’dun! Kik awt daw ang bagsak mo sakaling magsampa ng kaso ang magulang nung Victor na ’yun, pasalamat ka at marangal sila!”

Sinigawan si Junjun ng ina niya magdamag, o kung hindi man, napapakinggan niya lamang na paulit-ulit ang mga salitang yun sa utak niya. Ipinalaglag na lang kita. Aksidente lang si Junjun. Kik awt. ’Wag naman sana, graduating high school student na siya. Victor.

Demonyo ang kaklase niyang ‘yun, ’kala mo kung sinong santo. May lakas lang siya ng loob dahil sa pera niya sa bulsa. Bobo naman siya at bastos. Marangal sila. Dangal. Ano nga ba ang ibig sabihin ng dangal?

Para kay Junjun, ipinanganak siya na habambuhay pagkakaitan ng dangal na kinikilala ng karamihan. Tahimik siyang nakatulala sa harap ng telebisyon, iniisip ang bawat detalye na sinabi ng ina niya. Hinihimay niya ang bawat salita, naghahanap ng bakas ng pagmamahal o kahit pampalubag-loob man lamang.

Biyernes ng gabi, sumunod siya sa pinagtratrabahuhan ng kanyang ina. Pinanood niya ang kaniyang nanay na nagtratrabaho.

Wala pang kuwarenta anyos ang ina niya ngunit itsurang matanda na siya. Maputi ang kaniyang balat ngunit may mga peklat mula sa kagat ng lamok na kinamot hanggang mag-sugat. Wala nang hubog ang kaniyang katawan at ang suso niya ay bahagyang lumalawlaw Heights Seniors’ Folio 2012 · 57

na. Gumuguhit na sa kaniyang mukha ang mga kulubot na dala, hindi ng katandaan, kundi ng pagka-laspag. Tanging ang makapal na meyk-ap na lang ang tumataklob sa nakakadiri niyang itsura.

Madalang ang paglapit sa kanya ng mga customer niya. Gayunpaman, nagagandahan si Junjun sa kaniya.

Naalala tuloy niya ang ina niya kapag umuuwi ng lasing tuwing madaling araw: mapusyaw ang kanyang mga pisngi at abot-tenga ang ngiti. Napapangiti rin si Junjun sa itsura ng nanay niya. Ngunit kadalasan, may sumasama sa kanyang kung-sinong lalaki. Sa mga ganoong pagkakataon, binubuksan ni Junjun ang telebisyon at tinotodo ang lakas ng volume. Nagkukulong siya sa kwarto niya at pilit nilulunod ang mga ungol sa statik na tunog ng telebisyon. Sa kabila ng pagiging salaula ng kanyang nanay, mahal pa rin ni Junjun ang kaniyang ina. Iniisip niya lagi: Ano nga ba ang dahilan kung bakit ako, sa lahat ng mga magiging kapatid ko sana, ang hindi niya ipinalaglag?

Bumili siya ng isang bote ng red horse at dineretso niya ito.

Mahina sa alak si Junjun kaya nagpasuray-suray siya nang siya’y umuwi. Paulit-ulit niyang ibinubulong sa sarili niya: “Mahal ako ng nanay ko. Hehehe.”

Nang makarating siya sa bahay, dumiretso siya sa kwarto ng kanyang nanay. Humiga siya sa kama at inamoy niya ang unan kung saan nananalatay ang bakas ng pabango ng kanyang ina. Ipinasok niya ang kanyang kamay sa loob ng kanyang brip upang hawakan ang kanyang tinigasang ari at saka nagjakol.

“Putangina niya,” napamura siya sa inis nang makaraos siya.

58 · Robi Goco

Paglikha ng Isang Misantropo Wika nila, “Kabilang ka sa amin!” at siya rin namang sabi ng sandaang iba pa.

Saka sila nagpatuloy na higitin ka hawak ang kung anong madakma nila sa katawan mo tungo sa magkakasalungat nilang direksyon.

Nabanat ang iyong balat at kalamnan hanggang sa mapunit ito.

Nabali at nabasag ang iyong mga buto.

Ngayong di na makilala ang anyo mong tumpok ng karne, iiwan ka nila ngunit pupulutin mo ang sarili mo at saka ka bubuo muli bilang kabilang ng di-kabilang.

Heights Seniors’ Folio 2012 · 59

Isabel Lagunzad

ab management economics

Salamat sa mga pare ko, dgs, Komusikasyon, tr block, ua&p friends, Bagwisan at lalo na ang mga taong dinamayan ako sa panahon ng kabiguan at kalungkutan.

Napansin kong karamihan sa mga write up ng mga seniors ay mayroong special mention ng “For (insert pangalan ng boyfriend o girlfriend)” o kaya naman “For you” kung medyo conservative.

Sa kasamaang palad, wala akong ganito. Dati, oo, meron. Pero sa ngayon, wala. Kaya pasasalamatan ko na lamang ang mga nagbigay sa akin ng inspirasyon upang maisulat at mapublish ito.

Salamat sa mga: namangka sa dalawang ilog, nang-iwan, nagpaasa at patuloy na nagpapaasa, nakalimot, nang-abuso ng kabutihan, nagfeeling, pa-cool, Babaerong Mapanget1, nalulong sa bisyo at bumitaw. Dahil sa inyo, nabigyan ako ng pagkakataon mailagay ang “papel” na ito sa ilang pahina ng Seniors Folio. Salamat. Salamat sa mga tunay na lalaki.

Kung may makakabasa man nito at nais patunayan na hindi ganitong klase ang mga lalaki, paki-sumite na lamang ang inyong response, maari itong maging tula, sanaysay, kuwentong-bayan (ang galing mo na siguro kung nagawa mong kuwentong-bayan ‘yung response mo) o parang format ng tunay na lalaki, sa heights.filipino@gmail.com.

Inaasahan kong mabasa ito sa 1st o 2nd o Seniors Folio sa susunod na taon.

1

Abangan ang part 2 ng Tunay na Lalaki.

Tunay na Lalaki Thesis Statement Ang mga lalaki ay hindi marunong tumupad sa usapan.

Background of the Study Pinili ng manunulat ang usapin na ito sapagkat napupuno na siya sa mga lalaking hindi marunong tumupad ng usapan. Nais niyang bigyan-diin ang epekto ng kanilang mga desisyon sa kanyang paligid lalong-lalo na sa mga kapwang kababaihan.

Objectives 1. Upang mabigyang-linaw ang mga rason kung bakit hindi mahilig tumupad sa usapan ang mga kalalakihan.

2. Upang maliwanagan ang mga kalalakihan kung ano ang epekto ng kanilang desisyon at ginawa, ginagawa at gagawin (kung sakaling gawin nila ang mga ito) sa ibang tao.

Scope and Limitations Dahil kapos sa oras, gumamit ang manunulat ng mga halimbawang hango sa karanasan ng mga kaibigan, mga napapanahon na mga pelikula, at mga kuwento ng mga nakakatanda. Ang panig naman ng lalaki ay isinantabi ng manunulat upang mabigyan-diin ang panig ng kababaihan ukol sa mga lalaki, sapagkat matagal ang panahong isinantabi ng komunidad ang mga kababaihan at tiningnan sila bilang mababang uri ng mga tao.

Methods and Procedures Nakapanayam ng manunulat ang kanyang mga kaibigan na nakaranas ng maraming lebel ng kabiguan sa buhay at pag-ibig sa kadahilanan ng pagiging dense ng mga lalaki. Kasama na rin dito ang mga nanay na nagsasawa na sa kakapilit sa kanilang mga mabisyong anak na magbagong buhay na.

62 ¡ Isabel Lagunzad

Review of the Experiences and Analysis Superhero “Balikan mo ‘ko.” sabi ni Natalie Portman1. Sagot naman ni Thor 2“Oo. Babalikan kita.” Siyempre in English ‘yon. Kaso dahil kinailangan niyang maging tunay na superhero, isasakripisyo niya ang kanyang sariling mga pangarap at pag-ibig para sa kaligtasan ng lahat.

Kailangan niyang sirain ang rainbow bridge upang hindi na gumana ang portal. Mapapatawad naman natin si Thor sa hindi pagtupad ng kanyang pangako. Sa totoo lang, kikiligin ang isang babae sa ginawa niyang pasasakripisyo para sa ibang tao; parang si Jesus na ipinangako sa krus, namatay at inilibing. Subalit nakapagtataka lang ang kanyang pagiging diyos o anak ng diyos. Kung tunay nga siyang diyos, kayang-kaya niyang humanap ng paraan upang makapiling si Natalie. Diyos siya eh. Ano ba naman yung pagpunta sa maliit na mundo na kinalalagyan ng mga taong hindi naman mahalaga kumpara sa mga katulad nilang mga nilalang? Sa palagay ko, baka naman excuse niya lang ‘yon. Baka naman tinamad na lang siya at sumuko kay Natalie. Baka naman nakakadeceive lang talaga ang kanyang kapogian at abs. Hula ko, may part 2 talaga ‘to.

Tulad ni Thor, ang mga kalalakihan sa panahon ngayon ay mahilig magpa-impress at maging isang superhero. Ninanais nilang maging pogi, malakas at talentado sa harapan ng mga kababaihan. Kaya tignan mo, puro ang pagpunta sa gym at pagpapalaki ng muscles.

Natututunan na rin nilang maging vain tulad ng mga babae. In fairness, gumana naman ang kanilang pagpunta sa gym. Nahuhulog ang kalooban ng mga kababaihan pati na rin ang kalalakihan sa kanila.

1

Isang seksi at magandang babae na kilala sa Hollywood; ginampanan ang papel na Princess Amidala sa Star Wars; ang monotonous ng kanyang pag-arte kaya hindi ko alam kung bakit siya nanalo bilang Best Actress sa Black Swan sa Oscar awards.

2 Isang diyos sa norse mythology; Lover ni Natalie Portman sa sineng Thor.

Heights Seniors’ Folio 2012 · 63

Sa panliligaw, pursigido ang mga lalaking itong mapasagot ang kanilang nililigawan. Gagawin ang lahat: magmumukhang tanga sa pagbuhat ng mga gamit, mangungutang sa nanay ng perang pambili ng regalo, gagawin ang mga chores para lang mahiram ang kotse ni tatay at magpapalakas sa mga kaibigan ng babae. Papangakuan ng mga kung anu-anong mga bagay, pangarap at iba pa. Higit pa sa sweet ang ginagawa ng mga manliligaw ng isang babae. Ibang klaseng pagsuyo. Yung ligaw na sisiguraduhin niyang “Oo” ang isasagot ng babae. Yung tipong mapapasulat pa ng blog ang mga kababaihan tungkol sa paano siya niligawan ng lalaki; ipagmamalaki pa niya ito sa lahat ng kaibigan niya. At sa huli, tumpak nga ang hula ng mga kalalakihang nanliligaw. Maririnig na nila sa wakas ang matamis na “Oo” mula sa mga babae.

Pero hindi lahat ng kuwento ay mayroong happy ending. Sa sine lang nangyayari ang mga ganon. Batay sa mga karanasan ng mga kababaihan, papangakuan sila ng maraming bagay ng lalaki at sa isang iglap, mawawala lahat ng iyon sa gitna ng isang away. At kapag wala nang magawa, ang tanging lunas na lamang para dito ay bumitaw at sumuko. Oo. Sumuko ng ganon ganon na lamang. Naglaho bigla ang lalaking nakilala noong siya pa ay nanliligaw pa sa babae. Hindi niya nakayanang tuparin ang ipinangakong “Forever and ever babe.”3 Tanging pag-iwan na lamang sa babae ang solusyon sa alitan. Siguro hindi rin natin masisisi ang mga kalalakihan, subalit sana kung hindi kayang panindigan ang pinasok na sitwasyon ay huwag na lang mangako. Kung hindi niya alam ang ibig sabihin ng relationship ay wag na lang siyang manligaw at magbitiw ng mga salitang hindi niya kayang tuparin. Ganon lang kasimple. Siguro atat lang talaga ang mga lalaki sa umpisa, at habang tumatagal, nawawala ito at pinagsasawaan ang mga kababaihan. Parang bagay. Parang gamit.

3 Isang sikat na linya mula sa sineng Click.

64 · Isabel Lagunzad

For better or for worse?

Nakuha na niya ata lahat. Nakuha na niya ang trono, ang magandang buhay, ang babae, kayamanan, malulusog na mga anak at pagmamahal ng kanyang bayan. Mula sa isang mahirap at kinamumunhiang ogre4, si Shrek5 ay naging hari at sa wakas nirespeto na rin ng lahat. Subalit, dumating sa punto ng kanyang buhay na bigla siyang nagsawa sa responsibilidad bilang isang hari, ama at asawa. Ninais na niyang tanggihan ang kanyang trono at bumalik na lamang sa kanyang maputek! na buhay. Napagod na siyang maging asawa. Napagod na siyang maging isang Tatay.

Sige. Fine. Nakakapagod rin naman yung ginagawa niya. Pero kung iisipin mo, ‘yan yung pinasok at pinangako niya sa harapan ng maraming tao lalong lalo na sa kanyang asawa. Pinili niya ‘yan.

Mukha lang na hindi niya ito tinanggap ng buong-buo. Siyempre, dahil pambata at pampamilya siya at baka malugi sa sales ang Dreamworks, kailangan magtapos sa isang masayang ending. Pero kung iisipin mo, hindi naman lahat ay nagtatapos sa happy ending.

Ito na ata siguro ang ilan sa mga dahilan kung bakit maraming pamilya ang nagkakawatak-watak.

Napressure na baka tumandang walang asawa, kaya’t nagpakasal.

Hindi handa, pero dahil naging “viral” na ang pagpapakasal at dahil isa-isa nang kinakasal ang mga kabarkada, ayun nagpakasal. At kapag kinasal na, unti-unting mapapagod, magsasawa at hindi na magagampanan ang papel bilang asawa at ama. Nagiging maka­sarili ‘pag tagal at gusto nang lumayo. Namimiss ang pagiging single at pagkakaroon ng chicks. Hindi maiwasang mangaliwa at mauwi na ito sa hiwalayan.

4 Isang monster na hindi naman nakakatakot; nagiging itsura ng isang lalaki sa mata ng mga babae kapag hinihiwalayan siya nito.

5 Isang ogre na tamad at nagkaroon na ng tatlong movies sa nakalipas na taon; ganon siya kasikat sa mga bata.

Heights Seniors’ Folio 2012 · 65

Tulad din sa relasyon ng maggirlfriend at boyfriend, kadalasan, nagsasawa ang lalaki lalo na ‘pag hindi buong pusong nanligaw at tinanggap ang buong pagkatao ng babae. ‘Pag hindi na nagpapaganda, tumataba na, at sabihin na rin natin na hindi na nagustuhan ang tunay na ugali ni nobya, bigla na lang magsasawa si lalaki. Dahil hindi na kaya ang pinasukan, mangangaliwa na lang siya. Minabuti na nga na magkaroon ng magandang hiwalayan ang isa’t isa. Kaso minsan, naiisipan rin na magkaroon ng dalawang babae ng sabay ang lalaki. Hindi niya kasi kayang makipaghiwalay at tapangan ang sarili upang sabihin na “It’s not you, it’s me” na hindi naman talaga totoo o hindi naman talaga ‘yon ang rason. ‘Yan lang naman yung forever at favorite na linyang ginagamit ng mga lalaki na tatanga-tanga namang tinatanggap ng mga kababaihan.

Tunay nga naman na ibang lebel ang katangahan ng dalawa. Tanga in their own ways. Pero ibang klase yung katangahan ng lalaki.

Katangahan na mahirap nang ilarawan. Yung kailangan nang gumawa ng bagong kahulugan sa dictionary para maintindihan ng lahat kung gaano sila katanga.

Madaling sabihin, mahirap gawin B: “Oo. Promise. Hindi ako magpapaputok sa loob.”

G: “Promise mo ‘yan ah.” happy new year! Parang kwitis na hindi napigilan sumabog sa langit dahil sa sobrang sarap.

Makalipas ang dalawang linggo, malalaman mo na lamang na isa ka ng katulad ni Angelito6, ang batang ama. Kung sana maging tulad mo talaga si Angelito na inako ang responsibilidad bilang isang batang ama, e di okay. Pero kung ikaw yung tipong lalaking ipapalaglag ang bata o tatakasan at hindi na magpapakita sa nobya kasi hindi mo

6 Isang drama series sa ABS-CBN kung saan nabuntis ni Angelito aka JM De Guzman ang kanyang girlfriend; inako at pinanindigan ang pagiging isang batang ama.

66 · Isabel Lagunzad

kayang panindigan ang ginawa, ibang klase ka na talagang lalaki.

Kakamayan na kita sa galing o kaya ipapatorture tapos ilalagay sa sako, saka itatapon sa ilog hanggang sa malunod at mamamatay.

Parang yung sa balita.

Hindi kasi maintindihan ni Emily kung bakit kailangan gawin ni Carlos ang mga iyon. Unang-una, nangako siya na mamahalin at “forever and ever babe” sila kahit anong mangyari. Pangalawa, dahil sa sobrang ma-L at ayaw gumamit ng condom kasi kulang ang sarap na mararamdaman, hindi napigilan paputukin sa loob. Nangako na mag-iingat, pero mas nauna ang libog kaysa utak; nauna ang sarap kaysa sa pagmamahal sa nobya. Sarili na naman ang inisip. Binigay na nga sa kanya ang lahat-lahat, ninakaw pa ang kinabukasan. Iniwan at kinalimutan na parang walang nangyari. Ganyan ang mga lalaki.

Hindi nag-iisip.

— Dear Carlos, Nakuha niya ang mga mata mo. Malapit na ulit siyang magbirthday.

Hindi ko alam kung paano ko ikukuwento ang nangyari sa ating dalawa.

Natatakot ako na isang araw magtanong siya tungkol sa ‘yo, sa nangyari sa atin.

Hindi mo man lang siya nakitang lumaki.

Nagmamahal, Emily P.S. Tanginamomamataykasana —

Heights Seniors’ Folio 2012 · 67

INA MO ang nagbabayad Alak, Yosi at dota7. Sige. Isama na rin natin ang sex, lalo na ang mga sex addict. Iilan lamang ang mga iyan sa mga bisyo ng mga lalaki.

Masarap talaga ang bawal. Masarap masobrahan sa mga bisyong nabanggit lalo na kapag kasama ang mga kapwa lalaki. Feeling nila ang cool-cool na nila. Pero sa totoo, hindi talaga. Pacool ang tawag diyan lalo na pag nakakasira na ng buhay at buhay ng ibang tao tulad ng kanyang pamilya.

Nagsasawa na ang mga mapagpasensyang mga nobya at mga nanay para sa lalaking nalulong sa ganitong klaseng mga bisyo. Subalit, patuloy pa rin nilang tinitiis ang mga lalaki sa kadahilanan na hindi sila madaling sumuko at mahal nila sila. Sobrang tanga lang talaga ng mga kababaihan. Ang tanga.

Kahit ilang beses nang nangako ang mga kalalakihan na ititigil na ang bisyo ay patuloy pa rin nila itong ginagawa. Bakit kaya? Siguro malaki ang mawawala sa kanila. Ego? Kaibigan? Barkada? Siguro nga sobrang halaga nito sa kanilang buhay. Higit pa siguro ito sa mga taong nagmamahal sa kanila tulad ng kanilang nanay na hindi natutulog hangga’t hindi umuuwi ang anak, at ang nagbibigay ng pera pambili ng kanilang alak, yosi, pang-dota at condom na rin.

Cool talagang maging rebel, parang may pambayad pag naospital galing sa rambulan dahil lasing, o kaya naman ay may pambayad ng ospital kung saan nanganak ang nabuntis niyang nobya. Galing talaga. At kadalasan, sila pa ang nagagalit sa kanilang mga ina dahil masyadong nakikialam sa kanilang buhay.

Results Napapansin na ng mga kababaihan ang lumalalang sitwasyon sa lipunan na bunga ng mga desisyon (mga desisyon na hindi

7 Ito ‘yung madalas ipalit ng mga lalaki sa mga babae; murang-mura lamang ‘yan; sikat na sikat na libangan; parang sa Skies lang along Katip.

68 · Isabel Lagunzad

pinag-iisipan ng mabuti) at gawain ng mga lalaki. Sa mga nakuhang kuwento, masasabing ang mga lalaki ay madaling sumuko at magsawa lalo na pag nawalan na sila ng interes sa isang bagay o tao, o kaya naman, mas nagiging makasarili na sila at hindi na naiisip ang ibang taong naapektuhan ng kanilang mga desisyon at ginagawa.

Conclusion Bilang representative ng kababaihan, napag-isipan ko, pagkatapos marinig ang mura, hinanakit, kadramahan na naabsorb ko na ata mula sa aking mga kapwang kababaihan, na baka isa sa mga rason kung bakit ganito ang takbo ng utak ng mga kalalakihan ay naniniwala pa rin sila na mas angat sila sa lipunan; na dapat sila yung nakakapangapi at ang babae ang inaapi. Gusto nila, sila ang nasusunod sa lahat ng bagay. Alam mo na, nais panatiliin ang macho figure. Gustong maging parang si Thor, magkaroon ng super powers at abs. Gusto magkaroon ng maraming chicks, o kaya naman patunayan sa mga kaberks niya na wala nang ginawa kundi tumambay sa Skies at magdota buong araw na kaya niyang sibakin yung babae at mabuntis ito.

Puwede rin naman na ayaw nilang ipakita sa mga tao na under siya sa nanay o girlfriend niya kaya panay ang pagsuway sa kanila. Baka kasi mapahiya, magmukhang kawawa, mahina at lalong-lalo na baka pagkamalan na bakla.

Ito ang tunay na lalaki.

Recommendations Kung umabot ka na sa bahagi ng papel na ito, wag ka nang umasang mabibigyan kita ng rekomendasyon. Kung sa tingin mong hindi pa sapat ang isiniwalat kong katotohanan tungkol sa mga ginagawa ng mga kalalakihan, dense ka; manhid ka at siguradong lalaki ka.

Heights Seniors’ Folio 2012 · 69

Martha Maramara

bfa information design

Margarita Maramara is a senior bfa Information Design student minoring in whatever you’re minoring in. She spends most of her time fretting and not-caring. In between, she writes.

Measures in Black I was through with this. Seven hundred thirty four point four megabytes, two hours of mind numbing entertainment. The beauty of it was in my self-inflicted determination to preserve this as a nighttime ritual even while I was one thousand four hundred sixty eight point eight megabytes long gone past midnight. The torturous miscellany of a generational disease, I shuffled through hundreds of torrents worth of movies, folders upon folders in cds of sheer high seas illegality. It rumbled through me, the drunken song of cyber sailors past, and I burped in unison with the million sweltering scoundrels, a single Pale Pilsen clutched to my chest. Warm and fragile, it had nursed me through the night.

My computer’s light was wearier than I was at this hour. Used to my abuses, it still didn’t quite have my ability to weather long days without sleep. The bags under my eyes, glaring out at me through the darkened lcd, begged to differ. The screen flickered back to life just in time to catch my cursor fling itself from one end to the other. I brought it over to a file; it sat there, hovering, unsure.

I’ve had nights like this, long ones where sleep was the first and last thing on my mind. I knew for want of facts that it wasn’t insomnia.

I didn’t need to Google it to know. It seemed to me that my body simply didn’t want to sleep; even as the rest of me suffered, I couldn’t find the will to force the issue. If I could remember a time beyond this fitful brand of dreaming, my mind kept it from me.

The midnight high long past, I breathed between heartbeats counting down until inevitable system failure.

Nighttime frowned its displeasure as it beat a slow retreat, letting sunlight filter in through the branches nesting just outside my window.

There was yellow lifting in through the blinds, streams of blue-gold and white-red, curling fingers of bright remorse, reminding me of time lost and calling me to another game, a plea to pick up where the rest of the world had left off.

72 · Martha Maramara

The door to my parent’s room creaked open down the hall and I pulled back, silently, into my room.

The first time I heard it was Bach’s Concierto de Brandenburgo Number Three Thousand Three Hundred Eighty One Point Five Megabytes Past Midnight. It was a violin, alone but cheerful, practicing almost shyly out of sync with the sullen half moon. Notes discordant in the midst of tonight’s broody blackness, I couldn’t have missed it if it were a whisper.

Notes in two-two-ones that I was of no mind to know, that I couldn’t know even if I tried, it sounded out the delicate image of a boy sneaking past doorframes, curling up secretly under the windowsill to watch the sun rise. He peeked out at me whispering a silent hello to the world and I felt like a shadow hovering just beyond bounds, behind glass, and I wondered if he would see me if I stared back.

I knew the music from an aunt’s frou-frou frivolity of a wedding reception; I had asked what it was called, hemmed, hawed, and promptly forgotten about it until now. I pulled up YouTube videos of the music. Not knowing which version was playing, I clicked five in a row, loaded them, and thought about what my mysterious neighbor would do if I blared his music right back at him.

The dining table was empty at this hour, smatterings of paperwork and crude half-drawings the only sign that I’d been working since the world had turned in for the night. One light, a lamp dangling limply over me, was lit and all was darkness until the curved balcony shadows projected inward by the light of the moon.

I sat there at the table, hand hovering over my laptop’s track pad, listening.

I was a little surer of myself the second time. The energetic violin solo caught me off guard and I recognized it by virtue of the strange, foreign music videos my friends would send me. The Devil’s Trill in all its original glory, excitable tune lilting playfully over wind-stirred tree-shaped shadows.

Heights Seniors’ Folio 2012 · 73

I didn’t know what time it was but the world was as black as I’d known it when I stepped onto the open balcony. The music came at me from above, drifting from somewhere just overhead — apartment doors would have likely been open if I could only see that far up. There was no light and so I found myself craning my neck, searching in slow, roving movements.

“Hello?”

My call was weak but the music was weaker. Dropping stiller than the beating of my heart, the violin’s tempo slowed reluctantly as if listening for its cue to stop. I gave it, repeating: “Hello?” The music stopped and the burning silence sat hanging heavy over my head. “I do know you’re there, you know.”

I waited. When the door above slammed shut, I turned back into my own dark apartment. Seven hundred thirty three megabytes later, I was asleep.

It was two thousand five hundred seventy point four megabytes after eight and the buzz of nighttime was stronger than the beer in my brain.

Tonight the violin was melancholy thick, and he had the upper hand because YouTube was down for maintenance and I wouldn’t have known what to search for even if it wasn’t. I didn’t waste any time. Stepping up to the balcony, I drew back the glass door and leaned up and over the edge.

“Hey.” The music stopped. “Hey. What’s your name?”

There was silence. I waited, breathing shallow and patient. For all I knew, my violin-playing friend was a little boy, startled by the voice reaching out to him from beyond the oblivion of evening.

When I waited a heartbeat longer than I had the last time, when I was almost sure there would be no response this time either, I heard the scraping of a chair and the sound of someone taking a sharp breath. “… Ess Ey-ch Ey-ch.” The voice was hard, deep, and it banished the image of a little boy almost at once.

“S, H… H?” 74 · Martha Maramara

“Yes.” The music started.

I frowned. “That’s not a name.”

The music stopped.

“It is my name if I say it is my name.”

The music started again.

“Don’t you want to know mine?” I asked.

The music continued.

“My name, I mean.”

Continued. “… You can call me Jon Candycane-Unicorn McSparklebee. If you want.”

Silence. It held, long as a minute.

I went back into the apartment, shutting the balcony doors with a click.

Eight hundred twenty nine point two megabytes and five pages into the night: “Candycane Unicorn, was it?”

The night wind, chilly, found its match in the blanket I held over my drooping, bare shoulders. Sitting uncomfortably there on the balcony, plastic chair pressed against the cold metal railings, I felt strangely sleepy.

“That’s my name. Got a problem with it?”

“None whatsoever.”

S.H.H. played until birdsong joined him.

“Do you know this one?”

In the following silence, I could almost imagine his fingers change position, his shoulder shifting as he extended one arm and — I laughed, loud. “Lord of the Rings! You’re a geek. I should have known.”

The violin stuttered, ending the tune on a half note. That startled me silent, causing me overbalance in my seat and jostle the computer Heights Seniors’ Folio 2012 · 75

in my lap. Gripping it tightly, I waited in half-silence, willing my computer’s whirring softer as if I could verify offence in the way he breathed in the pre-morning air.

“And yet you had no difficulty recognizing it.” S.H.H. drawled sarcastically, a moment later.

His voice sounded plain and even, almost bored, but I knew, in the same way I knew from the chill in the air and the morning dew on my skin that the sun was just over the horizon, that he was laughing at me. With no sound evidence, I couldn’t be sure. Instead, I mustered as much righteous dignity as I could and answered, “Anyone could recognize that. It’s not exactly indie.”

“Then, this.” he played another tune. It was bright, melodious, and I recognized it instantly from another movie. Samurai. Swords. Tom Cruise.

“No idea.” I knew he could hear the glee in my voice. It would have been difficult disguising it even if I had wanted to.

“None whatsoever?”

“Nope.” I shrugged, smiling, even though he couldn’t see me.

“How droll.” The sarcasm in his voice was there, always.

“I have no ear for music.”

“You know my methods.”

“I know your nonsense.” I sat up enthusiastically, blowing a breath between my lips. “And it’s singularly impossible to guess nonsense.”

“Ah, but: when you have eliminated the impossible, whatever remains, however improbable, must be the truth.”

Laughing sharply, I clapped my hands.

“Excellent!” I cried.

“Elementary,” said he.

And we both dissolved into snorts and giggles.

We sat in silence after that, a cold silence that wasn’t half as uncomfortable as it should have been. Strangers in the darkness, music on our minds; him, playing his piece into the world, me working in the endless silence. We thrived, more or less, in the

76 · Martha Maramara

deepening of quiet pressed against the backdrop of his violin’s song, in my keyboard’s more artificial clack-clacking as I sat, absorbed, in the surrounding peace.

When the sun came calling, I bid S.H.H. goodnight and got ready for school.

“That awful boy upstairs has been playing the violin nonstop —” Mother at the table, buttering her bread, thrusting it at the maid.

“Patosta naman, Beth — you’d think he had nothing better to do at night.”

“Maybe he doesn’t.” I muttered. Sank a lip into my cup of coffee.

“Sleep. Everyone does it.” She slanted a glance at me, pointedly. I, just as pointedly, ignored it. “Well, almost everyone.”

“I sleep enough.”

“Youth,” Father, dressed. Jiggling car keys and smiling by the doorway, I cursed morning people everywhere. “Never sleeps. Come on.” He motioned to me. “I’ll drop you off.”

I got up. Schoolbag, ready on the floor, was slung cheerlessly over my shoulders. I sketched a wave to Mother, too tired to give my goodbyes. Closing the door behind me, I watched Father disappear down the stairs, heard him start the car just a floor below.

As I moved to follow, I heard footsteps resound heavily from somewhere above me. I turned my head, instinct groggy but awake.

Standing at the bottom of the stairs — looking up into the third floor, the dark shadows of the first floor reaching up towards me — the straight line of the staircase led my eyes up, up to a pair of black shoes and made-for-school slacks. He was rumpled from the sleeves of his shirt to the flop of his hair. He looked down and, seeing me standing at the doorway of the apartment, stopped.

I held his measure in the dark of his eyes, in the calluses of his hands. I searched his expression, closed and shuttered to the light playing around the darkened hallway, and smiled. If he returned it, I pretended not to notice.

Heights Seniors’ Folio 2012 · 77

Apple Audrey L. Noda

bfa creative writing

Ako ay isang manunulat… daw. Nagsusulat ako dahil gusto kitang isama sa mga paglalakbay ng aking haraya.

Nagpapasalamat ako at inaalay ko ang mga kuwento ko: sa Iyo, dahil minahal mo kami; sa pamilya ko: kay Mama para sa pag-aalala’t pagmamahal, kay Aldrin para sa walang humpay na suporta at kay Papa, itinataas ko sa iyo ang kuwentong hindi natin natapos; sa original at adopted Block E members para sa mga taon at panahong pinagsamahan; sa RegCom, para sa pagiging ikalawang pamilya ko sa Ateneo at sa disiplina’t direksyong natutunan ko; sa Gabay, para sa kakornihan at kacheesihan ng mundo, sa tuwa at lungkot moments, sa pagkakataong makilala ang sarili ko at sa pagkakaibigang tagos hanggang buto (lalo na sa Terentedos, gads, agcg, oivp at Synesi); sa WriterSkill, para sa katatagan at pagtitiwalang kaya natin ito, tuloy lang sa pagsulat; sa mga guro kong inspirasyon at puso ang itinuturo (higit kay Sir Derain, Sir Glenn, Sir Exie, Martin, Ms. Cyan, Ma’am Beni, Missy at Sir DM); sa Fine Arts Department: kina Ate Roxanne and Xander sa pagaalaga’t pagtitiyaga;

sa Office of Admission and Aid: kina Ate Tin, Ma’am Jolly, Ate Kams, Father Nemy, salamat po sa oportunidad at pagtitiwala; at kay Tads, salamat sa lahat; sa musang gabi-gabi na lang tulog, nawa’y ibigay mo sa akin ang kinabukasan; sa iyo, mambabasa. Maraming salamat.

80 · Apple Audrey L. Noda

Ang Buhok i.

Hindi ako naninilip. Nag-iimbestiga ako.

Saktong lumabas ang pamilya para magsimba. Si Klara lamang dapat ang naiwan sa bahay dahil nakadaan na raw siya ng simbahan kahapon. Kasama naman dapat talaga ako ng mga magulang ko kaso bumalik muna ako sa bahay dahil may gusto akong patunayan.

Mula sa lagusan ng hangin sa itaas ng dingding, sa siwang na sinusuportahan ng mga kahoy na barandilyang inukit para magmukhang maliliit na anghel, pinagmamasdan ko ang bawat galaw ni Klara. Sa magkatabing kuwartong kinabibilangan namin, tumutunghay siya sa harap ng tokador at humaharap sa salamin samantalang tumitingkayad ako sa itaas ng mga pinagpatung-patong na upuan sa maliit na kabinet sa kahoy na tuntungan ng paa. Dikit ang katawan sa dingding, pinipilit kong huwag huminga, huwag gumawa ng ingay. Nakakahiyang makita ako sa ganitong posisyon; kakalat sa buong bayan ang isang kontrobersyang tungkol sa isang babaeng (mukhang) naninilip sa kapwa babae. Ang malala pa’y kababata niya ito.

Dahan-dahang sinusuklay ni Klara ang makapal na buhok niyang aabot na sa baywang. Pinadadaan niya ang kanyang mga daliri sa kanyang unat at makintab na buhok. Parang dumudulas lamang ang kamay niya sa bawat ginagawang hagod. Paulit-ulit ang kanyang pagsuklay, aabot ng tatlo, apat, lima… sampung minutong walang patid na pagsusuklay.

Nang ibinababa na ni Klara ang suklay, makakahinga na sana ako nang maluwag. Baka mali ang inakala ko.

Ngunit lumapit pa si Klara sa harap ng tokador at may inaabot na kung anong hindi ko makita. Nang matamaan ng liwanag ang kung anong nasa kamay niya, nakita kong parang babasaging botelya ang inilalabas niya. Itinataktak niya ito sa kanyang bukas na kamay. Mula Heights Seniors’ Folio 2012 · 81

sa malayo, mukha itong langis sa buhok. Malapot at walang kulay ang laman sa palad ni Klara. Ipinagdaop niya ang kamay, kiniskis nang kaunti at ipinahid na sa ulo ang langis. Maingat niyang pinadadaan ang daliri sa bawat hibla ng buhok. Paulit-ulit at walang tigil niyang pinadadausdos ang kamay pababa ng buhok. Parang naglalaro ang mga daliri ni Klara sa buhok niya, animo’y parang tansi ng lira ang bawat hibla.

Hindi ko agad napansin ngunit kasabay ng paggalaw ng kamay ni Klara ang halos hindi mahalatang pagkibot rin ng labi niya. Kung nagsasalita man siya’y hindi ko na marinig ang sinasabi dahil sa layong namamagitan sa amin.

Napapangiti pa si Klara.

Nanlalamig ang katawan ko at nararamdaman kong namamawis ang palad ko nang biglang humuhulagpos na pala ang aking hawak sa isa sa mga anghel na barandilya. Nawawalan na ako ng balanse at dumudulas pa ang paa ko sa upuang kinatutuntungan ko. Bumagsak ako sa sahig na siya namang lumikha ng malakas na kalabog. Sa takot na mahuli ako ni Klara, dali-dali akong nagsumiksik sa maliit na espasyo sa gitna ng dingding at aparador na katabi ko kanina kung saan madilim at tago. Tangkain mang pumasok ni Klara dito sa kwartong ito, may pag-asa pang hindi niya ako makita.

Dahil sa alikabok na naipon sa sulok na ito, natukso pa akong bumahing. Dali-dali kong tinakpan ang ilong at ang bibig ko at sakto namang narinig kong tumawag si Klara, “May tao ba diyan? Hello?”

Nagsumiksik akong lalo sa sulok at ipinalangin na hindi ako mahuli. Maya-maya’y narinig ko ang mabilis na yabag palayo at ang paglapat ng pintong kahoy sa kabilang kwarto. Hindi ko mapigilang magbuntong-hininga nang makaalis na siya. Bumalik sa akin ang dahilan kung bakit ko siya kinailangang imbestigahan. ii.

Sa loob ng kalahating oras matapos akong ipanganak, nakita ko si Klara.

Nagkita kami sa nurseri ng ospital na pinagpanganakan sa amin, magkatabi 82 · Apple Audrey L. Noda

kami ng kuna. Bagaman hindi pa kami marunong kumilala o umintindi, magkasama na kami kahit noong sanggol pa lamang kami.

Sa maliit na kanayunan ng San Ildefonso kami nakatira. Magkakakilala ang lahat dito. Saktong sabay kaming ipinagbuntis ng aming mga ina; sabay na rin kaming lumaki sa piling ng isa’t isa. Ang turingan nami’y lagpas pa bilang magkababata – parang magkapatid ang turingan namin, pareho rin kasi kaming nag-iisang anak. Kilala kami sa baryo noong bata pa kami.

Palagi kaming makikitang magkasama: sa pagpasok sa eskwelahan, sa paggawa sa bukid, sa paglalaro at kahit sa pagligo. Noon, may posong de bomba pa kami sa tapat ng bahay at doon kami maliligo. Papasok kami sa malaking batya (o malaking timba kung may nakababad sa batya na labahin) at bobombahan kami ng ina ko ng tubig. Para kaming mga sisiw sa loob ng banyera – sumisisid, nagtatampisaw, (at pinipilit din namin, kung minsan) lumalangoy.

Tuwing maliligo kami sa poso, nagsisipulan ang mga nagdadaang kalaro naming mga lalaki. Ngunit batid naming isa lang sa amin ang sinisipulan.

Noon pa ma’y ipinagkukumpara na kaming magkababata sa isa’t isa.

Madalas naming marinig sa mga tsismisan na, “Okay yang dalawang ‘yan. Isang maganda at isang matalino.” Maamo raw ang mukha ko, nangungusap ang mga mata at nakakabighani ang ngiti. Matangos ang ilong ko dahil nagmana ako sa ama kong may lahing Amerikano. Maputi at makinis ang kutis kasi alaga ako ng ina ko sa paligo at pagpahid ng losyon. Sa kabilang banda, ordinaryo man ang mukha ni Klara, kaakitakit na rin siya dahil sa angking talas ng isip niya. Natatalbugan daw ng talino ni Klara ang medyo sarat nitong ilong, ang singkit nitong mga mata at ang malapad na pisngi. Maliban sa talino, ang kanyang buhok rin ang nagpapaangat sa kanya sa ibang mga babae dito sa bayan. Diretso, makapal at mahaba. Parang nangingintab pa nga ito kapag natatamaan ng liwanag.

Dati, tinanong ko siya kung ano ang sikreto ng buhok niya. Ang sinagot niya sa akin – “shampoo at conditioner lang yan.” Sige na nga.

Lumaki kami, nagkaisip at umabot sa puntong kinailangan naming maghiwalay. Papasok sa isang kolehiyo sa Maynila si Klara samantalang maiiwan ako dito sa San Ildefonso. Sabi kasi ng ama ko, “Dito ka na lang mag-aral. Dito ka rin naman babalik pagkatapos mong mag-aral.”

Ipapaubaya kasi nila sa akin ang pangangasiwa ng bukirin at ng mga Heights Seniors’ Folio 2012 · 83

paupahang bahay dito sa probinsya. Wala na akong maikatuwiran sa kanila (at kung meron man akong isagot sa kanila, hindi rin sila makikinig) kaya um-oo na lamang ako.

Nangako kami na susulat at tatawag sa isa’t isa sa oras na may pagkakataon kami. Wala pa namang selepono noon, ngayon na lang nagkaroon ng mga ganoong bagay. Sabi pa namin, dapat linggo-linggo.

Noong mga unang buwan matapos lumuwas ni Klara sa Maynila, madalas ang pagpapadala namin ng liham. Minsan pa nga, parang araw-araw ang pagtanggap at paghulog ko ng sulat. Ngunit dala na rin siguro ng kakulangan sa oras, naglaon at dumalang ang pagdating ng mga sulat. Umabot ng mga buwan ang palitan namin. Minsan, isa o dalawang sulat sa isang buwan.

Pinangulilaan ko siya nang sobra-sobra na kung minsan nga’y natatawag ko na ang mga kaklase ko sa pangalan niya. O hindi kaya’y naiisip kong nakikita ko siya sa may amin. Ilusyon lang pala.

Hindi ko naman maintindihan kung bakit hindi niya magawang makauwi dito sa amin. E ang lapit-lapit lang ng Cavite mula sa Maynila – dalawa, tatlong oras na biyahe. Kung pinayagan lang ako ng ama kong lumuwas ng Maynila para bisitahin siya, makikita ko sana siya kaso hindi e. Sabi ng ama ko, “Bata ka pa, Elena. Mawawala ka sa Maynila. Hindi ka na makakabalik dito sa atin.”

Apat na taon rin ang lumipas bago niya nasabi sa akin na uuwi siya dito. Inakala kong magtatagal siya dito, ngunit sabi niya aalis din daw siya agad. Inakala kong sa pagbalik niya, magiging normal nang muli ang lahat.

Pero hindi, magbabakasyon lang daw siya. Para masulit ang uwi niya dito, humingi ako ng permiso sa ina ni Klara na si Tiya Lina na sa amin muna makikitulog si Klara ng ilang araw at pumayag naman ito. Sapat na siguro ang ilang araw na pagsasama namin sa isa o dalawang linggong pahinga niya dito sa amin. iii.

Naging mainit ang pagtanggap sa pagbabalik ni Klara. Parang piyesta kasi tuwing may umuuwi sa San Ildefonso mula sa isang malayong lugar. Ang bahay nina Klara, na siya namang tatlong kanto lang mula sa amin, ay punung-puno ng mga tao. Parang imbitado lahat ng tao sa bayan – ‘yung 84 · Apple Audrey L. Noda

mga kumare ni Tiya Antonia sa pagmamahjong, yung mga kainuman ni Tiyo Felipe at ‘yung mga dating kaklase ni Klara mula elementarya hanggang hayskul. Nabalitaan ko pa ngang pati yung meyor ng San Ildefonso ay imbitado pero may aasikasuhin daw kaya hindi nakadalo.

Maraming pagkaing inihain; litson, afritada, kare-kare, menudo, adobong baboy, adobong manok, adobong baboy at manok, dinuguan pati paksiw yata meron sila. Parang party talaga noong nagpunta ako. Syempre, bilang dakilang kababata ni Klara, hindi niya ako hinayaang umalis sa tabi niya. Sakto naman yung paghatak niya sa akin dahil iniiwasan kong maligaw sa dami ng tao sa bahay nila.

Parang noong mga bata kami, hindi rin maiiwasang ipagkumpara kami sa isa’t isa. Pero ngayon, parang nagbago na ang pagturing sa amin.

“Ang galing-galing mo naman Klara, nakapagtapos ka ng cum laude sa UP! Nakakabilib ka naman!”

At ang walang sawang pagpuri sa buhok niya.

“Ang ganda-ganda ng buhok mo! Parang pwedeng pang-commercial!

Pang-model!”

Minsan nakakatorete rin kasi parang paulit-ulit na lang. Wala nang bago, dati na namang maganda ang buhok ni Klara. Ordinaryo na kumbaga.

Pero ang pinakanakakainis sa buong party na ‘yun ay ang pagiging mapapel ng ina ko porket siya ang ninang ni Klara. Iisipin mong parang siya pa ang ina ni Klara at hindi si Tiya Antonia.

“Alam niyo bang nag-iisa lang yang si Klara sa Maynila? At saka, maliban pa sa pagiging cum laude niya, presidente rin siya ng organisasyon ng mga manunulat doon. Akalain niyo bang ipinadala pa siya sa Japan para sa isang pagtitipon ng mga mahuhusay na manunulat? Bilib talaga ako dito sa inaanak kong ito!”

Nagbago na talaga ang panahon. iv.

“May ipapakilala pala ako sa iyo mamaya.”

Sumiksik akong paloob sa bisig ni Mateong nakaakbay sa akin at ipinatong ang ulo ko sa dibdib niya. Taas-baba ang ulo ko sa bawat paghinga niya; nararamdaman ko rin ang pagtibok ng puso niya.

Heights Seniors’ Folio 2012 · 85

“Sino?” tanong niya.

Naramdaman kong itinaas niya ang kaliwang kamay at ikinamot ito sa ulo. Pagkuwa’y isinuklay sa buhok ang daliri at ipinatong niya ang kamay sa tiyan, kapantay ng nakahilig kong ulo. Umalis ako sa pagkakasandal at humarap sa kanya.

“Sikret.” Sabay ngiti.

“Sino nga? Malalaman ko rin naman e, bakit ayaw mo pang sabihin ngayon?”

Tutuksuhin ko pa sana siya pero may narinig na kaming tumatawag mula sa labas.

“Elena? Tiya Marsing? Hello? Tao po!”

Lumaki ang ngiti ko, binalingan ko si Mateo at buong lakas na hinila ang braso nito para makatayo siya. Narinig ko ang yabag ng aking ina pero pinangunahan ko na siya.

“Ako na, ‘Nay.” Mula sa kwarto, dumiretso na kami sa sala para pagbuksan ang bisita.

Sisilip pa sana si Mateo ngunit bago pa niya mahawi ang mga kurtina, nabuksan ko na ang pinto.

Tumambad sa harap ko si Klara. Si Klarang mas maputi, mas mapayat at mas mahaba ang buhok. Bago ko pa makita si Klara mismo, bumaling ang mata ko sa buhok niyang nakatirintas na nakasampay sa balikat nito. Ang haba ng buhok nito’y umabot na sa may balakang. Ang ganda ng bagsak ng buhok niya, parang ‘yung mga nakikita ko sa commercial. Parang may nagiba sa mukha niya. Parang hindi na siya bagay dito sa probinsya.

Hindi ko pa man siya nababati, inunahan na niya akong yakapin. Ito na nga ang kababata kong si Klara – tahimik at tipid sa salita pero idinadaan sa kilos ang saloobin.

“Elena!”

“Ikaw, dapat umuuwi-uwi ka dito dati. Na-miss ka tuloy namin.”

Hindi ko sinasadya pero parang naringgan ko ang sarili ko ng kaunting panunumbat.

“Ay, ‘nga pala! May ipapakilala ako sa’yo. Klara, eto si Mateo, boyfriend ko. Mateo, si Klara, yung madalas kong nakukwento sa’yong kababata ko.

Alam mo bang halos kapatid na ang turing ko sa kanya, ultimo maliit na bagay e pinagsasaluhan pa namin.”

86 · Apple Audrey L. Noda

Nang makita ni Klara si Mateo, medyo natigilan siya. Hindi ko siya masisisi.

Gwapo si Mateo, ang sabi pa ng iba ay mestisuhin. Malamlam ang mga mata at matangos ang ilong, bumabagay sa mukha niya ang may kahabaang kulot na buhok nito at nakakapanlambot ng tuhod ang ngiti lalo na’t may dimples pa sa magkabilang pisngi.

Ibinaba muna ni Klara ang dalang dalawang malalaking bagaheng bundat na bundat sa laman bago niya iniabot ang kamay para makipagkamay.

Naunang pumuna si Mateo.

“Oo nga, madalas kang maikwento ni Elena. Ang dami niyang nasabi tungkol sa kabataan niyo.”

“Ah ganun ba?” tanong ni Klara.

Nakatingin ako sa hindi pa nagbibitaw na pagkakamay, sa nangingiting mga mata ni Mateo na nakatingin sa… buhok ni Klara? Binalingan ko ng tingin si Mateo at siniko nang kaunti para matauhan. Parang tumigil ang oras sa aming tatlo – sa ngiti ni Klara, sa tingin ko sa kanila at sa mata ni Mateo sa buhok ni Klara. v.

Masakit pa rin sa dibdib kahit matagal nang nakaalis si Mateo pagkatapos niyang ibigay ang ilan sa mga regalo niya sa akin at kay Klara.

Ang aga ng dating niya – naunahan pa niya ang araw-araw na pagdaan ng magtataho, ang karaniwang pag-iikot ng mga batang nagbobote-diyaryo pati ang maagang paniningil ng kaherang si Aling Maring na tunog talak ng manok ang boses. Tulog pa nga ang mga magulang ko nang kumatok siya sa pinto. Nang patuluyin ko siya, nakita kong ang ganda ng ngiti niya. Bihis na bihis pa, naka-polong pulang unat na unat, bagong plantsang maong na pantalon at tsarol na sapatos. Bihira kay Mateo na magsapatos. Kadalasan, naka-sandalyas lang ito o hindi kaya’y tsinelas. Mainit raw sa paa ang sapatos, kulob. Pero ngayon, todo-porma. Pati ang pabango nitong amoy pinagsamang amoy ng bagong paligong lalaki at pulbo ay nanunuot sa ilong sa sobrang lakas ng amoy. Ipinanligo niya yata ito.

“Parang ang ganda ng bihis natin ngayon, a. Anong meron?” salubong ko kaagad sa kanya pagkapasok na pagkapasok niya ng bahay.

“Para sa iyo, o.”

Heights Seniors’ Folio 2012 · 87

Iniabot ni Mateo ang isang nakabalot na kahon sa akin. Parang kiniliti ang puso ko’t naramdaman ko na lang na lumalaki ang ngiti ko. Pero magkahalong kilig at pagkalito ang namayani sa akin. Lumapit ako sa kanya at ipinaikot ang braso ko sa baywang niya.

“Salamat. Pero… bakit biglang may ganito?”

“Wala lang. Gusto ko lang magbigay. Sabihin na nating advanced monthsary gift.”

Yayakapin na rin sana niya ako nang nakarinig kami ng yabag. Pumasok si Klara sa sala galing sa kwarto. Nagulat ito nang makita kaming dalawa ni Mateo. Halatang bagong gising dahil lukot pa ang suot nitong t-shirt at shorts at magulong-magulo pa ang napakahaba nitong buhok. Pero kahit na ganito ang itsura ni Klara, nakadalawang ulit akong tingin sa kanya para masiguradong siya nga ang kakapasok pa lang. Dahil na rin siguro sa buhok nito, parang galing sa isang shooting si Klara.

Nang mapansin rin ni Mateo si Klara, parang napaso si Mateo at mabilis na kumalas sa pagkakahawak sa akin. Pero napansin yata niya na kakaiba ang reaksyon niya kaya ibinalik niya ang isang kamay niya sa likod ko.

Nagpalipat-lipat ang tingin ko sa dalawa.

Noon ko lang napansin na meron pang isang kahon si Mateo. Iniabot niya ito kay Klara at nagsabing, “Para sa pagdating mo.” Nakangiti pa.

Mabilis na namula si Klara. Ngumiti rin siya kay Mateo ngunit binawi niya agad ang tingin nang maalalang nakikita ko ang lahat ng nangyayari.

Ngunit nagpaubaya na ako.

“Kunin mo na! ‘Sus, nahiya pa!”

Ako na mismo ang humablot ng kahon sa kamay ng nagitlang si Mateo at pinilit na ipahawak kay Klara ang regalo.

“Ang sweet-sweet ng boyfriend ko no?”

Ipinulupot ko ang braso ko sa katawan ni Mateo at hinalikan ito sa labi sa harap ni Klara. vi.

Hindi ko mapaniwalaan ang mga mata ko pero parang nakita kong maglaho sa buhok ni Klara ang anim na aguhilya niya at ang dagdag pang anim na hiniram niya sa akin.

88 · Apple Audrey L. Noda

Pang-ipit ng buhok at makikinang na clips at hairpins ang laman ng regalo ni Mateo sa aming dalawa ni Klara. Kunwari lang ang mga ngiti sa labi ko pero halatang-halata ko sa mga mata ni Klara na tuwang-tuwa siya sa regalo.

Napagdesisyunan nga niyang gamitin na ito pagkalabas na pagkalabas sa kahon.

Ginamit ni Klara ang mga daliri para suklayin ang buhok nito. Sa bawat pagsisid ng mga daliri sa makapal niyang buhok, halos hindi na maaninag kung ano na ang nangyayari sa mga daliring ipinangsusuklay niya.

Tinanong ko siya kung bakit hindi siya gumagamit ng suklay at ang sagot niya, “Kapag nabitiwan ko yung suklay, mahirap nang hanapin sa loob ng buhok.”

Hindi ko maisip kung paanong mawawala ang suklay sa loob ng buhok.

Unang itinaas ni Klara ang buhok niya at itinali gamit ng lastiko.

Kumuha siya ng paunti-unting kumpol ng buhok at inipit ito gamit ng aguhilya niya. Dala na rin ng kapal ng buhok ni Klara, nagkulang ang anim niyang pins. Nanghinayang naman akong hindi niya matapos ang pagaayos ng buhok kaya nang humiram siya sa akin ng ilang hairpins, ibinigay ko nang lahat sa kanya ang ibinigay sa akin ni Mateo.

Habang dahan-dahan niyang itinataas ang buhok niya, sa bawat pagpasok ng pin sa buhok niya, naglalaho itong parang bula. Parang nagbabala t -kayo ang pins at nag-aanyong hibla ng buhok rin. Kinakain ng buhok ni Klara ang labindalawang aguhilyang itinusok niya sa kanyang ulo.

Kadalasan, tao ang nakikiusap sa buhok na umayos ito pero sa pagkakataong ito, kontrolado ni Klara ang buhok niya. Gaano man kahaba at kabigat, kayang-kaya ni Klara na pangasiwaan ang kanyang buhok.

Paikut-ikutin man niya ito o ipusod, si Klara pa rin ang masusunod at hindi ang tikwas at mga kulot na hibla ng buhok na ayaw sumunod sa hagod ng suklay. vii.

Naulit pa ang pagreregalo ni Mateo sa aming dalawa ni Klara. Dumalas, naging halos araw-araw samantalang noon, inaabot ng linggo bago manuyo ulit si Mateo. Ipinaliwanag ng lalaki kung bakit kailangang meron din si Klara; baka raw kasi ibahagi ko pa kay Klara ang mga regalo niya, e hayaan Heights Seniors’ Folio 2012 · 89

ko na lang daw na siya na rin ang magbigay kay Klara para masolo ko ang mga regalo niya sa akin. Kalokohan. Hindi naman mayamang-mayaman si Mateo para pagkagastusan si Klara kung wala itong halaga sa kanya. Lalo pa at may angking kakuriputan rin si Mateo.

Gusto ko sanang tahasang tanungin na siya pero hindi ko magawa. Hindi ko naman siya makumpronta sa takot na makumpirma ang mga hinala ko.

Hihintayin ko na lang na matapos ang bakasyon ni Klara at baka sakaling mawala sa pagkahibang si Mateo.

Nasundan ng iba pang mga aksesorya ng buhok, mga pulseras, mga kuwintas, tsokolate, pitaka pati panyo na iniyakan ko pa. Nagmumukha kasi yatang totoo ang pamahiin kapag nagreregalo ang isang lalaki ng panyo sa babae.

Maliit na kaso siguro para sa ibang tao, pero noong makita ko ang panyong regalo sa akin ni Mateo at ang panyong regalo niya kay Klara, hindi ko napigilang umiyak. Naamoy kong mas malakas ang pagkakadikit ng amoy ni Mateo sa panyo ni Klara. Gusto ko sanang makipagpalit pero naunahan ako ng hiya. Nakakatawang kung sino pa ang totoong nagmamay-ari kay Mateo ay siya pang umaatras para magbigay sa iba.

Dagdag pa rito ang biglaang pagkawala ng ilan sa mga gamit ko, lalo na sa mga regalong bigay ni Mateo. Minsan, inilapag ko lang ang kwintas ko sa kusina dahil pinlano kong maligo at ayaw kong mabasa pero nang bumalik ako, wala na ito sa pinaglagyan ko. Tinanong ko ang aking ina ngunit, “Hindi pa naman ako nagagawi sa kusina.” Nakita ko nga siya sa labas at nagtatabas ng damo.

Tinanong ko ang aking ama pero, “Kakagising ko lang.” Saktong may muta pa siya sa mata at mukhang hindi pa nakakapaghilamos.

Tinanong ko si Klara subalit, “Yung kwintas mo nawawala? Hala, hanapin natin!”

Hindi niya sinagot ang tanong ko.

Baka naman siguro burara lang talaga ako dahil pagkatapos kong mawalan ng kwintas, yung singsing namin ni Mateo naman ang nawala sa loob ng kwarto ko. Kaming dalawa lang naman ni Klara ang pumapasok dito.

Nakikinig lang kaming dalawa sa radyo at nang biglang kumalam ang mga sikmura namin, nagdala kami ng tinapay at palaman sa kwarto.

90 · Apple Audrey L. Noda

Sinubukan kong buksan yung bote ng Cheez Whiz pero tumatama yung singsing ko sa takip kaya tinanggal ko muna at ipinatong sa kama ko.

Nakalimutan ko namang ibalik pagkatapos naming kumain. Nakalipas na ang maghapon nang maalala kong hindi ko suot ang singsing. Nang hinahanap ko na ito, hindi ko na makita. Tinanggal ko na ang mga unan, ang mga kumot pati ang kobrekama ay isinama ko na. Binaliktad ko na ang kama at sinilip ko na rin ang espasyo sa ilalim ng kama pero wala pa rin.

Nadatnan ako ni Klara na gumagapang na sa sahig ng kwarto ko, baka kasi gumulong sa ibang parte ng kwarto yung singsing. Tinulungan niya akong maghanap pero hindi rin namin nakita. Susuko na sana ako nang may hindi ako inaasahang makita.

May kumikinang sa loob ng buhok ni Klara.

Mabilis ko lang nakita, parang isang malikmata. Nang umikot si Klara, nahuli ko sa buhok niya ang isang bagay na kuminang nang tamaan ng ilaw.

Gusto ko sanang hawakan ang buhok niya pero ano namang sasabihin ko?

Na gusto kong tingnan kung sumabit sa buhok niya ang singsing ko?

Naalis nang kaunti ang agam-agam ko nang makita ko na lang na tinipon niya ang buhok niya at sinimulan itong suklayin ng kamay. Walang singsing na bumagsak galing sa buhok niya.

Gustuhin ko mang tanggalin ang imahe ng singsing ko sa buhok niya ay hindi ko magawa. viii.

Ngayon ang huling araw ni Klara sa amin. Bukas, doon na siya sa kanila tutuloy.Tapos na kasi ang isang linggong hiningi ko sa ina niyang si Tiya Antonia. At isa pa, sa lahat ng gulong nangyayari sa buhay ko, mas mabuti nga yatang maghiwalay muna kami ni Klara.

Hindi ko inaasahang ganito ang mangyayari sa amin sa kanyang pagbalik.

Lalabas kami ni Mateo ngayon. Hindi na ako magpapasundo sa bahay sa pangambang maisipan pa niyang imbitahin si Klara sa date namin. Noong una, nakunsensiya ako kasi parang nakita kong lumungkot ang mga mata ni Klara nang sabihin kong aalis lang ako sandali. Huling araw na niya sa bahay tapos aalis pa ako. Dagdag pa Heights Seniors’ Folio 2012 ¡ 91

rito, pakiramdam ko rin na alam niyang lalabas kami ni Mateo at hindi ko siya inimbitahan. Pero kinailangan kong tigasan ang loob ko. Ako ang girlfriend. Ako lang ang may karapatang makasama si Mateo.

Mas madaling makalimutan ang isang bagay, o tao, kapag hindi na ito nakikita.

Nagkita kami ni Mateo sa plaza. May hawak siyang bulaklak at isang nakabalot na kahon. Habang papalakad ako papunta sa kanya, bigla akong kinabahan at napahawak ako sa daliri kong nawawalan ng singsing. Itinago ko ito sa loob ng bulsa ng pantalon at dito, ikinuyom ko ang kaliwang kamay ko.

Dumikit ako kaagad sa kanya, iniyakap ang kanang braso sa katawan niya at inihilig ang ulo sa balikat niya.

Walang salitang namagitan sa aming dalawa. Tahimik lang kaming magkayakap, nagpapakiramdaman. Kuntento na ako sa ganoong posisyon namin pero kinailangan pa talagang banggitin ni Mateo ang iniiwasan kong tanong.

“Hindi mo yata kasama si Klara?”

Pinalampas ko at kalmado kong sinagot.

“Nagpapahinga siya. Masama kasi ang pakiramdam niya.”

“Ah ganun ba? Gusto mong ituloy na lang natin ang date natin sa ibang araw? Kawawa naman si Klara sa bahay, mag-isa.”

Kumalas ako sa pagkakayakap sa kanya at tiningnan siya sa mata.

“Matanda na si Klara. Kaya na niya ang sarili niya. At saka kung kailangan niya ng tulong, nandun naman yung mga magulang ko.

Hindi nila pababayaan yun.”

“Pero -” Nagpanting na talaga ang tenga ko at dala na rin siguro ng sama ng loob ko sa lantarang pag-aalala ni Mateo kay Klara, sinita ko na ito.

“Ano bang meron sa inyo ni Klara? Isang linggo pa lang kayong magkakilala tapos ganyan na ang turing mo sa kanya. Mas inaalala mo pa siya gayong ako ang kasama mo ngayon. Sasabihin mong ilipat natin ang date na ‘to para maasikaso ko si Klara e gayong tatlong linggo na natin ‘tong pinaplano. Tapos bakit ba tuwing magreregalo

92 · Apple Audrey L. Noda

ka sa akin, palaging may regalo ka rin kay Klara? Ano yun, nililigawan mo siya sa harap ko?”

Tuloy-tuloy lang ang pagmamarakulyo ko, sunod-sunod ang mga salitang punung-puno ng isang linggong kinimkim na sentimyento.

Ni hindi ko napansin na nailabas ko ang kaliwang kamay ko at naisuklay ko sa buhok ko. Nakita tuloy ni Mateo na hindi ko suot ang singsing na bigay niya. Imbes na siya ang masukol ko, ako pa tuloy ngayon ang mapagsasalitaan.

“Nasaan ang singsing mo?”

“Sagutin mo muna ako. Sino si Klara para sa’yo?”

Itinago ko na ang kamay ko pero nahawakan ni Mateo ang braso ko at hinaltak niya ako papalapit sa kanya.

“Elena, ang singsing.”

“Nawala ko.” “’Tangina naman, Elena! Alam mo bang ang mahal ng bili ko dun tapos iwawala mo lang din? Hindi mo man lang naisip –” “’Wag mo akong sumbatan! Hahanapin ko naman e. Sinabi ko bang hahayaan ko lang na mawala ‘yun? At saka bakit sa letseng singsing na yun nanghihinayang ka e dun sa mga pinagbibili mo para kay Klara, hindi mo pinanghihinayangan gayong hindi mo naman siya kaanu-ano?”

“Bakit ba kelangang masangkot pa dito si Klara? Ano bang ginawa ng kababata mo sa’yo?”

“Yun na nga e. Ako ang kababata e bakit parang ang lumalabas ay ikaw ang matalik na kaibigan? May gusto ka ba kay Klara?”

Natahimik si Mateo pero galit ang mga mata nitong nakatingin sa akin. Tiim-bagang nitong inilayo ang tingin, nagbuntong-hininga at humalukipkip. Sabay akong nagalit at nasaktan sa reaksyon niya; hindi ko matanggap.

“So, totoo? Totoo ngang may gusto ka sa kanya? Alam mo, nagsisisi akong ipinakilala pa kita sa kanya. At ikaw, sa tatlong buwang tayo, hindi pa rin pala kita lubusang kilala. Letseng buhay ‘to, sa lahat naman ng malalandi diyang babae, sa bestfriend ko pa. May sa

Heights Seniors’ Folio 2012 · 93

mangkukulam yata yun. Siguro nagayuma ka, ano? Pinakain ka ba nun ng kung anuman kaya ka parang humaling na humaling sa kanya?

O ‘di kaya naman kinulam ka ng buhok niya. Naku, yung buhok na yun. Nakita ko. Kinakausap niya yung buhok. May sa demonyo yung buhok. Kung alam mo lang na siya yung nagnanakaw ng mga regalo mo at pati ng singsing… yung singsing… yung…”

Hindi ko na matapos ang sasabihin ko dahil niyuyugyog ako ni Mateo. Hindi ko rin napansin na sumisigaw na rin pala ako. Buti na lang at walang bubong ang plaza kundi ay rinig na rinig ako ng mga tao sa paglalabas ng sama ng loob ko.

“Ano ba yang pinagsasabi mo? Parang kang baliw diyang nagtutungayaw!”

“Nakita ko. Nakita kong kinain ng buhok ni Klara ang singsing ko!”

Napatigil si Mateo at tumingin siya sa akin. Hindi na galit ang nasa mga mata niya kundi awa.

“Hindi ko alam kung bakit kailangan mong siraan si Klara pero tigilan mo na ‘to.”

Inilapag ni Mateo ang bulaklak at ang nakabalot na kahon sa paanan ko.

“Kausapin mo na lang ako kapag nakakapag-isip ka na ng diretso.”

Dahan-dahan siyang lumakad palayo. Parang hinihintay niya akong pigilan siya. Pero tiningnan ko lang ang bawat hakbang niya.

Hindi ko siya magawang tawagin. Hinayaan ko na siyang umalis. ix.

Nakasalubong ko ang ina ko sa may tarangkahan at bago pa siya magtanong kung bakit ang aga ng uwi ko, iniwasan ko na siya’t nagmadali na akong tumakbo patungo sa loob ng bahay. Ibinasibas ko ‘yung mga bulaklak sa basurahan, dire-diretso sa loob ng kwarto ko at pabagsak na isinarado ang pinto. Nag-atubili pa ako bago ko ikandado ang pinto. Maya-maya’y narinig ko ang boses ng ina ko sa likod ng pinto.

“Anak, may problema ka ba?”

94 · Apple Audrey L. Noda

Sa loob-loob ko, ‘’Nay, kapag nagdadabog, ‘di ba, kadalasan naman may problema?’

“Wala, ‘Nay. Masakit lang ang ulo ko.”

“Ah sige. Gusto mo bang ipagluto kita ng pagkain?” “’Di na po, ‘Nay. Itutulog ko na lang po ‘to.”

Narinig ko ang mga yabag ng ina kong papalayo. Sa wakas, katahimikan.

“Elena, okay ka lang ba?”

Hindi mapigilan ng sarili kong maging sarkastiko, ‘Hindi mo ba narinig ang mga sinabi ko kanina? At saka, tulog dapat ako ngayon.

Bakit mo ako kelangang tanungin ngayon?’

“Ah, e, masakit lang ang ulo ko. Matutulog muna ako.”

Inilabas ko ang music box galing sa nakabalot na kahon na regalo ni Mateo kasama ng bulaklak at pinihit ko ang dial para tumunog ang maningning na music box na napalilibutan ng mga maliliit na brilyanteng mukha namang gawa sa puwit ng baso. Pumailanlang sa hangin ang isang matinis na tunog, parang lirang pinapatugtog.

Kunwaring props para sa aking ‘pagtulog’.

“Nag-away ba kayo ni Mateo?”

Hindi ako makasagot. Naisip ko na lang, ‘Ano ‘to? May esp? Alam kong matalino ka pero bakit pati yun alam mo?’

“Elena, kung may problema kayo ni Mateo at kailangan niyo ng tulong, nandito lang ako.”

‘Yun nga e, ikaw ang problema.’

“Kung ako ang tatanungin, pakiramdam ko, masyadong insensitibo si Mateo bilang lalaki. Ang ibig kong sabihin, hindi niya maiintindihan ang mga pinagdaraanan natin bilang mga babae.

Hindi niya alam na dapat sinusuyo ang mga babae, hinihimok kumbaga.”

‘Kaya nga kami magkagalit ngayon kasi yun nga ang ginagawa niya e. Kaya lang, hindi lang ako ang sinusuyo niya. Pati ikaw, pinapatulan.’

“Kaya nga nagulat na lang ako nang bigla mong ipinakilala sa akin si Mateo. Hindi ko akalaing magkakaboyfriend ka agad. Akala ko pa naman, dati, pangako natin sa isa’t isa na hindi muna tayo papasok sa

Heights Seniors’ Folio 2012 · 95

isang relasyon hangga’t hindi pa tayo nakakapagpatayo ng bahay. Ha ha ha! Mga bata pa nga tayo noon.”

‘Nabigla ka pala nang ipakilala ko sa’yo ang boyfriend ko. Hah! Ako kaya ang nabigla. Hindi mo sinasabi sa akin pero Cum Laude ka rin pala sa kalandian. Letse!’

“Pero kung ako ang tatanungin, mas okay yata na maghiwalay muna kayo ni Mateo. Parang hindi pa oras na magkaboyfriend ka, Elena. Hindi mo kailangan si Mateo.”

‘Para masolo mo, ganon?’

“Ano ba yan? Tulog ka na’t lahat-lahat, kinakausap pa rin kita.

Sige, magpahinga ka na’t sana’y gumaling na ang sakit ng ulo mo.

Magpahinga ka, Elena. Nandito lang ako kung kailangan mo ako.”

Sa mga panahong iyon, dahil hindi ko maintindihan kung ano ang dapat kong maramdaman, itinulog ko na lang din ang sakit at sama ng loob ko. x.

Kinabukasan, nagising akong nag-iisa sa bahay. Bumalik na si Klara sa kanila, namalengke naman ang nanay ko, ang tatay ko, katulad ng dati, ay nasa umpukan ng mga lalaking sumusubaybay na naman sa kanto.

Parang minamartilyo ang ulo ko sa sakit, nanlalambot naman ang mga binti ko sa pagtakbo ko pauwi kahapon at kinakain ng matinding gutom ang sikmura ko. Dumiretso agad ako sa kusina para humanap ng pagkain. Masyadong tahimik ang bahay. Parang walang taong nakatira, walang ingay, walang tunog, walang kahit ano.

Pagkatapos kumain, bumalik ako sa kwarto para tingnan ang selepono ko kung may tawag o teks man lang pero sa aking pagkadismaya, wala rin akong nakita.

‘Ano na nga kaya ang ginagawa nina Mateo ngayon? O kahit si Klara?’

Kahit labag sa loob ko, hindi ko maiaalis na sila pa rin ang mga taong malapit sa puso ko. Kung hindi lang kami nag-away dahil sa singsing… ang singsing! Hahanapin ko pa pala.

96 · Apple Audrey L. Noda

Hinalughog ko sa buong kwarto ang singsing, binaliktad ko na ang mga dapat mabaliktad at halos nalinis ko na rin ang buong kwarto ko sa kahahanap. Inabot na ako ng isa o dalawang oras pero wala pa rin. Ibinaling ko na lang ang pansin ko sa music box na inilapag ko sa mesa kahapon… ngunit wala ang music box sa mesa!

‘Ano ba naman yan, Elena, pati music box, nawawala mo rin? Pero ikinandado ko ang pintuan kahapon bago ako matulog. Walang makakapasok sa kwarto ko para kunin ito.’

Naghanap akong muli sa kwarto ko, ngayon ay dalawa na ang pakay ko – ang singsing at ang music box. Nakailang ulit na akong paikot-ikot sa kwarto ko pero ni isa ay wala akong makita.

May isa akong gustong pagtanungan pero hindi ko matanggap na kailangan ko pa siyang tanungin tungkol sa bagay na ito. xi.

Labag man sa kalooban ko, nagpunta ako sa bahay nina Klara. Siya lang naman ang maaari kong pagtanungan.

Dumating ako sa bahay nila at nadatnan silang mag-anak na kumakain ng hapunan.

“O, Elena, napadaan ka? Kumain ka na ba? Hane’t ipaghain mo nga si Elena, Antonia.” utos ni Tiyo Felipe sa may-bahay.

“Ah, e. Wag na ho. Kumain na ho ako sa amin. Gusto ko lang hong makausap si Klara. Mabilis lang po.”

“Oi, Klara. Ikaw pala hinahanap ni Elena.”

Umalis si Klara sa hapag-kainan at hinila niya ako sa kanyang silid.

“O, anong meron? Na-miss mo naman ako agad. Ha ha ha!”

“May nakita ka bang music box kahapon?”

“Music box?”

Tinitigan ko si Klara ngunit hindi ko mabasa ang mukha niya.

Nakangiti siya ngunit parang pilit; hindi umaabot ang ngiti niya sa mata.

“Oo. Nasa kwarto ko kahapon.”

“E ‘di ba nakakandado yung kwarto mo kagabi?”

Sinuklay ni Klara ang buhok niya gamit ang daliri at parang Heights Seniors’ Folio 2012 · 97

tinatapik-tapik pa ito. Nagpatuloy ito.

“Hinanap mo na bang maigi? Sa ibang lugar kaya? Sa kusina? Sa kwartong tinutulugan ko?”

Hindi ako sumagot. Matagal ko lang siyang tinitigan. Hindi ko alam pero parang hinihigop ako ng buhok niya. Parang napipilitan akong tumingin sa pagsuklay niya ng buhok.

“Gusto mong samahan kitang maghanap? Sige, intayin mo ako.

Magpapalit lang ako ng damit.”

Habang naghahanap ng damit panlabas si Klara, naupo ako sa gilid ng kama nito at sinuyod ng tingin ang kwarto nito. Nasa gitna ako ng pagmumuni-muni nang biglang may narinig akong matinis na tunog. Pamilyar yung tunog… parang galing sa isang instrumento… parang yung tunog sa music box!

“Ano yun?”

“Hmm?” “Hindi mo ba narinig yun?”

“Ang alin? Yung pagsipol ko?”

“Hindi. Yung matinis na tunog.”

“Wala naman akong naririnig. Ang naririnig ko lang e yung sipol ko.”

“Hmm, parinig nga ako ng sipol mo.”

Sumipol si Klara at ito nga ang eksaktong himig ng music box na binigay ni Mateo bilang regalo. Pero kakaiba ito sa narinig ko kanina.

Ang nanggagaling kay Klara ay tunog sipol talaga, pero yung naunang tunog ay mas pino, mas dalisay ang pagsunod sa mga melodiya ng music box.

“O, halika na. Bumalik tayo sa bahay mo.”

Pinauna kong maglakad si Klara dahil gusto ko munang tingnan ang kabuuan ng kwarto niya. Nang makuntento na ako sa aking nakita, isinarado ko na ang pinto ng kwarto niya. Ngunit sa paglingon ko, nagulat ako sa nakita ko sa likuran ni Klara. May nakita akong kuminang sa buhok nito, katulad ng pagkinang ng music box ko.

“Klara, bago tayo umalis, gusto mo bang tirintasin ko muna ang buhok mo?”

Nakita ko ang pagkalito ni Klara sa alok ko pero pumayag na rin 98 · Apple Audrey L. Noda

naman siya. Iniabot niya sa akin ang panali ng buhok niya at umupo sa isang silya sa kusina.

Noong una, nangimi pa akong hawakan ang buhok pero naalala ko ang music box. Tinipon ko ang buhok niya sa aking mga kamay at gumawa ako ng tatlong dibisyon. Sinimulan ko nang suklayin ng daliri ko ang buhok niya at pinakiramdaman ko kung may tatamang kung ano sa mga daliri ko. Pero wala, puro buhok lang. Nang sinimulan ko nang tirintasin ang buhok ni Klara, narinig ko na naman ang matinis na himig. Mabilis lang ang tunog, parang patikim lang. Sa gulat ko ay hindi ko napansing nabitawan ko na pala ang buhok na tinitirintas.

“O, nasira ba ang tirintas?”

“Ah, hindi. Nawala lang sa pagkakahawak ko yung buhok. Sandali na lang ito.”

“Sige.”

“Matanong ko lang, saan mo narinig yung sinisipol mo kanina?”

“Sa totoo lang e hindi ko rin alam. Basta parang narinig ko lang sa utak ko.”

Natapos ko na ang pagtitirintas ng buhok ni Klara ngunit hindi ko na ulit narinig ang tunog ng music box ni naaninagan ang kung anuman itong kumikinang. xii.

Isang linggo na ang lumipas nang mag-away kami ni Mateo, nang mawala ang music box, at nang umalis si Klara sa bahay namin.

Babalik na kasi si Klara sa Maynila dahil may naghihintay sa kanyang trabaho doon. Samantalang ako, dito na sa probinsya mabubulok.

Kasama ng mga nawawalang mga bagay, ng malanding boyfriend, ng buhay na hindi ko mawari kung magugustuhan ko ba o hindi. Ang buhay sa probinsya bagaman payapa at tahimik, kung susuriin, ay parang walang nangyayari. Paulit-ulit ang buhay, walang pagbabago.

Halos hindi umuusad. Pero ano pa nga ba ang magagawa ko. Parang itinapon na ako dito ng tadhana. Gustuhin ko man o hindi, dito pa rin ako babagsak. Walang magbabago.

Pero ang buhay ni Klara, magbabago. At bago ito tuluyang Heights Seniors’ Folio 2012 · 99

mag-iba, gusto kong siguraduhing magkakaroon ako ng tatak sa buhay niya. Bago siya umalis, gusto ko siyang bigyan ng isang regalo.

Yung paborito kong panyo, sinulsihan ko ng pangalan niya sa gilid.

Kahit ba sabihin hindi naging maganda ang naging lagay ng pagtigil niya dito sa amin.

Nagpunta ako sa bahay nila dahil bukas ng madaling araw siya luluwas papuntang Maynila. Hindi na ako makakasama kaya ngayon ko na ibibigay ang iiwan kong regalo sa kanya. Ayon kay Tiya Antonia, nasa kwarto pa raw si Klara at nag-iimpake pa ng mga damit.

Dire-diretso ako sa kwarto ni Klara at walang katok-katok kong binuksan ang pinto. Una kong nakita ang magulo niyang kwarto, nagkalat na mga damit at sapatos, mga supot ng plastik, mga dadalhing pagkain pati mga librong isasama ni Klara sa siyudad.

Inilinga ko pa ang ulo ko at nakita ko na nga si Klara, nakayuko sa tokador.

“Klara.”

Nagulat pa siyang lumingon sa direksyon ko. Nandoon na naman ‘yung ngiti niyang hindi na yata mabubura sa labi niya.

“Elena! Buti nandito ka! Tulungan mo naman akong magimpake.

Nawawala yung isang libro ko e. Tulungan mo akong hanapin. Basta kulay pula yun tsaka hardbound.”

Ipinasok ko ang panyo sa bulsa ng pantalon ko at nagpasya akong mamaya na lang ibigay sa kanya. Hinalughog namin ang buong kwarto niya ngunit hindi namin makita yung libro. Nag-alok akong hanapin sa sala nila, baka naiwan niya doon. Bumaba ako sa tanggapan nila at inisa-isa ang mga libro sa ilalim ng mesa sa gitna ng kwarto. Wala. Tiningnan ko rin ang istanteng pinagpapatungan ng sangkatutak na papel at hinanap doon ang libro ngunit wala pa rin.

Nagdesisyon na akong bumalik sa kwarto ni Klara at baka sakaling nakita na niya ito roon.

Pagkapasok ko, nakita kong natutulog si Klara sa sahig, katabi ng mga punong kahon at bagahe. Nakadikit sa mukha niya ang ilang hibla ng buhok dala ng pawis. Marahil nakatulog dahil sa pagod.

Tumabi ako sa kanya at ipinatong ang ulo niya sa hita ko.

100 · Apple Audrey L. Noda

Nagsumiksik siya sa akin nang maramdaman niya ang hita ko sa ilalim ng ulo niya. Hahawakan ko sana ang buhok niya nang may mapansin ako. Pamilyar ang amoy ng buhok niya. Hindi amoy ng shampoo o conditioner. Hindi rin langis. Sadyang pamilyar talaga ang amoy.

Amoy ng pinaghalong amoy ng bagong ligong lalaki at pulbo.

Hindi ko maipaliwanag pero bigla akong napuno ng galit.

Nagpuyos ang loob ko at bigla kong ginustong sabunutan si Klara.

Mula sa gilid ng mata ko, nakita ko ang isang gunting, katabi ng plastic na tali at scotch tape. Inabot ko ang gunting at itinapat ko sa buhok ni Klara.

‘Hindi ko pa rin pala matanggap.’

Dahan-dahan kong ibinaba ang gunting sa buhok ni Klara at dahan-dahan kong ginupit ito. Nagsimula ako sa ibaba, ang dulong tumatama sa baywang nito tuwing naglalakad. Paunti-unti lang nang simula, hanggang sa humaba na ang nagugupit kong buhok. Ingat na ingat akong huwag gumawa ng ingay ang metal na gunting.

“Gusto ko mang sabihin sa sarili kong buhok mo lang ang may sala…”

Puno na ng ginupit na buhok ang hita ko ngunit mahaba pa rin ang buhok sa ulo ni Klara. Nainis na ako at hinila ang buong buhok ni Klara paitaas. Nagising na si Klara at humuhulagpos sa hawak ko.

“Elena, aray! Ano bang-” Bago pa niya matapos ang sasabihin niya, ginupit ko nang ginupit ang buhok nito. Naramdaman kong sumayad sa anit ni Klara ang gunting ngunit hindi ako tumigil. May bahid ng pula ang gunting na ipinanggugupit ko. Sabay na umiiyak at sumisigaw na si Klara ngunit walang magawa ang mga kamay niya sa kamay kong hawak pa rin ang buhok na niya. Tinuloy-tuloy ko lang ang pagputol ng buhok hanggang sa matamaan ko na ang tenga ni Klara. Malutong ang pagkakagupit ko at sumirit ang dugo. Isang malakas na tili ang pinakawalan ni Klara.

Hawak ang dumudugong tenga, sinipa-sipa ako ni Klara at sinigawan ako. Marami siyang sinasabi ngunit wala akong maintindihan. Sigaw siya nang sigaw pero parang bumubukas lang

Heights Seniors’ Folio 2012 · 101

ang bibig niya at puro hangin ang lumalabas. Hindi ko na mabasa ang bawat galaw ng bibig niya, hindi ko marinig ang sinasabi niya, hindi ko na siya makita.

Hilam sa luha, inilabas ko ang panyong ibibigay ko sana sa kanya kanina. Lumapit ako sa kaniya at natigilan siya. Ilang pulgada na lang ang distansya ng mukha ko sa mukha niya.

Inihampas ko sa mukha niya ang panyo.

“Ako pa ang niloko mo. Ikaw at ‘yang demonyo mong buhok.”

Dumakot ako ng buhok niya sa sahig at dali-daling lumabas ng kuwarto. Nakasalubong ko si Tiya Antonia na humahangos papasok ng kuwarto. Nagtatakbo na ako palabas ng bahay, diretso sa kalsada hanggang sa umabot ako sa kanto ng kalye nila. Bumagal ang bawat hakbang ko at tumingin ako sa langit. Walang buwan ni bituin sa langit. Puro maitim at makapal na ulap lang.

Itinaas ko ang nakakuyom kong kamay at inamoy ko ang buhok ni Klara. Inamoy ko ang pamilyar nitong amoy: amoy ng bagong ligong lalaki at pulbo.

102 · Apple Audrey L. Noda

Ang Manggagamot Matagal-tagal na rin nang may huling dumaan dito. Malikot, patakbo.

Siguro bata na naman. Sandali kong itinigil ang pagdidikdik ng mga tuyong dahon at nakinig. Mukhang tumatabas sa talahiban sa likod ng kubo ang bata. Tumigil. Hinintay kong gumalaw siyang muli pero mukhang wala itong planong matinag sa kinalulugaran nito. Ano kaya ang nilalaro nila gayong papagabi na? Taguan na naman siguro. Kung sabagay, liblib nga dito sa parte ng sagingan. Kakaunti lang ang napapadaan, malayo kasi sa pangunahing daan.

Itinuloy ko ang pagpupulbos ng mga tuyong dahon sa dikdikan. Nasa gitna na ako ng pagdadagdag ng tubig nang may narinig ulit akong kaluskos sa may bandang kaliwa ng kubo, ‘yung daan paloob ng sagingan. Mayamaya pa’y may sumigaw. Matinis, pataghoy.

Iniwan ko ang ginagawa ko sa lababo at tumuloy ako sa bintana. Sumilip ako mula sa inaanay nang bintana at nakita ko ang isang batang babaeng hawak-hawak ang binti nito, namimilipit sa sakit. Mula sa binti nito ay may umaagos na daloy ng dugo. Putlang-putla na ang labi ng babae at hindi ito matigil sa pag-iyak. Hindi naglaon at hinimatay ito.

May humahangos mula sa likod-bahay. Patakbong lumapit ang isang batang lalaki at pinilit gisingin ang batang babae. Tinapik-tapik niya ang pisngi nito pero hindi tumitinag ang babae. Halatang hindi na mapakali ang lalaki at hindi na mapakali. Humingi ito ng tulong at sumigaw, ngunit sa lawak ng sagingan, siguradong walang makakarinig sa kanya. Hindi magawang dalhin ng hangin ang sigaw nito dahil kinukulob ng mga puno ang kahit anong tunog dito sa sagingan. Lalo na ngayo’t malapit nang lumatag ang gabi, halos wala nang tunog na maririnig dito, maliban na lang sa manakanakang ihip ng hangin.

Umiiyak na rin ang batang lalaki. Pinipilit nitong ampatin ang sugat sa binti ng babae ngunit malakas ang agos ng dugo. Pulang-pula na ang kamay nito pati ang damit nitong ginamit niyang pampatigil ng dugo. Lumingalinga siya at nakita niya ang kubo. Lumapit siya at kumatok sa pinto ng kubo, paulit-ulit, sabay ng paghingi nito ng tulong. Tuloy-tuloy ang tulo ng luha Heights Seniors’ Folio 2012 · 103

nito habang kinakalampag ang pinto, pumapahid na ang dugo sa kamay nito sa kahoy. Nanatili lang akong nakasilip sa bintana. Hindi naman niya ako makikita sa pagkakakubli ko sa inaagiw nang kurtina. Lumingon sa direksyon ko ang bata at panandalian akong hindi nakahuma, tumitig ang mga mata niya sa sarili kong mga mata. Hindi ako gumalaw, hindi ako gumawa ng kahit anong ingay. Alam kong hindi niya ako makikita.

Ngunit nakita ko sa mga mata niya ang pagkilala at pagsino. Nakita niya ako.

Lumapit siya sa bintana at humingi ng tulong. Nagmamakaawa.

Magkahalo na ang uhog at luha nito sa mukha. Hindi pa rin ako makapaniwalang nakikita niya ako. Hindi ko na matagalan ang titig ng mga mata niya kaya’t napagdesisyunan ko nang ibigay ang hinihingi nito.

Nang umalis ako sa bintana, narinig kong lumakas ang paghingi nito ng tulong. Hindi ko pinansin at tumuloy ako sa kusina, dire-diretso sa salansanan ng mga halamang gamot. Pinili ko ang pinakamabisang langis na maibibigay ko sa kanya at isinulat ko ang pinakamalakas na dasal na alam ko sa papel. Nag-iwan din ako ng mensahe kung paano gagamitin ang ibibigay ko.

‘Ipahid mo sa sugat ang langis at taimtim mong sambitin ang dasal na isinulat ko diyan. Huwag na huwag mong ipapakita sa iba ang bisa ng dalawang iyan.’

Ipinatong ko ang botelya ng langis at ang papel na may dasal sa mesa sa bukana ng kubo. Dahan-dahan kong binuksan ang pinto, maingat na huwag matamaan ng sikat ng araw ang kahit anong parte ng katawan ko.

Sumingit ako sa likod ng pinto at nagpayakap sa dilim. Hindi niya dapat ako makita.

Pumasok ang batang lalaki at sumilip, inaasahang makikita ako. Ngunit ang una niyang nakita niya ay ang langis at dasal sa bungad niya, sumunod ang mensahe. Nakita kong sinusundan ng mga mata niya ang mahinang pagbasa ng bibig niya. Pagkatapos ay luminga-linga pa siya, paulit-ulit na nagpapasalamat. Mabilis siyang lumabas at ginamit ang binigay ko sa batang babae.

Nagkamali ako. Hindi ko dapat ginawa iyon.

Parang kahapon lang noong insidente sa sagingan. Napilit-pilit pa kasi akong maglaro ng taguan e. Dapat nanatili na lang ako sa bahay.

104 · Apple Audrey L. Noda

Ilang araw na rin pala ang nagdaan nang makita ko ang kubo ni lola.

Lola na ang tawag ko sa kanya kahit bahagya ko lang siyang nakita dahil parang mata ng isang matanda ang nakasilip sa bintana. Ang bilis-bilis ng panahon. Nandoon pa rin sa ilalim ng kama ko ‘yung botelya ng langis at ‘yung dasal na binigay ni lola. Itinatago ko kasi baka magtanong sina Nanay. Baka isiping langis niya sa buhok o kaya naman ang langis na pamahid sa mga bandehadong lalagyan niya ng ube. Masyadong mabango naman kasi, parang pulot, matamis sa ilong. Sadyang ganoon lang talaga ang amoy.

Noong isang araw, sinubukan kong balikan ang bahay ni lola kasi gusto ko sanang magpasalamat. Napagaling ng langis at dasal niya ang kaibigan kong si Mona. Akala ko talaga mamamatay na siya.

Hindi ko nga alam kung paano ko ginawa. Sinunod ko lang ang bilin ni lola. Ipinahid ko sa dalawang kamay ko ang langis at binulungan ko muna ng dasal bago ko ipatong sa binti ni Mona. Idiniin ko sa magkabilang gilid ng kagat ng ahas ang kamay ko at minasahe palabas ang dugo. Baka sakaling sumama sa dugo ang kamandag ng ahas. May malapot na dugong lumabas mula sa sugat, tuloy-tuloy lang sa pag-agos. Nang maging normal na ulit ang kulay ng dugo na lumalabas sa binti niya, naramdaman ko lang na baka maayos na siya.

Kailangan lang na salinan siya ng dugo. Nahirapan pa akong bitbitin siya pabalik sa bayan dahil madilim na rin noon. Kinabahan pa ako’t sobrang putla na niya at mahinang-mahina na ang tibok ng puso niya.

Pero nagpapasalamat pa rin ako at nabuhay siya.

Dahil na rin sa kagustuhan kong magpasalamat, isang araw makalipas ang insidente, bumalik ako sa bakanteng lote sa gitna ng bukid ni Mang Berto at ng kakahuyan. Inilarawan ko pa nga sa talaarawan ko para hindi ko makalimutan ang lugar. Tinahak kong muli ang landas papunta sa pinagtaguan ko. Sinundan ko ang daan kung saan patag ang damo. Umabot ako sa sagingan sa kabilang ibayo. Dire-diretso lang ako hanggang sa umabot sa sangang-daan na pinapagitnaan ng isang puno ng saging. Kumaliwa ako at doon sa gitna ng talahiban, may nakatayong kubo. Kumatok ako sa pinto ngunit walang sumagot. Nakiramdam ako kung may tao at nang mainip ay sumilip na rin ako sa bintana, sa mismong bintana kung Heights Seniors’ Folio 2012 · 105

saan ko nakita si lola. Ngunit walang laman ang bahay. Inaalikabok at inaagiw na ang mga gamit na tumambad sa akin. Para nga yatang patay ang hangin sa loob ng bahay. Hindi man lang kababakasan ng buhay. Nagduda ako pero naisip kong hindi naman siguro imahinasyon lang si lola.

Ilang araw pa ang nagdaan at iniuwi ng tatay ko ang kinakapatid kong si Kuya Carlos mula sa bukid. Pilay kasi ang paa ni Kuya kaya kinailangang alalayan ni Tatay para makalakad. Nadulas kasi siya sa pilapil. Tag-ulan na kasi kaya madalas basa ang lupa at madulas ang daan. Nagalit si Tatay kay Kuya.

“Gagasta na naman tayo sa pagpapagamot mo sa bayan.”

Sa tinuran niyang iyon, kinagalitan siya ni Nanay.

“Walang kaso ang pera pagdating sa pamilya!”

Mas lumaki ang galit ni Tatay kasi parang sinusumbatan pa siya ni Nanay. Malalim kasi ang pinaghuhugutan ni Tatay. Hindi naman kasi anak ni Tatay si Kuya; anak sa unang asawa ni Nanay si Kuya Carlos.

Matagal silang nag-away. Parang drama nga sa TV ang away nila, kulang na lang magbatuhan sila ng mga pinggan.

Kinagabihan ng araw ding iyon, sinubukan kong gamitin ang langis at dasal sa paa ni Kuya habang tulog ang lahat. Ayaw ko na ring marinig ang pagtutungayaw ni Tatay at ang pagbubunganga ni Nanay. Ginawa ko lang ulit sa paa ni Kuya ang ginawa ko sa binti ni Mona. Pero nang malapit na akong matapos, nagising si Kuya.

“Anong ginagawa mo?”

Hindi ako sumagot. Hinayaan kong ang magaling na niyang paa ang sumagot para sa akin. Pero pinaalalahanan ko siyang huwag ipagkalat ang nakita niya.

Nagkamali ako ng pinaalalahanan dahil hindi nagtagal at kumalat ang balitang nakakapanggamot daw ako. Dumami ang mga taong nagpunta sa lugar namin. Simula noong malaman ni Tatay kay Kuya na nakakagamot ang langis at dasal na meron ako, ipinatawag niya yung mga kamag-anakan niyang may sakit at pinapupunta sa amin dahil naniniwala raw siyang papagalingin ko silang lahat.

Sa loob ng isang linggo, dumagsa ang mga tao mula sa Maynila at sa mga karatig probinsya. Bata, matanda, lalaki, babae, mayaman 106 · Apple Audrey L. Noda

o mahirap – pinupuno nilang lahat ang bakuran namin para lang magamot ko.

Tuwing umaga ng Sabado at Linggo, maglalabas ng maliit na bangko si Tatay para upuan ko. Papapilahin niya ang mga tao at isaisang kakausapin. Maya-maya pa’y may iaabot na silang sobre o kung hindi man ay nakatuping perang sabi naman ni Tatay na, “Anak, donasyon daw.”

Hanggang gabi ako kung manggamot. O kung minsan, hanggang maubos ang tao sa labas ng bahay. Si Tatay at si Nanay, tuwang-tuwa sa akin. Palaging paborito kong pagkain ang nakahain sa mesa, hindi na rin ako pinapagawa ng gawaing bahay. Baka raw masira ang kamay ko o ‘di kaya’y sumakit ang katawan ko. Hindi ako sanay sa ganitong trato pero aaminin kong nagugustuhan ko ito.

Isang araw, tinanong ni Kuya Carlos sa akin kung saan ko nakuha ang langis at ang dasal. Sabi ko ibinigay lang iyon sa akin. Tinanong din niya kung sino ang nagbigay at saan niya ibinigay. Bago ako sumagot, matagal ko siyang tiningnan at pinakiramdaman. Alam kong pag nalaman niya, siguradong pupuntahan niya si lola. Ang sabi ko na lang, “Ibinigay sa akin yung langis at dasal nung isang lolang tinulungan ko sa daan noong isang araw. Sabi niya mahusay raw na panggamot yung dalawa.”

Tinignan lang din ako ni Kuya nang sagutin ko siya.

Tumango-tango.

“Alam mo bang may umiikot na kuwentong bayan dito noon tungkol sa isang manggagamot rin na gumagamit ng langis at mga dasal? Pareho kayo ng istilo: ipinapahid rin niya ang langis at binubulungan ng dasal ang mga taong may sakit o karamdaman. Pero noon, binansagan siyang mangkukulam. Kasi dati may nagsabing lahat ng ginamot niya ay unti-unting nagiging halimaw at hindi naman talaga gumagaling. ‘Yung iba nga e nagiging aswang pa dahil ginamot daw sila ng manggagamot na iyon. Hindi ka ba natatakot na baka ‘yung lolang tinulungan mo e ‘yung dating tinatawag nilang mangkukulam?”

“Wala pa namang nagiging aswang sa mga ginamot ko ‘no, Kuya?

Heights Seniors’ Folio 2012 · 107

Hmmm, saan na daw napunta yung manggagamot? Anong ginawa ng tao sa kanya?”

“Pinatay, ano pa? Sinunog nila ang kubo niya habang natutulog siya sa loob. Syempre, sino namang nasa tamang pag-iisip ang hahayaang may gumagalang kampon ng kadiliman na nagpapalaganap ng mga kauri nito?”

Nagpatuloy pa rin ako sa panggagamot. Naroon pa nga ang minsang hindi na ako pinapasok ni Tatay sa eskuwelahan dahil maraming tao ang dumagsa sa bahay at kailangan ko raw silang gamutin. Minsan, kung kakaunti lang sila, pinaghihintay na lang sila ni Tatay hanggang sa makauwi ako galing sa eskwelahan. Kadalasan, inaabot ako ng kalaliman ng gabi kapag ganoong naiipon sila sa umaga. Basta’t dumarating ang tao, tuloy lang ako sa pagpapahid ng langis at pagbulong ng dasal. Kabisado ko na nga ang dasal sa paulitulit na pagbigkas ko dito. Dumikit na rin ang matamis na amoy ng langis sa mga palad ko.

Dahil sa patu-patuloy kong panggagamot, nararamdaman ko na ring sinisingil na ako ng katawan ko. Naroong abutin ng isang linggo ang simpleng sipon bago gumaling. Dagdag pa rito ang pananakit ng likod ko sa matagal na pagkakaupo habang nanggagamot. Dati nga’y nagkalagnat ako pero hindi ko na sinabi kina Nanay at Tatay kasi siguradong mag-aalala sila. Sinikap ko na lang na uminom ng maraming tubig at magpagaling agad. Palagi na rin akong inaantok. Parang sa bawat pagkakataong puwede akong matulog ay makakatulog ako, mapasandal lang sa dingding o kahit nakaupo.

Mabigat na rin ang pakiramdam ko, hinang-hina na ang mga kamay at braso ko. Parang nahihigop ang lakas ko sa tuwing nanggagamot ako at nalilipat sa mga taong ginagamot ko.

Wala na rin akong oras para sa maraming bagay. Hindi na ako nakakalaro at nakakaaral. Hindi na rin ako nakakatulong sa bahay, palaging nabibigay kay Kuya Carlos ang mga utos. Kahit magsulat sa talaarawan ko e hindi ko na magawa. Ni hindi ko na rin makita. Alam kong iniwan ko lang iyon sa ilalim ng higaan ko pero nang tignan ko doon, hindi ko na mahanap.

108 · Apple Audrey L. Noda

Maraming nagbago sa bahay nang magsimula akong manggamot.

Puro usaping pera ang iniisip nina Nanay at Tatay. Tumigil na si Nanay magluto at magbenta ng ube. Si Tatay naman, hindi na nagkokonstraksyon. Si Kuya Carlos, mas malamig ang trato sa akin.

At ako, para akong robot na gamot dito, gamot doon.

Isang araw, galing sa labas si Kuya Carlos nang bigla na lang itong tumimbwang pagkapasok na pagkapasok ng bahay. Mapulangmapula ang mukha nito at pawis na pawis. Namumutla ang labi at halos tumirik na ang mata. Nagmamadaling nilapitan ni Nanay si Kuya at dinampi ang kamay nito sa ulo ng lalaki.

“Emil, kumuha ka ng pamunas at malamig na tubig. Bilisan mo.”

Dali-dali kong sinunod ang inuutos ni Nanay. Ngayon na lang ulit ako inutusan pagkatapos ng matagal na panahon. Inaabot ko ang pamunas at batya ng malamig na tubig kay Nanay, at doon sa sahig, inihiga ni Nanay si Kuya at pinunasan ng mabilis. Parang nagdedeliryo si Kuya; hirap na hirap huminga habang umuungol sa sakit.

“Anak, pwede kayang gamitan natin ng langis ang Ku –” Narinig yata ni Tatay ang pag-uusap namin dahil pumasok siyang pagalit.

“Ano ba naman ‘yan? Lagnat lang naman ‘yan. Kaya na ‘yan ng gamot at pahinga. ‘Wag na ‘wag gagalawin ang langis.”

Walang magawa si Nanay kung hindi sumunod sa sinabi ni Tatay.

Napag-alaman namin galing sa tusok ng bubuyog ang lagnat ni Kuya.

May mahinang kamandag ang bubuyog na tumusok sa kanya sa may batok kaya ganoon na lang ang epekto sa kanya. Nakapagtatakang natusok siya ng bubuyog gayong makikita lang naman ang mga bubuyog sa kakahuyan.

Wala pang isang linggo matapos magdeliryo si Kuya sa lagnat dala ng isang kagat ng bubuyog nang mapansin naming paubos na ang langis. Kaunting-kaunti na lang ang natitira sa botelya. Hindi na napigilan ni Tatay na magtanong.

“Anak, saan mo ba nakita ang langis at ang dasal? Baka sakaling mayroon pang mapagkukunan ng langis na maaaring magamit.”

Heights Seniors’ Folio 2012 · 109

Sinabi ko lang ulit kay Tatay ‘yung sinagot ko sa parehong tanong ni Kuya. Pero ayaw pakawalan ni Tatay ang isyu ng langis. Sa pagiging desperado pa nito, minungkahi pa niya na gumamit ng ibang langis at dasalan na lang para magkabisa. Baka raw puwedeng kahit langis ng niyog tapos lagyan na lang ng pulot para maging kaamoy ng orihinal na langis. Pero hindi iyon ganoon kadali. Ginusto kong bumalik sa kubo ni lola pero alam kong wala naman akong babalikan.

Sinubukan nina Tatay ang suhestiyon nila tungkol sa bagong langis ngunit hindi ito gumana. Hindi naman gumagaling ang mga nagpapagamot. Ni hindi naiibsan ang sakit na nararamdaman nila.

Inakala kong dahil dito sa panlilinlang na ito ay kokonti ang mga taong magpapagamot ngunit parang halos hindi nabawasan ang bilang ng mga dumadagsa sa bahay namin.

Naisip din ni Tatay at ni Nanay na ibenta ang dasal. Isusulat daw nila sa piraso ng papel at ibebenta sa mga naniniwalang sa dasal lamang ay gagaling na sila. Ngunit hindi sila natinag. Humiling silang ibalik ang dating panggagamot gamit ang langis at dasal.

Pero hindi ko na kayang ibigay ang hinihiling nila. Ubos na ang langis. Said na said na. Itaob o bali-baliktarin man ang botelya, ni isang patak wala nang makukuha. Kulang na lang himurin ko ang botelya.

Dahil dito, halos mabaliw-baliw sina Tatay na maghanap ng kapalit ng langis o kapalit ng mapagkikitaan. Madalas na siyang pasinghal kung magsalita, parang parating galit sa pasigaw nitong tono. Si Nanay naman, todo bantay kay Kuya Carlos na matagal-tagal na ring nilalagnat at nagdedeliryo. Hindi naman maitakbo sa hospital dahil tinitipid ang perang kinita ng panggagamot ko. Pati ang mga taong naghihintay ng lunas sa kanilang karamdaman ay nagiging mainipin na rin. Sinusubok ko kung magiging sapat ang dasal na naiwan sa akin para maipanggamot ko ngunit sadyang mahina ang bisa ng dasal kapag wala ang langis.

Marami nang nagrereklamo ngunit wala akong magawa. Wala na sa mga kamay ko ang makapagpapagaling sa kanila. Pero hindi itong pananaw ang tinitignan ni Tatay. Alam niyang may paraan pa para makakuha ako ng langis.

110 ¡ Apple Audrey L. Noda

“Emil, kailangan mo nang hanapin ang lolang nagbigay sa iyo ng langis at dasal.”

Hindi ako kumibo. Hindi ko kasi alam kung anong isasagot ko.

Maling desisyon na hindi ako nagsalita dahil nagpanting ang tainga ni Tatay.

“Hoy, kinakausap kita! Magsalita ka naman. Hindi ako nakikipagusap sa bato.”

Hindi na siguro napigilan ni Tatay pero nasampal niya ako. Siguro dahil nakatingin lang ako sa kanya at wala akong sinasabi. Siguro dahil sa kahinaang nararamdaman nila sa harap ng kawalan ng langis.

Siguro dahil punong-puno na rin sila.

Nadagdagan pa ang problema nang biglang nagsibalikan ang mga taong bumili ng dasal sa papel na binenta nina Tatay. Mas lumala ang kalagayan ng mga tao. Dahil nagpatong-patong na ang mga suliranin, dagdag pa ang unti-unting pagbabago ng pagtrato sa akin sa bahay, hindi ko na rin nakayanan.

Isang hapon, tinahak kong muli ang dinaanan ko noong araw na nagtagu-taguan kami. Ingat na ingat akong huwag makasalubong ng ahas o ‘di kaya’y huwag madulas sa nilulumot nang mga tipak ng bato sa daan. Dahan-dahan din akong naglakad dahil ayokong maputikan ang pantalon ko. Papalubog na ang araw nang sumapit ako sa bukana ng sagingan. Halos walang tunog ng ibon o hangin sa paligid, ni kaluskos o pag-galaw ng mga sanga at dahon. Walang kahit ano.

Pero nandoon, sa gitna ng talahiban, ang kubo ni lola. Kapansinpansin lang ang pinto nitong parang pinilit buksan. Nakaawang ng kaunti ang kahoy na pinto at may uka at yupi sa gilid. Wala pa ring ilaw sa loob, walang bakas ng tao. Sa kagustuhan ko nang makita si lola, nagmamadali akong tumakbo papasok ng bahay nito, sa kwarto at pati sa kusina. May kakaunting gamit pero walang indikasyon na may tao dito. Inikot ko ang bahay, sa pagbabasakaling nasa ibang bahagi ng kubo si lola pero wala.

Sa pagkainip at pagkasuya, pagalit kong nasambit ang pakay ko.

“Nasaan ka na?”

Katahimikan ang sumalubong sa tanong ko. Para akong tangang nakikipag-usap sa wala. Hindi ko na alam ang gagawin kaya minabuti Heights Seniors’ Folio 2012 · 111

ko na lang na bumalik. Wala na. Kailangan na naming tanggapin na wala na talagang magagawa tungkol sa langis at dasal. Maaaring sinuwerte lang ako noong isang araw na iyon dahil kinailangan ko ng tulong.

Sinubukan kong alalahanin ang daan pabalik dahil medyo madilim na pala. Bago ko maabot ang sangang-daan ng sagingan, nadulas ako sa isang basang bato at nahulog ako. Kadiliman.

Hindi ko magawang sagutin ang bata nang bumalik siya. Dalawang beses na siyang dumaan ulit dito pero sa bawat pagkakataon na hinahanap niya ako, hindi sapat ang rason na dala niya sa kanyang paghahanap kaysa sa rason niya noong kinailangan niyang manggamot. Makikita lang ako ng mga taong gusto akong makita dahil naniniwala sila sa akin, dahil may kahulugan ang bawat pagtatama ng tadhana. May kalaliman at patutunguhan ang bawat pagkikita. Samantalang mananatili akong parte ng dilim at ng mga anino kung ang rason sa kabila ng paghahanap ay nakasalalay sa kagustuhan lang na makita ako. Kailangang kinakailangan din nila ako. Sinadyang sa dilim lang ako makikita, doon ako nakatira.

Anino na lang ako hangga’t kailanganin ulit ako.

Nang bumalik siya, alam ko na kung ano ang pakay niya. Hindi ako madamot sa langis at dasal, kung kinakailangan naman ay ibibigay ko.

Pero lumampas na sa nararapat na bisa ng dasal at langis ang nagamit.

Naniningil na ang mismong may hawak ng kapangyarihang manggamot.

Hindi ibinigay ang dasal at ang langis para lapastanganin. Ibinenta ng pamilya ang ipinahiram na kapangyarihan. Nagresulta ito sa kabaliktaran ng gusto nilang mangyari. Lumala ang karamdaman ng mga nagpapagamot at lumayo ang loob ng mismong pamilya niya sa kanya. Kailangang may kapalit bilang kabayaran sa pagkasalanta ng kasagraduhan ng dasal at ng langis.

Hindi rin alam ng bata na nag-uumit ang sagingan. Dalawa na ang naging biktima nito – ang kaibigan nitong babae at ang kuya nito. Siya na ang pangatlo. Kung hindi siya nabulag ng galit at inis, makikita sana niya ang madulas na batong maaapakan niya at hindi sana siya nabagok.

Maaaring natakasan niya ang lupit ng paghahatol sa kanya ng may hawak ng kapangyarihan.

112 ¡ Apple Audrey L. Noda

Pero hindi na niya kailangang mag-alala. Ako nang bahala sa kanya. Dito sa kubong ito, malalaman niya ang lahat ng kailangan niyang malaman.

Dito siya mabubuhay bilang isang aninong tulad ko. Liliwanagin ko sa kanyang hindi na siya maaaring bumalik dahil ngayong anino na rin siya, sa gabi siya maninirahan. Unti-unti siyang kakainin ng liwanag sa oras na tumapat siya sa araw o ilaw. Kukupkupin ko siya dahil sa lahat naman ng nangyari, isa lang siyang manika sa magulong takbo ng kapalaran.

Heights Seniors’ Folio 2012 · 113

Ang Pulang Tandang Alas-singko y medya na ng umaga subalit laganap pa rin ang kadiliman ng gabing nagdaan – makapal ang habong ng mga maitim na ulap sa kalangitan na tumatakip sa buwan at mga bituin; marahan ang pagbagsak ng ambong nakikipagsabayan sa paglatag ng hamog sa mga halaman; malimit ang pag-andap ng liwanag sa isa o dalawang poste ng ilaw na siyang lumilikha ng mga aninong animo’y nagsasayaw - tulog pa ang bayan ng San Ildefonso.

Maliban sa isang tao.

Sa murang isip ni Julian, hindi niya aakalain na kakailanganin niyang gawin ito. Ngunit sa labing-anim na taong gulang na ito, talos na ng isip niya ang bigat at tindi ng problema na hinaharap ng pamilya nila.

Dahan-dahang yayapak si Julian sa lupa, takot na baka may makarinig at may makaalam kung saan siya pupunta. Mabilis siyang kikilos, walang lingon-lingon. Didiretso siya sa likod ng simbahan, sa may kakahuyan. Walang maririnig na kahit ano mula sa loob ng maliit na gubat ang lalaki, sobrang tahimik, sobrang dilim. Pero hindi magpapatalo si Julian sa kaba at pangamba, susuungin niya ang kakahuyan.

Babalansehin sa kaliwang kamay ang isang pala at isang nangangalawang na tabo na may kanin at tutong na hinaluan ng tubig, ipapahid ni Julian ang namamawis niyang kanang kamay sa kupas na pantalong suot at hihinga ng malalim. Bibilisan niya ang lakad paloob sa kakahuyan. Para siyang kinain ng gubat, nilamon ng dilim at kawalan.

Tuloy-tuloy lang sa paglalakad si Julian, hindi papansinin ang pag-ingit ng mga puno, ang malamig na hanging umiihip pati ang manakanakang kaluskos sa gilid niya. Nakatuon lang ang isip niya sa isang layunin at kailangan niyang pagtagumpayan iyon.

114 · Apple Audrey L. Noda

*** Masyadong tahimik ang kapaligiran. Banayad ang hanging iihip mula sa dakong kabukiran. May manipis na ambon mula sa mamulamulang kalangitan. Wala ang nakasanayan nang bulungan ng mga dahon at sanga, ngunit naroon pa rin ang mga aninong animo’y kalansay na nagsasayaw. Tanging ang mga yapak lang nina Señor Alfredo at Elias sa mabatong landas ang maririnig sa kalawakan ng hasyenda. Kahit na mabigat ang baul na buhat at aandap-andap ang apoy ng lamparang hawak ng dalawang lalaki, hindi nila iindahin ang sakit ng katawan at lamig ng gabi. Diretso lang ang tingin at lakad ni Señor Alfredo samantalang sumusunod sa kanya si Elias sa likod.

Kakausapin niya ni Elias habang naglalakad.

“Alam mo, nagpapasalamat ako sa inyong serbisyo. Sa iyo at sa buo mong pamilya. Malaki ang naging papel ninyo sa buhay namin sa hasyenda. Kung wala kayo, sigurado akong mas mabigat ang trabaho roon. Muli’y maraming salamat sa walang sawang pagtugon sa aming mga pangangailangan.”

Titingin si Elias sa amo.

Magsisimula nang lumakas ang ulan at unti-unting titindi ang ihip ng hangin. Lalampas na sila sa entrada ng hasyenda ngunit patuloy lang sa paglakad si Señor Alfredo. Pasikot-sikot na ang dadaanan nilang landas – paikot sa bukirin, sa likod ng isang kubo, patabas ng pilapil – pero mukhang alam na alam ni Señor Alfredo ang pupuntahan nila. Kung sakali mang maghihiwalay sina Señor Alfredo at Elias, siguradong matagal ang lilipas na panahon bago matunton ni Elias ang daang pauwi. Nakaka-labimpitong pilapil na sila nang biglang lumiko si Señor Alfredo. Bibilis ang lakad niya kahit na unti-unti na niyang nararamdaman ang pagod. Darating sila sa tapat ng isang kambal na puno ng mangga at doon sila titigil. Hindi niya papansinin na nasa loob na pala sila ng kakahuyan, malapit sa likod ng simbahan ng kabilang ibayo. Dahan-dahang ibababa ni Señor Alfredo ang baul mula sa pagkakabuhat at isasandig ito

Heights Seniors’ Folio 2012 · 115

sa punong mangga. Isasabit nila ang lampara sa isang matibay na sanga at magsisimula nang maghukay. Ngayon, halos bagyo nang maituturing ang lakas ng bagsak ng ulan at pagaspas ng hangin.

Aabutin rin sila ng dalawa’t kalahating oras sa paghuhukay ng sampung talampakang hukay. Mahihirapan silang hukayin ang lupang unti-unti nang nagiging putik. Sakto lang ang baul sa loob ng hukay habang ipinapasok nila ito. Sinisimulan na ni Elias na tabunan ng lupa’t putik ang gusi at nangangalahati na siya rito nang marinig nito ang isang importanteng bilin ni Alfredo.

“Elias, ikaw ang inaatasan kong magbabantay niyan. Huwag kang aalis hanggang sa aking pagbalik.” *** Maraming tumatakbo sa isip ni Julian habang tinatahak niya ang daan paloob ng kakahuyan. Iniisip niya kung may iba pang paraan para malusutan ang suliranin nila, iba pang solusyon na hindi kasing katawa-tawa nito. Alam niyang hibang lang ang taong maghahanap ng kayamanan sa kakahuyan, sa panahon ng teknolohiya at siyensya.

Sino na nga bang matinong tao ang magtatago (o sa kaso niya’y maghahanap) ng kayamanan sa kakahuyan? Bahagi lang ito ng mitong ikinuwento ni Mang Emong pero sa kung anong dahila’y pinatulan niya ito at ngayo’y nasa gitna na ng paghahanap. Siguro desperado nga lang siyang talaga. O kung hindi ma’y baliw na rin tulad ni Mang Emong na naniniwala pa sa kayamanan.

Sa gitna ng katahimikan, rinig na rinig ang pagtibok ng puso ni Julian, kahit ang paghinga nito. Malakas na rin ang tunog ng dating mahinang yapak ni Julian, tumatalbog ang tunog, umaalingawngaw.

Naalala niya tuloy si Aling Maring, ang kasera nilang nagpakulong sa ama niya.

Padaskol ang mga yabag ni Aling Maring. Komosyon ang bawat hakbang nito – umaalimbukay ang alikabok sa bawat bagsak ng mga paang sikip na sikip na sa suot na tsinelas, umaalog ang taba sa bawat

116 · Apple Audrey L. Noda

galaw at nagsasayaw sa malaki nitong katawan ang suot na maluwang na bulaklaking daster. Para siyang gulaman kung gumalaw, kapag nayuyugyog ang isang parte ng katawan, nasasama na rin ang buong katawan. May hawak itong malaking pamaypay sa kanang kamay at bayong naman sa kaliwa. Masama na naman ang mukha ng matandang babae; lalo siyang pinatatanda ng magkasalubong na kilay, matiim na tikom ng bibig, at mabalasik na mga mata gayong limampu’t isang taong gulang lang naman ang biyudang kasera. Umaumaga ang ‘pagkumusta’ ni Aling Maring sa kanila bago magpunta sa palengke, minsan pa’y naaabutan niya si Julian habang nagpapakain ng manok. Dito na nito pinapadaan ang ‘pangangamusta’ nito.

“Magandang umaga po,” ang mahiyaing bati ni Julian.

Nagmumukha siyang kuto sa tabi ng dambuhalang babae.

Inangilan kaagad siya ni Aling Maring at tinaasan ng kilay.

“Aba’y huwag mo nga akong minamagandang umaga! Walang maganda sa umaga ko. Ika-anim na buwan n’yo na itong hindi pagbabayad! Sapat na ang palugit ko sa inyo. Dapat nga’y pinalayas ko na kayo. Sus, uupa-upa kayo, tapos hindi naman kayo makabayad sa oras. Mano’ng humanap na kayo ng malilipatan kung hindi n’yo mababayaran ang tatlumpung libo sa linggong ito.”

Tahimik lang si Julian, hindi nagtataas ng tingin. Nakatitiglang siya sa mga manok na paikot-ikot sa paanan niya, kumakahig pero hindi naman nanunuka. Lumilipad din ang isip niya habang daldal nang daldal ang kasera nila. Nararamdaman niyang sumisilip na ang sinag ng araw sa pagitan ng mga ulap, unti-unti nang nagigising ang barangay. Humihina na ang huni ng mga kuliglig, dumarami na ang maririnig na ugong ng makina ng traysikel, tumitilaok na ang mga manok at tumatahol na ang mga aso. Nilulunod niya ang sarili sa samut-saring mga tunog sa paligid ngunit sadyang pumapaimbabaw ang namumukod tanging matinis na boses ni Aling Maring. Malayo man ang isip sa kausap, napansin agad ni Julian na tumigil na ang kasera sa napakahabang marakulyo nito.

“So, kelan nga kayo magbabayad?”

Heights Seniors’ Folio 2012 · 117

“Eh, Aling Maring, hindi ba pwedeng i-extend pa nang kaunti?”

“Tama na ang tatlong linggong palugit ko sa inyo. Kung hindi, ipapakulong ko ang ama mo. Hindi ako nagbibiro. May mga pinsan akong hukom at abogado, hindi ako mangingiming dalhin ito sa korte.”

Magsisimula na itong maglakad palayo at mapapansin ni Julian na may dumi ng aso sa daraanan nito.

“Aling Maring!”

Magbibigay-babala sana si Julian kaso hindi na lumingon ang matandang babae at nagtaas pa ng boses.

“Hanggang ngayong linggo na lang kung hindi ay pupulutin niyo sa kulungan ang ama mong baon na baon na sa utang.”

Magpapatuloy ito sa paglalakad at matatapakan niya ang dumi ng aso. *** Nang inutusan ni Señor Alfredo si Elias na bantayan ang pinagbabaunan ng baul, maaalala ni Elias ang mga nagdaang sampung taong nanilbihan siya sa pamilya ni Señor Alfredo.

Noon pa ma’y sa kanila na siya nakatira, doon sa isang kuwartong inilaan para sa mga katiwala. Parehong tagapagsilbi kasi ang mga magulang niya. Matagal na nilang pinaglilingkuran ang pamilya ng Señor, dalawang salin ng henerasyon na rin ang namagitan sa kasunduan ng dalawang pamilya. Dahil nga sa kasunduang ito, gusto man niya o hindi, siya ang ipinalit sa kanyang ama bilang punong katiwala.

Higit pa siya sa pagiging katiwala ni Señor Alfredo. Hindi naman lingid sa lahat na may nakaraan silang dalawa. Palibhasa’y nagiisang anak si Señor at siya lang ang batang madalas nakikita sa bahay, natutuhan na nilang ituring na kapatid ang isa’t isa. Halos magkasama sila sa lahat ng bagay - nakapaglalaro sila nang sabay, naisasama siya sa tuwing lilibutin ni Señor ang hasyenda at kung minsan pa’y nabibigyan siya ng pagkakataong makasama sa mga pamamasyal ng pamilya ng Señor.

118 · Apple Audrey L. Noda

Nang si Señor na ang pumalit sa kanyang ama bilang tagapagmana ng hacienda, siya na ang pinili niyang maging kanang kamay.

Ginampanan niya nang tapat ang dalawang tungkuling iniatang sa kanya, ang maging punong katiwala ng bahay at maging kanang kamay ng Señor.

Siya ang palaging kasama ni Señor Alfredo sa lahat ng lakad nito, mapa-San Ildefonso man o mapaibayo. Sa tagal ng kanilang pagsasama, napansin niyang may talento siyang manghikayat ng tao para gawin ang anumang iutos niya. Gamit ang talentong ito at mga koneksyon ni Señor Alfredo, nagtagumpay silang palawakin ang kalakalang agrikultura sa San Ildefonso pati na rin ang hasyenda.

Naging tapat siyang kanang kamay kay Señor. Lahat ng iniutos nito’y tinupad niya sa abot ng kanyang makakaya. Kung minsan pa’y hinigitan niya ang mga utos ng Señor para sa mas magandang resulta.

Malaki ang utang na loob niya at ng pamilya niya sa pamilya ni Señor.

Sa pagpapatira nila, sa pagkupkop nila, sa pagkilala nila sa kanila bilang halos kadugo na nila - alam niyang kulang pa ang buhay niya para magpasalamat sa kanila.

Kaya nang kinailangan nilang lumikas dahil sa mga pagpasok ng mga dayo, naaalala niyang hindi siya nag-alinlangan na ihanda ang sarili para protektahan si Señor.

Dali-dali niyang kinausap ito, ang pamilya nito pati ang mga kasama niyang mga katiwala at nagmungkahi na makikitira muna sila sa Maynila kasama ng isang kamag-anak. Kung hindi sila umalis agad, madadamay sila sa giyerang sasabog.

Noong araw na ring iyon, nagmamadaling tumungo si Elias sa kwarto ni Señor Alfredo, sa lugar na inilaan nitong maging kanyang opisina. Nadatnan niyang sinamsam at itinatabi nito ang mga kagamitan at mga papeles sa ibabaw ng mesa nito.

Magkatulong na pinagsama-sama nina Señor Alfredo at Elias ang mga papeles at inilagay sa isang maliit na baul. Ang iba pang kagamitan ay sa mga kahon itinabi. Malapit nang matapos sa pagliligpit ang dalawa nang mapatingin si Señor Alfredo sa kaha de yero sa may bandang likod ng kuwarto. Napansin na lang ni Elias ang kanyang amo na bumuntong-hininga.

Heights Seniors’ Folio 2012 · 119

“Ano po iyon, Señor?”

Biglang napatingin si Señor Alfredo kay Elias at napahawak sa ulo. Isinuklay niya ang payat at butuhang mga daliri sa maputi niyang buhok.

“Hindi ko kasi maisip kung paano itatago ang laman nung kaha.

Ang hirap namang dalhin niyan dahil sobrang bigat. Hindi rin ako nagtitiwala sa mga bangko ng Intsik dito sa atin. At kung iiwan man natin ‘yan dito at nagkataong pasukin ang bahay na ito habang walang tao, siguradong wala na tayong babalikan.” ang malungkot na tinuran ni Señor Alfredo.

Lumapit ang punong katiwala kay Señor Alfredo at bumulong.

“Señor, sa pamilya namin, ibinabaon ng matatanda ang kayamanan nila sa lupa. Dinadala lamang nila ito sa isang lugar na tanging sila lang ang nakakaalam. Pagkatapos, nilalagyan nila ng mga palatandaan ang mga pinagbaunan nila. Kadalasan, yung mga hindi madaling magiba o masira ang ginagamit nilang mga tanda, tulad ng mga puno o malalaking bato. Sa tingin ko naman, wala namang masama kung ibabaon natin ‘yan sa lupa.”

Sandaling nag-isip si Señor Alfredo at napagdesisyunan naman niyang mas mabuti na ngang ibaon na lang muna ang pera kaysa makuha pa ng iba. Eksakto rin namang may alam siyang lupa kung saan sila maaaring humukay.

“Mainam ang iyong payo, Elias. Magpaalam ka muna sa iyong pamilya at kailangan ko ng kasamang magbabaon. Magdala ka rin ng mga lampara at pala.Dalian mo’t mahirap nang abutin ng gabi sa labas.”

Ipinasok at isinalansan niya ang pera sa loob ng isang metal na baul.

Binuhat niya ang baul at ipinatong sa mesa niya. Bago siya lumabas, kinuha niya ang isang punyal mula sa likod ng aparador. Ito ang punyal na ipinasa sa kanya ng kanyang ama noong magkapamilya na siya, mabigat at malamig sa kamay. Sinuri niya ang punyal kung nasa maayos na kundisyon pa bago niya isinuksok sa gilid ng pantalon.

Lumabas siya ng kuwarto at tinawag ang kanyang asawa. Nang magkaharap na sila ay tinanong niya ito tungkol sa mga bata at sa iba pang mga katiwala.

120 · Apple Audrey L. Noda

“Kaunting pag-iimis na lang ng mga gamit at makalalakad na tayo,” sagot ni Señora Teodora.

“May pupuntahan lang ako sandali. Mauna na kayong umalis, susunod na lang ako. Mag-iwan na lang kayo ng isang kabayo. Dalian ninyo at baka gabihin kayo sa daan. Ipadala mo na lang sa mga katiwala yung mga gamit ko.” Sabi ni Señor Alfredo.

Nagkita sina Señor Alfredo at Elias sa silong ng bahay. Nakadamit ng pula si Elias at may hawak na dalawang pala at dalawang lampara.

Sumaglit muna si Señor Alfredo sa loob ng bahay para ilabas ang baul at saka sila naglakad pahilaga. *** Unang narinig ni Julian ang kuwento ng kayamanan mula kay Mang Emong, iyong lalaking nagche-chess madalas sa kanto. Matanda na si Mang Emong, payatin at maitim ang balat, madalas kasing nabababad ang katawan sa init ng araw sa paglalaro. Kilala siya sa San Ildefonso dahil siya lang ang natatanging manlalaro ngchess na hindi pa natatalo ng kahit na sino sa lungsod nila.

Minsang nautusan si Julian na mangutang sa karinderya sa may kanto dahil wala na naman silang tanghalian. Nagkataong naroon naman si Mang Emong at gaya ng nakasanayan, naroon siya’t titig na titig sa mga piyesa ng chess sa mesa. Iniikutanna siya ng langaw at lamok pero hindi niya ito pinapansin. Buo ang konsentrasyon nito sa paglalaro.

Saktong paalis na si Julian nang tumawa nang malakas si Mang Emong. Napatingin siya dito pati ang mga tindera sa loob ng karinderya. Maging ang mga napadaa’y napatingin na rin.

“Paano ba yan? Panalo na naman ako. Mayaman na naman. Ha ha ha!”

Iniabot ng kalaban ni Mang Emong ang natalong ipinustang pera at nayayamot na umalis. Napansin ni Mang Emong na nakatingin si Julian sa kanya. Nilapitan niya ito at tinapik sa balikat.

“O, ikaw pala. Kanino ka nga ulit na apo? Kay Ka Lusing? Ano’t naparito ka?”

Heights Seniors’ Folio 2012 · 121

“Mangungutang po sana ng tuyo at bigas. Pero hindi na raw ho pwede.”

“Mangungutang? Anong hindi pwede! Aba, apo ka yata ng dating may-ari ng lupain ng San Ildefonso! Sinong nagsabing hindi ka pwedeng bigyan ng tuyo at bigas?”

“Wala naman ho kaming perang pambili. Kung mayaman lang ako...”

Napahumindig si Mang Emong at kinabig si Julian palapit rito.

“Mayaman kayo! Hukayin mo lang ang kayamanan sa gubat.”

“Ayan ka na naman Mang Emong! Wala naman hong kayamanan doon sa gubat! Kayo lang ang nag-iisip noon.”Matinis ang boses ng tindera sa karinderya, nakapamewang habang paspas nang paspas ng pamaypay sa mga langaw na palipad-lipad na lang.

“Ayaw mong maniwala? Naku, bata ka, halika rito’t ikukuwento ko ang istorya ng kayamanan niyo. Sabi ng mga matatanda, ibinaon raw ang kayamanan niyo doon sa kakahuyan noong sumalakay ang mga Olandes dito sa atin. Doon sa tabi ng kambal na puno ng mangga sa gitna ng kakahuyan, doon may pulang tandang. Palatandaan daw ‘yon. Doon ka huhukay.

“Sabi nila, kaluluwang bantay raw ang pulang tandang.Sa totoo lang ay parang hindi naman talaga ito nagtatago sa tao. Medyo nangungutya nga lang sa pagpapakita kasi ilang segundo lang ang pagpapakita nito sa tao. Mabilis lang kasi, para ngang hindi mo raw talaga makikita sa biglang pagsulpot-tago nito. Parang pumikit ka lang. Tapos masuwerte na raw ang makakakita nito sa umaga kasi sigurado raw na wala kang makikita kapag sa gabi mo natiyempuhan.

“Malaki raw yung pulang tandang, parang nag-aapoy ang balahibo pati ang pakpak nito.Kapag nasisinagan ng ilaw ay animo’y ginto ang kulay. Paikot-ikot ito at paulit-ulit na kumakahig sa lupa. Doon lang sa lugar na kinatatayuan niya siya kumakahig. Nakapagtataka nga e kasi kung doon lang siya kumakahig, sana may hukay na yung lugar na yun. Pero parang parating patag naman.

“Katulad ni Ka Igme, ‘yung dati kong kalaban dito sa kanto.

Sinubukan niyang hukayin ‘yung lugar kung saan palaging kumakalahig yung tandang. E mintis yata sa paghuhukay ‘yung pobreng matanda at walang nakuha. Medyo nabaliw nang konti si Ka Igme pagkatapos niyang subukang hanapin ‘yung kayamanan.

122 · Apple Audrey L. Noda

Parang parating ginugulat, parang parating may kinatatakutan.

Lingon nang lingon, tapos minsan, nagsasalita siya nang mag-isa.

Nakakatakot. Hindi na alam kung nasaan siya ngayon.

“Si Manang Flor, ‘yung tindera ng manggang hilaw dito sa atin tuwing hapon, ‘e sinabihan din yung anak niya para hukayin yung kayamanan sa gubat. Hindi nakaya ng anak ‘yung pressure at nagkanervous breakdown. Sabi ng marami, kinakausap daw ni Manang Flor ‘yung mga hayop sa paligid niya. Parang si Ka Igme, nawengwang si Manang Flor.Nasiraan ng bait.

“Mukhang may sumpa pa nga yata yung paghahanap ng kayamanan. Pero ayos lang iyon bata, kamukhang-kamukha mo naman ang lolo mo.”

Binalingan niya si Julian na siya namang mataman ang pag-iisip.

Umabot siya ng isang plastik ng tuyo at dalawang takal ng kanin.

“O, iuwi mo na ‘yan. Ako nang bahala dito.” *** “Elias, ikaw ang inaatasan kong magbabantay niyan. Huwag kang aalis hanggang sa aking pagbalik.”

Mabilis na kikilos si Señor Alfredo. Bago pa nalaman ni Elias ang nangyayari, itatarak na ni Señor Alfredo sa kanyang dibdibang isang matalim na punyal. Mabigat na babagsak sa tinatabunang gusi ang katawan ni Elias, umaagos ang dugo mula sa kanyang dibdib.

Sisipsipin ng lupa ang dugong dadaloy mula sa patay nang katawan ni Elias.

Dali-daling tatabunan ni Señor Alfredo ang katawan ni Elias ng natitira pang nahukay na lupa at saka niya dinasalan ang patay.

Pagkatapos nito’y bumalik siya sa hasyenda para sumunod sa kanyang pamilya.

Hindi na nag-alinlangan si Elias sa ginawang pagpapabantay sa kanya ng amo niya. Kilala niya ito at alam na niya ang takbo ng isipan ni Señor. Malayo na ang inabot nilang dalawa at pareho sila ng pinapahalagahan, pareho silang may pinoprotektahan.

Totoong dugo at pawis ang ibinuwis niya noong gabing iyon.

Nang itarak ni Señor ang punyal sa likod niya, naramdaman niyang Heights Seniors’ Folio 2012 · 123

nakasalang siya sa pinakamalaking kailangan niyang tuparin. Alangalang sa Señor. Makirot at mahapdi, pero tiniis niya ang sakit dahil alam niyang siya lang ang pagkakatiwalaan ng Señor. Sa kanya lang niya iaatas ang tungkuling pangalagaan at bantayan ang produkto ng buhay niya, ng buhay nilang dalawa. *** Sa wakas at naaaninag na ni Julian ang gitna ng kakahuyan, doon kung saan may kambal na puno ng mangga. Dali-dali nitong lalapitan ang puno at mapapansin niya ang pulang tandang na katabi ng puno ng mangga. Titinginlang ang tandang kay Julian. Dadakot si Julian sa lata at isasaboy na sana niya ang mga butil ng basang kanin nang mapansin niyang may uod ang pakain sa manok na nasa kamay niya. Mahuhulog sa kamay niya ang dakot na kanin. Nandidiri niyang itataktak ang laman ng lata sa lupa sa tapat ng tandang na nakatunghay sa kanya. Tutukain agad ito ng tandang.

Mauubos ng tandang ang butil ng mga kanin at babaling ito kay Julian, mapilit ang tinging ipupukol sa kanya. Ngunit ubos na ang kanin sa lata at wala na siyang maibigay. Mag-iingay ang tandang at tutukain ang mga paa ni Julian. Nakapagtatakang halos malambing ang pagtuka ng pulang tandang, parang halik ang dampi ng mga tuka sa paa niya.

Itataboy ni Julian ang tandang at sisimulan na niya ang paghuhukay.

Iniangat na lang din ng panahon at ng lupa ang kayamanan at hindi nagtagal at naaabot na rin ng pala ni Julian ang metal na baul.

Sisirain na ni Julian ang kandado at makikita ang pera sa loob.

Nakakalula, nakakalunod. Hindi malaman ni Julian kung tatawa siya o iiyak sa sobrang saya. Idadawdaw ni Julian ang kamay sa baul at hahawakan ang kayamanan.

Makakarinig siya ng malakas na tilaok ng tandang. Hahanapin niya ang pinanggalingan nito; lilinga si Julian sa paligid niya. Makikita niya ang pulang tandang na nakatuntong sa itaas ng isang sanga.

Mataman siya nitong tinitingnan. Pareho silang hindi titinag – si Julian at ang tandang. Maya-maya’y palapit na ang tandang. Aatras si Julian at yayakapin ang bagong hukay na kayamanan.

124 · Apple Audrey L. Noda

Mararamdaman niya ang init sa batok at likod niya. Natutuyo na ang kamay na idinawdaw niya sa pakain sa manok, nagpapawis na ang likod, at mapapansin niyang sa bawat pagkurap niya, parang naglalaho na ang tandang. Hindi na hihintayin ni Julian na makalapit ang tandang. Tatalikod na ito at hindi mapapansin na makakatapak siya ng pulang pakpak. *** Ilang daang taon na rin ang nagdaan. Matagal na panahon na ang lumipas.

Noong una’y nangamba pa si Elias. Nang hindi siya balikan ng Señor, natakot siyang baka matali siya sa tungkuling hindi na maisasakatuparan kailanman. Si Señor ang magbibigay ng kalayaan niya. Ipinagkaloob niya sa kanya ang karapatang angkinin ang dapat namang sa kanya.

Pero isang araw, dumating si Señor na may hawak na pala at tabo.

Mukhang kukunin na nito ang kayamanang ibinaon. Mataman nitong tinitigan si Señor pero mukhang bumata yata ito.

Nang makita ni Señor ang kayamanan, halatang-halata ang pagkasabik sa mukha nito. Hindi ito si Señor.

Matagal na tinitigan ng pulang tandang ang lalaking kumukuha ng kayamanan. Hindi nito alam ang gagawin - sasalakayin ba ang lalaki o hahayaang kunin ang kayamanan. Ngunit kamukhang-kamukha talaga ni Señor ang lalaki. Nilapitan ni Elias ang lalaki pero parang natakot pa ito. Hila-hila ang metal na baul, nagsimula nang lumakad palayo ang lalaki. Tumilaok si Elias, nagnanais na palingunin ang lalaki ngunit ni isang sulyap ay hindi siya binigyan nito. Hindi niya nakilala ang tandang.

Heights Seniors’ Folio 2012 · 125

Michael Orlino

bs electronics and communications engineering

Lubos akong nagpapasalamat una, sa aking mga magulang at kapatid na laging nandiyan para sa akin. Salamat din sa mga coursemates ko lalo na kina Kaye, Makis, Cheska, Cat, Amor at Arvin, Lem, Vien, Nestee, Carlo, Trisha, Mari at Frank, at siyempre sa mga thesis mates na puro master lahat, Taps, Amiel, Jedd, Dan at Tj at adviser namin, Maam Cat. Salamat din sa IVCF Ateneo para sa pasensiya sa akin.

Sa Bagwisan noon at ngayon, Brandz, Walt, Rachel, Monching, Pao, Nicko, Rose, JC at EJ! At sa aking mga naging guro sa Panitikan at Pilosopiya, G. Edgar Samar, G. Yol Jamendang, G. Allan Derain, G. JC Uy, G.Reuel Aguila at Amang Jun Cruz Reyes. Kay Jaja at pamilya para sa maraming kaligayahan. At higit sa lahat sa Panginoong Diyos na siyang dahilan ng lahat ng ito at kapanatagan sa lahat ng aking paglalakbay. Soli Deo Gloria!

Nais Kong Balikan ang Simula Nais kong balikan ang simula ng lahat. Nais kong balikan ang lawa ng Laguna, ang paruparong hinuhuli mo sa iyong kamera.

Nahuli mo ako, at ang pagtitig ko sa’yo at sa malayong hangganan ng ulap at pangarap, at akala.

Nais kong balikan ang unang sulat, ang unang tampo.

Ang unang pagtanaw patungo sa simula na ito, ng lahat.

Ang kapanatagang dulot sa pagsagot sa hiwaga, halimbawa, ng pinagmulan ng hanging dumarampi sa ating mukha, habang dumaraan sa banayad na lawa.

128 ¡ Michael Orlino

Pagdaan sa Kabulusan Tila may katubusan akong Hinahanap pagdaan dito ng aking bus.

Nakahilera ang magkakapit-balikat Na barung-barong Na nakatanghod sa itim Na estero ng lungsod.

Naka-plakard ang kanilang Maghapong-magdamag-segu-segundong Paghihirap sa bawat lawit na dingding Na lawanit. Nakasampay Ang kanilang protesta (Hindi sa hari, hindi sa pari) Sa bawat lubid ng alambre.

Habang ako, panandaliang Nakasakay sa bus, patungo Sa sarili kong Kabulusan, Sa aking bababaan, Sa sarili kung pananahan.

Hinahanap ko ang kalubusan Ng paghihirap at paglalakbay.

Naghahangad ako ng katubusan Ng lahat ng paghihirap at paglalakbay.

Heights Seniors’ Folio 2012 · 129

Samahan Mo Ako sa Mundo Samahan mo ako sa mundo ng aking pagkabata.

Ikaw ang maging kalaro sa tuwinang tatawagin mo sa aking pagsisiesta.

Ikaw ang humawak ng sinulid habang tangan ko mula sa malayo ang paliliparing saranggola.

Saluhin mo ang bawat bayabas na tinakas kong akyatin, kahit takot ako sa taas at sa may-ari nitong sakim.

Habulin mo ako sa maalikabok na kalye ng dati kong lungsod.

At kung sakaling madapa, lunasan mo ang sugat ng pag-iisa at pangamba sa palo ng magulang.

Samahan mo ako sa pag-uwi sa mundo ng ating pagkabata, at malalaman mong dati pa, dati pa, ikaw na ang kasama, hanggang sa paghapon ng aking pagkabata.

130 ¡ Michael Orlino

Mia Tetangco

bfa creative writing

Mia is a college senior graduating in the summer of 2012. She’s been writing since she was six and has no intention of stopping.

The Night I Slept with My Father It was cold at the funeral. The leaves dropped like dead flies. A few landed on her coffin. I suddenly thought of Halloween: orange leaves laid against a dark wooden box. I was trying hard not to focus, to remove myself from this moment. My father stood silent beside me.

His eyes were red-rimmed, though I had not yet seen him cry. Not for her. He had been in this state of almost-crying for a week now. Good for him; I hadn’t shed a tear, and my eyes were nowhere near red.

I didn’t feel guilty. Death didn’t scare me; talking about it didn’t bother me. Death wasn’t sad, it was just natural. I was young when I knew that I would never cry at anyone’s funeral. Not a friend’s, not a grandparent’s. Not even my mother’s. And I was right. It was my mother’s funeral and my second cousin’s sister’s mother-in-law was crying harder than I was. Even the dogs howled their mourning, sniffing forlornly at the edges of the sinking casket as it was lowered into the earth.

I didn’t miss her. I wasn’t sad. All I could feel was a bland acceptance.

To be honest, I hardly knew her. All I was sure of was that she loved to talk, and she would never shut up. On long drives, she would keep rambling on and on in the car, not knowing that everyone else had fallen asleep. She’d never notice.

I loved the quiet and she loved to talk. I didn’t miss her.

I listened to the wavering voice that echoed gently across the cemetery. “She was beautiful. Always had been.” I looked up at my father, standing behind the podium in his black suit and tie, and felt a frown stretch across my face. “I loved everything about her, because she made it so easy to. I loved her mind, her body, her heart especially.

If I could be with her one last time, for one more night… I know it would be amazing.” My father laughed and shook his head.

I cringed, disgusted at the dirty thought that made its way into my mind – the thought that was already in my father’s mind. I knew

134 · Mia Tetangco

sex was a part of human nature, but when it came to my parents, it seemed sick.

My father continued. “I loved even how she’d leave things lying around the house, leave it so chaotic and messy and – and how all that just reflected how free spirited she was. She was always… so happy. I remember our wedding, when I said that if I could be with just one person for the rest of my life, I would want that person to be her. I still mean it today…”

The speech was ending, and relief flooded through me. Since my father began speaking I’d felt my scowl growing deeper and darker on my forehead. Somehow his words infuriated me, set me off. His speech just seemed to be made of clichés upon clichés. He said it all so easily, like he didn’t mean a word of it. There was no applause when he finished. Applause wasn’t meant for funerals.

My father stepped away from the podium and stood next to me beside her casket. It was time.

The soil thudded onto her coffin wetly. It had started to drizzle, and black umbrellas – perfect for solemn times like this – popped open one by one. From the sky, I imagined, it would look like a large black canvas had materialized across the grass.

I gripped my umbrella tightly, studying my dark gloves, shimmering in places where the pale sunlight hit them. I had no other gloves. The ones I was wearing were for dinner parties. They were itchy and I couldn’t wait to take them off. * I was home. And I couldn’t remember what had happened after watching my gloves cling loosely onto my arms. I remembered thinking how pretty the raindrops looked as they made sinewy trails of water on the windows of our black limousine, but that was all.

Standing on my bare feet in the middle of my room, I took my gloves off and threw them in one of the dark corners of my closet. I scratched furiously up and down my arms, irritated that my father

Heights Seniors’ Folio 2012 · 135

had forced me to wear gloves even if it wasn’t too cold out. He’d insisted. He’d told me my mother had loved it when I wore those gloves. She’d bought them for me from Spain. She had loved Spain; that was another thing I knew about her.

My father said I looked more like her everyday, and that the gloves – elbow-length – made us look like twins if she had been a few decades younger. My mother’s favorite accessory had been gloves. It was strange how she loved them so much. I recall the time when she told me that they had made her feel like a movie star when she was little, that she had grown attached to the way they looked, the way they felt, on her pale arms. To me, they felt constricting. As if my arms had been wrapped in gauze. * Dinner that night was quiet. It was to be expected; my father and I had said nothing to each other since we got home. I could hear the dogs in the corner, whining occasionally. They licked their paws, eating up the mud that had accumulated between their black-padded toes.

A ringing started in my ears, punctured by the sharp sounds the forks and spoons made on our plates. Each sound seemed magnified; my ears felt like they were being continuously stabbed.

Finally, my father spoke. The ringing stopped, the clanging stopped.

“You’re not eating much.”

The silence was awkward. I didn’t know what to say.

My father cleared his throat. “You looked nice today. At the funeral.”

“It was kind of warm.”

“Because of the gloves. I know you didn’t want to wear them. I’m glad you did.”

“It was pointless.”

He lifted his gaze to meet mine. “I’m sure your mother would’ve appreciated it. She loved the way they looked on you.”

136 · Mia Tetangco

“Mom’s dead,” I said, before I could stop myself.

The two words grew huge in the silence. The room seemed to darken, the lights to dim. My father drew a deep breath, nudged his temples. I had started a headache in his skull. Somehow, I had crossed a line.

“What would you want me to have said?” I asked.

“Nothing.” His head shook once, slowly, left to right.

“Nothing? No, of course not nothing. What would you want me to have said?” My voice was louder. It was growing, feeding off of every emotion it could find inside me – whatever it could grasp. “It only makes sense. It only – ” “You are… so stubborn. So insensitive.” From my father, it came out an angry shout. “I ask you this one thing – ” “ – the truth.” I was annoyed. That’s all I was, but I was shaking. I looked like I was furious, and I burst, without warning: “How come something negative about someone only becomes endearing after they’re dead?”

My father shifted in his chair, blinked, and looked at me. I couldn’t stop. Not now – not anymore.

“Why not just tell them you love their stubbornness, or their hotheadedness, while they’re alive? So they actually know that you love them for who they are. Why is that? Is it just politeness? You don’t want to speak ill of the dead because they might haunt you? Because they’re dead? Is that it?”

“What – what are you saying, sweetheart?” My father was confused, surprised. He had been angry then called me sweetheart. I saw him flinch: he was also hurt. I couldn’t blame him; I was, too. I was all the things my father was. But I had started, and it was too late to stop now.

My father wanted – needed – an explanation.

“I heard you at the funeral.” My hands were fists. The utensils dug into my palm, cold and hard and unrelenting. “I heard you say how much you loved how Mom was just so messy, Dad. I heard you, and you said you loved that about her. Well then how come when she was alive you’d yell at her for it, huh? You’d get into fights all the time

Heights Seniors’ Folio 2012 · 137

because she just wouldn’t clean up her crap. Can you tell me why that is, Dad? Were you just faking for the people at the funeral? Were you afraid that Grandpa and Grandma would be horrified that you’d dare to insult their daughter at her own funeral? You were just lying, then, Dad. You were lying to that whole bunch of people.”

I was crying. I could feel it on my face. I could feel the tears and they felt strange. My hand shook when I wiped them away. They had already dried up on my cold skin, a meek straggle of tears.

My father took my hand. I stared at wour fingers, the way they were laced: his fingers short and stubby, mine abnormally long – mine like my mother’s. His hand felt familiar. We used to walk like this – fingers laced – when we went to the mall, or the park, or the gas station to fill up the car. Anywhere. It seemed wrong to do it now. It seemed too relaxed. Like we were too calm, acting too normal. I could feel our pulses racing together, neck and neck.

“I’m sorry, Dad.” “I’m sorry, too. It’s just that… I loved her. Very much.”

“I know. I love her, too – can’t help but.”

That was all I could say. Like at the funeral, I clammed up. I was at a loss. My mother’s was the first funeral I’d gone to. My mother was the first death I’d been alive to go through. I hadn’t cried at the funeral, but I had soon after. I guess no one can really be sure of anything before it actually happens to them.

I looked up at my father. Looked into his almost-crying eyes. I wondered if he ever did cry after her death. “Can I sleep with you tonight? We could stay up and talk about her if you like.”

My father nodded silently. He almost smiled, but this wasn’t a time for smiling. * We never got around to talking about her. Once we’d gone into the room we forgot what we were there for. We’d forgotten what we were supposed to say, crept under the covers wordlessly.

I could hear my father breathing. He was awake. His breaths were 138 · Mia Tetangco

irregular: sometimes fast, sometimes slow, sometimes not there at all. I knew he was still thinking about her. For him, it would be hard to forget. It would be hard to fall asleep.

I tried to comfort him. I pulled myself next to him, lay my head on his shoulder, and curled my arm across his stomach, the way my mother used to hug him. His belly was soft and fleshy. He had just eaten but it felt like his stomach was empty.

His breathing stopped completely, and froze. I guess for him it was awkward; I had never been an affectionate daughter. I had never hugged him like this. Or maybe it just reminded him too much of my mother.

I understood where he was coming from, but all the same it stung: tonight was when I needed him. I kissed him on the cheek and slowly pulled away. We lay a foot apart on the bed, and the only sounds were the two of us breathing, trying to fall asleep, to escape the awkwardness.

I turned on my side, away from him, closing my eyes. I opened them after what felt like hours. I couldn’t sleep; neither could my father. He usually snored – big, monstrous snores that could keep people in the next room awake. The night was painfully silent. A buzzing began in my ears and it was deafening.

I felt my father stir, and the bed shifted. I could feel the heat from his body at my back. He had moved closer. Maybe he would try to make up for his coldness earlier. I could sense his arm stretching out behind me, to pull me into an embrace.

He stopped. His hand fell heavily on my arm and he gave it a quick squeeze. He wasn’t ready.

I felt tears in my eyes as he pulled away. I didn’t know why I was crying so soon after I had stopped. I tried my best to conceal it. I sniffed as quietly as I could. I pressed my face into the pillow.

My arms were moving. They wrapped themselves across my chest.

I felt my cold hands digging into my shoulders. I had no control over my limbs; it felt like my body knew I needed comfort, and was compensating for its absence.

I closed my eyes again. When I opened them, it was morning.

Heights Seniors’ Folio 2012 · 139

* I was in my room. A picture of my mother was in my hands, and a scene was forming in my head. A bright and blinding scene that made my eyes tear and burn.

My mother and my father were fighting, and soon we were on the bus – me, my mother, and her pills. The cap went off as soon as we sat down and she downed one, two. I saw her long neck stretch and move as she swallowed. She had taken another two that morning, before the yelling, before the storming out.

She took my hand in both of hers, pressing it to her forehead. She breathed slowly, and then more slowly.

I didn’t wonder where we were going. I didn’t ask this time, because I knew. It was always the same place: “Asias.” My mother told me, though I didn’t need to know. “Asias Hotel – same place as always, dear.”

I nodded. I didn’t answer – I was mad at her. For leaving my father, for taking me with her without asking me who I wanted to stay with. I felt my anger boil over and I yanked my hand away from hers.

She sighed: she was used to this. She often brought me with her; I often got angry. “You know I’d never leave you there. With him.”

You don’t know what’s best, I wanted to say. You’re too clouded by your anger to think straight. I remained silent across the narrow aisle.

Talking would never work: if I talked, my mother would talk, and she wouldn’t stop. Like water spilling from a broken dam, her words were never ending.

My eyes were closed, my lids pressed against cool window glass. I was soothed. I was calmed. I felt guilty for pulling away – I knew it hurt her. I turned over to face her, to look in her eyes as I apologized.

A deep-sounding moan, like a deafening foghorn, pierced through the muffled sounds of the bus engine. Then came the brightness.

I saw my mother, her silhouette wrapped in a pristine white light – heavenly light.

Then came the crash. The heat and the fire. I saw her chest jerk forward, her neck jerk back as if she’d been pushed. Saw a swirl of colors as the bus lurched in a heavy arc.

140 · Mia Tetangco

My mother lay underneath me. I was suffocating her, my elbow crammed under her chin. When I stood, I was standing on the street, my foot passing right through the smashed window. The bus was on its side, all its windows broken. Glass was wedged in my palm, my hair, my burning cheeks.

I saw redness. I saw blood moving with the fluidity of a wave as it eases back into the sea.

I was fine; I didn’t hurt. But my mother’s blood flowed out of her, like water spilling from a broken dam. * My mother’s organs were damaged. I heard the doctors, listened as they told me that the pills were practically poison, unfiltered by failing kidneys. I pictured them destroyed and withering to black. I pictured her frozen heart. I saw the machines. The whirring machines working to keep her from dying. Felt the cold flow in and out of her. To give her more time, more useless time.

Dialysis wouldn’t work, they’d said. Living wouldn’t work.

It was ironic: the very pills made to save her life were slowly killing her.

I called my father’s phone, but it was busy. He had turned it off.

He always did. He never liked to be disturbed after the yelling; he’d end up shouting at the person on the other end. He would turn it on later, after his cheeks were less flushed, his skin not buzzing with rage. It would take a long time, and my mother didn’t have that long.

I couldn’t leave her.

When she woke up it was to say goodbye. For a few moments, a few seconds, I had her. For once she was silent. She was dying and she wasn’t talking. She wasn’t my mother then – she was all that was left: remains. A smile began on her lips, a tiny hint.

Her last words to me, “I don’t want you to see them do it.” And mine to her, nothing. A kiss, I figured – a fragile kiss said more.

She didn’t ask for my father. She was still angry. Her stubbornness was another thing I knew of her.

Heights Seniors’ Folio 2012 · 141

* I stood outside, waited five minutes. It had only taken a second for my mother to kill herself. To signal the doctors to leave her to die. When I came back inside, the room felt colder, but I had just imagined it to be.

My mother’s arms were sprawled on the bed as if broken. Her head was tilted to one side, her eyes shut. She was dying, but she looked like she had just fallen asleep.

I called no one. My father was still lost to his anger. The busy signal on the phone was frightening and loud. It gave me a headache – splitting and painful, and so I hid. I hid in slumber, in a tiny corner of the room. I curled on the couch, shut my eyes. Like my mother, I looked like I had fallen asleep. But I was alive. I was awake to hear them pronounce the time of death.

They didn’t scurry to wake her. I knew that they wouldn’t. That my mother was dead. That she would stay dead. She had taken the opportunity when it came. She had chosen to die, and I had let her. * I awoke and it was night. My mother’s picture dug into my rib. I felt a dull pain in my bones. Crust clung to my eyelids and I rubbed it away. My vision became clearer, sharpened. The darkness I could see around me began to consume me, and I felt myself begin to crumble as I sat there alone.

My father was in his room. The light was on – he was awake. I crept inside and saw him staring. Under the sheets, with his big belly and thin legs, he stared at the ceiling.

“You can sleep here again.” He didn’t move. He continued staring.

I climbed in next to him. The blanket was warm and comforting. I could feel my father’s body heat, we lay so close together.

His head swiveled to look at me. “You look so much like her,” he whispered. His eyes, which had been clean of any sign of tears, returned to almost-crying.

It was sudden when he hugged me. I was surprised, but I relished in his warmth. On cold nights when we were out of the house and the 142 · Mia Tetangco

winds decided to be cruel, my father would envelop me in his arms.

He never failed to comfort my freezing skin.

He kissed me. Again and again, on my cheeks, my eyelids. His lips traveled to my jaw and his hands began to slide down to my arms, my waist. His kisses reached my neck, soon traveling to my lips where they lingered, warm and moist. * My father’s hands were warm on my naked back, and he was murmuring her name. Over and over again, he whispered it. I could hear the sadness in his voice. He wasn’t saying it, but I knew he was dying to ask, “Why did you leave me? Why did you go and leave me alone with our child?”

I could feel my underwear wrapped around my ankles, as if placed there to keep me from leaving, from running from my parents’ bedroom and telling myself, “Stop. This isn’t right. You shouldn’t be doing this.”

My father had his hand on my breast; the other was in my hair, gripping it tight, pushing my head so our lips would meet. I could feel his breath on my skin, but his lips were chanting my mother’s name.

We were both completely naked on the bed he’d once shared with his first love. On the bed he now shared with his daughter.

Tonight was when I would lose my virginity to my father. In a sense, it was right. He gave me everything he had to give. It seemed only proper that I give him the one thing I had to offer. I had killed my mother. I owed this to him. He had loved her more than anything, and I had taken her away from him.

My father’s waist met mine in one smooth movement. He moaned my mother’s name over and over, his voice broken by tears and crying.

I thought of Spain. I thought of elbow-length gloves and endless chatter. I thought of my mother; I imagined her soul creeping into my body, more of it crammed inside with my every intake of breath.

I thought of my mother in my father’s embrace, the two of them moving in this space, in this bed. And as I thought, I ceased to be.

My father wrapped his arms around me, and I let him.

Heights Seniors’ Folio 2012 · 143

John Alexis Balaguer

ab communication / minor in creative writing

Lex has always hesitated calling himself a poet and an artist. Actually, he’s just depressed.

In the course of time, however, he discovered that that’s a creative advantage.

He’s been grateful to a lot of people for his achievements, but now he’d like to congratulate himself for still being capable, despite everything.

Good job, Lex.

The Second Horizon From the shoreline he sees the horizon: sky and sea reflecting sky, worlds divided by purgatory in this water parted by boats endlessly adrift. His mother perhaps floats, perhaps still floating. In a daydream, he is washed away

towards the second horizon, his body re-dividing

sky and sea reflecting sky, the sea beneath. It

comes down to this, the water taking him as son,

horizons blurring reflections becoming clear—

sea winds underwater.

146 · John Alexis Balaguer

A Beautiful Psychosis. Photo-manipulation.

Heights Seniors’ Folio 2012 · 147

KL So Chan

ab economics

Who: KL So Chan aka Seika Where: Behind a canvas, a laptop, a camera, or a theater stage When: Most of the time What: Digital illustrator, acrylic painter, photographer, stage and costume designer, props maker, theatre and studio make-up artist, and all around doodler Why: (Because! )> ( °□°) How: I’ve been into illustration, photography and production design ever since high school, so I’ve been trained to function in all sorts of work backstage. I’ve been a stage manager for BlueRepertory’s All Shook Up and Bare: a Rock musical back in my freshman year, then ended up concentrating more into the field of props and costumes as technical director of shows like Rock and Rule 2009, Freakshow 2010, Breakups and Breakdowns 2010, and Bare: A Rock Musical 2012. Other than that, college life has been kept busy by creating promotional materials for the orgs I’ve joined, (using both photography and illustration) helping out with different photo-shoots here and there, trying to find the time to paint and draw, and chasing cats around campus.

Likes: Cats and drawing girls Dislikes: Being allergic to chocolate Other works: seikaview.tumblr.com / seika.deviantart.com *this is not a plug.

Study of Woman in Charcoal. Charcoal.

150 · KL So Chan

Life-line. Digital Photography.

Heights Seniors’ Folio 2012 · 151

Katerina Francisco

ab communication

Katerina Francisco likes to refer to herself in the third person. She also likes to describe her location as “here, but not really,” which is just a fancy way of saying “anywhere and everywhere.” She is also fond of merging quotes to describe herself: a pessimist by intellect and an optimist by hope; the hoper of far-flung hopes and the dreamer of improbable dreams.

Her work is always dedicated to Greg and Edith Francisco, Katherine Francisco, her co-explorers in life, and the man up there.

The Optimist Sees. Digital Photography.

154 · Katerina Francisco

John Huang

bfa information design

“And the end of all our exploring / Will be to arrive where we started / And know the place for the first time” (Eliot).

The medley of laughter and music and the whiff of ale and roast greeted John as he entered Arkshore Tavern.

He made his way to the bar. The man with a white mask was performing again tonight. With him on an improvised stage of chairs and tables were the four halfling musicians, who called themselves “The Fellowship”.

Arkshore’s guard captain watched from the shadows behind the fireplace, the metal hilt of an energy blade hanging from her belt. She seemed to be enjoying herself, for she rarely had reason to draw weapon within town. And the three young wizards-in-training, one of them with a scar on his forehead, were poring over their spell tomes from last week in the middle of the crowd. It was a wonder how they could study under such conditions — if they were studying at all.

The people were familiar, but John knew that there was more beyond the walls of the tavern and the gates of Arkshore. They all knew. Arriving at the counter, John nodded at the bartender, a gruff old woman with a mechanically augmented right arm. He placed a weather -vbeaten HoloCamera and a scorched journal on the polished mahogany. He licked his lips, and his gaze swept the tavern.

“My friends, do I have an adventure to share!”

And at that moment, Mikey woke up, with a spark in his mind and a fire in his heart.

(John Michael “Mikey” M. Huang is a bfa Information Design senior in the Ateneo de Manila University, and he dreams of making movies, writing stories, and designing video games in the future.)

Lost in Touch. Digital Photography.

158 · John Huang

Morning Walk. Digital Photography.

Heights Seniors’ Folio 2012 · 159

160 · John Huang Stranded. Digital Photography.

The World is One. Digital Photography.

Heights Seniors’ Folio 2012 · 161

Melanie Lim

ab communication

Melanie has always been an avid fan of the arts, whether it be theater, film, or illustration. Pursuing her interest in painting started when her older sister took drawing lessons in the late 90s. In the end, Melanie became the more enthusiastic student, learning the basics in watercolor painting and sketching. She was labelled as one of the more creative students in her old school, making her the default poster designer and stage-play decorator every year. Although Melanie tried many other school activities outside of the arts, there was no other place where she felt most at home. Most of her inspiration comes from the beauty of nature and the female body, with the occasional Greek mythology and folklore influence. Her art attempts to capture a dream-like state a person can only feel when they enter a fantasy world, but sometimes she likes to play up her darker side with a few little added quirks.

Medusa. Mixed Media (Ink, Photoshop).

164 · Melanie Lim

Water Fall. Mixed Media (Ink, Photoshop).

Heights Seniors’ Folio 2012 · 165

Jan Eli Padilla

bs electronics and communications engineering

I would like to thank many people — my parents who supported me no matter what, my sisters who always questioned but never criticized, my friends who always wondered with me, the Heightsters who never pulled their punches and who were always quite frank, all my Editors; the ones who saw something in me, the ones who never wanted me to stop learning, and the ones who invited me to see more, my simple complications who make the unbearable just so sweet and laughable and finally, the Bros who shared with me their lives and grew my family 10 times larger.

As a man of science and an appreciator of literature and art, I refuse to believe that the Arts and Sciences simply lie on extremes of human discipline. Elegance is at the heart of the two; a profound reality we chance upon on the many instances we sit still and observe life.

In observing, we let life leave its marks on us, allow it to transform us, carry these marks around, and spread life beyond. With each new verse and every new craft, life may never conclude this elegant process. But there is nothing I would love more than to see it try and reach that elegant conclusion.

Zookeeper of Baubles. Digital Photography.

168 · Jan Eli Padilla

Ang Napaglipasan ng Sinag. Digital Photography.

Heights Seniors’ Folio 2012 · 169

Pia Ranada

ab communication

Pia is founder and president of BookBench and a member of the Loyola Mountaineers. She owns two film cameras, a Diana F+ and Nikomat FT3 and is going to Thailand and Cambodia this summer to take more photos. Feel free to visit her travel and photography blog at www.travellesque.wordpress.com.

Langit sa Lupa. Film Photography.

172 · Pia Ranada

Natasha Ringor

bfa information design

A dreamer is one who can only find his way by moonlight, and his punishment is that he sees the dawn before the rest of the world.  – Oscar Wilde

Everything is Still. Digital. transcendence: The 2nd Ateneo Heights Artists’ Workshop Exhibit, February 2012.

176 · Natasha Ringor

Calavera. Digital.

Heights Seniors’ Folio 2012 · 177

Loyola Schools Awards For the Arts 2012 Creative Writing: Poetry Joseph Immanuel G. Casimiro, iv ab European Studies Michael Rey S. Orlino, v bs Electronics and Communications Engineering Theater Arts Paul Nicolo C. Claustro, iv bs Psychology Julia Mae A. Motoomull, iv ab Psychology Lemelen S. Palad, iv bs Management Information Systems Alfredo G. Reyes II, iv bfa Information Design Brian Matthew G. Sy, v bs Communications Technology Management, bfa Theater Arts Charles Ivan R. Yee, iv bs Communications Technology Management Visual Arts: Graphic Design Lester L. Cruz, iv bfa Information Design Katrina B. Pecson, v ab Communication, bs Management Daniel I単igo F. Regalado, iv bfa Information Design Corinne Angelica D. Serrano, iv bfa Information Design Visual Arts: Illustration John Alexis B. Balaguer, iv ab Communication Valerie Mae B. Ong, iv bfa Information Design Natasha Marie D. Ringor, iv bfa Information Design Visual Arts: Photography Mikhalo Ean L. Dacay, iv bs Communications Technology Management Jose Miguel L. Igual, iv ab Communication Ionne Bettina D. Ocampo, iv bfa Information Design

Music Sherine Ann E. Koa, iv bs Applied Mathematics and Finance Band – Never the Strangers c/o John Paul Del Mundo, iv bs Management Information Systems Edison A. Yatco, Jr., iv bs Management Engineering Dance Therese Michelle L. Kawpeng, iv ab Psychology Carmela Christina A. Pangan, v bs Chemistry with Applied Computer Systems Andi Raisa Noor R. Tabusalla, iv bs Management

The members of the Awards for the Arts Committee: Alexis Augusto L. Abola Belinda G. Adora Yael A. Buencamino Jonathan A. Coo Richard C. De Guzman, Gary C. Devilles, Geoffrey A. Guevara Jayson P. Jacobo, Ph.D. Glenn S. Mas Elbert T. Or Jema M. Pamintuan, Ph.D. Francis Xavier E. Pasion Jerry C. Respeto, Ph.D. Edgar C. Samar, Ph.D. Jethro NiĂąo P. Tenorio Martin V. Villanueva Alvin B. Yapan, Ph. D.

Pasasalamat Fr. Jose Ramon T. Villarin, SJ at ang Office of the President Dr. John Paul C. Vergara at ang Office of the Vice-President for the Loyola Schools G. Rene S. San Andres at ang Office of the Associate Dean for Student Affairs G. Eduardo Jose E. Calasanz at ang Office of the Associate Dean for Academic Affairs Dr. Ma. Luz C. Vilches at ang Office of the Dean of the School of Humanities Dr. Marianne Rachel G. Perfecto at ang English Department Dr. Maria Luisa F. Torres Reyes at ang Kritika Kultura Dr. Ricardo G. Abad at ang Fine Arts Program Dr. Alvin B. Yapan at ang Kagawaran ng Filipino Dr. Edgar C. Samar at ang Ateneo Institute of Literary Arts and Practices (AILAP) G. Ramon E. S. Lerma at ang Ateneo Art Gallery (AAG) Gng. Lourdes T. David at ang Rizal Library G. Christopher F. Castillo at G. Daniel T. Galvey at ang Office of Student Activities Bb. Marie Joy R. Salita at ang Office of Administrative Service Bb. Leonora P. Wijangco at Bb. Christina R. Cabudsan ang Central Accounting Office Bb. Christina R. Barzabal at ang Purchasing Office G. Rodolfo Allayban at ang University Archives Ang MVP Maintenance at ang Security Personnel Bb. Aika Lim at ang Guidon G. Alfie Pe単a at ang Matanglawin Bb. Pia Ranada at ang Ateneo Book Bench Sa Sanggunian ng Mag-aaral ng Ateneo De Manila at sa Council of Organizations of the Ateneo Sa College Editors Guild of the Philippines, Haranya ng UA&P, Thomasian Writers Guild ng UST, Malate Literary Folio ng DLSU, UP UGAT, UP Writers Club, at UP Quill Sa mga hurado at bumubuo sa Loyola Schools Awards for the Arts 2012 At sa lahat ng tumatangkilik sa mga gawain ng Heights, sa patuloy na nagpapasa ng kanilang likha at nakikiisa sa paghubog sa ating panitikan at sining!

Editorial Board Editor-in-Chief Joseph Immanuel G. Casimiro [ab eu 2012] Associate Editor Enrique Jaime S. Soriano [bs mgt-h 2012] Managing Editor Nicko R. Caluya [bs cs 2013] Art Editor John Alexis B. Balaguer [ab com 2012] Associate Art Editor Juan Viktor A. Calanoc [bs mgt 2013] Design Editor Alfred Benedict C. Marasigan [bfa id 2013] Associate Design Editor Sara Nicole C. Erasmo [bfa id 2013] English Editor Deirdre Patricia Z. Camba [ab lit (eng) 2013] Associate English Editor Carissa Bernadette A. Pobre [ab eu 2014] Filipino Editor Paolo Miguel G. Tiausas [bfa cw 2013] Associate Filipino Editor Emmanuel John L. Bagacina [bs ece 2012] Production Manager Carmela Monica L. Bautista [bfa id 2013]

Head Moderator and Moderator for Filipino Allan Alberto N. Derain Moderator for Art Dr. Wilford Almoro Moderators for English Martin V. Villanueva Moderator for Design Gisela Maria T. Banaag Moderator for Production Severino R. Sarmenta, Jr.

Staffers Art

Adrian Begonia, Mon Esquivel, Momo Fernandez, Mayu Ferrer, Patsy Lascano, Kriselle de Leon, Mo Maguyon, Gracie Mendoza, Maan Mendoza, Miko Migriño, Moli Muñoz, Veron Oliva, Eli Padilla, Shane Ramirez, Therese Reyes, Tasha Ringor, Aaron Villaflores

Design

Timothy Chuang, Pamcy Fernandez, Karen Fuentes, Pepito Go-Oco, Bea Ignacio, Dale Liwanag, Paola Lizares, Meggie Ong, Bea Policarpio, Gino Tuazon

English

Paco Adajar, Luis Atienza, Felise Aurelio, Mika Avila, Natasha Basul, Christabel Bucao, Isabela Cuerva, Gian Dapul, Justine Dinglasan, Joseph Ledesma, Jenina Ibañez, Clara Pangilinan, Elijah Pascual, Hannah Perdigon, Deo Mostrales, Katya Rara, Margarita Reyes, Rie Takumi, Cedric Tan, Jillian Tan, Pauline Villar, Kazuki Yamada

Filipino

Lester Abuel, Chise Alcantara, Ace Ancheta, Japhet Calupitan, Pepito Go-Oco, Robi Goco, Geneve Guyano, Roselyn Ko, Isay Lagunzad, Ariane Lim, Mo Maguyon, Mike Orlino, Hannah Perdigon, Lorenz Revillas, Jero Santos, John Solito

Production

Punky Canlas, Audrey Ferriol, Kriselle de Leon, Harvey Parafina, Rex Reyes, Pat Santos, Renzo Santos, Josh Soriano

Since 1952, Heights, as an Atenean publication and organization, has stood as a local bastion of literature and the arts. In its pursuit to deepen literary

and

artistic

appreciation,

Heights continues to publish both emerging and established writers and artists from the university.

As such, Heights aims to continue and to contribute more to the Ateneo literary

and

artistic

tradition

of

excellence through the publication of semestral and special issues, and the annual sponsorship of the Ateneo Heights Writers Workshop and the Ateneo Heights Artists Workshop that aim to develop homegrown literary and artistic talent.

Join Heights as it commemorates sixty

years

of

discovering

and

promoting art and beauty. Email your literary and artistic contributions for inclusion in the special folio of the Sixtieth Anniversary.

Visit www.heights-ateneo.org