halbzhardn

Page 1

‫ئابی ‪2012‬‬

‫‪1‬‬


‫‪2‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)24‬‬


‫‪١٦‬ی ئاب‪ ،‬گڕگرتنی خه‌باتی نه‌ته‌وایه‌تی‬ ‫خاوه‌نی ئیمتیاز‪ :‬خه‌سرۆ گۆران‬

‫‌سپێك‬ ‫ده‬

‫له‌م مانگه‌دا‪ ٦٦ ،‬س������اڵ به‌سه‌ر دامه‌زراندنی پارتیی دیموکراتی کوردستاندا ده‌رباز ده‌بێت‪.‬‬ ‫(پ‪ .‬د‪ .‬ک) که‌ به‌ فکری نه‌ته‌وه‌یی و نیش������تمانی له‌ سه‌رده‌می یه‌که‌مین کۆماری کوردستان و‬ ‫یه‌که‌مین ئااڵ له‌ مه‌هاباد له‌دایک بوو‪ ،‬س������ه‌ره‌تایه‌ک بوو که‌ هه‌وڵ و تێکۆش������انی نه‌ته‌وه‌که‌مانی‬ ‫خسته‌ناو بوارێکی به‌رفراوانتر و پانتایی کوردستانی عێراقی ته‌نییه‌وه‌‪.‬‬ ‫پارتیی دیموکراتی کوردستان وه‌کو کۆڵه‌که‌ی کوردایه‌تی و نیشتمانپه‌روه‌ری‪ ،‬خه‌باتی ڕه‌وای‬ ‫گه‌له‌که‌مانی بۆ پانتایییه‌کی مێژوویی گواسته‌وه‌ و له‌ خێراترین کاتدا بوو به‌ پارتیی گشت حزب‬ ‫و چینه‌کانی کۆمه‌ڵگه‌‪.‬‬ ‫هه‌ر له‌ شۆڕشی ئه‌یلوول و له‌ ڕه‌وته‌که‌یدا و‪ ،‬له‌ ژێر سه‌رکردایه‌تیی بارزانیی نه‌مردا‪ ،‬پارتیی‬ ‫دیموکراتی کوردس������تان بوو به‌ سه‌یوانه‌یه‌ک و توانی گش������ت چین و توێژه‌ جۆراوجۆره‌کانی‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌ له‌ ده‌وری خۆیدا کۆ و ڕێک بخات و پرۆژه‌ نه‌ته‌وه‌یییه‌که‌ی خۆی وه‌گه‌ڕ بخات‪ .‬ده‌وری‬ ‫پارتیمان له‌ ناساندنی کێشه‌ی کورد به‌ کۆڕوکۆمه‌ڵی نێونه‌ته‌وه‌یی له‌ لووتکه‌ی ده‌سکه‌وتیدا بوو‬ ‫و که‌س ناتوانێت نکۆڵی لێ بکات‪.‬‬ ‫به‌ش������ه‌کانی تری کوردستانیش نه‌ ته‌نیا به‌ تاسه‌ و ئاواته‌وه‌ ده‌یان ڕوانییه‌ ده‌وری پارتیمان‬ ‫و ئه‌و شۆڕشه‌‪ ،‬به‌ڵکو بوو به‌ هۆکاری بزووتن و گه‌شه‌ی هه‌ستی نه‌ته‌وایه‌تیی ئه‌وانیش‪.‬‬ ‫پارتیم������ان به‌بێ وچان و کۆڵ نه‌دان‪ ،‬هه‌میش������ه‌ گیانێکی نوێی له‌ب������ه‌ر بزووتنه‌وه‌ی ڕه‌وای‬ ‫گه‌له‌که‌مان کردووه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت نسکۆی ‪٧٥‬یشی کرده‌ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ و شۆڕش‪.‬‬ ‫له‌ سه‌رده‌می ئه‌مڕۆ و له‌ کاتی حوکمڕانی له‌ هه‌رێمی کوردستان‪ ،‬به‌و په‌ڕی به‌رپرسیاریه‌تییه‌وه‌‬ ‫له‌ هه‌وڵی ئاوه‌دانکردنه‌وه‌ و نووژنکردنه‌وه‌ی واڵتدایه‌ و ده‌وری گرینگ له‌ به‌ره‌وپێش������ه‌وه‌چوون‬ ‫و ڕێکخس������تنی کۆمه‌ڵگه‌ی هه‌رێمی کوردس������تاندا ده‌گێڕێت‪ .‬ڕێکخستنی ماڵی کورد یه‌کێک له‌‬ ‫ئامانجه‌کانیه‌تی‪ .‬له‌سه‌ر ئاستی عێراقیشدا شوێنێکی قورس و قاییمی له‌ سیاسه‌تدا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫له‌ قۆناغی ئێستاکه‌دا که‌ کۆمه‌ڵگه‌ی هه‌رێمی کوردستان کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی چه‌ند ده‌نگ و ڕه‌نگه‌‪،‬‬ ‫دروشمی (نوێبوونه‌وه‌‪ ،‬دادپه‌روه‌ری‪ ،‬پێکه‌وه‌ژیان) یه‌کێک له‌ بنه‌ما سه‌ره‌کییه‌کانی کاروچاالکیی‬ ‫پارتیمانه‌‪ ،‬که‌ کۆمه‌ڵگه‌ی هه‌رێمی کوردس������تان به‌ره‌و ئایینده‌یه‌کی گه‌ش و پێشکه‌وتوو ڕێنوێنی‬ ‫ده‌کات‪.‬‬

‫ئابی ‪2012‬‬

‫‪3‬‬


‫سه‌روه‌ریی یاسا؛ ل ‌ه حزبی‬ ‫شۆڕشگێڕه‌وه‌ بۆ حزبی حکوومی‬ ‫(جیاکردنه‌وه‌ی حزب له‌ حکوومه‌ت)‬

‫ن‪ :‬قه‌ره‌نی قادری‬ ‫حزبی شۆڕشگێڕ‪ ،‬بریتییه‌ ل‌ه ڕێکخراوێکی سیاسی‬ ‫و نیزامی که‌ به‌ گه‌اڵڵه‌کردنی کۆمه‌ڵه‌ دروشم و ئامانج‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ه������ا به‌ڕێگ������ه‌ی خه‌بات و هاندان������ی هاوواڵتیان‬ ‫ب‌ه دژی سیس������ته‌مێک‪ ،‬خه‌ب������ات ده‌کات‪ .‬ئه‌م حزب‌ه ل‌ه‬ ‫مه‌یدان������ی ملمالنێدا که‌ خاوه‌ن������ی هێزی چه‌کداره‌‪ ،‬بۆ‬ ‫ڕاپه‌ڕاندنی کاره‌کانیش������ی‪ ،‬کۆمه‌ڵ������ه‌ دامه‌زراوه‌یه‌کی‬ ‫سیاس������ی‪ ،‬کۆمه‌اڵیه‌تی و یاساییش پێکدێنێت‪ .‬دادگه‌ی‬ ‫حزبی‪ ،‬لێپرس������ینه‌وه‌‪ ،‬سزادان‪ ،‬په‌یوه‌ندییه‌کان و ده‌یان‬ ‫شتی بچووک و گه‌وره‌ له‌م بواره‌دا ڕێکده‌خات‪ .‬گشتی‬ ‫ئه‌مانه‌ به‌ ڕێگه‌ی به‌رپرسان و به‌ڕێوه‌به‌رانی حزبی ل‌ه‬ ‫ده‌ڤه‌ری ده‌سه‌اڵتیدا ئه‌نجام ده‌درێن‪.‬‬ ‫له‌ ڕاستیدا‪ ،‬حزبێکی شۆرشگێڕ دوڕگه‌یه‌ک "چه‌شن‌ه‬ ‫حکوومه‌ت"ێک دێنێته‌ ئاراوه‌‪ ،‬که‌ گشت کاره‌کان ته‌نیا‬ ‫خۆی وه‌س������تۆی ده‌گرێت‪ .‬له‌م دۆخه‌دا‪" ،‬شه‌رعییه‌تی‬ ‫شۆڕش������گێڕی" ده‌وری س������ه‌ره‌کی ده‌گێڕێ������ت‪ .‬به‌اڵم‬ ‫کاتێک ده‌س������ه‌اڵتی حکوومیی به‌رامب������ه‌ر به‌ حزبێکی‬ ‫شۆڕشگێڕ الده‌چێت‪ ،‬یان به‌ ڕێگه‌ی هۆکار‌ه ناوخۆیی‬ ‫‪4‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)24‬‬

‫و ده‌ره‌کییه‌کان������ه‌وه‌ ده‌ڕووخێ������ت‪ ،‬که‌ش������وهه‌وایه‌کی‬ ‫تر ڕووب������ه‌ڕووی ئه‌م حزبه‌ ده‌بێت������ه‌وه‌‪ .‬ڕێک لێره‌دای‌ه‬ ‫که‌ چه‌مکی ده‌س������ه‌اڵت‪ ،‬دیموکراس������ی‪ ،‬ئازادی‪ ،‬مافی‬ ‫م������رۆڤ‪ ،‬پێکهێنان������ی دام������ه‌زراوه‌ی حکووم������ی و ‪...‬‬ ‫سه‌رهه‌ڵده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫ده‌ربازب������وون ل������‌ه دۆخێک������ی شۆڕش������گێڕییه‌و‌ه بۆ‬ ‫دۆخ������ی حکووم������ه‌ت و دام������ه‌زراو‌ه حکوومییه‌کان ب‌ه‬ ‫ڕێگه‌ی هه‌ڵبژاردن������ه‌وه‌‪ ،‬ده‌وری یه‌کالکه‌ره‌وه‌ ده‌گێڕن‪.‬‬ ‫بۆ پێکهێنانی حکوومه‌ت������ی تاکحزبه‌ یان چه‌ند حزبه‌‪،‬‬ ‫ده‌رفه‌ت بۆ مه‌یدانی به‌رته‌س������کی جه‌ماوه‌ری حزبی و‬ ‫شۆڕش������گێڕ وه‌کو جاران نامێنێت‪ ،‬به‌ڵکو ئه‌مجاره‌یان‬ ‫باس له‌ قه‌واره‌یه‌کی نه‌ته‌وه‌یی ده‌کرێت ک‌ه له‌و مه‌یدان‌ه‬ ‫پانوپۆڕه‌دا‪ ،‬ده‌بێ ده‌س������ه‌اڵت‪ ،‬یاسا و ئازادی جێگیر‬ ‫بکرێن‪.‬‬ ‫ل‌ه قۆناغ������ی شۆڕش������گێڕیدا‪ ،‬په‌یوه‌ندییه‌کان له‌گه‌ڵ‬ ‫به‌شێک ل‌ه هاوواڵتیان ته‌نیا له‌ ئاڕاسته‌ی ڕێکخستنی‬ ‫جه‌ماوه‌ر و گه‌ییش������تن ب������ه‌ ئامانجه‌‪ ،‬ب������ه‌اڵم قۆناغی‬ ‫دوای ش������ۆڕش‪ ،‬ئاوه‌دانکردنه‌و‌ه و ڕێکخستنی گشت‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌یه‌‪ .‬له‌ وه‌رچه‌رخانێکی مێژووییدا‪ ،‬جه‌ماوه‌ری‬ ‫شۆڕش������گێڕ به‌ره‌و هاوواڵتیب������وون ده‌رب������از ده‌بێت‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ل‌ه قۆناغی شۆڕش������دا حزب ب������ه‌رده‌وام له‌ ناو‬ ‫جه‌ماوه‌ردابوو و هه‌ر خ������ۆی کاره‌کانی ڕاده‌په‌ڕاندن‪،‬‬ ‫ل‌ه قۆناغی دوای شۆڕش������دا ئه‌رکه‌کان ب‌ه حکوومه‌ت‪،‬‬ ‫په‌رله‌مان و دامه‌رزاوه‌ یاسایییه‌کان ده‌سپێردرێن‪ .‬له‌م‬ ‫بڕگه‌ مێژوویییه‌دایه‌ ک‌ه باس ل‌ه س������ه‌روه‌ریی یاس������ا و‬ ‫ڕێکخس������تنی کاروباره‌کانی کۆمه‌ڵگه‌ ده‌کرێت‪ .‬له‌به‌ر‬ ‫ئه‌و‌ه پێویس������ته‌ و ده‌بێت‪ ،‬ناوه‌ڕۆک‪ ،‬فکری حزبایه‌تی‪،‬‬ ‫کارکرد و ئه‌رکه‌کانی پارتییه‌کی سیاسی به‌ ته‌واوه‌تی‬ ‫ئاڵوگۆڕیان به‌سه‌ردا بێت‪.‬‬


‫سه‌روه‌ریی یاسا‬

‫حكوومه‌‌تی یاسا‪ ،‬دیره‌گی هه‌ره‌‌ گرنگ و بنه‌‌ڕه‌‌تیی‬ ‫كۆمه‌‌ڵگه‌‌یه‌‌كی دیموكراتیكه‌‌‪ .‬له‌‌م ده‌‌سه‌‌اڵته‌‌دا‪ ،‬گشت‬ ‫ئه‌‌ندامانی چڤاك ڕه‌‌چاوی یاسا و ڕیسای واڵت ده‌‌كه‌‌ن‪.‬‬ ‫ده‌‌سه‌‌اڵتی یاساش به‌‌و مانایه‌‌یه‌‌‪ ،‬كه‌ هیچ كه‌‌سێك جا‬ ‫چ پایه‌‌به‌‌رزێكی حكوومی‪ ،‬ئایینی یا حزبی بێ‪ ،‬نابێت‬ ‫له‌‌ سه‌‌رووی یاس������اوه‌‌‌بن‪ .‬ئه‌‌م ده‌‌سه‌‌اڵته‌‌ كاروبار و‬ ‫ڕێوشوێنه‌‌كانی به‌‌ڕێوه‌‌به‌‌ریی واڵت به ‌‌ڕێگای یاساوه‌‌‬ ‫جێبه‌‌جێ ده‌‌كات و ه������ه‌ر ئه‌‌وانیش ده‌‌بێ پێڕه‌‌وی له‌‬ ‫یاس������اكان‌ بكه‌‌ن‪ ،‬هه‌روه‌ها حکوومه‌تی یاس������ا ده‌‌بێ‬ ‫پارێزگاری له‌ مافی (تاك)یش بكات‪.‬‬ ‫سه‌روه‌ریی یاسا ده‌توانێت و ده‌بێت ئازادییه‌کانیش‬ ‫(ئازادی������ی ڕاده‌ربڕین و نووس������ین) ڕێک بخات و له‌‬ ‫کرده‌وه‌ش������دا به‌رگرییان لێ بکات‪ .‬ل������ه‌ حکوومه‌تی‬ ‫یاسادا‪ ،‬ده‌س������ه‌اڵتی زۆرینه‌ دانی پێدانراوه‌ و مافی‬ ‫که‌مینه‌ش پارێزراو ده‌بێت‪ .‬یاسا و ئازادی دوو چه‌مکی‬ ‫هه‌ره‌ گرینگن له‌ کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی دیموکراتیکدا‪.‬‬ ‫پارتیی سیاسی‪ ،‬گرووپێكی كۆمه‌‌اڵیه‌‌تییه‌‌ كه‌‌ به‌‌ڕێگای‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌‌وه‌‌ تێده‌‌كۆش������ێت تا ده‌‌س������ه‌‌اڵت به‌‌ده‌‌ست‬ ‫بگرێت‪ .‬ئامانجیش له‌‌ به‌‌ده‌‌سه‌‌اڵت گه‌‌ییشتن ئه‌‌وه‌‌یه‌‌‪،‬‬ ‫كه‌‌ به‌‌رنامه‌‌ سیاس������ی‪ ،‬ئابووری و كۆمه‌‌اڵیه‌‌تییه‌‌كانی‬ ‫ب������ه‌‌ ڕێگای حكوومه‌‌ت������ه‌‌وه‌‌ له‌‌ كۆمه‌‌ڵگ������ه‌‌دا جێبه‌‌جێ‬ ‫بكات‪ .‬په‌‌رله‌‌مانیش كه‌‌ ش������وێنی په‌‌سندكردنی یاسا‬ ‫و ڕیس������ای به‌‌ڕێوه‌‌به‌‌ری������ی واڵت������ه‌‌‪ ،‬پێكهاته‌‌ك������ه‌‌ی‌ له‌‬ ‫ڕێكخراوه سیاس������ییه‌‌كانه‌‪ .‬هه‌ر‬ ‫‌‌‬ ‫ئه‌‌ندامانی پارتی و‬ ‫كاتێكی������ش كه‌‌ پارتییه‌‌ك یان ڕێكخراوێكی سیاس������ی‬ ‫پ������رۆژه‌‌ و پالنی بۆ ئاوه‌‌دانكردن������ه‌‌وه‌‌ یا بۆ ڕێفۆرمی‬ ‫ئاب������ووری و كۆمه‌‌اڵیه‌‌تی هه‌بێت‪ ،‬ئه‌‌وه‌‌ ته‌‌نیا به‌‌ڕێگای‬ ‫نوێنه‌‌ره‌‌كانی������ه‌‌وه‌‌ له‌‌ په‌‌رله‌‌مان������دا ده‌‌یانهێنێته‌‌ گۆڕێ‪.‬‬ ‫ده‌وڵه‌تیش دامه‌‌زراوه‌‌یه‌‌كی سیاسی‪ ،‬ئابووری‪ ،‬نیزامی‬ ‫و كۆمه‌‌اڵیه‌‌تیی������ه‌‌‪ ،‬له‌‌م دۆخه‌‌دایه‌‌ ك������ه‌‌ كاركرده‌‌كانی‬

‫ح������زب و حکوومه‌ت‪ ،‬هه‌روه‌ها ئه‌‌رك������ه‌‌كان لێك جیا‬ ‫ده‌‌كرێنه‌‌وه‌‌‪.‬‬ ‫به‌‌ گوێره‌‌ی یاسای هه‌ڵبژاردن كه‌‌ باو‌ه‪ ‌،‬هه‌ر چوار‬ ‫ساڵ جارێك جێگۆڕكێ له‌‌ ده‌‌سه‌‌اڵتدا ده‌‌كرێت‪ ،‬پارتی‬ ‫و ڕێكخراوه‌‌ سیاسییه‌‌كانیش بۆ ماوه‌‌ی چه‌‌ند حه‌‌وتوو‬ ‫هه‌ڵمه‌‌ت������ی هه‌ڵبژاردن به‌‌ڕێوه‌‌ده‌‌بن‪ ،‬تا چاره‌‌نووس������ی‬ ‫به كۆتاییهاتنی‌ هه‌ڵبژاردن‪،‬‬ ‫ده‌‌س������ه‌‌اڵت دیاری بكه‌‌ن‪‌‌ .‬‬ ‫ده‌‌س������ه‌‌اڵتی نوێ حوكمڕانی ده‌‌گرێته‌‌ ده‌‌ست خۆی و‬ ‫پێكهاته‌‌ی دامه‌‌زراوه‌‌كان دیاری ده‌‌كات‪ .‬به‌‌ واتایه‌‌كی‬ ‫تر‪ ،‬پارتییه‌‌ سیاس������ییه‌‌كان هه‌ر چوار ساڵ جارێك بۆ‬ ‫جێگۆڕكێی‌ ده‌‌س������ه‌‌اڵت ده‌‌رده‌‌ك������ه‌‌ون و دوای ئه‌‌وه‌‌كه‌‌‬ ‫هه‌ڵب������ژاردن كۆتای������ی پێهات‪ ،‬ده‌‌چن������ه‌‌وه‌‌ ناو قاوغی‬ ‫خۆیانه‌‌وه‌‌‌ و بۆیان نییه‌‌ ڕاسته‌‌وخۆ یان ناڕاسته‌‌وخۆ‬ ‫ده‌‌س������ت له‌ كاروباری حكووم������ه‌‌ت و دامه‌‌زراوه‌‌كانی‬ ‫وه‌‌ربده‌‌ن‪.‬‬ ‫ل������ه‌‌م دۆخه‌‌دایه‌‌ كه‌ ده‌‌س������ه‌‌اڵتی ن������وێ متمانه‌‌ی‬ ‫به‌‌ڕێوه‌‌به‌‌ریی واڵت له‌‌ په‌‌رله‌‌مانه‌‌وه‌‌ وه‌‌رده‌‌گرێت‪ ،‬به‌‌اڵم‬ ‫پارتی و ڕێكخراوه‌‌ سیاس������ییه‌‌كانیش ده‌‌بێ ئاكامی‬ ‫هه‌ڵبژاردن و متمانه‌‌ی په‌‌رله‌‌مان به‌‌ ده‌‌س������ه‌‌اڵتی نوێ‬ ‫قبووڵ بك������ه‌‌ن و مه‌‌یدان بۆ حكوومه‌‌ت چۆل بكه‌‌ن‪ ،‬تا‬ ‫ده‌‌س������ه‌‌اڵت به‌‌شێوه‌‌یه‌‌كی یاسایی كه‌‌ دامه‌‌زراوه‌‌یه‌‌كی‬ ‫س������ه‌‌ره‌‌كی و به‌‌رپرس������یاریه‌‌تیی كاروب������اری واڵت و‬ ‫هاوواڵتیانی له‌‌ئه‌‌ستۆدایه‌‪ ‌،‬به‌‌ڕێوه‌‌به‌‌رێت‪.‬‬ ‫ل������ه‌‌م قۆناغ������ه‌‌دا حكوومه‌‌ت������ی ن������وێ به‌‌ گش������ت‬ ‫دامه‌‌زراوه‌‌كانیه‌‌وه‌‌ كاروباری واڵت به‌‌ڕێوه‌‌ ده‌‌بات‪ ،‬به‌‌اڵم‬ ‫پارتی و ڕێكخراوه‌‌كانیش هه‌ر له‌‌م ده‌‌مه‌‌دا‪ ،‬ده‌‌س������ت‬ ‫ده‌‌ده‌‌نه‌‌وه‌‌ كاری حیزبیی خۆیان و كار و ئه‌‌ركی واڵت‬ ‫به‌ ده‌‌س������ه‌‌اڵتی نوێ ده‌‌سپێردرێت‪ .‬به‌‌م پێیه‌‌ سنووری‬ ‫نێوان حكوومه‌‌ت و حیزب دیاری ده‌‌كرێت‪.‬‬ ‫حكوومه‌ت‌ گش������ت پ���ل��ان و پرۆژه‌‌كانی به‌‌گوێره‌‌ی‬ ‫یاسای گشتیی واڵت به‌‌ڕێوه‌‌ده‌‌بات‪ ،‬ئه‌‌مه‌‌ش ته‌‌نیا كاری‬ ‫دامه‌‌زراوه‌‌ حكوومییه‌‌كانه‌‌‪ .‬پارتیی سیاسیش كاروباری‬ ‫حزبی������ی خۆی وه‌‌ك������و پروپاگه‌‌ن������د و باڵوكردنه‌‌وه‌‌ی‬ ‫زانیاری سه‌‌باره‌‌ت به‌ حزبه‌‌كه‌‌ی ئاڕاسته‌‌ی كۆمه‌‌ڵگه‌‌‬ ‫ده‌‌كات‪ ،‬هه‌روه‌ها به‌‌ گوێره‌‌ی پێداویستییه‌‌كانی خۆی‬ ‫كۆنفرانس و سمیناری جۆراوجۆر به‌‌ڕێوه‌‌ ده‌‌بات‪ ،‬له‌‬ ‫‌بۆنه‌‌ نه‌‌ته‌‌وه‌‌یی و مێژوویییه‌‌كاندا به‌‌ش������داری ده‌‌كات‪،‬‬ ‫ی������ان پێكیان د‌ێنێ������ت و به‌‌پێی پرۆگرام������ی خۆی كه‌‌‬ ‫گه‌‌ییش������تن به‌‌ده‌‌س������ه‌‌اڵته‌‌‪ ،‬ژنان و پیاوانی ده‌‌سه‌‌اڵت‬ ‫په‌‌روه‌‌رده‌‌ ده‌‌كات‪.‬‬ ‫ئابی ‪2012‬‬

‫‪5‬‬


‫له‌‌ الیه‌‌نی حكوومیشه‌‌وه‌‌‪ ،‬ده‌‌سه‌‌اڵته‌‌كان هه‌ر كامیان‬ ‫به‌‌ پێی یاسا و به‌‌ گوێره‌‌ی ئه‌‌و تایبه‌‌تمه‌‌ندییانه‌‌ی كه‌‬ ‫هه‌یانه‌‌‪ ،‬به‌‌ شێوه‌‌یه‌‌كی س������ه‌‌ربه‌‌خۆ به‌‌اڵم هه‌ماهه‌نگ‬ ‫له‌‌گه‌‌ڵ یه‌‌كتردا كاروباری خۆیان به‌‌ڕێوه‌‌ده‌‌به‌‌ن‪.‬‬ ‫ده‌‌س������ه‌‌اڵتی جێبه‌‌جێكردن؛ س������ه‌‌ركۆماری واڵت‪،‬‬ ‫وه‌‌زی������ره‌‌كان و د‌امه‌‌زراوه‌‌ حكوومییه‌‌كان‪ ،‬به‌‌ش������ێكی‬ ‫سه‌‌ره‌‌كی له‌‌ ده‌‌س������ه‌‌اڵتی جێبه‌‌جێكردنن‪ .‬ئه‌‌ندامانی‬ ‫ئ������ه‌‌م ده‌‌س������ه‌‌اڵته‌‌ش هه‌ر ل������ه‌‌ پارت������ی و ڕێكخراوه‌‌‬ ‫سیاس������ییه‌‌كانه‌‌وه‌‌ پێكدێن‪ .‬ئه‌‌م ده‌‌س������ه‌‌اڵته‌‌ نه‌‌ ته‌‌نیا‬ ‫یاس������اكان به‌‌ڕێوه‌‌ده‌‌بات‪ ،‬به‌‌ڵك������و ده‌‌توانێت خاوه‌‌نی‬ ‫پێشنیاز و داوای ئاڵوگۆڕیش له‌‌ یاسادا بكات‪.‬‬ ‫ده‌‌س������ه‌‌اڵتی جێبه‌‌جێكردن‌ وه‌‌كوو س������ه‌‌یوانه‌‌یه‌‌ك و‬ ‫ل������ه‌ چوارچێوه‌‌یه‌‌كی نه‌‌ته‌‌وه‌‌یی و گش������تگردا كار بۆ‬ ‫هاوواڵتیان ده‌‌كات‪ ،‬به‌‌اڵم پارتییه‌‌كی سیاسی ئه‌‌مه‌‌ی بۆ‬ ‫ناكرێت‪ .‬چونكه‌‌ هاوواڵتی ئه‌‌ندامی كۆمه‌‌ڵگه‌‌یه‌‌ و پرسه‌‌‬ ‫سیاس������ی‪ ،‬ئابووری و كۆمه‌‌اڵیه‌‌تییه‌‌كانی ڕووبه‌‌ڕووی‬ ‫حكوومه‌ت ده‌‌كاته‌‌وه‌‌ و هه‌ر له‌‌و حكوومه‌ته‌‌ش كار و‬ ‫خزمه‌‌تگوزاری ده‌‌وێت‪ ،‬به‌‌اڵم ئه‌‌م هاوواڵتییه‌‌ ده‌‌توانێت‬ ‫ئه‌‌ندامی هیچ پارتی و ڕێكخراوێكی سیاسی نه‌‌بێت و‬ ‫هیچ چه‌‌شنه‌‌ داواكارییه‌‌كیان لێ نه‌‌كات‪ .‬هه‌ر‌ لێره‌‌دا‪‌،‬‬ ‫له‌‌ ڕوانگه‌‌ی به‌‌رژه‌‌وه‌‌ندیی هاوواڵتیانیشه‌‌وه‌‌‌‪ ،‬سنووری‬ ‫نێوان حزب و حکوومه‌ت لێك جیا ده‌‌كرێته‌‌وه‌‌‪.‬‬ ‫ده‌‌سه‌‌اڵتی یاس������ا دانانیش (په‌‌رله‌‌مان) نه‌‌ك ته‌‌نیا‬ ‫یاس������ا ب������ۆ واڵت دا‌ده‌‌ڕێژێت‪ ،‬به‌‌ڵكوو ب������ۆی هه‌یه‌‌ به‌‬

‫‪6‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)24‬‬

‫كاروباری حكوومه‌‌تیش������دا بچێته‌‌وه‌‌ و به‌ پێی ئاس������ا‬ ‫س������ه‌‌ركۆمار‪ ،‬س������ه‌‌رۆكوه‌‌زیران یان وه‌‌زیرێكیش بۆ‬ ‫په‌‌رله‌‌مان بانگهێشت بكات و پرسیار بخاته‌‌ سه‌‌ر كار‬ ‫و پالنه‌‌كانی������ان و داوای ڕوونكردنه‌‌وه‌‌یان‌لێ بكات‪.‬‬ ‫ئاشكرایه‌‌ كه‌‌ ئه‌‌ندامانی ئه‌‌م ده‌‌سه‌‌اڵته‌‌ش (په‌‌رله‌‌مان)‬ ‫هه‌ر له‌ پارتی و ڕێكخراوی سیاسییه‌وه‌ پێكدێن‪.‬‬ ‫بۆ سه‌‌قامگیركردنی ده‌‌س������ه‌‌اڵتی یاساش‪ ،‬پێویسته‌‌‬ ‫ده‌‌سه‌‌اڵتی دادوه‌‌ریی به‌‌هێز‪ ،‬بێالیه‌‌ن و سه‌‌ربه‌‌خۆ بێت تا‬ ‫بتوانێت ئه‌‌و دامه‌‌زراوه‌‌ حكوومی‪ ،‬ئایینی و حزبییانه‌‌ی‬ ‫كه‌‌ به‌‌پێچه‌‌وانه‌‌ی یاس������ای گش������تیی واڵت بجووڵێنه‌‌وه‌‌‬ ‫یان یاس������اكان پێشێل بكه‌‌ن‪ ،‬یاسایان وه‌‌بیر بێنێته‌‌وه‌‌ و‬ ‫داوای ڕوونكردنه‌‌وه‌‌یان لێ بكات‪ ‌.‬له‌‌به‌‌ر ئه‌‌وه‌‌ ئه‌‌ندامانی‬ ‫ئه‌‌م ده‌‌سه‌‌اڵته‌‌ ده‌‌بێ س������ه‌‌ربه‌‌خۆ و بێالیه‌‌ن بن‪ ،‬چونكه‌‌‬ ‫ده‌‌سه‌‌اڵتی دادوه‌‌ری‪ ،‬یاسای واڵت و ئه‌‌و ڕێوشوێنانه‌‌ی‬ ‫ك������ه‌ بۆ دوو ده‌‌س������ه‌‌اڵته‌‌كانی ت������ر و هاوواڵتیان دیاری‬ ‫كراون‪ ،‬ده‌‌یانخاته‌‌‌ خانه‌‌ی داد و یاسایییه‌‌وه‌‌‪.‬‬ ‫كاتێك له‌‌ حکوومه‌تی یاس������ادا کارکردی حزب له‌‬ ‫حکوومه‌ت جی������ا ده‌‌كرێته‌‌وه‌‌‪ ،‬بوارێك������ی ئه‌‌قاڵنی بۆ‬ ‫به‌‌ڕێوه‌‌به‌‌ری������ی واڵت دێته‌‌ كای������ه‌‌وه‌‌ و‪ ،‬مه‌‌ودای نێوان‬ ‫هاوواڵتی������ان و حكوومه‌ت هه‌نگاو به‌ هه‌نگاو كه‌‌متر و‬ ‫كه‌‌متر ده‌‌بێته‌‌وه‌‌‌‪ .‬س������ه‌روه‌ریی ئاسا‪ ،‬متمانه‌ی زیاتر‬ ‫دێنێته‌ کایه‌وه‌ و س������ه‌قامگیری ل������ه‌ کۆمه‌ڵگه‌دا زیاتر‬ ‫ده‌کات‪ ،‬هه‌ر به‌و پێیه‌ش ئاسایشی تاک‪ ،‬کۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫و نه‌ته‌وه‌یی له‌ واڵته‌دا به‌هێزتر ده‌بێته‌وه‌‪.‬‬


‫سیستمی‬ ‫هه‌ڵبژاردنی ئه‌لێكترۆنی‬ ‫خاڵ ‌ه به‌هێز و الوازه‌كانی‬ ‫ئا‪ :‬عه‌زیز عه‌بدولخالق دێڵزی‬

‫له‌م چه‌ند س���اڵه‌ی دواییدا‪ ،‬ته‌كنه‌لۆژی���ا و به‌ئه‌لێكترۆنیبوونی داموده‌زگا‬ ‫ده‌وڵه‌تی و كه‌رتی تایبه‌ت‪ ،‬پێشڤه‌چوونێكی به‌رچاویان به‌خۆیانه‌و ‌ه بینیوه‌‪.‬‬ ‫سیس���تمه‌كانی ئه‌لێكترۆن���ی وه‌ك���و‪ :‬ده‌وڵه‌ت���ی ئه‌لێكترۆن���ی (‪E-Voting in‬‬

‫‪ ،)E-Government‬بازرگانیی ئه‌لێكترۆنی‪ ،‬شاری ئه‌لێكترۆنی و له‌م دواییانه‌شدا‬ ‫ده‌نگدانی ئه‌لێكترۆنی ڕۆژ ب ‌ه ڕۆژ زیاتر ده‌چێت ‌ه نێو ژیانی ڕۆژانه‌ی خه‌ڵكه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئابی ‪2012‬‬

‫‪7‬‬


‫تاقیكردنه‌وه‌ نیشانی داو‌ه ك‌ه به‌ ئه‌لێكترۆنیكردنی به‌شێك‬ ‫یان چه‌ندین به‌ش له‌ داموده‌زگایه‌كدا‪ ،‬پێشڤه‌چوونێكی باش‬ ‫و به‌رچاوی له‌ كاری ئه‌و داموده‌زگایه‌دا هه‌بووه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م‬ ‫سیستمانه‌ش هه‌ندێ گیروگرفتی تایبه‌ت ب‌ه خۆیان هه‌یه‌ ك‌ه‬ ‫ڕۆژ ب‌ه ڕۆژ چاكسازییان تێدا ده‌كرێت‪.‬‬ ‫یه‌كێ ل‌ه گرنگترین ئامانجه‌كان������ی ده‌وڵه‌تی ئه‌لێكترۆنی‬ ‫به‌هه‌ده‌رنه‌دان������ی كاتی خه‌ڵك������ه‌ و‪ ،‬هه‌روه‌ها كه‌مكردنه‌وه‌ی‬ ‫تێچووی جێبه‌جێكردن������ی كاری داموده‌زگای ده‌وڵه‌تییه‌‪ ،‬ك‌ه‬ ‫سیس������تمی ده‌نگدانی ئه‌لێكترۆنی وه‌كو بنه‌مای سیسته‌می‬ ‫ده‌وڵه‌تی ئه‌لێكترۆنیش‪ ،‬هه‌ر ئه‌و ئامانجه‌ی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ش������ێوازه‌كانی ده‌نگدان ب‌ه ش������ێوه‌ی باو له‌نێو خه‌ڵكدا‬ ‫سه‌ره‌ڕای خاڵ‌ه به‌هێزه‌كانی تایبه‌ت به‌خۆی‪ ،‬خاڵی الوازی‬ ‫زۆریشی هه‌یه‌‪ .‬به‌هه‌ده‌ردانی كاتێكی زۆر بۆ ئه‌ژماركردنی‬ ‫ده‌نگه‌كان‪ ،‬تێچووێكی زۆر بۆ دروس������تكردنی وێستگه‌كانی‬ ‫ده‌نگ������دان‪ ،‬هه‌روه‌ه������ا به‌فیڕۆدان������ی هێزی مرۆڤ������ی كه‌ ل‌ه‬ ‫وێستگه‌كان ده‌مێننه‌وه‌‪ ،‬وه‌كو خاڵ‌ه الوازه‌كانی ئه‌و سیستم‌ه‬ ‫ئه‌ژمار ده‌كرێن‪ .‬له‌الیه‌كی دیكه‌ش������ه‌وه‌ پارێزراویێكی زۆری‬ ‫ئه‌و سیس������تم‌ه و ب‌ه به‌ڵگه‌مانه‌وه‌ی هه‌ر ده‌نگێكی وه‌رگیراو‬ ‫ل‌ه خاڵه‌ به‌هێزه‌كانی ئه‌و شێوازانه‌ن‪.‬‬ ‫بۆیه‌ بوون������ی ئه‌و جۆر‌ه خاڵ������ه‌ الواز و خاڵه‌ به‌هێزانه‌‪،‬‬ ‫به‌رپرسانی له‌ گۆڕینی ئه‌و جۆره‌ سیستمان‌ه تووشی دوودڵی‬ ‫كردووه‌‪ .‬هه‌ڵبژاردنی گشتی ل‌ه واڵتانی ئه‌ورووپا و ئه‌مریكا‬ ‫له‌و چه‌ند س������اڵه‌ی دواییدا ب‌ه ش������ێوه‌ی نیو‌ه ئه‌لێكترۆنی‬ ‫تاقی كراوه‌ته‌وه‌ و ئه‌نجامێكی باشیش������ی به‌ده‌ست هێناوه‌‪.‬‬ ‫به‌پێی ئاماری به‌ده‌ست هاتوو‌ه له‌و واڵتانه‌دا‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫مامناوه‌ن������دی نزیكه‌ی ‪%75‬ی خه‌ڵ������ك وات‌ه (‪%90‬ی خه‌ڵكی‬ ‫به‌ڵژی������كا‪%70 ،‬ی خه‌ڵك������ی بریتانی������ا‪%75 ،‬ی خه‌ڵك������ی‬ ‫ویالیه‌ت‌ه یه‌كگرتووه‌كان و‪ )...‬له‌گ������ه‌ڵ به‌ئه‌لێكترۆنیكردنی‬ ‫سیس������تمه‌كانی ده‌نگدانن‪ ،‬ئه‌ویش ب‌ه مه‌به‌ستی دڵنیابوون‬ ‫ل‌ه ڕاس������تیی ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬هه‌روه‌ها زیادكردنی‬ ‫خێرایی له‌ جێبه‌جێكردن و كه‌مكردنه‌وه‌ی تێچووه‌كان‪.‬‬ ‫لێره‌دا سه‌ره‌تا جۆره‌كانی سیستمی ده‌نگدانی ئه‌لێكترۆنی‬ ‫ده‌خه‌ین‌ه ڕوو‪ ،‬پاشان خاڵ‌ه به‌هێز و الوازه‌كانی هه‌ریه‌ك له‌و‬ ‫سیستمانه‌‪ ،‬شی ده‌كه‌ینه‌وه‌‪.‬‬ ‫یه‌كێك له‌ گرنگترین ئامانجه‌كانی ده‌وڵه‌تی ئه‌لێكترۆنی‪،‬‬ ‫به‌رزكردنه‌وه‌ی ڕێژه‌ی به‌ش������داریی خه‌ڵ������ك له‌ كاره‌كانی‬ ‫ده‌وڵ������ه‌ت و به‌ش������داری پێكردنی ڕاس������ته‌وخۆی خه‌ڵك له‌‬ ‫چاره‌نووس������ی خۆیه‌تی‪ .‬له‌و ده‌وڵه‌تانه‌دا ئه‌گه‌ر بمانه‌وێت‬ ‫خه‌ڵك ه������ان بده‌ین بۆ ئه‌وه‌ی به‌ش������داری له‌ هه‌ڵبژاردنی‬ ‫ئه‌لێكترۆنیدا بكه‌ن‪ ،‬ده‌بێ سیستمی ده‌نگدانی ئه‌لێكترۆنیی‬

‫‪8‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)24‬‬

‫ئێمه‌ بی گرفت‪ ،‬به‌دڵی خه‌ڵك و له‌وه‌ش گرنگتر‪ ،‬ده‌بێ جێی‬ ‫متمانه‌ بێت‪.‬‬ ‫گرنگترین گرفت ل‌ه ده‌وڵه‌ته‌كانی ئه‌ورووپا و ئه‌مریكادا‪،‬‬ ‫دابه‌زینی ژماره‌ی ده‌نگده‌ران ل‌ه هه‌ڵبژاردنی گش������تییه‌‪ .‬ل‌ه‬ ‫ئه‌ورووپا له‌ ساڵی ‪ 1950‬ڕێژه‌ی به‌شداربووانی هه‌ڵبژاردن‬ ‫‪ %83.3‬بوو ك‌ه ئه‌و ژماره‌ی‌ه ل‌ه دوایین هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی‬ ‫ئه‌ورووپا بۆ ‪ %24‬دابه‌زی‪.‬‬ ‫ه������ه‌ر ئه‌و گرفته‌ش ب������وو‌ه هۆی ئه‌وه‌ی ك������ه‌ ل‌ه واڵتانی‬ ‫پارێ������زكار وه‌كو بریتانی������ا كه‌ ل‌ه ‪ 100‬س������اڵی ڕابردوودا‬ ‫ڕێڕه‌وێكی جێگیری بۆ هه‌ڵبژاردن هه‌بووه‌‪ ،‬شێوازی نوێ و‬ ‫جێی متمانه‌ی خه‌ڵك‪ ،‬بۆ زیادكردنی ژماره‌ی به‌شداربووان‬ ‫ل‌ه هه‌ڵبژاردن‪ ،‬بخه‌ن‌ه ڕوو‪.‬‬ ‫به‌اڵم ته‌نها دابینكردنی هه‌ل بۆ ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنی‬ ‫نوێ و ده‌نگدانی ئه‌لێكترۆنی پێویست نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو ڕۆشنبیریی‬ ‫و دروستكردنی كه‌شێكی متمان‌ه له‌ نێوان خه‌ڵك و ئه‌و جۆر‌ه‬ ‫سیستمانه‌‪ ،‬یه‌كێك‌ه ل‌ه مه‌رج‌ه تایبه‌تییه‌كانی ئه‌و بواره‌‪.‬‬ ‫بۆ نموونه‌‪ :‬ده‌وڵه‌تی تۆنی بلێر ل‌ه بریتانیا له‌ به‌رنامه‌یه‌كی‬ ‫‪ 4‬س������اڵ‌ه و ب‌ه دابینكردنی بوودجه‌یه‌كی زیاتر ل‌ه ‪ 9‬ملیارد‬ ‫دۆالر‪ ،‬ل‌ه هه‌وڵی پیاده‌كردنی پڕۆژه‌كانی ئه‌لێكترۆنی و له‌وان‬ ‫ده‌وڵه‌ت������ی ئه‌لێكترۆنی‪ ،‬هه‌روه‌ه������ا هه‌ڵبژاردنی ئه‌لێكترۆنی‬ ‫بوو‪ ،‬كه‌ تێیدا سه‌ركه‌وتنیش������ی به‌ده‌ست هێنا‪ ،‬به‌اڵم دوای‬ ‫ته‌واوكردن������ی پڕۆژه‌كه‌‪ ،‬ده‌وڵه‌ت بۆی ده‌ركه‌وت ك‌ه به‌ندێكی‬ ‫بنه‌ڕه‌تی ئه‌ویش ڕۆشنبیریی سوودوه‌رگرتن له‌و سیستمانه‌‪،‬‬ ‫له‌یاد كراوه‌‪ .‬بۆی‌ه ئه‌گه‌ر بمانه‌وێت ل‌ه واڵتی خۆمان سوود‬ ‫له‌و پڕۆژه‌ی‌ه وه‌ربگرین‪ ،‬هاوكات له‌گه‌ڵ ده‌س������پێكردنی ئه‌و‬ ‫پڕۆژه‌یه‌‪ ،‬ده‌بێ كار له‌سه‌ر ڕۆشنبیریی خه‌ڵك سه‌باره‌ت به‌و‬ ‫سیستمان‌ه بكه‌ین‪ ،‬تاكو ئه‌و هه‌ڵه‌یه‌ی كه‌ ده‌وڵه‌ته‌كانی دیك‌ه‬ ‫له‌وانیش بریتانیا دووبار‌ه نه‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫رۆش������نبیریی ده‌توانێت به‌ له‌به‌رچاوگرتنی به‌ش������ێك ل‌ه‬ ‫متمانه‌ی ئه‌و پڕۆژه‌یه‌ س������ه‌ركه‌وتن به‌ده‌ست بێنێت‪ .‬ده‌كرێ‬ ‫ئه‌و ڕۆشنبیرییه‌ ل‌ه ڕێی میدیای گشتی‪ ،‬چاپه‌مه‌نی و‪ ...‬هتد‪،‬‬ ‫به‌پێی به‌رنامه‌یه‌كی داڕێژراو له‌نێو خه‌ڵكدا دروست بكرێت‪.‬‬ ‫بۆیه‌ ئه‌گه‌ر ئێم������‌ه هاوكات له‌گه‌ڵ ده‌س������پێكردنی پڕۆژه‌ی‬ ‫سیستم‌ه ئه‌لێكترۆنییه‌كان‪ ،‬كار له‌سه‌ر پرسی ڕۆشنبیركردن‬ ‫و دروس������تكردنی كه‌ش������ێكی متمان‌ه بكه‌ین‪ ،‬چه‌ندین قۆناغ‬ ‫ده‌چین‌ه پێش������ه‌و‌ه و ده‌توانین ئ������ه‌و دواكه‌وتوویه‌ی ك‌ه له‌و‬ ‫باره‌وه‌وه‌ هه‌ی‌ه تا ڕاده‌یه‌ك كه‌م بكه‌ینه‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ واڵتی ئێمه‌ به‌ر له‌ پرسی ڕۆشنبیركردن بۆ سوود وه‌رگرتن‬ ‫له‌ سیستمه‌ ئه‌لێكترۆنییه‌كانی ده‌نگدان‪ ،‬ده‌بێ گرفته‌كانی نێو‬ ‫ده‌وڵه‌ت كه‌ زیاتر سیاسیینه‌‪ ،‬چاره‌سه‌ر بكرێن‪.‬‬


‫دوای تێپه‌ڕبوون������ی حه‌فت س������اڵ به‌س������ه‌ر ئه‌نجامدانی‬ ‫یه‌كه‌مین هه‌ڵبژاردنی ئینترنێتی له‌ جیهاندا‪ ،‬به‌رپرسانی ئه‌و‬ ‫بوار‌ه ب‌ه له‌به‌رچاوگرتنی خاڵه‌ الوازه‌كانی ئه‌و سیستمانه‌‪،‬‬ ‫خاڵ‌ه به‌هێزه‌كانی ئه‌و سیس������تمان‌ه ك‌ه زیادكردنی ژماره‌ی‬ ‫به‌شداربووان و كه‌مكردنه‌وه‌ی تێچووی جێبه‌جێكردن له‌خۆ‬ ‫ده‌گرێت‪ ،‬له‌به‌رچاو بگرن‪.‬‬ ‫سیس������تمه‌كانی ده‌نگدانی ئه‌لێكترۆنیی جیاواز ل‌ه یه‌كتر‬ ‫بریتین له‌‪:‬‬ ‫ده‌نگدانی كۆمپیۆته‌ری (وێستگه‌یی)‪:‬‬ ‫له‌و ش������ێوازه‌دا له‌جیاتی س������وودوه‌رگرتن له‌ پسووله‌ی‬ ‫ده‌نگدان و س������ندووقی ده‌نگدان‪ ،‬س������وود ل������ه‌ كۆمپیۆته‌ر‬ ‫وه‌رده‌گیرێت‪ ،‬به‌و شێوه‌یه‌ كه‌ له‌ شوێنی وه‌رگرتنی ده‌نگی‬ ‫ده‌نگده‌ران‪ ،‬چه‌ندین كۆمپیۆته‌ر بۆ ده‌نگدان داده‌مه‌زرێن و‬ ‫ده‌نگده‌ر به‌هۆی مۆنیتۆری هه‌س������تیاری ده‌ستی‪ ،‬ته‌خته‌ی‬ ‫كلیل و یان به‌هۆی قه‌ڵه‌م������ی ئه‌لێكترۆنی‪ ،‬پاڵێوراوی خۆی‬ ‫دیاری ده‌كات و ده‌نگی پێ ده‌دات‪ .‬له‌و ش������ێوازه‌دا ده‌كرێ‬ ‫پاڵێوراو ب‌ه هۆی وێنه‌كه‌یه‌وه‌ بناسرێته‌وه‌‪ ،‬له‌ كاتی ئێستادا‬ ‫نموون������ه‌ی نوێ ل������ه‌و ئامێرانه‌‪ ،‬وه‌كو ئامێ������ری ئۆتۆماتیكی‬ ‫(‪ )MTA‬به‌رهه‌م هێنراون‪.‬‬ ‫ل‌ه ش������ێوازی ده‌نگدان������ی كۆمپیۆته‌ری (وێس������تگه‌یی)‪،‬‬ ‫هه‌رچه‌نده‌ ناساندنی كه‌سی ده‌نگده‌ر به‌ هۆی به‌ڵگه‌نامه‌ی‬ ‫ناساندن ئه‌نجام نادرێت‪ ،‬به‌اڵم خه‌ڵك ناچارن ل‌ه بنكه‌كانی‬ ‫ده‌نگدان ئاماد‌ه بن و له‌جیاتی ئه‌وه‌ی ده‌نگی خۆیان له‌سه‌ر‬ ‫كاغه‌ز بنووسن و بیخه‌ن‌ه نێو سندووقی ده‌نگدانه‌وه‌‪ ،‬سوود‬ ‫له‌ كۆمپیۆته‌ر وه‌رده‌گرن‪ .‬وێستگه‌كانی ده‌نگدان له‌و شێواز‌ه‬ ‫ب‌ه تۆڕی دڵنیایی (ئێكسترانت) گرێدراو‌ه و ده‌توانن له‌ هه‌ر‬ ‫كاتێكدا دوایین ئامار ڕه‌وانه‌ی بنكه‌ی ناوه‌ندی بكه‌ن‪.‬‬ ‫ل������‌ه خاڵ������‌ه به‌هێزه‌كانی ئ������ه‌و ش������ێوازه‌‪ ،‬ئاگاداربوونی‬ ‫پاڵێ������وراوان ل������ه‌ ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردن ل������ه‌ خێراترین كاتی‬

‫مومكی������ن (هه‌ندێ جار ڕێك دوای كۆتایی هاتنی هه‌ڵبژاردن)ـه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم به‌ دامه‌زراندنی ئه‌و ش������ێوازه‌‪ ،‬تێچووی ئه‌نجامدانی‬ ‫هه‌ڵبژاردن زیاد ده‌بێت‪ ،‬چونك‌ه وێستگه‌كانی ده‌نگدان ده‌بێ‬ ‫به‌هۆی سیس������تمه‌كانی كۆمپیۆته‌ری گرێدراوی یه‌كتر بن و‬ ‫له‌الیه‌كی دیكه‌شه‌و‌ه پاراستنی ئه‌و تۆڕانه‌ی كه‌ وێستگه‌كان‬ ‫ب‌ه بنكه‌ی ناوه‌ندی ده‌به‌ستێته‌وه‌‪ ،‬كارێكی سه‌خته‌‪.‬‬ ‫له‌ هه‌ڵبژاردنی ‪2004‬ی ئه‌مریكا‪ ،‬له‌ پاڵ شێوازه‌ باوه‌كانی‬ ‫ده‌نگدان‪ ،‬سوود ل‌ه هه‌ڵبژاردنی ئه‌لێكترۆنیش وه‌رگیرا‪ ،‬به‌و‬ ‫ش������ێوه‌یه‌ی ك‌ه ده‌وڵه‌ت بۆ ئاس������انكاریی خه‌ڵك ده‌ستی ب‌ه‬ ‫دانانی كابین������ه‌ی ده‌نگدان له‌نێو ماركێ������ت و ناوه‌نده‌كانی‬ ‫گش������تی و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیی پۆست‌ه و گه‌یاندن كرد و خه‌ڵك‬ ‫به‌ سه‌ردانیكردنی ئه‌و ناوه‌ندانه‌‪ ،‬ده‌نگیان ده‌دا‪.‬‬ ‫ده‌نگدانی ئێنتێرنێتی‪:‬‬ ‫ئه‌م شێوازه‌ یه‌كێك‌ه له‌و شێوازانه‌ی كه‌ كه‌مترین تێچوو‬ ‫له‌خۆ ده‌گرێت‪ ،‬چونك‌ه له‌و شێوازه‌دا پێویست به‌ وێستگه‌كانی‬ ‫ده‌نگ������دان ناكات و هێزی مرۆڤی له‌و وێس������تگانه‌دا به‌فیڕۆ‬ ‫ناچێت‪ ،‬به‌ڵكو ئه‌و كه‌سانه‌ی ك‌ه مافی ده‌نگدانیان هه‌یه‌ ل‌ه‬ ‫هه‌ر ش������وێنێك بن ده‌توانن ب‌ه سه‌ردانیكردنی ماڵپه‌ڕه‌كانی‬ ‫ئینترنێت ك‌ه بۆ ئ������ه‌و كار‌ه دابینكراوه‌‪ ،‬ده‌نگ به‌ پاڵێوراوی‬ ‫خۆیان بده‌ن‪.‬‬ ‫له‌ ڕاس������تیدا یه‌كێك له‌ گرنگترین خاڵ������ه‌ به‌هێزه‌كانی ئه‌و‬ ‫سیس������تمه‌‪ ،‬نه‌بوونی س������نوورێك بۆ ش������وێنی دانیشتنی ئه‌و‬ ‫كه‌سانه‌ی كه‌ مافی ده‌نگدانیان هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌وان له‌ هه‌ر شوێنێكی‬ ‫جیهان بن ده‌توانن ده‌نگ بده‌ن‪ .‬پرسی ئاسایش له‌و شێوازه‌‬ ‫جێی گرنگی پێدانێكی زۆره‌‪ .‬سه‌رنجدان به‌وه‌ی كه‌ هه‌ركه‌سێك‬ ‫ته‌نها یه‌ك جار ده‌توانێت ده‌نگ بدات‪ ،‬زۆر گرنگه‌‪.‬‬ ‫یه‌كێك ل‌ه شێوازه‌كانی چاره‌سه‌ری ئه‌و گرفت‌ه ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ك‌ه‬ ‫له‌الیه‌ن ده‌وڵه‌ته‌و‌ه پینكۆدێك بۆ ناساندنی ئه‌و كه‌سانه‌ی ك‌ه‬ ‫ماف������ی ده‌نگدانیان هه‌ی‌ه و ده‌یانه‌وێت له‌ ڕێگای ئینترنێته‌و‌ه‬

‫ئابی ‪2012‬‬

‫‪9‬‬


‫ده‌نگ بده‌ن‪ ،‬داده‌نرێت‪ ،‬چونك‌ه سیس������تمی ناونووس������ینی‬ ‫‪ ONLINE‬وه‌ك������و پێویس������ت جێبه‌ج������ێ ناكرێ������ت و ئه‌و‬ ‫پینكۆدانه‌ش وه‌كو كلیلی چوون‌ه نێو ماڵپه‌ڕی هه‌ڵبژاردنه‌‪.‬‬ ‫شێوازێكی زۆر كاریگه‌ر بۆ چاره‌سه‌ری ئه‌و گرفته‌ سوود‬ ‫وه‌رگرتن‌ه ل‌ه ‪ACTIVX‬ـ‌‪ ،‬ته‌نیا ل‌ه ڕێی (‪)ACTIVEX‬ـه‌كان‬ ‫ده‌كرێ چاودێری كۆمپیۆته‌ری به‌كاربه‌ر بكرێت‪ .‬له‌ ڕاستیدا‬ ‫س������ێرڤێره‌كانی ده‌نگدان دوای ئه‌وه‌ی به‌ ته‌واوی چاودێری‬ ‫كۆمپیۆته‌ری ده‌نگده‌ر ده‌ك������ه‌ن‪ ،‬ده‌توانن به‌ البردنی ژمار‌ه‬ ‫س������ریالی یه‌كێك له‌ پارچه‌كانی كۆمپیۆته‌ر و دانانی له‌نێو‬ ‫بانك������ی زانیاریی خۆی‪ ،‬ڕێ له‌ دووباره‌ ده‌نگدانی ده‌نگده‌ر‬ ‫ده‌گرێت‪.‬‬ ‫ب������ه‌اڵم ئه‌وه‌ی جێی س������ه‌رنجه‌ كه‌ ئ������ه‌و (‪)ACTIVEX‬‬ ‫ان‌ه له‌الیه‌ن كۆمپانیای مایكرۆس������ۆفته‌و‌ه دروس������تكراوه‌ و‬ ‫ته‌نها ل‌ه سیس������تمه‌كانی ویندۆزدا جێبه‌ج������ێ ده‌كرێت‪ ،‬ل‌ه‬ ‫كاتێكدا ژماره‌یه‌كی زۆری به‌كاربه‌رانی كۆمپیۆته‌ر س������وود‬ ‫ل‌ه سیس������تمه‌كانی جیا له‌ ویندۆز وه‌رده‌گرن‪ .‬ب‌ه گش������تی‪،‬‬ ‫به‌بێ له‌به‌رچاوگرتنی پرسی ئه‌منیه‌تی‪ ،‬سیستمی ده‌نگدانی‬ ‫ئینترنێت������ی یه‌كێك‌ه ل‌ه ئه‌رزانتری������ن ڕێگاكانی ئه‌نجامدانی‬ ‫هه‌ڵبژاردن و ئه‌و سیستمه‌ ده‌توانێ ته‌واوی ئه‌و كه‌سانه‌ی‬ ‫ك������ه‌ مافی ده‌نگدانی������ان هه‌ی‌ه له‌ هه‌ر ش������وێنێك بن به‌ره‌و‬ ‫ده‌نگدان ببات‪ .‬ئه‌گه‌ر گرفتی ئاس������ایش چاره‌سه‌ر بكرێت‪،‬‬ ‫یه‌كێك‌ه ل‌ه گرنگترین شێوازه‌كانی هه‌ڵبژاردنی ئه‌لێكترۆنی‪.‬‬ ‫ل������‌ه هه‌ڵبژاردن������ی س������اڵی ‪2000‬ی ئه‌مری������كا‪ ،‬ل‌ه پاڵ‬ ‫سیس������تمه‌كانی دیكه‌ی هه‌ڵبژاردن سوود له‌و سیستمه‌ش‬ ‫وه‌رگیرا‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی جێ������ی متمانه‌ی خه‌ڵك نه‌بوو‪ ،‬ته‌نها‬ ‫‪%4.69‬ی ده‌نگده‌ران ل‌ه ڕێی ئینترنێت ده‌نگیان دا‪ .‬سه‌ره‌ڕای‬ ‫دڵه‌ڕاوكێی ده‌نگده‌ران له‌س������ه‌ر ئاشكرابوونی ناسنامه‌یان‪،‬‬ ‫خراپیی ته‌كنۆلۆژیا‪ ،‬ئه‌منیه‌ت������ی تۆڕی ده‌نگدان‪ ،‬كارابوون‪،‬‬ ‫هه‌ڵگرتن و گواس������تنه‌وه‌ی ده‌نگه‌كان و چه‌ندجار ده‌نگدان‪،‬‬ ‫به‌اڵم هێش������تا هیوایه‌كی زۆر بۆ باشتركردنی ئه‌و شێواز‌ه‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬ئێس������تا واڵتانی (ژاپۆن‪ ،‬نیوزله‌ندا‪ ،‬سوید‪ ،‬سویسڕا‪،‬‬ ‫ئس������تۆنیا) خه‌ریكن كه‌ش������ێكی گونجاو دروست بكه‌ن بۆ‬ ‫ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنی ئێنترنێتی‪ .‬واڵتی ئستۆنیا كه‌ تاز‌ه‬ ‫سه‌ربه‌خۆیی وه‌رگرتووه‌‪ ،‬ل‌ه س������اڵی ‪ 2002‬هه‌ڵبژاردنێكی‬ ‫سه‌ركه‌وتووی ل‌ه ڕێی تۆڕه‌كانی ئێنترنێته‌وه‌ ئه‌نجام دا‪.‬‬ ‫ده‌نگ���دان ل���ه‌ ڕێ���ی ‪SMS (Short Message‬‬ ‫‪ )System‬و ته‌له‌فۆنه‌كانی ‪Touch-Tone‬‬ ‫ئه‌وجۆره‌ ده‌نگدانه‌ كه‌ هێش������تا به‌ فه‌رمی له‌ دنیادا تاقی‬ ‫نه‌كراوه‌ته‌وه‌‪ ،‬شێوازێكی ده‌نگدان له‌ دووره‌وه‌یه‌‪ ،‬به‌كارهێنه‌ری‬ ‫ئه‌و سیستمه‌ ده‌توانێت له‌ ڕێی خزمه‌تگوزاریی كورته‌نامه‌ی‬

‫‪ 10‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)24‬‬

‫ته‌له‌فۆنی مۆبایل یان له‌ ڕیی ئه‌و ته‌له‌فۆنانه‌ی كه‌ سیستمی‬ ‫تۆنی هه‌یه‌‪ ،‬یان ئ������ه‌و ته‌له‌فزیۆنه‌ دیجیتالیانه‌ی كه‌ به‌ هێلی‬ ‫ته‌له‌فۆنه‌وه‌ به‌س������تراونه‌ته‌وه‌ ده‌نگی خۆیان بنێرنه‌ ناوه‌ندی‬ ‫ده‌نگدان������ه‌وه‌‪ .‬خاڵێكی الوازی ئه‌وجۆر‌ه سیس������تمه‌ ئه‌وه‌یه‌‬ ‫كه‌ ئه‌و جۆره‌ سیس������تمانه‌ به‌ ئاسانی ده‌ست هه‌موو كه‌س‬ ‫ناكه‌وێت و ئه‌گه‌ر ئه‌و سیس������تمه‌ ب������ه‌ ته‌نها به‌كار بهێنرێت‪،‬‬ ‫ڕێژه‌ی به‌ش������داربووان له‌ هه‌ڵبژاردن ك������ه‌م ده‌بێته‌وه‌‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ئاسان به‌كارهێنانی خالێكی به‌هێزی ئه‌و جۆره‌ سیستمه‌یه‌‪.‬‬ ‫چه‌ندین جۆری دیكه‌ی سیستمی ده‌نگدان هه‌ی‌ه ك‌ه تاكو‬ ‫ئێستا ته‌نها باسی لێوه‌كراو‌ه و هێشتا تاقی نه‌كراوه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌وه‌ی گرنگه‌ ده‌ب������ێ ده‌وڵه‌تی ئه‌لێكترۆنی ل‌ه هه‌وڵی‬ ‫به‌ده‌س������تهێنانی متمانه‌ی خه‌ڵك بێ������ت به‌رامبه‌ر به‌وجۆر‌ه‬ ‫سیس������تمه‌ی هه‌ڵبژاردن‪ .‬بۆ ڕاكێش������انی ده‌نگ������ده‌ر ده‌بێ‬ ‫ئه‌وجۆره‌ سیس������تم‌ه كارا و ب������ێ كه‌موكوڕی بێت و ده‌نگی‬ ‫ده‌نگده‌ران پارێزراو بێت و ناسنامه‌ی ده‌نگده‌رانیش وه‌كو‬ ‫شێوازه‌كانی دیكه‌ ب‌ه نهێنی بمێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ كاتی سوودوه‌رگرتن له‌ سیستمه‌كانی ده‌نگدانی ئه‌ڵێكترۆنی‬ ‫ده‌بێ چه‌ند خاڵێك له‌به‌رچاو بگیرێت كه‌ بریتین له‌‪:‬‬ ‫شیاوبوونی ڕه‌قئامێر (‪)Hardware‬ی پرۆگرامه‌كانی‬ ‫ده‌نگدانی ئه‌لێكترۆنی‪:‬‬ ‫ش������یاوبوونی سیس������تمه‌كانی ده‌نگدانیش په‌یوه‌ست‌ه ب‌ه‬ ‫هه‌ندێ هۆكار‪ ،‬ب������ۆ نموونه‌ ئه‌گه‌ر هه‌ڵبژاردن ل‌ه ئاس������تی‬ ‫واڵت بێت‪ ،‬ئه‌وكاته‌ پاڵه‌په‌س������تۆیه‌كی زۆر ده‌كه‌وێت‌ه س������ه‌ر‬ ‫س������ێرڤێره‌كانی ناوه‌ند و ئه‌گ������ه‌ر س������ێرڤێره‌كانی ناوه‌ند‬ ‫ڕه‌قئامێ������ر (‪)Hardware‬ی پرۆگرام������ی باش������ی نه‌بێت‪،‬‬ ‫ل‌ه كاتی هه‌ڵبژاردن تووش������ی گرف������ت ده‌بین و‪ ،‬ئه‌گه‌ر بێتو‬ ‫سوود له‌ سیس������تمه‌كانی وه‌كو ویندۆز (‪ )Windows‬بۆ‬ ‫ئه‌و كار‌ه وه‌ربگیرێت‪ ،‬له‌وانه‌ی‌ه له‌ ڕۆژانی یه‌كه‌م و بگر‌ه ل‌ه‬


‫كاتژمێره‌كانی یه‌كه‌می هه‌ڵبژاردن سیس������تمه‌كه‌ تێك بچێت‬ ‫(‪ )Crash‬و به‌اڵم سیس������تمه‌كانی كارای وه‌كو ‪ Linux‬ل‌ه‬ ‫چوارچێ������وه‌ی ‪ Text Mode‬ده‌ك������رێ چه‌ندین مانگ به‌بێ‬ ‫پچڕان كاری پێ بكرێت‪.‬‬ ‫پارێزراویی ده‌نگی هه‌ر ده‌نگده‌رێك‪:‬‬ ‫پارێزراویی ده‌نگی هه‌ر ده‌نگده‌رێكیش یه‌كێك‌ه له‌ پرس‌ه‬ ‫گرنگه‌كان‪ .‬له‌و سیس������تمه‌دا ئه‌گه‌ر بێت������و زۆرینه‌ی خه‌ڵك‬ ‫ده‌نگ بۆ س������ه‌ركه‌وتنی پاڵێوراوێك بده‌ن‪ ،‬به‌اڵم پاڵێوراوێكی‬ ‫دیك‌ه س������ه‌ركه‌وتن به‌ده‌س������ت بێنێت‪ ،‬ئه‌وكاته‌ له‌وانه‌ی‌ه بێ‬ ‫بڕوایی له‌ناو خه‌ڵك به‌رامبه‌ر به‌و سیس������تم‌ه دروست بێت‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ك������و هه‌ندێ ل‌ه خه‌ڵك������ی ویالیه‌ت������ه‌ یه‌كگرتووه‌كان‪،‬‬ ‫بڕوای������ان وابوو؛ ئێمه‌ ده‌نگمان به‌ (جان كێری) ده‌دا‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫(له‌الیه‌ن سیس������تمه‌كانی ده‌نگدانی ئه‌لێكترۆنی وێس������تگه‌یی)‬ ‫یه‌وه‌ ده‌نگ������ه‌كان بۆ جۆرج بۆش زیاد ك������راوه‌‪ .‬هه‌رچه‌ند‌ه‬ ‫ئه‌وه‌ ناسه‌لمێندرێت‪ ،‬به‌اڵم دوودڵیی له‌نێو خه‌ڵكدا دروست‬ ‫ده‌كه‌ن‪ .‬یه‌كێك له‌و ڕێكارانه‌ی ك‌ه ده‌كرێ به‌ هۆیه‌وه‌ بڕوای‬ ‫خه‌ڵ������ك به‌رامبه‌ر به‌م سیس������تمه‌ی ده‌نگ������دان زیاد بكرێت‪،‬‬ ‫‪ Open Source‬بوونی پرۆگرامه‌كانیه‌تی‪ .‬ل‌ه ڕاس������تیدا‬ ‫‪ Open Source‬بوونی پرۆگرامه‌كانی سیستمی ده‌نگدانی‬ ‫ئه‌لێكترۆنی یه‌كێكه‌ ل‌ه كار‌ه پێویسته‌كانی پیاده‌كردنیه‌تی ل‌ه‬ ‫ده‌وڵه‌تی ئه‌لێكترۆنیدا‪.‬‬ ‫ئاشكرا نه‌بوونی ناسنامه‌ی ده‌نگده‌ر‪:‬‬ ‫له‌ سیس������تمه‌كانی ده‌نگدان������ی ئه‌لێكترۆن������ی له‌ جۆری‬ ‫ئینترنێتی و ‪ SMS‬ناس������نامه‌ی ده‌نگده‌ر ئاش������كرا ده‌بێت‪.‬‬ ‫له‌ب������ه‌ر ئه‌وه‌ی بۆ چوونه‌ نێو ئه‌و سیس������تمان‌ه یان س������وود‬ ‫ل������‌ه ‪ PIN‬ك������ۆد وه‌رده‌گیرێت یان ب‌ه ش������ێوه‌ی ‪OnLine‬‬ ‫ناونووس������ین ده‌كرێت‪ ،‬ك‌ه له‌ هه‌ردوو حاڵه‌تدا ناس������نامه‌ی‬ ‫ده‌نگده‌ر ئاش������كرا ده‌بێت‪ .‬ل‌ه ڕاس������تیدا ئ������ه‌و الیه‌نه‌ی ك‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردنی ئه‌لێكترۆن������ی ئه‌نجام ده‌دات‪ ،‬ده‌بێ به‌ ته‌واوی‬ ‫جێی متمانه‌ی خه‌ڵك بێت و ناس������نامه‌ی كه‌سی ده‌نگده‌ر ب‌ه‬ ‫هیچ شێوه‌یه‌ك نابێت بچێت‌ه ده‌ره‌وه‌‪.‬‬ ‫‪ Open Source‬بوونی نه‌رمئامێر (‪)Software‬ی‬ ‫ده‌نگدانی ئه‌لێكترۆنی‪:‬‬ ‫هه‌ر ده‌نگده‌رێك ك‌ه س������وود ل������‌ه پرۆگرامێك وه‌رده‌گرێت‬ ‫ل‌ه ڕاس������تیدا ئاگای له‌ ناوه‌ڕۆك������ی پرۆگرامه‌كه‌ نییه‌‪ ،‬وات‌ه‬ ‫له‌وانه‌ی������‌ه ئ������ه‌و پرۆگرام������ه‌ به‌جۆرێك داڕیژرابێ������ت ك‌ه ل‌ه‬ ‫پاڵێوراوێكه‌وه‌ بۆ پاڵێوراوێكی دیكه‌ سوود وه‌ربگیرێت‪ ،‬به‌و‬ ‫مانایه‌ی كه‌ له‌وانه‌یه‌ له‌نێو كۆده‌كانی پرۆگرامه‌كان‪ ،‬هه‌ندێ‬ ‫كۆدی دوژمنكارانه‌ش دانرابێت‪.‬‬ ‫بۆیه‌ ئه‌گه‌ر ئه‌و پرۆگرامه‌ ب‌ه ش������ێوه‌ی ‪Open Source‬‬

‫بێت له‌و كاته‌دا النیكه‌م شاره‌زایانی پرۆگرام ده‌توانن بزانن‬ ‫كه‌ ئه‌و پرۆگرامه‌‪ ،‬ڕاستگۆیان‌ه كار ده‌كات یان نا‪ .‬هه‌ڵبه‌ت‬ ‫‪ Open Source‬به‌ب������ێ مۆڵه‌ت������ی گۆڕان������كاری‪ ،‬چونك‌ه‬ ‫هه‌ن������دێ ل‌ه مۆڵه‌ته‌كانی ‪ Open Source‬ك‌ه ب‌ه یاس������ای‬ ‫‪ CopyLeft‬به‌ناوبانگ������ه‌‪ ،‬ئه‌و مۆڵه‌ته‌ به‌ به‌كاربه‌ر ده‌دات‬ ‫دوای بینینی ‪Source‬ی به‌رنامه‌‪ ،‬بتوانن چاكسازی تێدا‬ ‫بكه‌ن و دووباره‌ ب���ڵ��اوی بكه‌نه‌وه‌‪ .‬به‌ بۆچوونی الیه‌نگرانی‬ ‫بزووتنه‌وه‌ی پرۆگرامی ئ������ازاد و ‪ ،Open Source‬ئه‌و‌ه‬ ‫ماف������ی خه‌ڵك‌ه ك������‌ه بزانن پرۆگرامه‌كه‌ چ������ۆن كار ده‌كات‪.‬‬ ‫له‌ ڕاس������تیدا ئه‌گه‌ر پرۆگرامی سیس������تمه‌كانی ده‌نگدانی‬ ‫ئه‌لێكترۆن������ی ‪ Open Source‬ب������ن‪ ،‬توانیویان‌ه متمانه‌ی‬ ‫خه‌ڵك تا ئاستێكی زۆر بۆ الی خۆیان ڕابكێشن‪.‬‬ ‫جێی متمان ‌ه نه‌بوونی ده‌نگه‌كان‪:‬‬ ‫ب������‌ه به‌ڵگ������‌ه نه‌بوونی ه������ه‌ر ده‌نگێك ل‌ه سیس������تمه‌كانی‬ ‫ده‌نگدان������ی ئه‌لێكترۆن������ی یه‌كێك‌ه ل‌ه خاڵ������‌ه الوازه‌كان ك‌ه‬ ‫له‌الیه‌ن پاڵێوراوه‌كانه‌و‌ه باسی لێو‌ه ده‌كرێت‪ ،‬چونكه‌ ئه‌گه‌ر‬ ‫پاڵێوراوێك ڕه‌خنه‌ی ل������‌ه ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردن هه‌بێت‪ ،‬هیچ‬ ‫به‌ڵگه‌یه‌ك بۆ دووبار‌ه ژماردنه‌وه‌ی نییه‌‪ ،‬به‌اڵم ل‌ه ش������ێوه‌ی‬ ‫نه‌ریتی هه‌موو ده‌نگه‌كان وه‌كو به‌ڵگ‌ه ده‌مێننه‌و‌ه و ده‌كرێت‬ ‫جارێكی تر به‌ ژماردن������ه‌وه‌ی ده‌نگه‌كان‪ ،‬دوودڵییه‌كان وه‌ال‬ ‫بنرێن‪ .‬به‌اڵم ل‌ه شێوه‌ی ئه‌لێكترۆنیدا‪ ،‬ئه‌گه‌ر سیستمه‌كانی‬ ‫ده‌نگدان دروس������ت نه‌بێت‪ ،‬ناكرێ������ت جارێكی دیكه‌ داوا ل‌ه‬ ‫خه‌ڵك بكرێت بۆ جاری دووه‌م ده‌نگ بده‌ن‪.‬‬ ‫‪http://www.sis-eg.com‬‬

‫ئابی ‪2012‬‬

‫‪11‬‬


‫ئه‌رك و ناچاركردنه‌كانی‌ پلۆرالیزم‬ ‫وه‌‌رگێڕانی‌ ل ‌ه ئینگلیزییه‌وه‌‌‪ :‬ئێحسان نه‌زه‌‌ت مزووری‌‬ ‫میدیا ل‌ه كات������ی‌ هه‌ڵبژاردندا ڕۆڵێك������ی‌ گرنگ ده‌گێڕێت‬ ‫ی‬ ‫ن������ه‌ك ته‌نها بۆ تێڕوانی������ن و چاودێریكردن������ی‌ كرداره‌كان ‌‬ ‫حكوومه‌ت‪ ،‬به‌ڵكو جه‌خت له‌وه‌‌ش ده‌كاته‌وه‌‌ كه‌ ده‌نگدانه‌ك‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی پێویس������تی‌ له‌به‌ر ده‌س������ته‌‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ ‌‬ ‫هه‌موو زانیارییه‌ك ‌‬ ‫ی دیموكراسییانه‌ی‌ ئاگاداركراو دروست بكات‪.‬‬ ‫ئیختیارێك ‌‬ ‫حكوومه‌ته‌كان ئه‌رك و ناچاركردنی‌ نه‌رێنییان هه‌ی‌ه تاكو ل‌ه‬ ‫كاتی‌ ئه‌نجامدانی‌ ئه‌م كردارانه‌دا ئاسته‌نگ نه‌هێننه‌ به‌رده‌م‬ ‫میدیا‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا به‌النیكه‌مه‌وه‌ حكوومه‌ته‌كان ئه‌رك و‬ ‫ی‬ ‫ناچاركردنی‌ پۆزه‌تیفیان هه‌ی‌ه بۆ ئاس������انكردنی‌ پلورالیزم ‌‬ ‫ی بخات‌ه‬ ‫ی زانیار ‌‬ ‫ی سه‌رچاوه‌كان ‌‬ ‫میدیا‪ ،‬تاكو فراوانترین جۆر ‌‬ ‫ی گش������تی‌‪ .‬له‌ ڕاستیدا ئه‌رك و ناچاركردنه‌كه‌ ل‌ه‬ ‫به‌رده‌م ڕا ‌‬ ‫ی سڤیل‬ ‫ی مافه‌كان ‌‬ ‫ی له‌باره‌ ‌‬ ‫ی ‪19‬ی‌ په‌یمانی‌ نێوده‌وڵه‌ت ‌‬ ‫مادده‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئازادی ‌‬ ‫و سیاس������یدا هاتووه (‪ ،)ICCPR‬كه‌ تیایدا ماف ‌‬ ‫ی فه‌راهه‌م كراوه‌‪ ،‬ك‌ه‬ ‫ی زانی������ار ‌‬ ‫ڕاده‌ربڕین و ده‌س������تكه‌وتن ‌‬ ‫ته‌نها په‌یوه‌ستیش������‌ه ب‌ه حكوومه‌ت������ه‌كان نه‌ك به‌ ڕێكخراو‌ه‬ ‫میدیاییه‌ تاكه‌كه‌سییه‌كان‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی مرۆڤ له‌ تاك‌ه نووس������راو ‌‬ ‫هه‌روه‌ك كۆمیت‌هی‌ مافه‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی نێوده‌وڵه‌ت������ی‌ له‌باره‌ ‌‬ ‫ی په‌یمان������ ‌‬ ‫ی ‪‌ 19‬‬ ‫گش������تیی‌ مادده‌ ‌‬ ‫ی پێداوه‌‪ ،‬هاتووه‌‪:‬‬ ‫ی خۆیدا ئاماژه‌ ‌‬ ‫ی سڤیل و سیاسی ‌‬ ‫مافه‌كان ‌‬ ‫ی نوێ������ی‌ ڕاگه‌یاندن‪ ،‬پێوه‌ر‌ه‬ ‫"له‌به‌ر پێش������ڤه‌چوونی‌ هۆیه‌كان ‌‬ ‫كاریگه‌ره‌كان بۆ پاراستنی‌ ئه‌م جۆره‌ كۆنترۆڵكردنه‌ی‌ میدیا‬ ‫ی له‌ ئازادیی ڕاده‌ربڕیندا‬ ‫پێویس������تن‪ ،‬به‌تایبه‌تیش له‌و كاته‌ ‌‬ ‫ده‌ست ل‌ه مافی‌ هه‌موو كه‌سێك وه‌رده‌دات‪".‬‬ ‫به‌هه‌مان ش������ێوه‌ی‌ دادگای‌ بااڵی‌ زیمبابوێ ئه‌وه‌ی‌ دیار‬ ‫ی‬ ‫ی ل‌ه پۆس������ته‌كان ‌‬ ‫ی قورخك������ردن چێژ ‌‬ ‫كرد ك‌ه ده‌س������ه‌اڵت ‌‬ ‫ی دوورئه‌ندێش‌ه‬ ‫(په‌ره‌ستاتال) بینیو‌ه و ده‌زگاكانی‌ په‌یوه‌ندی ‌‬ ‫ی ئازادی������ی‌ ڕاده‌ربڕیندا‬ ‫(تێلێكومیونیكه‌یش������ن) ل‌ه مه‌یدان ‌‬ ‫ڕێگه‌ی������ان پێن������ه‌ده‌درا‪ .‬دادگا ئ������ه‌وه‌ی‌ بۆ ده‌رك������ه‌وت ك‌ه‬ ‫ی ڕاده‌ربڕین ن������ه‌ك هه‌ر ته‌نها بۆ‬ ‫ی ئازادی ‌‬ ‫پارێزگاریكردن������ ‌‬ ‫ی‬ ‫ناوه‌ڕۆك������ی‌ زانیارییه‌كان به‌كار دێ������ت‪ ،‬به‌ڵكو بۆ هۆیه‌كان ‌‬ ‫گواس������تنه‌وه‌ و به‌ده‌ستخس������تنی‌ ئه‌م جۆره‌ زانیارییانه‌ش‬ ‫ی گواس������تنه‌و‌ه و‬ ‫به‌كاردێت‪ .‬س������نوورێك له‌س������ه‌ر هۆیه‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ده‌س������تێوه‌ردانه‌ پێویسته‌كان ب‌ه هه‌بوون ‌‬ ‫به‌ده‌ستگه‌یشتن ‌‬

‫‪ 12‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)24‬‬

‫مافی‌ وه‌رگرتن و دابه‌شكردنی‌ زانیارییه‌كان دانراوه‌‪ .‬هه‌ر‬ ‫ی‬ ‫ی هه‌بێت‪ ،‬جا مه‌به‌ستیش ‌‬ ‫جۆر‌ه قۆرخكارییه‌ك ك‌ه كاریگه‌ری ‌‬ ‫ی خه‌ڵك‬ ‫ه������ه‌ر چییه‌ك بێت ل‌ه ته‌گه‌ر‌ه خس������تن‌ه به‌رده‌م ماف ‌‬ ‫ی بیروڕا و زانیارییه‌كان‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫بۆ وه‌رگرتن و به‌خش������ینه‌وه‌ ‌‬ ‫پارێزگاریكردن له‌م ماف‌ه پێشێل ده‌كات‪.‬‬ ‫ی هه‌موو واڵته‌ جۆراوجۆره‌كان وه‌ك‬ ‫ی یاسادانان ‌‬ ‫بنچینه‌ ‌‬ ‫غانا‪ ،‬س������ریالنكا‪ ،‬بێلیز‪ ،‬هیندس������تان‪ ،‬ترینیداد و توباگو و‬ ‫ی‬ ‫زامبیا‪ ،‬هێڵ به‌ژێر دوو خاڵدا ده‌كێشن‪ ،‬كه‌ قۆرخكارییه‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی قبوڵنه‌كراون له‌ب������اره‌ی‌ ئازادی ‌‬ ‫میدی������ا ده‌س������تێوه‌ردان ‌‬ ‫ی‬ ‫ڕاده‌ربڕی������ن و له‌به‌ر ئ������ه‌وه‌ش ك‌ه میدی������ای‌ ئه‌هلی‌ ئه‌رك ‌‬ ‫ی ئه‌و ڕۆژه‌‪.‬‬ ‫ی بیروڕاكانی له‌س������ه‌ره‌‪ ،‬نه‌ك حكوومه‌ت ‌‬ ‫گه‌یاندن ‌‬ ‫ی ئ������ه‌م واڵتانه‌ وه‌ك (زامبیا‪ ،‬بێلیز‪،‬‬ ‫ژماره‌یه‌ك ل‌ه بڕیاره‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫ترینی������داد و توباگۆ) بۆ ماف������ی‌ ڕكابه‌ر‌ه سیاس������ییه‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫حكووم������ه‌ت ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ تاك������و بیروڕاكانیان ل������‌ه میدیا ‌‬ ‫ئه‌هلییه‌و‌ه گوێبیس������ت ببن‪ .‬به‌هه‌مان ش������ێوه‌ ئه‌م مافه‌ به‌م‬ ‫ی تریش‪ .‬ئه‌م‬ ‫ش������ێوه‌یه‌ ده‌گات‌ه كه‌مایه‌تییه‌ جۆراوجۆره‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ماف ‌‬ ‫ی خواره‌وه‌ ل‌ه ڕاپۆرتی ‪UN‬وه‌ له‌باره‌ ‌‬ ‫پش������تگیرییه‌ ‌‬ ‫كه‌مایه‌تییه‌كانه‌وه‌ وه‌رگیراوه‌‪:‬‬ ‫ی گرووپ������‌ه جۆراوجۆره‌كانی تریش ل‌ه‬ ‫"ده‌بێت ئه‌ندامان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی به‌شداریكردن ‌‬ ‫ی كۆمه‌ڵگ‌هی‌ خۆیاندا‪ ،‬ماف ‌‬ ‫ی كولتووری ‌‬ ‫ژیان ‌‬ ‫ی‬ ‫دام������ه‌زراوه‌ی‌ زم������ان و كولتووره‌كه‌یان هه‌بێ������ت بۆ ئه‌وه‌ ‌‬ ‫ێ دابهێنن و چێژی‌ لێوه‌ربگرن و بتوانن‬ ‫ی نو ‌‬ ‫هونه‌ر و زانست ‌‬ ‫ی كه‌له‌پ������وری‌ و دابونه‌ریتیان بكه‌ن‬ ‫ی ل‌ه كولتوور ‌‬ ‫پارێزگار ‌‬


‫ی‬ ‫ی میدیا و‪ ،‬هۆكانی‌ په‌یوه‌ندیكردنی‌ تایبه‌تی ‌‬ ‫و ببنه‌ خاوه‌ن������ ‌‬ ‫ی چوونه‌ژووره‌وه‌یان‬ ‫خۆی������ان‪ ،‬هه‌روه‌ها بۆ ئه‌وه‌ش تاكو ماف ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌هلی ‌‬ ‫ی یه‌كس������انیی‌ ده‌وڵه‌ت یا میدی������ا ‌‬ ‫له‌س������ه‌ر بنه‌ما ‌‬ ‫كۆنترۆڵكراویان هه‌بێت"‬ ‫زۆر گرنگه‌ ئاماژه‌ به‌و‌ه بده‌ین ك‌ه ڕۆڵی‌ میدیا ته‌نها هه‌ر‬ ‫ئ������ه‌وه‌ نیی‌ه كه‌ وه‌ك ئامێرێك بێت بۆ ده‌ربڕینی‌ بیروڕاكان ل‌ه‬ ‫ی‬ ‫ڕێگه‌یه‌كی‌ ته‌سكه‌وه‌‪ .‬له‌ ڕاستیدا به‌ شێوه‌یه‌كی‌ سه‌ره‌تای ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌زگاكانی‌ میدیا وه‌ك هۆكاری‌ زۆر گرنگن بۆ به‌هێزكردن ‌‬ ‫ی خۆیان له‌ ئازادیی‌ زانیاری‬ ‫ڕای‌ خه‌ڵك تاكو بتوان������ن ماف ‌‬ ‫وه‌رگرتندا پیاده‌ بكه‌ن‪ .‬میدیا ڕۆڵی‌ چاودێریكردن به‌س������ه‌ر‬ ‫ی و داموده‌زگا به‌هێزه‌كانی‌ تری‌ حكوومه‌ته‌و‌ه ده‌گێڕێت‪،‬‬ ‫چاالك ‌‬ ‫ل‌ه ڕاستیدا میدیاكان ناتوانن ئه‌م ڕۆڵه‌ بگێڕن‪ ،‬ئه‌گه‌ر بێتوو‬ ‫ی‬ ‫ی فه‌رمانڕه‌وا ‌‬ ‫ی كه‌میان بۆ حكوومه‌ت ی������ا حیزب ‌‬ ‫وه‌فایه‌ك ‌‬ ‫ی ڕێنماییه‌كان ك‌ه‬ ‫ئ������ه‌و كاته‌ هه‌بێ������ت‪ .‬زۆرترین ناوه‌ڕۆك������ ‌‬ ‫ی‬ ‫له‌الیه‌ن نه‌ته‌و‌ه یه‌كگرتووه‌كانه‌و‌ه نووس������راون‪ ،‬به‌رپه‌رچ ‌‬ ‫ی نێوده‌وڵه‌تی‌ له‌باره‌ی‌ پلۆرالیزم و‬ ‫باش������ترین پراكتیزه‌كردن ‌‬ ‫چوونه‌ژووره‌وه‌ی‌ میدیا ده‌داته‌وه‌‪ ،‬ك‌ه هه‌مان ئه‌و ڕێنماییانه‌ن‬ ‫ی نه‌ته‌و‌ه یه‌كگرتووه‌كانه‌وه‌ ل‌ه‬ ‫ی ئینتیقالی ‌‬ ‫له‌الیه‌ن ده‌س������ه‌اڵت ‌‬ ‫كه‌مبۆدیا ده‌ركراون و ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫ی‬ ‫ی هه‌مه‌جۆر ‌‬ ‫"ده‌بێت میدیایه‌كی‌ سه‌ربه‌خۆ و ئازاد خاوه‌ن ‌‬ ‫ی دیموكراس������ی‌ بدات‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ی و هان ‌‬ ‫هه‌بێت و پارێزگار ‌‬ ‫یو‬ ‫ی ئابوور ‌‬ ‫ده‌بێ������ت ڕێگ‌ه بكات������ه‌وه‌ و ده‌رفه‌ت بۆ ب������وار ‌‬ ‫ی بڕه‌خسێنێت‪".‬‬ ‫ی كولتوور ‌‬ ‫ی و پێشڤه‌چوون ‌‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌ت ‌‬ ‫له‌ باوترین نووسراوی‌ ده‌سه‌اڵتی‌ نه‌ته‌و‌ه یكگرتووه‌كاندا‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ڕاپۆرتی‌ تایبه‌تی������ی‌ نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان له‌باره‌ی‌ ئازادی ‌‬ ‫ی‬ ‫ی خۆیدا ه ‌‬ ‫ی سااڵنه‌ ‌‬ ‫ڕاده‌ربڕین‪( ،‬عابد حسێن) ل‌ه ڕاپۆرت ‌‬ ‫ی ‪1999‬دا ئه‌م شته‌ی‌ یه‌كالكردۆته‌وه‌ ك‌ه ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫ساڵ ‌‬ ‫ی هه‌ن ك‌ه ئه‌گه‌ر بێتوو پێش‬ ‫"هه‌ندێك پره‌نسیپی‌ بنچینه‌ی ‌‬ ‫ی به‌دواداگه‌ڕان‬ ‫بخرێن و ڕێزی������ان لێ بگیرێت‪ ،‬ئه‌وا ماف������ ‌‬ ‫زی������اد ده‌كا و زانیاری‌ وه‌رده‌گرێت و ده‌به‌خش������ێته‌وه‌‪ .‬ئه‌م‬

‫ی خ������واره‌وه‌‪ :‬قۆرخكارییه‌ك‬ ‫پره‌نس������یپانه‌ش بریتین له‌مان‌ه ‌‬ ‫ی میدیا ل‌ه‬ ‫ی خاوه‌ندارییه‌تی ‌‬ ‫ی ل‌ه ڕاده‌ب������ه‌ده‌ر ‌‬ ‫یا تێڕوانینێك ‌‬ ‫ی به‌دوورخستنی‌ میدیا ل‌ه‬ ‫ی چه‌ند كه‌سێكدا ده‌بێته‌ هۆ ‌‬ ‫ده‌ست ‌‬ ‫ی فره‌جۆری‌(پلوڕالیزم)ی‌ بیروڕا و ده‌نگه‌كان‪،‬‬ ‫پێشڤه‌چوون ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ده‌وڵ������ه‌ت به‌رپرس������یارییه‌تی ‌‬ ‫ی خاوه‌ندارییه‌تی������ ‌‬ ‫میدی������ا ‌‬ ‫ی‬ ‫ی و فه‌راهه‌مكردن ‌‬ ‫نووسینی‌ هه‌موو الیه‌نه‌كانی‌ ژیانی‌ خه‌ڵك ‌‬ ‫ی‬ ‫ێ میدیا ‌‬ ‫ی له‌سه‌ره‌‪ .‬ناب ‌‬ ‫ی جۆراوجۆر ‌‬ ‫ی بیروڕا ‌‬ ‫هاتنه‌ناوه‌وه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ده‌وڵ������ه‌ت وه‌ك په‌یوه‌ندیكردن یا ئۆرگان ‌‬ ‫خاوه‌ندارییه‌تی������ ‌‬ ‫ی یا پارێزه‌رێكی‌ به‌رگریكار‬ ‫ی سیاس ‌‬ ‫پروپاگه‌ند‌ه بۆ حیزبێك ‌‬ ‫بۆ حكوومه‌ت ب‌ه كار بهێنرێت بۆ دوورخس������تنه‌وه‌ی‌ هه‌موو‬ ‫ی تر‪"...‬‬ ‫حیزب و گرووپه‌كان ‌‬ ‫دوات������ر ڕاپۆرته‌ تایبه‌ته‌كه‌ ب������ه‌رده‌وام بوو و چه‌ند ئه‌رك‬ ‫ی خس������ت‌ه س������ه‌ر حكوومه‌ت تاكو‬ ‫و به‌رپرس������یارییه‌تییه‌ك ‌‬ ‫ی پانی‌ ب‌ه‬ ‫جه‌خ������ت ل������ه‌و‌ه بكاته‌وه‌‪ ،‬ك������‌ه "فراوانترین هێڵ������ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی "ئه‌گ������ه‌ری‌ هه‌ڵبژاردنێك ‌‬ ‫میدیا ده‌به‌خش������رێت" بۆ ئه‌وه‌ ‌‬ ‫ی پوخت به‌ده‌ست بهێنێت"‪:‬‬ ‫ئاگاداركراو ‌‬ ‫ی میدیادا‬ ‫ی ل‌ه ڕاپۆرته‌كان ‌‬ ‫ی یا جیاواز ‌‬ ‫• ناكرێت الیه‌نگیر ‌‬ ‫بكرێت‪.‬‬ ‫ی پرۆگرامه‌كانی‌ هه‌ڵبژاردن‬ ‫ێ ب‌ه چاودێری������ ‌‬ ‫• ناكرێ‌ ڕ ‌‬ ‫بدرێت‪.‬‬ ‫ی س������ه‌باره‌ت ب‌ه‬ ‫ێ میدیا ل������‌ه به‌رپرس������یارییه‌ت ‌‬ ‫• ده‌ب������ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی هاندان ببه‌خش������رێت و مافی‌ وه‌اڵمدانه‌وه‌یش ‌‬ ‫لێدوانه‌كان ‌‬ ‫پێ بدرێت‪.‬‬ ‫ێ جیاكردنه‌وه‌یه‌كی‌ ئاش������كرا هه‌بێ������ت له‌نێوان‬ ‫• ده‌ب������ ‌‬ ‫ی ده‌زگاكانی‌ حكوومه‌ت‬ ‫ی كرداره‌كان ‌‬ ‫باڵوكردنه‌وه‌ی‌ هه‌واڵ ‌‬ ‫ی وه‌ك كاندیدێكی‌ حیزبی‪.‬‬ ‫و كرداره‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی گه‌ش������ته‌ ئاسمانییه‌كان بۆ پڕۆگرامه‌كان ‌‬ ‫ێ كات ‌‬ ‫• ده‌ب ‌‬ ‫ی دادوه‌ران‌ه و‬ ‫هاتنه‌ژووره‌وه‌ی‌ ڕاس������ته‌وخۆ به‌ ش������ێوه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی جیاوازی‌‪ ،‬فه‌راهه‌م بكرێت‪.‬‬ ‫ێ بنچینه‌كان ‌‬ ‫به‌ب ‌‬ ‫• پرۆگرامه‌كان ده‌رفه‌ت بۆ كاندیده‌كان ده‌ڕه‌خس������ێنن‬ ‫تاكو گفتوگۆ له‌گه‌ڵ یه‌كتردا بك������ه‌ن و بۆ ڕۆژنامه‌وانانیش‬ ‫ی پرسیاركردن ده‌ڕه‌خسێنێت‪.‬‬ ‫ده‌رفه‌ت ‌‬ ‫ی ده‌نگده‌ران‬ ‫ی په‌روه‌رده‌كردن ‌‬ ‫• پێویست‌ه میدیا سه‌رقاڵ ‌‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫ی‬ ‫• پێویست‌ه پڕۆگرامه‌كان‪ ،‬ئه‌و گرووپه‌ ته‌قلیدییانه‌ی‌ خاڵ ‌‬ ‫الوازی������ان هه‌ی‌ه بكه‌ن‌ه ئامانج‪ ،‬ك������‌ه ڕه‌نگ‌ه ئافره‌ت‪ ،‬نه‌ژاد و‬ ‫كه‌مایه‌تیی‌ه ئایینییه‌كان له‌خ‌ۆ بگرن‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪http://aceproject.org :‬‬

‫ئابی ‪2012‬‬

‫‪13‬‬


‫پره‌‌نسیپه‌ گشتییه‌كانی پرۆسه‌ی‬ ‫ده‌‌نگدان‬

‫و‪ .‬سه‌كوان ئه‌رگوشی‬ ‫ل‌ه س������ایه‌ی نه‌بوون������ی بنچینه‌یه‌كی به‌هێز له‌ پره‌نس������یپ‌ه‬ ‫ئه‌خالقییه‌كان‪ ،‬پرۆسه‌ی ده‌نگدان له‌ باشترین حاڵه‌تدا كاریگه‌ر‬ ‫و كارا نا بێ������ت‪ ،‬هه‌رچی ل‌ه خراپترین حاڵه‌تدای‌ه ئه‌وا‌له‌الیه‌ن‬ ‫هێزه‌ سیاسیه‌كان یان حزبییه‌كان یاخود هێزه‌ گه‌نده‌ڵه‌كانه‌و‌ه‬ ‫دوچاری ته‌ڵه‌كه‌ب������ازی ده‌بێته‌وه‪ ،‬ك‌ه ده‌بێته‌ مایه‌ی الوازبوونی‬ ‫متمانه‌ی جه‌ماوه‌ر به‌ پرۆسه‌ی ده‌نگدان‪.‬‬ ‫ئه‌م������ه‌ش له‌وانه‌یه‌ ببێت‌ه مای������ه‌ی قبولنه‌كردنی جه‌ماوه‌ر و‬ ‫بروانه‌بوون ب‌ه ڕاس������تی و دروستی ئه‌و بڕیارانه‌ی په‌یوه‌ندیان‬ ‫به‌ هه‌ڵبژاردن و ئه‌نجامه‌كانی������ه‌و‌ه هه‌یه‌‪ .‬بۆیه‌ جێبه‌جێكردنی‬ ‫ئه‌و پره‌نسیپانه‌ی خواره‌وه‌ له‌سه‌ر پرۆسه‌ی ده‌نگدان كارێكی‬ ‫سه‌ره‌كییه‌ بۆ پارێزگاریكردن له‌ پاكیی هه‌ڵبژاردن‪:‬‬

‫ب���واردان (توانینی گه‌یش���تن یاخ���ود چوون ‌ه‬ ‫ژووره‌وه‌)‪:‬‬

‫ل������ه‌پێن������او پێڕه‌وكردنی ماف������‌ه دیموكراتیی������ه‌كان ل‌ه ڕێی‬ ‫ده‌نگدانه‌وه‌‪ ،‬پێویس������ت‌ه بواری ده‌نگدان ب‌ه گشت ئه‌و كه‌سان‌ه‬ ‫بدرێت كه‌ مافی ده‌نگدانیان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ش كاریگه‌ری له‌سه‌ر زۆربه‌ی الیه‌نه‌كانی په‌یوه‌ندار ب‌ه‬ ‫ده‌نگدانه‌وه‌ ده‌بێت‪ ،‬بۆیه‌ ده‌كرێ ئه‌مه‌ له‌ قورسترین پره‌نسیپه‌كان‬

‫‪ 14‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)24‬‬

‫بێت ك‌ه پێویست‌ه به‌ڕێوه‌به‌رانی هه‌ڵبژاردن ب‌ه تێچوونێكی كه‌م‬ ‫ده‌سته‌به‌ری بكه‌ن ‪ .‬هه‌رچی بابه‌ته‌ سه‌ره‌كییه‌كانن كه‌ پێویست‌ه‬ ‫ئاوڕی لێ بدرێته‌وه‌‪ ،‬تاوه‌كو پرۆسه‌ی ده‌نگدان بۆ گشت كه‌س‬ ‫فه‌راهه‌م بكرێت‪ ،‬ئه‌ویش بریتین له‌‪:‬‬ ‫ دانانی باره‌گاكانی ده‌نگدان له‌و ش������وێنانه‌ی ك‌ه گش������ت‬‫ده‌نگده‌ران به‌ ئاسانی و به‌ ئازادی پێی بگه‌ن‪.‬‬ ‫ فه‌راهه‌مكردن������ی ئاس������انكارییه‌كان ب������ۆ به‌جێگه‌یاندنی‬‫پرۆس������ه‌ی ده‌نگدان به‌تایبه‌ت بۆ ئه‌و ده‌نگده‌ره‌ شیاوانه‌ی‪ ،‬ك‌ه‬ ‫ناتوان������ن ل������‌ه ڕۆژی ده‌نگداندا به‌ هه‌ر هۆی������ه‌ك بێت بگه‌ن ب‌ه‬ ‫وێستگه‌ی ده‌نگدانیان له‌ ناو بازنه‌ی ده‌نگدانی خۆیاندا‪.‬‬ ‫ دیارییكردنی ڕۆژ و م������اوه‌ی ده‌نگدان و له‌به‌رچاوگرتنی‬‫شێواز و كاتی كاركردنی ده‌نگده‌ران‪.‬‬ ‫ی ئه‌و مادد‌ه و زانیارییانه‌ی هه‌ڵبژاردن ك‌ه‬ ‫ دڵنیابوون له‌وه‌ ‌‬‫په‌یوه‌ستن ب‌ه ده‌نگدانه‌و‌ه و له‌به‌رده‌ستدان‪ ،‬پێداویستییه‌كانی‬ ‫ده‌نگ������ده‌ران پڕده‌كه‌نه‌و‌ه ب������ه‌ جیاوازیی زمانیان و ئاس������تی‬ ‫زانیاریان‪.‬‬ ‫ ده‌سته‌به‌ركردنی یارمه‌تییه‌كان بۆ به‌جێگه‌یاندنی پرۆسه‌ی‬‫ده‌نگدان بۆ ده‌نگده‌ر‌ه خاوه‌ن پێداویستییه‌ تایبه‌تییه‌كان‪ ،‬یاخود‬ ‫نه‌خوێنده‌واران‪.‬‬


‫دیاریك������ردن و ڕوونكردنه‌وه‌ی ماوه‌ كۆتایییه‌كان‪ ،‬چ ئیداری‬ ‫بێت یاخود یاس������ایی كه‌ په‌یوه‌س������تن به‌ پرۆسه‌ی ده‌نگدانه‌وه‬ ‫‌(وه‌ك ئه‌وه‌ی په‌یوه‌سته‌ ب‌ه خۆپااڵ‌تن‪ ،‬یان ئه‌وه‌ی په‌یوه‌سته‌ ب‌ه‬ ‫تانه‌لێدان له‌ بڕیاره‌ ئیدارییه‌كان‪...‬هتد) ئه‌مه‌ش بوارێكی ته‌واو‬ ‫بۆ به‌شداریكردن ب‌ه هه‌مووان ده‌به‌خشێت‪.‬‬

‫دادپه‌روه‌ری‬

‫پره‌نسیپی دادپه‌روه‌ری بریتییه‌ له‌ فه‌راهه‌مكردنی بوارێكی‬ ‫هاوتا و یه‌كسان بۆ گشت ده‌نگده‌ران به‌مه‌به‌ستی به‌شداریكردن‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها گشت به‌شداربووه‌ سیاسییه‌كان‪ .‬به‌النیكه‌م ئه‌مه‌ش‬ ‫پێویس������تی به‌ هه‌بوونی ڕێسا و ڕێوش������وێنی ڕاگه‌یێنراو هه‌ی‌ه‬ ‫و پێویس������ته‌ له‌الی������ه‌ن فراوانترین چینی كومه‌ڵگه‌وه‌ په‌س������ه‌ند‬ ‫كرابن‪ .‬سه‌ره‌ڕای په‌یڕه‌وكردنیان پێویسته‌ ئه‌م ڕێسایان‌ه له‌ژێر‬ ‫چاودێری و به‌دواداچوندا بن‪.‬‬ ‫لوتكه‌ی پره‌نسیپی دادپه‌روه‌ری بریتییه‌ له‌ شیانی گه‌یشتن‬ ‫ب‌ه ویس������تگه‌ی ده‌نگ������دان‪ ،‬ئه‌مه‌ش ل‌ه ڕێ������گای جه‌ختكردنه‌و‌ه‬ ‫له‌سه‌ر پێویس������تیی فه‌راهه‌مكردنی هه‌لی ڕاست و دروست بۆ‬ ‫ئه‌نجامدان������ی ده‌نگدان‪ .‬هه‌روه‌ها ب������ه مامه‌ڵه‌كردنی وه‌ك یه‌ك‬ ‫له‌گه‌ڵ گش������ت ده‌نگده‌ره‌ شیاوه‌كان به‌بێ ڕه‌چاوكردنی پێگه‌ی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی������ان و تواناكانیان‪ .‬له‌الیه‌ك������ی دیكه‌وه‌ دادپه‌روه‌ری‬ ‫بریتیی‌ه ل‌ه فه‌راهه‌مكردنی هه‌ر پێداویستییه‌كی تایبه‌ت بۆ هه‌ر‬ ‫ده‌سته‌یه‌كی پشتگوێخراوی نێو جه‌ماوه‌ری ده‌نگده‌ران‪.‬‬ ‫پره‌نس������یپی دادپه‌روه‌ری ئه‌و الیه‌نانه‌ش له‌خۆ ده‌گرێت ك‌ه‬ ‫په‌یوه‌س������تن ب‌ه ش������ه‌فافییه‌ته‌وه‌‪ ،‬ل‌ه ڕێگه‌ی جه‌ختكردن له‌سه‌ر‬ ‫پێویس������تیی جێبه‌جێکردن������ی به‌ڕیوه‌به‌ران������ی هه‌ڵب������ژاردن ب‌ه‬ ‫گرتنه‌به‌ری بڕیاره‌كانیان به‌شێوه‌یه‌كی شه‌فاف و به‌رپرسیاران‌ه‬ ‫و گرتنه‌به‌ری هۆیه‌كانی لێپرسینه‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌رچی ئه‌وه‌ی په‌یوه‌سته‌ به‌ ڕۆڵی به‌شداربووه‌ سیاسییه‌كان‪،‬‬ ‫ئه‌وا چه‌مكی دادپه‌روه‌ری پێویستی ب‌ه ده‌سته‌به‌ركردنی هه‌لی‬ ‫هاوتا هه‌یه‌ بۆ هه‌مووان بۆ به‌ده‌ستهێنانی ئاسانكاریی تایبه‌ت‬ ‫ب‌ه چاودێریكردنی پرۆس������ه‌ی ده‌نگ������دان و‪ ،‬پیاده‌كردنی مافی‬ ‫ناره‌زایه‌تیده‌ربڕین له‌سه‌ر پرۆسه‌كه‌‪.‬‬ ‫له‌س������ه‌ر ئاس������تی به‌ڕێوه‌بردنی ئه‌و كارانه‌ی په‌یوه‌نددارن‬ ‫ب‌ه پرۆس������ه‌ی ده‌نگدانه‌وه‌ ل‌ه ناوخۆی واڵتدا‪ ،‬پێویس������ت‌ه هه‌لی‬ ‫وه‌ك یه‌ك بڕه‌خس������ێنرێن له‌ بواری گرێبه‌س������ت‌ه خزمه‌تگوزاری‬ ‫و لۆجس������تییه‌كان‪ ،‬هه‌روه‌ه������ا ل������ه‌ جێبه‌جێكردنی پرۆس������ه‌ی‬ ‫دامه‌زراندندا به‌له‌به‌رچاوگرتنی پێداویس������تییه‌كانی ئافره‌تان و‬ ‫پێویس������تبوونی به‌ش������داریپێكردنیان‌ له‌ پرۆسه‌كه‌دا‪ .‬به‌ هه‌مان‬ ‫شێوه‌ به‌شداریپێكردنی كه‌مین‌ه و كومه‌ڵه‌ پشتگوێخراوه‌كان‪.‬‬

‫ئاسایش‬

‫ئاسایشی پرۆسه‌ی ده‌نگدان له ڕرووی سه‌المه‌تییه‌ په‌یوه‌ست‌ه‬ ‫ب‌ه توانینی گشت ده‌نگده‌ر‌ه ش������یاوه‌كان له‌ پیاده‌كردنی مافی‬ ‫ده‌نگدانی خۆیان‪ ،‬هه‌روه‌ها ده‌نگدانی ئازاد و به‌ پێی ئاره‌زوو‬ ‫و هه‌لبژاردنی تایبه‌ت به‌ خۆیان به‌ بێ ئه‌وه‌ی ترسیان هه‌بێ ل‌ه‬ ‫ئازاردان و توقاندن‪ .‬به‌شداربووه‌ سیاسییه‌كانیش پێویستیان‬ ‫ب‌ه چه‌ندین گه‌ره‌نتی هه‌یه‌ بۆ ئه‌وه‌ی بتوانن ئازادانه‌ به‌رنامه‌ی‬ ‫هه‌ڵبژاردنیان ل‌ه ژینگه‌یه‌كی ئارامدا بخه‌نه‌ڕوو‪.‬‬ ‫ڕوویه‌ك������ی دیكه‌ی جیاواز هه‌یه‌‪ ،‬ب������ه‌اڵم گرنگییه‌كی زۆری‬ ‫هه‌ی‌ه و په‌یوه‌س������ت‌ه ب‌ه پرۆس������ه‌ی ده‌نگدان‪ ،‬ئه‌ویش گه‌یشتن‌ه‬ ‫به‌و ڕاس������تییه‌ی ك‌ه ئه‌و ده‌نگانه‌ی دوای ته‌واوبوونی ده‌نگدان‬ ‫ده‌ژمێردرێن و دواتر ده‌رئه‌نجامی ئه‌و ده‌نگانه‪ ‌،‬ڕه‌نگدانه‌وه‌ی‬ ‫ته‌واوی هه‌ڵبژێردراوانی ده‌نگده‌رانن‪.‬‬ ‫ئه‌م پره‌نسیپه‌ په‌یوه‌سته‌ ب‌ه ڕێوشوێنی ڕێگه‌گرتن له‌ دزینی‬ ‫كه‌ره‌س������ته‌كانی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬یاخود زیانگه‌یان������دن پێیان‪ ،‬یان‬ ‫س������اخته‌كردن و ته‌ڵه‌كه‌بازیكردن ب������ه‌ ناوه‌رۆكه‌كانیان‪ ،‬یان ب‌ه‬ ‫سیسته‌م و ڕێوشوێنه‌ پیاده‌كراوه‌كان‪ ،‬هه‌روه‌ها ڕێگریكردن ل‌ه‬ ‫ده‌نگدانی ناڕه‌وا و نه‌شیاو‪.‬‬

‫شه‌فافییه‌ت‬

‫ش������ه‌فافییه‌تی ڕێوش������وێن و بڕیاره‌كان ڕه‌گه‌زێكی چاالك و‬ ‫كاریگ������ه‌ره‌ بۆ متمانه‌كردنی جه‌ماوه‌ر به‌ دادپه‌روه‌ری و پاكیی‬ ‫پرۆسه‌ی ده‌نگدان‪ .‬شه‌فافییه‌ت پێویستی به‌وه‌ی‌ه گشت به‌ڵگ‌ه‬ ‫په‌یوه‌نداره‌كان ب‌ه پرۆس������ه‌ی ده‌نگدانه‌وه‌ بخرێنه‌ به‌ر ده‌ستی‬ ‫جه‌ماوه‌ره‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ئاش������كراكردنی گشت بڕیاره‌ سیاسی‬ ‫و ئیدارییه‌كانی په‌یوه‌س������ت ب‌ه پرۆس������ه‌كه‌ و خستنه‌ژێرباری‬ ‫تانه‌لێدان و پێداچوونه‌وه‌ی بێالیه‌نانه‌‪.‬‬ ‫شه‌فافییه‌ت له‌ پرۆسه‌ی ده‌نگداندا پێویستی به‌ دانپێدانانی‬ ‫ڕۆڵ������ی تایبه‌ت������ی به‌ش������داربوو‌ه سیاس������ییه‌كان و چاودێ������ر‌ه‬ ‫سه‌ربه‌خۆكانی نێوده‌وڵه‌تی و ناوخۆیی هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش ل‌ه ڕێگه‌ی‬ ‫پێدانی بواری یه‌كس������ان بۆ چاودێریكردنی پرۆسه‌ی ده‌نگدان‬ ‫و ناره‌زای������ی ده‌ربڕین له‌س������ه‌ری‪ ،‬به‌تایبه‌ت ل‌ه وێس������تگه‌كانی‬ ‫ده‌نگدان������دا‪ ،‬هه‌روه‌ها ئه‌و كارانه‌ی تایبه‌تن ب‌ه پرۆس������ه‌ك‌ه ك‌ه‬ ‫تیایدا بڕیاری قه‌باڵن������دن ده‌درێت‪ ،‬یاخود ئه‌و كارانه‌ی به‌پێی‬ ‫یاسا و ڕێوشوێنه‌كا ‌ن ئه‌نجام ده‌درێن‪.‬‬

‫پیشه‌گه‌ری و خزمه‌تگوزاریی گشتی‬

‫پیشه‌گه‌ری ل‌ه پرۆسه‌ی ده‌نگداندا گره‌نتی خزمه‌تگوزاریی‬ ‫كاریگه‌ر ده‌كات بۆ ده‌نگده‌ران و به‌ش������داربووه‌ سیاسییه‌كان‬

‫ئابی ‪2012‬‬

‫‪15‬‬


‫پێكه‌وه‌‪ .‬پێویس������ته‌ فه‌رمانبه‌رانی به‌ش������داربوو ل‌ه پرۆس������ه‌ی‬ ‫ده‌نگداندا ئه‌م خه‌سڵه‌تانه‌یان هه‌بێ‪:‬‬ ‫• ل‌ه ڕووی سیاسییه‌وه‌ بێالیه‌ن بن‪ ،‬واته‌ حزبی نه‌بن‪.‬‬ ‫• پیشه‌گه‌ر بن؛‬ ‫• ڕه‌وشتبه‌رز بن؛‬ ‫• بڕیاربه‌ده‌س������ت بن و س������ه‌رچاوه‌كانی بڕیار به‌ كارایی‬ ‫به‌كار بێنن؛‬ ‫• مامه‌ڵه‌یه‌ك������ی وش������یارانه‌ و ورد له‌گه‌ڵ كه‌ره‌س������ته‌كانی‬ ‫هه‌ڵبژاردن بكه‌ن؛‬ ‫• ته‌واو له‌ مافی ده‌نگده‌ر و به‌ش������داربوو‌ه سیاس������ییه‌كان‬ ‫گه‌یشتبن و پاڵپشتییان لێ بكه‌ن؛‬ ‫• ئاگاداریی پێداویستیه‌كانی كه‌مینه‌ و چینه‌ بێبه‌شكراوه‌كانی‬ ‫ده‌نگده‌ران بن؛‬ ‫• ب‌ه گیانی به‌رپرس������یارێتییه‌و‌ه له‌گه‌ڵ گشت ئه‌و بوارانه‌دا‬ ‫بجووڵێنه‌و‌ه كه‌ په‌یوه‌س������تن به‌ ئاسایشی ده‌نگدان و به‌نهێنی‬ ‫به‌رێوه‌چوونی؛‬ ‫• خواستی به‌ره‌وپێشبردنی تواناكانیان هه‌بێ‪.‬‬ ‫پیش������ه‌گه‌ری؛ ئه‌ركی ده‌سته‌به‌ركردنی خوله‌كانی ڕاهێنانی‬ ‫پێویس������ت بۆ گش������ت فه‌رمانب������ه‌ران به‌س������ه‌ر به‌ڕێوه‌به‌رانی‬ ‫هه‌ڵبژاردن ده‌س������ه‌پێنێت‪ ،‬ب������ۆ ئ������ه‌وه‌ی خزمه‌تگوزارییه‌كانی‬ ‫ده‌نگدان به‌وپ������ه‌ڕی لێهاتووییه‌وه‌ پێش������كه‌ش بكه‌ن‪ .‬مه‌رجی‬ ‫پیشه‌ییبوون ته‌نها ئه‌و كه‌سانه‌ ناگرێته‌وه‌ كه‌ له‌ ناو ده‌سته‌كانی‬ ‫به‌ڕیوه‌بردن������ی هه‌ڵبژاردن������دا كار ده‌كه‌ن‪ ،‬به‌ڵكو گش������ت ئه‌و‬ ‫ڕێكخراو و دامه‌زراوانه‌ی دیكه‌ی به‌ش������داربوو له‌ پرۆسه‌كه‌دا‬ ‫ده‌گرێته‌وه‌‪ ،‬وه‌ك هێزه‌كانی ئاسایش‪ ،‬ڕێكخراوه‌ مه‌ده‌نییه‌كان‪،‬‬ ‫گرووپه‌ چاودێره‌ س������ه‌ربه‌خۆكان و به‌شداربووانی سیاسی‪.‬‬ ‫له‌س������ه‌ر هه‌موو ئه‌وانه‌ پێویس������ته‌ دڵنیابن له‌وه‌ی فه‌رمانبه‌ر و‬ ‫نوێنه‌ره‌كانیان به‌ ڕێگه‌یه‌كی پیش������ه‌یی ئ������ه‌رك و كاره‌كانیان‬ ‫ئه‌نجام ده‌ده‌ن‪.‬‬

‫• دڵنیابوون له‌ هوشیاریی فه‌رمانبه‌ران له‌باره‌ی سنووری‬ ‫ده‌سه‌اڵتیان و ده‌سه‌اڵتی كه‌سانی دیكه‌‪.‬‬ ‫• فه‌راهه‌مكردنی ئامرازه‌كانی چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كان‪.‬‬ ‫• فه‌راهه‌مكردنی فه‌رمان و ڕێوش������وێنی ڕوون و گشتگیر‬ ‫له‌باره‌ی پرۆس������ه‌ی ده‌نگدانه‌و‌ه و چۆنیه‌تی چاره‌س������ه‌ركردنی‬ ‫كێشه‌كان‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ك چۆن له‌ پیشه‌گه‌ریشدا به‌هه‌مان شێوه‌ فه‌رمانبه‌ران‬ ‫پێویستیان ب‌ه ڕاهێنانی تایبه‌ت هه‌یه‌‪ ،‬كه‌ په‌یوه‌ستن به‌ بابه‌تی‬ ‫لێپرسینه‌وه‌‪.‬‬ ‫ره‌نگ‌ه به‌هۆی نه‌بوونی ش������ێوه‌یه‌ك له‌ شێوه‌كانی چاودێری‪،‬‬ ‫لێپرس������ینه‌و‌ه به‌ره‌و دواوه‌ هه‌نگاو بنێت‪ ،‬بۆی������ه‌ دڵنیابوون ل‌ه‬ ‫هه‌بوونی دیسیپلین و به‌دواداچوونی گشت بڕیار و كاره‌كان و‬ ‫جێبه‌جێكردنی كرداره‌كانی وردبینیی هه‌میشه‌یی و به‌رده‌وام‌‪،‬‬ ‫ده‌كرێت ببێته‌ مایه‌ی فه‌راهه‌مكردنی پارێزگاریی پێویس������ت و‬ ‫ڕێگر بێت ل‌ه به‌ره‌و دواو‌ه گه‌ڕانه‌وه‌ی پره‌نسیپی لێپرسینه‌وه‌‪،‬‬ ‫یاخود داماڵینی ل‌ه ناوه‌ڕۆكه‌ ڕاسته‌قینه‌كه‌ی‪.‬‬

‫ده‌نگدانی نهێنی‬

‫پارێزگاریكردن ل‌ه ده‌نگدانی نهێن������ی گره‌نتی بنه‌ڕه‌تیی‌ه بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی ده‌نگده‌ر بتوانێ ل‌ه نێوان الیه‌نه‌ سیاسیی‌ه ڕكابه‌ره‌كاندا‬ ‫گوزارش������ت له هه‌ڵبژاردن و خواستی خۆی بكات‪ ،‬به‌بێ ئه‌وی‬ ‫دوچاری هیچ س������زایه‌ك ببێته‌وه‌‪ .‬پارێزگاریك������ردن ل‌ه نهێنیی‬ ‫ده‌نگ������دان ب������‌ه الیه‌نێكی گرنگی ئ������ه‌و كاران������ه‌ داده‌نرێت‪ ،‬ك‌ه‬ ‫په‌یوه‌ستن به‌‪:‬‬

‫لێپرسینه‌وه‌‬

‫له‌به‌رئ������ه‌وه‌ی بڕی������ار و ڕێوش������وێنه‌ په‌یوه‌س������ته‌كان ب������‌ه‬ ‫پرۆس������ه‌ی ده‌نگدان كاریگه‌ری هه‌یه‌ به‌سه‌ر پیاده‌كردنی ماف‌ه‬ ‫بنه‌ڕه‌تییه‌كانی هاونیش������تمانیان‪ ،‬بۆیه‌ پێویسته له‌ چوارچێوه‌ی‬ ‫لیپرس������ینه‌وه‌دا‌لێكۆڵینه‌وه‌ له‌ جێبه‌جیكردنیان بكرێت‪ .‬ئه‌مه‌ش‬ ‫بۆ هه‌ریه‌ك له‌ فه‌رمانبه‌رانی هه‌ڵبژاردن و گه‌وره‌ به‌رپرس������انی‬ ‫ده‌س������ته‌ی به‌ڕێوه‌بردنی هه‌ڵبژاردن وه‌ك یه‌ك گرنگه‌‪ .‬پێویست‌ه‬ ‫ئه‌و چوارچێوه‌ی‌ه كار له‌سه‌ر ئه‌مانه‌ بكات‪:‬‬ ‫• دیاریكردنی گشت ئه‌ركێك وه‌ك به‌رپرسیارێتییه‌كی كه‌سی‬ ‫و تاكه‌كه‌سی بۆ فه‌رمانبه‌ری په‌یوه‌نددار‪.‬‬

‫‪ 16‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)24‬‬

‫• پۆلێنكردنی وێس������تگه‌كانی ده‌نگدان و ئاسانكارییه‌كانی‬ ‫ناوه‌وه‌یان‪.‬‬ ‫• دیزاینكردنی فۆرمه‌كانی ده‌نگدان‪.‬‬ ‫• ڕه‌وشتی چاوه‌ڕوانكراو ل‌ه فه‌رمانبه‌رانی ده‌نگدان و ئه‌و‬ ‫ڕۆڵه‌ی له‌ناو وێستگه‌ی ده‌نگداندا ده‌بینن‪ ،‬ئه‌مه‌ش فه‌رمانبه‌ران‬ ‫و كه‌س������ه‌ ڕێپێدراوه‌كانی دیكه‌ی نێو وێستگه‌ی ده‌نگدان وه‌ك‬ ‫به‌شداربوو‌ه سیاسییه‌كان و ده‌سه‌اڵتدارانی دیكه‌ ده‌گرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫• ڕێوشوێنه‌ یارمه‌تیده‌ره‌كانی ده‌نگدان‪.‬‬


‫هه‌ندێ������ك بابه‌تی دیك‌ه هه‌ن پێویس������ت‌ه له‌كاتی دیزاینكردنی‬ ‫كه‌ره‌ست‌ه و ڕێوش������وێنه‌ په‌یوه‌ندداره‌كانی شێوازی تایبه‌ت ب‌ه‬ ‫ده‌نگدان له‌به‌رچاو بگیرێن ‪ ،‬وه‌ك ده‌نگدان ل‌ه ڕێگه‌ی پۆسته‌وه‌‪،‬‬ ‫یان ده‌نگدانی پێش������وه‌خته‌‪ ،‬یان ده‌نگدان له‌بری یه‌كتر یاخود‬ ‫ده‌نگدان ل������ه‌ بازنه‌یه‌كی دیكه‌ی هه‌ڵبژاردن یان واڵتیكی دیكه‌‪،‬‬ ‫ئه‌وانیش بریتین له‌ پێویس������تبوونی هاوپێچكردنی به‌ڵگه‌نامه‌ی‬ ‫دروس������ت كه‌ په‌یوه‌ستن به‌ ناسنامه‌ی ده‌نگده‌ر و شیاویی ئه‌و‬ ‫بۆ ده‌نگدان‪.‬‬

‫به‌رده‌وامیدان‌‬

‫نابێ������ت هه‌ڵبژاردن ڕووداوێك بیت‌ ته‌نها یه‌ك جار ڕووبدات‪،‬‬ ‫بۆیه‌ ل‌ه كاتی دیزاینكردنی سیسته‌م و ڕێوشوێنه‌ گونجاوه‌كانی‬ ‫پرۆس������ه‌ی ده‌نگدان‪ ،‬پێویس������ت‌ه ش������یانی به‌رده‌وامب������وون ل‌ه‬ ‫جێبه‌جێكردنی و فه‌راهه‌مكردنی حزمه‌تگوزارییه‌كان بۆ ده‌نگده‌ر‬ ‫له‌به‌رچاو بگیرێن‪ .‬ئه‌مه‌ش به‌تایبه‌تی له‌سه‌ر ئه‌و هه‌ڵبژاردنان‌ه‬ ‫جێبه‌ج������ێ ده‌كرێت ك������ه‌ پاڵپش������تی نێوده‌وڵه‌ت������ی لێده‌كرێت‪.‬‬ ‫سه‌ره‌ڕای گرنگیی توانای گرتنه‌ ئه‌ستۆی تێچوونه‌كان‪ ،‬كاره‌ك‌ه‬ ‫په‌یوه‌س������ت نییه‌ به‌ بابه‌تی تێچوونه‌كان‪ .‬ئه‌و بابه‌تانه‌ش ئه‌مان‌ه‬ ‫له‌خۆ ده‌گرێت‪:‬‬ ‫• ئه‌و شاره‌زایییانه‌ ده‌س������ته‌به‌ر ده‌كات كه‌ بۆ پاراستن و‬ ‫كارپێكردنی ئامێره‌كان له‌ داهاتوودا پێویستن‪.‬‬ ‫• س������ه‌رهه‌ڵدانی پاڵپش������تیی ب������ه‌رده‌وام ب������ه‌ره‌وڕووی‬ ‫هه‌نارده‌كارانی ده‌ره‌وه‌ و یارمه‌تییه‌ ته‌كنیكییه‌كان ده‌بنه‌وه‌‪.‬‬ ‫• ئه‌و پاش������هاته‌ ئابوورییانه‌ی ك‌ه ده‌كرێت به‌هۆی لێشاوی‬ ‫پاڵپشتی دارایی زیاده‌ی پرۆسه‌ی ده‌نگدانه‌وه‌ ڕوو بده‌ن‪.‬‬ ‫ل������‌ه گش������ت حاڵه‌ته‌كان������دا پرۆس������ه‌ی ده‌نگ������دان مه‌رجی‬ ‫به‌رده‌وامیدان به‌ده‌ستناهێنێت مه‌گه‌ر له‌گه‌ڵ ژینگه‌ی تایبه‌تیی‬ ‫واڵته‌ك‌ه بگو‌نجێت‪.‬‬ ‫له‌و حاڵه‌تانه‌ی كه‌ پاڵپش������تی داراییکردنه‌که‌ی پرۆس������ه‌ی‬ ‫ده‌نگدان نێوده‌وڵه‌تی بێت‪ ،‬ئه‌وا ئه‌و كاره‌ به‌شێوه‌یه‌كی گه‌وره‌تر‬ ‫یارمه‌تی������ده‌ر ده‌بێت بۆ به‌ده‌س������تهینانی به‌رده‌وامیدان‪ ،‬كاتێك‬ ‫پاڵپش������تی داراییکردنه‌ک‌ه به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی به‌ مه‌به‌ستی‬ ‫گواستنه‌وه‌ی ش������اره‌زایییه‌كان بۆ جه‌ماوه‌ری ناوخۆیی به‌كار‬ ‫بهێنرێت‪ .‬پرۆس������ه‌ی گواستنه‌وه‌ی ش������اره‌زایییه‌كانیش ئه‌مان‌ه‬ ‫له‌خۆ ده‌گرێت‪:‬‬ ‫• یارمه‌تییه‌ ته‌كنیكییه‌كان‪ ،‬له‌جیاتی ئه‌وه‌ی به‌رپرسیارێتی‬ ‫ته‌واو له‌ ئه‌ستۆ بگرن و خۆیان ڕاسته‌وخۆ كاره‌كان جێبه‌جێ‬ ‫بكه‌ن‪ ،‬ڕاوێژ و ئاڕاسته‌كردنی ته‌كنیكی پێشكه‌ش به‌ فه‌رمانبه‌ر‌ه‬ ‫نێوخۆیییه‌كان ده‌كه‌ن‪.‬‬

‫• له‌ جیاتی هاورده‌كردنی كه‌ره‌س������ته‌كان‪ ،‬فه‌راهه‌مكردنی‬ ‫ئامێ������ره‌كان و ڕاهێنان به‌مه‌به‌س������تی زیادكردن������ی به‌رهه‌می‬ ‫نێوخۆیی‬

‫ئاماده‌سازی‬

‫پرۆس������ه‌ی ده‌نگدان ل������‌ه ماوه‌یه‌كی زۆر كورتدا پێویس������تی‬ ‫ب������‌ه دابینكردن������ی ژماره‌یه‌كی زۆر ل‌ه كه‌ره‌س������ته‌ و كۆمه‌ڵێكی‬ ‫به‌رفراوان ل‌ه سیسته‌م هه‌یه‌‪ ،‬واده‌ی كۆتاییش شیاوی گۆڕین‬ ‫نییه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش به‌بێ نه‌خشه‌س������ازییه‌كی پیش������ه‌یی بۆ گش������ت‬ ‫الیه‌كانی پرۆسه‌ی ده‌نگدان به‌ده‌ست ناهێنرێت‪.‬‬ ‫پێویس������ته‌ نه‌خشه‌س������ازیی پێش������وه‌خته‌ هه‌ر سیسته‌م و‬ ‫ڕێوش������وێنێكی نوێی هه‌بێت‪ ،‬له‌خۆ بگرێت‪ .‬ئه‌و سیسته‌مانه‌ی‬ ‫ك������ه‌ كار به‌ واده‌ی هه‌ڵبژاردنی جێگی������ر ده‌كه‌ن‪ ،‬پالندانان ب‌ه‬ ‫ئاس������انی و به‌ وردبینییه‌كی زیاتره‌وه‌ پره‌نسیپی ئاماده‌سازی‬ ‫به‌ده‌س������ت ده‌هێنێت‪ .‬هه‌رچی ئه‌و سیس������ته‌مانه‌ی هه‌ڵبژاردنن‬ ‫كه‌ واده‌یه‌كی جێگیریان نیی‌ه بۆ هه‌ڵبژاردن‪ ،‬پێویس������ت‌ه گشت‬ ‫كاتێك دڵنیا ببنه‌و‌ه ل‌ه ده‌سته‌به‌ركردنی ئاماده‌سازیدا‪ ،‬چونك‌ه‬ ‫نازانرێ چ ساتێك داوای ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردن ده‌كرێت‪.‬‬ ‫نه‌بوونی ئاماده‌س������ازی بۆ پرۆس������ه‌ی ده‌نگ������دان و بوونی‬ ‫فه‌رمانبه‌ری هه‌ڵبژاردنی ڕانه‌هێنراو و نه‌بوونی كه‌ره‌س������ت‌ه و‬ ‫ئامێری پێویس������ت‪ ،‬یاخود ده‌سنیش������ان نه‌كردنی شوێنه‌كانی‬ ‫ده‌نگدان ب‌ه ش������ێوه‌یه‌كی گونجاو‪ ،‬یان هه‌بوونی سیس������ته‌می‬ ‫گه‌یان������دن و سیس������ته‌م‌ه ئه‌لیكترۆنییه‌ تاقینه‌ك������راوه‌كان‪ ،‬یان‬ ‫خراپیی پالنی لۆجستی‪ ،‬ئه‌مان‌ه گشتیان بۆیان هه‌یه‌ هه‌ڕه‌ش‌ه‬ ‫له‌ ڕاست و دروستیی هه‌ڵبژاردن بكه‌ن‪.‬‬ ‫كاریگه‌ریی تێچوون‬ ‫له‌وانه‌ی‌ه ئه‌م پره‌نس������یپه‌ وا دیار بكه‌وێت كه‌ دژبه‌ره‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫پره‌نسیپه‌كانی دیكه‌‪ ،‬چونكه‌ دانان و دیاریكردنی تێچوونه‌كان‬ ‫له‌وانه‌یه‌ مانای ده‌سته‌به‌رنه‌كردنی چاره‌سه‌ری گونجاو بدات‬ ‫بۆ ئه‌و پره‌نسیپانه‌‪.‬‬ ‫به‌رێوه‌بردنی ده‌نگدان بریتیی‌ه ل‌ه به‌ده‌ستهێنانی باشترین‬ ‫ئاوێته‌ی خزمه‌تگۆزارییه‌كان ل‌ه چوارچێوه‌ی ماڵ و سه‌رچاوه‌ی‬ ‫داهاتی دیاریكراو به‌گشتی‪ ،‬بۆی‌ه به‌كارهێنانی ناكاریگه‌رانه‌ی‬ ‫سه‌رچاوه‌كانی داهات وه‌ك هه‌وڵێك بۆ پێكانی هه‌ندێك ئامانجی‬ ‫دیاریكراوی پرۆس������ه‌ی ده‌نگدان ‪ ،‬له‌وانه‌یه‌ له‌ تواناكانمان كه‌م‬ ‫بكاته‌و‌ه یاخود سنوورداریان بكات بۆ به‌ده‌ستهێنانی ئامانجی‬ ‫دیكه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪http://aceproject.org :‬‬

‫ئابی ‪2012‬‬

‫‪17‬‬


‫ئه‌رێ‌ (گول) دێ‌ خۆ بۆ گه‌ڕا دوێ‌ یا‬ ‫سه‌رۆكاتیێ‌ هه‌لبژێریت؟‬

‫نڤێسین‪ :‬ماركار ئیسایان‬ ‫وه‌رگێران‪ :‬ئیحسان عادل‬ ‫س������ه‌رۆكێ‌ توركیا عه‌بدول���ل��ا گــ������ول (‪ )Gül‬ئێكه‌ ژ‬ ‫سێ‌ كه‌س������ێن دیارێن پارتا ده‌س������تهه‌التدارا دادوه‌ری‬ ‫و گه‌ش������ه‌پێدان (پارتا‪ ،)AK‬كو لپ������اش بوویه‌رێن یان‬ ‫كوده‌تا ‪18‬ی ش������واتا س������اال ‪1997‬ێ ئه‌وا كو گروپێن‬ ‫ئایینی و ده‌زگه‌هێن ئابووری كربوونه‌ ئارمانج یا هاتیه‌‬ ‫دامه‌زراندن‪ .‬ئه‌ڤان كه‌سێن سیاسه‌تمه‌دار پارتا (‪)AK‬‬ ‫دامه‌زراند پش������تی چاالكیێن وان و حزبێن وان هاتینه‌‬ ‫به‌ربه‌ستكرن وه‌كو پارتا ڕزگاركرنا نیشتمانی (‪،)MSP‬‬ ‫پارتا ڕه‌فاهیه‌ (‪ )RP‬و پارتا فه‌زیله‌(‪. )FP‬‬ ‫پارت������ا (‪ ،)AK‬د ئێكه‌می������ن هه‌لبژارتنێ������ن گش������تیدا‬ ‫به‌ش������داربووی ل ‪ 3‬نوڤه‌مبه‌را ‪ 2002‬سه‌ركه‌فت‪ ،‬هه‌ر‬ ‫ژ وێ‌ س������ه‌ركه‌فتنێ‌ وه‌ره‌ ل سه‌رۆكاتیا وه‌التێ‌ توركیا‬ ‫مایه‌‪ .‬سێ‌ كه‌س������ێن دیارێن ئه‌ڤێ‌ پارتێ‪ ،‬هه‌لبه‌ت ئه‌ڤه‌‬ ‫ب������وون‪( :‬ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆگان)‪( ،‬عه‌بدولال گــول) و‬ ‫(بولێنت ئارێنج)‪ .‬ئه‌ڤ هه‌ر س������ێ‌ كه‌سه‌ ب ئاوایه‌كێ‌‬ ‫بێ‌ وێنه‌ كه‌تنه‌ به‌ر شاالوا ده‌وله‌تا توركیا‪ ،‬لێ‌ هاوكاری‬ ‫و هه‌ماهه‌نگی������ا وان یا موك������م و ب هێز هه‌می گه‌ف و‬ ‫گڤاشتن په‌رش و پووچ كرن‪.‬‬ ‫ل ساال ‪2007‬ێ ده‌س������تهه‌التێن (الوصایه‌) هه‌ولدان‬ ‫داكو (گــول) وه‌كو س������ه‌رۆك نه‌هێت������ه‌ هه‌لبژارتن‪ ،‬لێ‌‬ ‫‪ 18‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)24‬‬

‫جه‌م������اوه‌ری ب ڕێكا ڕیفراندومێ‌ به‌رس������ڤا وان دان‪.‬‬ ‫ئه‌ڤ������ان ده‌س������تهه‌التان دڤیان (گــ������ول) ی بلوك بكه‌ن‬ ‫ژبه‌ركو هه‌ڤژینا وی یا ده‌رس������وكدار بوو‪ .‬لێ‌ ئه‌گه‌رێ‌‬ ‫سه‌ره‌كی ئه‌و بوو كو ڕه‌وت و نوخبا كه‌مالیست نه‌ڤیایه‌‬ ‫و نه‌ڤێت ده‌ستهه‌الت بكه‌ڤیته‌ ده‌ستێ‌ هه‌موو كه‌سان‪.‬‬ ‫ئه‌وان پروپاگه‌نده‌ دكرن كو (شه‌ریعه‌ت ب ڕێڤه‌یه‌)‪ ،‬یان‬ ‫(ئاالڤێن ژیانا مودێرن و علمانیه‌ت د مه‌ترسیێ‌ دانه‌)‪.‬‬ ‫یا ڕاس������تی بیت (گــول) وه‌كو سه‌رۆك هاته‌ هه‌لبژارتن‬ ‫ێ بریارێ‌ لسه‌ر ماوه‌یێ‌ پێنج‬ ‫پێش پروسێسا ڕیفراندوم ‌‬ ‫سالیا هه‌لبژارتنا سه‌رۆكی بده‌ت‪ ،‬ئه‌ڤ ڕه‌وشه‌ژی پاش‬ ‫هه‌لبژارتنا (گــول) ی ناس������ه‌قامگیر ما‪ .‬بۆ ماوه‌یه‌كێ‌‬ ‫درێژ‪ ،‬حكومه‌تێ‌ هیچ حوكمێن یاسایی بۆ چاره‌سه‌ركرن‬ ‫و ئێكالكرنا ئه‌ڤێ‌ گرفتێ‌ نه‌ده‌رێخس������ت‪ .‬پرسیار ئه‌وه‌‬ ‫كا یاس������ایا نوو یان یاسایا كه‌ڤن دێ‌ لسه‌ر (گــول) ی‬ ‫هێته‌ چه‌س������پاندن‪ .‬ئه‌رێ‌ واده‌ی������ێ‌ ویالیه‌تا وی دێ‌ بۆ‬ ‫پێنج یان هه‌فت س������االن بیت؟ یان ماف هه‌یه‌ بۆ گه‌ڕا‬ ‫دووێژی خ������ۆ كاندید بكه‌ت؟ هه‌رچه‌نده‌ پارتا دادوه‌ری‬ ‫و گه‌ش������ه‌پێدان (‪ )AK‬یا ده‌س������تهه‌التدار شیان هه‌یه‌‬ ‫ئه‌ڤێ‌ گرفتێ‌ بداوی بینیت‪ .‬نها دادگه‌ها ده‌س������تووری‬ ‫بریاردایه‌ و هه‌لبژارتنێن س������ه‌رۆكاتیێ‌ ل ساال ‪2014‬‬


‫بهێنه‌ ئه‌نجامدان و (گــول) ی ماف هه‌یه‌ بۆ گه‌ڕا دوێ‌‬ ‫خۆ كاندید بكه‌ت‪.‬‬ ‫تومه‌تا گشتی وه‌س������ا بوو‪ :‬ئه‌ردۆگانی دڤیا سسته‌مێ‌‬ ‫ده‌س������تهه‌التێ‌ وه‌رگری������ت و ببیته‌ س������ه‌رۆك‪ ،‬لێ‌ ئه‌ڤێ‌‬ ‫سه‌رنه‌گرت‪ .‬هه‌ولدا ببیته‌ س������ه‌رۆكێ‌ توركیا و هه‌می‬ ‫هێزو ده‌ستهه‌الت هه‌بن‪ .‬ل ڤێ‌ خالێ‌ (گــول) ی جهێ‌‬ ‫خۆ ل ده‌ستهه‌التیێ‌ دا نه‌ دما‪.‬‬ ‫ل ڤێ‌ داویێ‌‪ ،‬ئاخفتنكه‌رێ‌ فه‌رمی یێ‌ سه‌رۆكێ‌ توركیا‬ ‫(ئه‌حمه‌د س������یڤه‌ر)‪ ،‬د دی������داره‌كا ڕۆژنامه‌ڤانی دگه‌ل‬ ‫(‪ )Vatan daily‬بۆ (ره‌وش������ه‌ن چاكیر) دازانین‪ ،‬كو‬ ‫سه‌رۆك (گــول) هیچ كومێنت لسه‌ر ئه‌ڤی بابه‌تی نینن‪.‬‬ ‫لێ‌ ئه‌ڤه‌ نه‌ به‌س یا ب (گــول) ی ڤه‌ گرێدایه‌‪ .‬ئاخفتنكه‌ری‬ ‫هیچ ده‌ربرینێن زه‌الل نه‌دان‪( .‬سیڤه‌ری) هێشتا گۆت‪:‬‬ ‫(ل ڤێ‌ پروسێس������ێ‌ گه‌له‌ك وه‌رار هه‌بوون س������ه‌رۆكێ‌‬ ‫جوامێ������ر خه‌مگین كربوون‪ .‬لێ‌ ئه‌وی هیچ خۆ ش������اش‬ ‫نه‌كر‪ ،‬تا ڕادده‌كی هه‌ولێن قه‌ده‌غه‌كرنا كاندیدكرنا وی‬ ‫بۆ گ������ه‌ڕا دووێ‌ بێ‌ ئومێد كربوو‪ .‬هه‌رچه‌نده‌‪ ،‬دادگه‌ها‬ ‫ده‌ستووری ئه‌ڤ جۆره‌ قه‌ده‌غه‌كرنه‌ وه‌كو سه‌رپێچیه‌كا‬ ‫ده‌ستووری دبینیت‪ ،‬هنده‌ك كه‌س و ئالیان نه‌رازیبوونا‬ ‫خۆ ده‌ربڕی و بریارا تایبه‌تا دادگه‌هێ‌ ب نه‌یا ده‌ستوری‬ ‫دازانین‪ .‬جه‌نابێ‌ سه‌رۆكی ب هوشیاری سه‌ره‌ده‌ری ل‬ ‫گه‌ل مژارێ‌ دكر و هێش������تا ژی ب هوشیاری و ژیرانه‌‬ ‫س������ه‌ره‌ده‌ریێ‌ دگه‌ل دكه‌ت داكو كه‌س هه‌ست و هزر‬ ‫نه‌كه‌ت یێ‌ د هه‌ڤركیه‌كێدا ل گه‌ل س������ه‌رۆكێ‌ وه‌زیران‪.‬‬ ‫ئ������ه‌و نه‌وه‌كو كه‌س������ێن مه‌زنێن دیترێ������ن حزبێیه‌ كو نا‬ ‫به‌رپرسانه‌ دبێژن و دئاخڤن)‪.‬‬ ‫بێ‌ گومان‪( ،‬س������یڤه‌ر) نه‌ش������یایه‌ ئه‌ڤان داخۆیانیا بێ‌‬ ‫ڕه‌زامه‌ندیا (گــول) ی بده‌ت‪ .‬ئه‌ڤه‌ژی نیش������انا هندێ‌‬ ‫یه‌ كو س������ه‌رۆك (گــول) گه‌ل������ه‌ك یێ‌ دامایه‌ و پێتڤی ب‬ ‫به‌الڤكرنا ئه‌ڤان كومێنتایه‌‪.‬‬ ‫ئ������ه‌رێ‌ ئه‌م دش������ێین ئه‌ڤ������ان داخۆیانیا وه‌ك������و گروڤه‌‬ ‫بس������ه‌لمێنین كو ئ������ه‌و دێ‌ بۆ گ������ه‌ڕا دووێ‌ خۆ كاندید‬ ‫كه‌ت هه‌تا كو ئه‌ڤ������ه‌ دژی حه‌زا (ئه‌ردۆگان)یژی بیت؟‬ ‫بۆچوونێن گه‌له‌كا د وه‌سانه‌ كو (گــول) ئه‌ڤێ‌ ڕه‌فتارێ‌‬ ‫ئه‌نج������ام ناده‌ت‪ ،‬چونك������ی په‌یوه‌ندیێن بهێ������ز و باوه‌ر‬ ‫دناڤبه‌را ئه‌وی و سه‌رۆكێ‌ وه‌زیراندا هه‌نه‌ و زێده‌باری‬ ‫كو (ئه‌ردۆگان) ی ل ساال ‪2007‬ێ ئه‌و قوربانی دابوو‬ ‫كو (گــول) ببیته‌ س������ه‌رۆك‪ .‬جێگرێ‌ پارتا دادوه‌ری و‬ ‫گه‌ش������ه‌پێدان (حوس������ێن چالیك) دبێژیت ئه‌و نه‌ د وێ‌‬

‫باوه‌رێ‌ دایه‌ كو (گــول) بۆ گه‌ڕا دوێ‌ یا س������ه‌رۆكاتی ‌‬ ‫ێ‬ ‫خۆ كاندید بكه‌ت ژبه‌ر ڕه‌س������ه‌نیا دلسۆزی و قه‌رداریا‬ ‫وی بۆ (ئه‌ردۆگان)‪.‬‬ ‫بال ئه‌م هه‌ر تش������ته‌كی بدانینه‌ جهێ‌ وی یێ‌ گونجای‪.‬‬ ‫ل ساال ‪ ،2007‬ئه‌ردۆگانی بۆ پۆستێ‌ سه‌رۆكاتیێ‌ خۆ‬ ‫كاندی������د نه‌كر‪ ،‬نه‌ ژبه‌ر جوامێریا وی بوو‪ ،‬لێ‌ وه‌س������ا‬ ‫هه‌س������ت دكر ئه‌گه‌ر ل س������ه‌رێ‌ حكومه‌تێ‌ بیت بۆ وی‬ ‫گه‌له‌ك باش������تره‌‪ .‬هه‌تا دوماهیك ده‌لیڤه‌ ژی خه‌مخۆرێ‌‬ ‫س������ه‌رۆكاتیێ‌ ب������وو‪ .‬ژ ئالیه‌كێ‌ دی ب س������اناهیتر بوو‬ ‫ده‌س������تهه‌التێن (الوصایه‌) (گــول)ی په‌س������ه‌ند بكه‌ت‪،‬‬ ‫كو پراكتیكا جۆره‌كێ‌ سیاس������ه‌ت و هێزا نه‌رم كربوو‪.‬‬ ‫داكو (ئه‌ردۆگان) نه‌بیته‌ س������ه‌رۆكه‌كێ‌ الواز د ناڤه‌ندا‬ ‫چاكسازی و هه‌ڤركیا (الوصایه‌) بۆ وی پترا گونجای‬ ‫بوو ده‌ست ژێ‌ به‌رده‌ت‪.‬‬ ‫لێ‌ نها پارتا (‪ )AK‬د وێ‌ باوه‌رێدایه‌ كو ده‌س������تهه‌التا‬ ‫ته‌واوا لس������ه‌ر هه‌می وه‌التی هه‌ی و لگور لیستا پارتا‬ ‫وی‪( ،‬ئه‌ردۆگان) دڤێ������ت ئه‌ندامه‌تیا په‌رله‌مانی بۆ ئێك‬ ‫تێرمێ‌ په‌رله‌مانی بهێلیت‪ .‬زێده‌باری هه‌روه‌كو سه‌رۆك‪،‬‬ ‫دش������ێت به‌رده‌وامیا حوكمێ وه‌الت������ی ب ڕێكا دیفاكتۆ‬ ‫ل گه‌ل س������ه‌رۆكێ‌ وه‌زیران بكه‌ت كو دێ‌ دلس������ۆزی و‬ ‫موریداتی بۆ هه‌بیت‪.‬‬ ‫كه‌واته‌‪ ،‬یا دیاره‌ كو چیرۆك نه‌ به‌س لسه‌ر دلسۆزی و‬ ‫قه‌ردارییه‌‪ .‬له‌وا ئه‌ز ب باوه‌رم ئه‌م دێ‌ پێشبینیا لڤینه‌كا‬ ‫حێبه‌تی ژ (گــول) ی كه‌ین‪.‬‬

‫ژێده‌ر‪http://www.todayszaman.com:‬‬

‫ئابی ‪2012‬‬

‫‪19‬‬


‫سۆمالی‬

‫سۆمالی واڵتێكه‌ كه‌وتۆت‌ه ڕۆژهه‌اڵتی كیشوه‌ری ئه‌فریقا‬ ‫و‪ ،‬پایته‌خته‌كه‌ی شاری مۆگادیشۆیه‌‪.‬‬ ‫"س������ۆمالی" ب‌ه زمانی س������ۆمالیایی‪" :‬س������ووماڵیان؛ ب‌ه‬ ‫زمان������ی عه‌ره‌بی‪" :‬الصومال"‪ ،‬كه‌ پێش������تر به‌ناوی كۆماری‬ ‫دیموكراتیكی سۆمالی ناسراو بوو‪ ،‬واڵتێكی كه‌ناراوییی‌ه ك‌ه‬ ‫كه‌وتۆته‌ (شاخی) ئه‌فریقا و ل‌ه ڕۆژهه‌اڵتی ئه‌فریقایه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و واڵته‌ له‌ ڕۆژئاوا له‌گه‌ڵ ئه‌تیۆپیا‪ ،‬له‌ باكوور و نیوه‌ی‬ ‫ڕۆژئاوا له‌گه‌ڵ جیبۆتی‪ ،‬له‌ باشووری ڕۆژئاوا له‌گه‌ڵ كینیا‪،‬‬ ‫له‌ باكوور له‌گه‌ڵ كه‌نداوی عه‌ده‌دن و له‌ ڕۆژهه‌اڵتیش له‌گه‌ڵ‬ ‫زه‌ریای هیند هاوس������نووره‌‪ .‬له‌ كاتی ئێس������تادا ده‌سه‌اڵتی‬ ‫سۆمالی كه‌تۆته‌ چوارچێوه‌ی مافی یاسایی و ئه‌و واڵته‌ هیچ‬ ‫ده‌سه‌اڵتێكی به‌سه‌ر ده‌وڵه‌تی ناوه‌ندی كه‌ به‌فه‌رمی ناسراوبێت‬ ‫نه‌بووه‌ و‪ ،‬له‌ هه‌رجۆره‌ پێناس������ه‌یه‌كی په‌یوه‌ست به‌ ده‌وڵه‌تی‬ ‫سه‌ربه‌خۆی جێگیر به‌دوور بووه‌‪ .‬پۆسته‌ نافه‌رمییه‌كان له‌ژێر‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتی ده‌وڵه‌ته‌ دامه‌زراوه‌ییی������ه‌‌ هه‌ڵنه‌بژێردراوه‌كانی‬ ‫ناوچه‌ی س������ۆمالی له‌ند‪ ،‬پان������ت له‌ن������د‪ ،‬ئه‌نجومه‌نی بااڵی‬ ‫دیوانی ئیسالمی و ده‌وڵه‌تی گوازراوه‌ی كاتیی بێهێز‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫په‌سه‌ندكراوی ڕێكخراوی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كانی جێگیر له‌‬

‫‪ 20‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)24‬‬

‫شاری بایدوا كه‌ كه‌وتۆته‌ نزیكه‌ی ‪ 250‬كیلۆمه‌تری باكووری‬ ‫ڕۆژئاوای پایته‌خت‪ ،‬مۆگادیشۆیه‌‪ .‬توندوتیژی وه‌كو به‌اڵیه‌كی‬ ‫كوشنده‌‪ ،‬باڵی به‌س������ه‌ر واڵتی سۆمالی له‌ كاتی شه‌ڕه‌كانی‬ ‫ناوخۆ كه‌ به‌ه������ۆی ده‌ركردنی محه‌مه‌د زیادباره‌ دیكتاتۆری‬ ‫پێشووتر له‌ ساڵی ‪ 1991‬كێشاوه‌‪.‬‬ ‫س������ه‌ربه‌خۆیی ل‌ه ده‌س������ه‌اڵتداریه‌تیی ئینگلیزی سۆمالی‬ ‫له‌ند پاش������ای بریتانیا ل‌ه ‪26‬ی حوزه‌یرانی س������اڵی ‪1960‬‬ ‫ڕاگه‌یێن������درا‪ .‬ل‌ه ‪1‬ی ته‌مووزی س������اڵی ‪ ،1960‬یه‌كگرتن ل‌ه‬ ‫نێوان ئینگلیز و سۆمالی له‌ندی ئیتالیای پێشوو ڕووی دا‪.‬‬ ‫له‌و كاته‌دا ده‌وڵه‌ت له‌الیه‌ن عه‌بدوڵاڵهی عیسا پێكهاتوو‌ه‬ ‫و عادن عه‌بدوڵاڵ عوسمان دار وه‌كو سه‌ركۆماری سۆمالی‬ ‫و عه‌بد ئه‌لڕه‌ش������ید عه‌لی ش������رماك‌ه وه‌كو سه‌رۆكوه‌زیری‬ ‫س������ۆمالی هه‌ڵبژێردرا‪ .‬دواتر له‌ س������اڵی ‪ ،1967‬محه‌مه‌د‬ ‫ئیبراهیم ئیگال له‌و ده‌وڵه‌ته‌ی كه‌ له‌الیه‌ن عه‌بد ئه‌لڕه‌ش������ید‬ ‫عه‌لی شرماك‌ه دامه‌زرا‪ ،‬بوو به‌ سه‌رۆكوه‌زیر‪ .‬ئیگال دواتر‬ ‫وه‌كو س������ه‌ركۆمار له‌ ده‌وڵه‌تی خۆده‌رخسته‌ی سه‌ربه‌خۆی‬ ‫سۆمالی له‌ند هه‌ڵبژێردرا‪ .‬ناوبراو ل‌ه ‪3‬ی ئایاری ‪ 2002‬ل‌ه‬ ‫نه‌خۆشخانه‌یه‌ك ل‌ه پرتۆریا كۆچی دوایی كرد‪.‬‬


‫عه‌بدوڵاڵهی عیسا‬

‫عادن عه‌بدوڵاڵ عوسمان دار‬

‫ل������ه‌ كۆتاییه‌كانی س������اڵی ‪ 1969‬و‪ ،‬دوابه‌دوای كوژرانی‬ ‫ش������رماكه‌‪ ،‬كه‌سێك كه‌ ل‌ه س������اڵی ‪ 1967‬تاكو ‪ 1969‬وه‌كو‬ ‫سه‌ركۆمار هه‌ڵبژێردرا و كاری كردبوو‪ ،‬ده‌وڵه‌تێكی سه‌ربازیی‬ ‫به‌هێ������زی گرته‌ ده‌س������ت‪ .‬ل‌ه س������اڵی ‪ 1969‬و له‌ ئه‌نجامی‬ ‫كوده‌تایه‌ك‪ ،‬محه‌مه‌د زیادباره‌‪ ،‬ژنڕاڵێكی هێزی س������ه‌ربازی‪،‬‬ ‫س������ه‌رۆكایه‌تیی كۆماری گرت‌ه ده‌س������ت‪ .‬س������ه‌ركرده‌كانی‬ ‫شۆڕشی سه‌ربازی ب‌ه س������ه‌رۆكایه‌تیی زیادبار‌ه ده‌ستیان‬ ‫به‌ ڕه‌خساندنی چااڵكییه‌كانی به‌رباڵوی گشتی كرد‪ .‬ئه‌وان‬ ‫هه‌روه‌ها ده‌س������تیان به‌ جێبه‌جێكردنی پڕۆژه‌ی نه‌هێشتنی‬ ‫نه‌خوێن������دواری ل‌ه ناوچه‌كانی ش������ار و گونده‌كان كرد‪ ،‬ك‌ه‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی سه‌رس������وڕهێنه‌ر ڕێژه‌ی نه‌خوێنده‌وارییان ل‌ه‬ ‫‪ %5‬بۆ ‪ %55‬له‌ ناوه‌ڕاستی ده‌یه‌ی ‪ 1980‬به‌رز كرده‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌وكاته‌دا‪( ،‬باره‌) كه‌س������ێكی به‌رچ������اوی كابینه‌ی خۆی‬ ‫به‌ناوی (سرلش������كر گبیر) و دوو كه‌سی دیكه‌ی ل‌ه پۆست‌ه‬ ‫فه‌رمییه‌كانی له‌ناو برد‪ .‬ل‌ه ساڵی ‪ 1977‬شه‌ڕ‌ه یه‌ك ل‌ه دوای‬ ‫یه‌كه‌كان وه‌كو به‌شێك ل‌ه ڕاستییه‌كانی ژیانی سۆمالی لێ‬ ‫هات‪ .‬ل‌ه س������اڵی ‪ ،1991‬یه‌كه‌مین گرووپی س������ه‌رهه‌ڵداوان‬ ‫ب‌ه س������ه‌رۆكایه‌تیی عه‌بدوڵاڵهی یوسف ئه‌حمه‌د‪ ،‬سه‌رۆكی‬ ‫(اس اس دی ئێف) سه‌ری هه‌ڵدا و حكوومه‌تی سه‌ركۆمار‬ ‫عه‌لی مه‌ه������دی محه‌مه‌د له‌الیه‌ن هه‌ندێ له‌ الیه‌نه‌كان وه‌كو‬ ‫س������ه‌ركۆماری كاتی به‌فه‌رمی نه‌ناس������را‪ .‬هه‌ر له‌و ساڵه‌دا‪،‬‬ ‫به‌شی باكووری واڵت سه‌ربه‌خۆیی خۆی وه‌كو سۆمالی له‌ند‬ ‫ڕاگه‌یاند؛ هه‌رچه‌ند‌ه ئه‌و سه‌ربه‌خۆی‌ه نافه‌رمییه‌ ل‌ه به‌رامبه‌ر‬ ‫ناوچه‌ پڕ له‌ كێشمه‌كێشمه‌كانی باشوور ئارامییه‌كی هه‌بوو‪،‬‬ ‫به‌اڵم له‌الیه‌ن هیچیه‌ك ل‌ه ڕێكخراوه‌ نێونه‌ته‌وه‌ییه‌كانه‌و‌ه ب‌ه‬ ‫فه‌رمی په‌سه‌ند نه‌كرا‪ .‬له‌ نێوان سااڵنی ‪ 1991‬و ‪1992‬دا‪،‬‬ ‫درزێك له‌نێو كۆنگره‌ی یه‌كگرتووی سۆمالی‪ ،‬كه‌ هه‌ولیدابوو‬ ‫بۆ له‌س������ه‌ركار الدانی (زیادباره‌)‪ ،‬بووه‌ هۆی هه‌ڵگیرسانی‬ ‫شه‌ڕی ناوخۆیی به‌تایبه‌ت له‌ ناوچه‌ی مۆگادیشۆ‪.‬‬ ‫له‌ ساڵی ‪ 1993‬و دوابه‌دوای سه‌رنه‌كه‌وتنی هه‌وڵی هیوای‬ ‫گه‌ڕانه‌وه‌‪ ،‬بۆ ماوه‌ی دوو س������اڵ له‌الیه‌ن ڕێكخراوی نه‌ته‌وه‌‬

‫یه‌كگرتووه‌كانه‌وه‌ (سه‌ره‌تا له‌ ناوچه‌كانی باشوور) هه‌وڵێك‬ ‫ده‌ستی پێكرد‪ ،‬كه‌ توانی باری ئافره‌تان چاكتر بكات‪.‬‬ ‫هێزه‌كان������ی ڕێكخ������راوی نه‌ته‌و‌ه یه‌كگرت������ووه‌كان كه‌ ل‌ه‬ ‫س������ه‌ربازانی ئه‌مریكایی پێكهاتبوو‪ 18 ،‬كه‌س������یان به‌هۆی‬ ‫به‌ركه‌وتنی كۆپته‌ره‌كه‌یانه‌و‌ه گیانیان له‌ده‌ست دا‪.‬‬ ‫ڕێكخراوی نه‌ته‌و‌ه یه‌كگرتووه‌كان ل‌ه كرده‌وه‌ی قه‌لغانی‬ ‫یه‌كگرتوو كه‌ ل‌ه ‪3‬ی ئازاری ‪ 1995‬ئه‌نجام درا‪ ،‬ناچار بوو‬ ‫پاشه‌كش������ێ بكات‪ .‬له‌و كرده‌وه‌یه‌دا هێزه‌كانی ڕێكخراوی‬ ‫نه‌ته‌و‌ه یه‌كگرتووه‌كان تووش������ی خه‌ساره‌تێكی قورس هات‪،‬‬ ‫به‌اڵم هێشتا ڕۆڵی ده‌وڵه‌ت نه‌گه‌ڕابۆوه‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم ل‌ه دابه‌شكردنێكی دیك‌ه ل‌ه سۆمالی و له‌ ناوچه‌كانی‬ ‫باكووری ڕۆژهه‌اڵت ڕووی دا‪ ،‬ویالیه‌تی خۆبه‌ڕێوه‌به‌ر‪ ،‬دوای‬ ‫ڕاگه‌یاندنی سه‌ربه‌خۆییێكی (كاتی) ل‌ه ساڵی ‪ ،1998‬ناوی‬ ‫(پانت له‌ند)ی بۆخۆی دی������اری كرد‪ .‬هه‌ڵبه‌ته‌ ئه‌و ویالیه‌ت‌ه‬ ‫نیازی خۆی بۆ به‌ش������داری ل‌ه هه‌رجۆره‌ ده‌وڵه‌تێكی ئاشتی‬ ‫به‌ مه‌به‌س������تی پێكهێنانی ده‌وڵه‌تێكی نوێی ناوه‌ندی خست‌ه‬ ‫ڕوو‪ .‬ئه‌وه‌ی جێی باسه‪ ،‬ئه‌و ویالیه‌ت‌ه به‌نیازی جیابوونه‌و‌ه‬ ‫ل‌ه واڵتی سۆمالی نه‌بوو‪.‬‬ ‫س������ێیه‌مین دابه‌ش������بوون ل������‌ه ته‌م������ووزی ‪ 2006‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ڕاگه‌یاندنی س������ه‌ربه‌خۆیی ویالیه‌تی (جوبالند) ڕووی دا‪.‬‬ ‫ل‌ه كاتی ئێس������تادا ناوچ������ه‌ی (جوبالند) س������ه‌ربه‌خۆیی و‬ ‫حكوومه‌تی گش������تیی خۆی ڕاگه‌یاندووه‌‪ .‬سه‌رهه‌نگ (بار‌ه‬ ‫عادن شیر هیراله‌)‪ ،‬س������ه‌رۆكی دامه‌زراو‌ه یه‌كگرتووه‌كانی‬ ‫دۆڵی (جوبا دوكس������ادا جوبا) به‌هێزترین س������ه‌رۆكی ئه‌و‬ ‫ناوچه‌ی‌ه ئه‌ژمار ده‌كرێت‪ .‬له‌و ناچه‌یه‌شدا ده‌وڵه‌تی خۆجێی‬ ‫داوای خۆبه‌ڕێوه‌بردنی ته‌واو ناكات‪.‬‬ ‫چواره‌مین حكوومه‌تی خۆده‌رخس������ته‌ به‌ سه‌رۆكایه‌تیی‬ ‫هێزی س������ه‌ربازیی به‌رگری (راهانوی������ان) (ئار ئار ای) ل‌ه‬ ‫س������اڵی ‪ 1999‬دروس������ت بوو‪ .‬ئه‌و ڕاگه‌یاندنه‌ سه‌ربه‌خۆی‌ه‬ ‫(كاتی)ی‌ه ل‌ه س������اڵی ‪ 2002‬جارێكی دیك������‌ه ڕاگه‌یێندراوه‌‪،‬‬ ‫كه‌ بوو‌ه هۆی دروس������تبوونی حكوومه‌تێكی خۆبه‌ڕێوه‌به‌ری‬ ‫نافه‌رمی ل‌ه ناوچه‌ی باش������ووری ڕۆژئاوای س������ۆمالی‪ .‬ئار‬ ‫ئار ئای له‌ س������اڵی ‪ ،1999‬سه‌ره‌تادا ده‌ستی ب‌ه پێكهێنانی‬ ‫دام������ه‌زراوه‌ی خۆبه‌ڕێوه‌ب������ردن ل‌ه ناوچه‌ی ب������ای و باكول‬ ‫باشوور و ناوه‌ندی سۆمالی كرد‪.‬‬ ‫س������ۆمالی یه‌كێك بوو ل������ه‌و واڵتانه‌ی ك‌ه به‌ر هێرش������ی‬ ‫ش������ه‌پۆله‌كانی تس������انۆمی كه‌وت‪ ،‬ك‌ه به‌هۆی بۆمه‌له‌رزه‌یه‌ك‬ ‫ل‌ه ساڵی ‪ 2004‬دروس������ت بوو‪ ،‬ل‌ه ئه‌نجامدا كه‌ناراوه‌كانی‬ ‫زه‌ریای هین������دی تێكدا‪ ،‬هه‌موو گونده‌كانی له‌ناوبرد و ‪300‬‬ ‫كوژراوی به‌جێ هێشت‪.‬‬

‫ئابی ‪2012‬‬

‫‪21‬‬


‫پێكدادانێك ب‌ه مه‌به‌س������تی وه‌الوه‌نانی سه‌ربازییه‌كان ل‌ه‬ ‫مانگی ئای������اری ‪ 2006‬ڕوی دا‪ .‬الیه‌نه‌كانی ئه‌و پێكدادان‌ه‬ ‫بریتیبوون له‌‪ :‬یه‌كێتی هێزه‌ س������ه‌ربازییه‌كانی پاڵپشتیكراو‬ ‫له‌الیه‌ن س������ی ئای ئه‌ی مۆگادیش������ۆ له‌ژێر ناوی یه‌كێتی بۆ‬ ‫گه‌ڕانه‌وه‌ی ئاشتی و چاالكیی دژه‌ تیرۆریستی یا (ئای ئار‬ ‫پی س������ی تی) كه‌ چاالكییان ده‌ك������رد له‌الیه‌ك و گرووپێكی‬ ‫شێوه‌ سه‌ربازیی په‌یوه‌ست به‌ یه‌كێتی دادگاكانی ئیسالمی‬ ‫به‌ناو (یو ئای سی) له‌الیه‌كی دیكه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و پێكدادان‌ه له‌ ناوه‌ڕاس������تی مانگی ش������وبات ده‌ستی‬ ‫پێكرد‪ .‬چه‌ند س������ه‌د كه‌سێك له‌ خه‌ڵك ك‌ه زۆربه‌یان خه‌ڵكی‬ ‫س������یڤیل بوون به‌هۆی تۆپبارانه‌وه‌ گیانیان له‌ده‌س������ت دا‪.‬‬ ‫هاوواڵتیانی مۆگادیش������ۆ ئ������ه‌و پێكدادان‌ه ب‌ه قورس������ترین‬ ‫پێكدادان‪ ،‬له‌ماوه‌ی زیاتر له‌ یه‌ك ده‌یه‌ بێ یاسایی داده‌نێن‪.‬‬ ‫ئیسالمییه‌كان‪ ،‬ویالیه‌ته‌ یه‌كگرتووكان به‌وه‌ تاوانبار ده‌كه‌ن‬ ‫كه‌ پاڵپش������تی دارایی ل‌ه هێ������ز‌ه س������ه‌ربازییه‌كان له‌الیه‌ن‬ ‫ڕێكخراوی هه‌واڵگری ناوه‌ندی و ب‌ه مه‌به‌س������تی ڕێگرتن ل‌ه‬ ‫به‌ده‌سه‌اڵت گه‌یشتنی ئیسالمییه‌كان ده‌كات‪.‬‬ ‫نه‌خشه‌ی سیاسیی سۆمالی‬ ‫ل‌ه ‪5‬ی حوزه‌یرانی ‪ 2006‬گرووپێكی ش������ێوه‌ سه‌ربازیی‬ ‫ئیس���ل��امی ڕایانگه‌یان������د‪ ،‬ك������ه‌ كۆنتڕۆلی ته‌واوی ش������اری‬ ‫مۆگادیش������ۆیان كردووه‌‪ .‬ل‌ه ‪5‬ی حوزه‌یرانی ‪ 2006‬دوایین‬ ‫توندكارییه‌كان������ی (ئای ئار پی س������ی تی) ل������ه‌ ناوچه‌كانی‬ ‫باش������ووری سۆمالی‪ ،‬ش������اری جوهار‪ ،‬ب‌ه به‌رگرییه‌كی كه‌م‬ ‫كه‌وت‌ه ده‌ست (یۆ ئای سی)‪ .‬له‌ ڕاستیدا هێزه‌ سه‌ربازییه‌كان‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی كاریگه‌ر له‌یه‌ك هه‌ڵوه‌شایه‌وه‌‪.‬‬ ‫ده‌وڵه‌تی كات������ی داوای چاودێریی هێزێكی پاراس������تنی‬ ‫ئاشتی ناوچه‌ی ڕۆژهه‌اڵتی ئه‌فریقای كرد‪ .‬سه‌ركرده‌كانی‬ ‫یو ئای سی به‌و داواكاریی‌ه ڕازی نه‌بوو و له‌ مه‌راسیمێكی‬ ‫فه‌رمی������دا‪ ،‬یه‌كێتی ئه‌فریقا‪ ،‬ك‌ه ل������‌ه ‪9‬ی ئه‌یلوولی ‪ 2006‬ل‌ه‬

‫‪ 22‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)24‬‬

‫لیبی������ا ئه‌نجام درا‪ ،‬ڕاوێژیان ب������‌ه واڵتانی ئه‌ندام له‌ یه‌كێتی‬ ‫ئه‌فریقا (ئای یو) سه‌باره‌ت ب‌ه وه‌الوه‌نانی پڕۆژه‌ی ناردنی‬ ‫هێزی پاراستنی ئاشتی بۆ سۆمالی‪ ،‬كرد‪.‬‬ ‫ل‌ه س������ااڵنی ‪ 1977‬تا ‪ 1978‬ش������ه‌ڕێكی قورس له‌ نێوان‬ ‫سۆمالی و ئه‌تیۆپیا له‌سه‌ر پارێزگای (ئۆگادێن)ی سۆمالی‬ ‫ڕوی دا‪ ،‬كه‌ س������ه‌ره‌تا له‌الیه‌ن ئه‌تیۆپیاو‌ه ده‌ستی پێكرد و‬ ‫مه‌به‌س������تیش لێك جیاكردنه‌وه‌ی واڵتی س������ۆمالی ل‌ه نیوه‌ی‬ ‫یه‌كه‌می سه‌ده‌ی بیسته‌م دیاری كرا‪ .‬هه‌روه‌ها زۆرێك وای‬ ‫بۆچ������وون‪ ،‬ك‌ه ئه‌تیۆپیا به‌هۆی ئه‌و پێش������ینه‌ دوورودرێژه‌ی‬ ‫ئیمپراتۆریه‌ی ك‌ه هه‌یه‌تی‪ ،‬مه‌به‌س������تی فه‌رمانڕه‌واییكردن‌ه‬ ‫به‌سه‌ر سۆمالی به‌هۆی چاودێریكردنی الیه‌نی دووه‌مه‌وه‌‪.‬‬ ‫گرووپی نیمچه‌ سه‌ربازیی ئیسالمی كه‌ پاڵپشتییان ل‌ه (یو‬ ‫ئای سی) ده‌كرد‪ ،‬به‌رده‌وام كۆنتڕۆلی زۆربه‌ی ناوچه‌كانی‬ ‫نیوه‌ی باشووری سۆمالی ب‌ه شێوه‌یه‌كی عاده‌تی و ل‌ه ڕێی‬ ‫گفتگۆ له‌گه‌ڵ س������ه‌ركرد‌ه خێله‌كییه‌كانی خۆجێی و نه‌ك ب‌ه‬ ‫زۆرداری‪ ،‬كردبوو‪ .‬هه‌ڵوێس������تی ئیس���ل��امییه‌كان سه‌باره‌ت‬ ‫ب‌ه ش������اری (بایدۆوا) ك‌ه ده‌وڵه‌تی ناوه‌ن������دی له‌وێ بوو و‬ ‫ئه‌تیۆپیاش ڕایگه‌یاندبوو كه‌ ل‌ه كاتی هه‌ڕه‌شه‌ پاڵپشتی لێ‬ ‫ده‌كات‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌كی ڕوون و ئاشكرا ڕاگه‌یێندرا‪ .‬به‌اڵم ل‌ه‬ ‫‪25‬ی ئه‌یلوولی ‪ ،2006‬یو آی سی به‌ره‌و به‌نده‌ری باشوور‬ ‫(كی������س مایۆ) وات������‌ه دوایین به‌نده‌ر كه‌ له‌ژێر ده‌س������ه‌اڵتی‬ ‫ده‌وڵه‌ت بوو ڕۆیشت‪.‬‬ ‫له‌ ڕۆژی چوارش������ه‌مم‌ه ‪1‬ی تش������رینی دووه‌می ‪2006‬‬ ‫گفتوگۆی ئاش������تی ل‌ه نێوان ده‌وڵه‌تی كات������ی ل‌ه باكوور ك‌ه‬ ‫له‌الیه‌ن ڕێكخ������راوی نه‌ته‌و‌ه یه‌كگرتووه‌كان ناس������راو بوو‬ ‫له‌الیه‌ك و ئیسالمییه‌كانی باشوور‪ ،‬هه‌ڵپه‌سێردرا‪ .‬زۆربه‌ی‬ ‫ده‌سه‌اڵتداران ترس������یان له‌ هه‌ڵگیرسانی شه‌ڕی ناوخۆیی‬ ‫هه‌بوو‪ .‬ل������ه‌و نێوه‌ش������دا‪ ،‬ئه‌تیۆپیا و هێزه‌كان������ی ڕكابه‌ری‬ ‫ئه‌ریتێریاییش پاڵپش������تییان ل‌ه گرووپه‌كانی نه‌یار ل‌ه شه‌ڕی‬ ‫ده‌سه‌اڵت‪ ،‬هه‌ڵپه‌ساردنی سیاسی كه‌ له‌نێو ده‌وڵه‌تی كاتیی‬ ‫دیاركرابوو و گرووپی خۆشه‌ویستی یو ئای سی‪ ،‬ده‌كرد‪.‬‬ ‫سیاسه‌ت‬ ‫س������ه‌ره‌ڕای بوون������ی ده‌وڵه‌تێك������ی ناس������راو له‌الی������ه‌ن‬ ‫ڕێكخراوه‌كانی نێونه‌ته‌وه‌یی ل‌ه شاری (بایدۆوا)‪ ،‬سۆمالی‬ ‫ل‌ه س������اڵی ‪ 1991‬هیچ ده‌وڵه‌تێكی گاریگ������ه‌ری نه‌بوو‪ .‬ئه‌و‬ ‫ڕێكخ������راو یان ده‌وڵه‌ت‌ه ك‌ه به‌ن������اوی (ده‌وڵه‌تی گوازراوه‌ی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی) ده‌ناس������را‪ ،‬ته‌نها كۆنتڕۆڵی بایدۆوای له‌ده‌ست‬ ‫بوو و ب‌ه بۆچوونی زۆربه‌ی خه‌ڵك هیچ وێنه‌یه‌كی یاس������ایی‬ ‫نییه‌‪ .‬ده‌وڵه‌ت������ی كاتی ل‌ه ده‌ره‌وه‌ی واڵت له‌الیه‌ن هێزێك ك‌ه‬ ‫به‌ش������ێوه‌یه‌كی مێژوویی دژی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی س������ۆمالی‬


‫بوون‪ ،‬وه‌كو ئه‌تیۆپی������ا و واڵتانی جۆراوجۆری ئه‌فریقیا ك‌ه‬ ‫له‌ هه‌وڵی س������نوورداركردنی قه‌بار‌ه و پێش������ڤه‌چوونه‌كانی‬ ‫سۆمالی و ده‌ست به‌س������ه‌رداگرتنی كۆتایی به‌سه‌ر خاكی‬ ‫داگیركراوی ئه‌و واڵت‌ه بوون‪ ،‬دیاری كراوه‌‪.‬‬ ‫ئااڵی سۆمالی له‌ند‬ ‫ل‌ه س������اڵی ‪ 1991‬چه‌ند خێلێك ل‌ه باك������ووری ئه‌و واڵت‌ه‬ ‫به‌ناوی سۆمالی له‌ند سه‌ربه‌خۆییان ڕاگه‌یاند‪.‬‬ ‫ل‌ه ناوچه‌كانی باكووری ڕۆژئاوا‪ ،‬كۆماری دوورخراوه‌ی‬ ‫س������ۆمالی له‌ند هه‌یه‌‪ ،‬ك‌ه ل‌ه س������اڵی ‪ 1991‬س������ه‌ربه‌خۆیی‬ ‫خ������ۆی ڕاگه‌یاندووه‌‪ .‬ئ������ه‌و ناوچ‌ه ئۆتۆنۆمیی‌ه س������ه‌ره‌ڕای‬ ‫ئه‌وه‌ی ك������ه‌ له‌ به‌رامبه‌ر ناوچه‌كانی باش������وور و باكووری‬ ‫ڕۆژهه‌اڵت‪ ،‬جێگیریی و تا ئه‌ندازه‌یه‌ك دیموكراس������یی خۆی‬ ‫پاراس������تووه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌الیه‌ن كۆمه‌ڵگه‌ی نێونه‌ته‌وه‌ییه‌وه‌ دانی‬ ‫پێ نه‌نراوه‌‪ .‬پانت له‌ند له‌ ناوچه‌كانی باكووری ڕۆژهه‌اڵت‪،‬‬ ‫خۆبه‌ڕێوه‌بردن������ی خۆی ل‌ه س������اڵی ‪ 1998‬ڕاگه‌یاند‪ .‬به‌اڵم‬ ‫سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی سه‌ركۆماری پێش������ووتری پانت له‌ند ك‌ه‬ ‫ئێس������تا سه‌ركۆماری ده‌وڵه‌تی (بایدۆوا)یه‌ و پانت له‌ندیش‪،‬‬ ‫ڕازیبوونی خۆی ل‌ه به‌شداریكردن له‌ ده‌وڵه‌تێكی یه‌كگرتووی‬ ‫تیۆری ل‌ه داهاتوو ڕاگه‌یاندووه‌‪ ،‬ك‌ه تا ئێس������تا ڕازی نه‌بوو‌ه‬ ‫به‌شداری ل‌ه ده‌وڵه‌تێكی كاتیدا بكات‪.‬‬ ‫له‌ ناوچه‌كانی باشووری ڕۆژهه‌اڵتی ناوخۆیی‪ ،‬ویالیه‌تی‬ ‫جوباڵند و سۆمالی باشووری ڕۆژئاوا له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تی بایدۆوا‬ ‫یه‌كیان گرتوو‌ه و س������ه‌ركرده‌كانیان ئه‌ندام������ی په‌رله‌مانی‬ ‫بایدۆوانه‌‪ .‬نیوه‌ی دیكه‌ی واڵت‪ ،‬كه‌ ڕێژه‌یه‌كی زۆری خه‌ڵكی‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬له‌ژێر كۆنتڕۆڵی یه‌كێتی دادگا ئیسالمییه‌كان‌ه و ئه‌و‬ ‫ئه‌نجومه‌نه‌ به‌ڕێوه‌بردنی مۆگادیش������ۆ و له ‪24‬ی ئه‌یلوولی‬ ‫‪2006‬یش كیس������مایۆی ل‌ه ئه‌س������تۆیه‌‪ .‬س������ه‌رۆكایه‌تی ئه‌و‬ ‫ئه‌نجومه‌ن‌ه له‌ ئه‌ستۆی شێخ شه‌ریف ئه‌حمه‌ده‌‪.‬‬ ‫ل‌ه ‪14‬ی تش������رینی یه‌كه‌می ‪ ،2004‬ئه‌ندامانی په‌رله‌مانی‬ ‫سۆمالی كه‌س������ێكی س������ه‌ربازیییان به‌ناوی (عه‌بدوڵاڵهی‬ ‫یوس������ف) س������ه‌ركۆماری پێش������ووتری پانت له‌ندیان وه‌كو‬ ‫سه‌ركۆماری داهاتووی واڵت هه‌ڵبژارد‪ .‬ب‌ه له‌به‌رچاوگرتنی‬ ‫باری مۆگادیش������ۆ‪ ،‬هه‌ڵبژاردن ل‌ه یاریگای������ه‌ك ل‌ه نایرۆبیی‬ ‫كینی������ا‪ ،‬ئه‌نجام درا‪ .‬یوس������ف له‌الی������ه‌ن په‌رله‌مانی كاتیی‬ ‫س������ۆمالی وه‌كو س������ه‌ركۆماری ده‌وڵه‌تی كاتی هه‌ڵبژێردرا‪.‬‬ ‫ناب������راو توانی ل‌ه كۆی ‪ 275‬ده‌نگ������ی په‌رله‌مان ‪ 189‬ده‌نگ‬ ‫مسۆگه‌ر بكات‪ .‬كۆبوونه‌وه‌ی په‌رله‌مانیش له‌ واڵتی كینیای‬ ‫دراوس������ێ به‌ڕێوه‌چوو‪ .‬ده‌وڵه‌تی یوس������ف له‌الیه‌ن زۆربه‌ی‬ ‫واڵتان������ی ڕۆژئ������اوا ب‌ه یاس������ایی ئه‌ژمار ك������را‪ .‬هه‌رچه‌ند‌ه‬

‫ده‌س������ه‌اڵتداریه‌تی ڕاس������ته‌قینه‌ی ئه‌و ب������ه‌ له‌به‌رچاوگرتنی‬ ‫كورته‌مێژووی س������ه‌ربازیی ناوبراو سه‌باره‌ت به‌وه‌ی ك‌ه ل‌ه‬ ‫ش������ه‌ڕی ناوخۆیی ده‌ستی له‌ له‌ناوچوونی سۆمالی هه‌بوو‌ه‬ ‫كه‌وتۆت‌ه ژێر پرسیاره‌وه‌‪.‬‬ ‫زۆرێك ل‌ه ڕێكخراو‌ه سیاسییه‌كان‪ ،‬ك‌ه هه‌ندێكیان ڕیشه‌ی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی������ان هه‌ی‌ه له‌ س������ۆمالی بوونیان هه‌ی������ه‌‪ ،‬هه‌ندێكی‬ ‫دیكه‌ش������یان ل‌ه هه‌وڵی ئه‌وه‌دان سۆمالی ل‌ه سیاسه‌ته‌كانی‬ ‫نه‌ته‌وه‌ییه‌و‌ه ئازاد بكه‌ن‪ ،‬وه‌كو‪( :‬باڵی یه‌كگرتووی سۆمالی)‪.‬‬ ‫زۆربه‌ی ئه‌و ڕێكخراوان‌ه دوای هه‌ڵگیرسانی شه‌ڕی ناوخۆ‬ ‫دروست بوونه‌‪.‬‬ ‫به‌هه‌رحاڵ‪ ،‬ل������ه‌ كۆتایی س������اڵی ‪ ،2006‬ده‌وڵه‌تی كاتیی‬ ‫نیشتمانی ته‌نها كۆنتڕۆڵی به‌شێكی بچووكی واڵتی به‌ده‌سته‌وه‌‬ ‫بووه‌‪ .‬ب������ه‌ پێی هه‌ندێ بۆچ������وون‪ ،‬كۆنتڕۆڵی ئ������ه‌و ده‌وڵه‌ته‌‬ ‫زۆر به‌س������ه‌ختی له‌ س������نووری بایدۆوای پایته‌خت تێپه‌ڕیوه‌‪.‬‬ ‫به‌ گش������تی‪ ،‬بارێكی سیاس������یی ناجێگیر ده‌سه‌اڵتی به‌سه‌ر‬ ‫واڵتدا هه‌بووه‌‪ ،‬بۆ نموونه‌‪ :‬له‌ ‪18‬ی ئه‌یلوولی س������اڵی ‪،2006‬‬ ‫عه‌بدوڵاڵهی یوسف زۆر به‌ سه‌ختی له‌و هێرشه‌ خۆكوژییه‌ی‬ ‫كه‌ كرایه‌ س������ه‌ر كاروانی ئه‌و‪ ،‬به‌ سه‌اڵمه‌تی ده‌ربازی بوو‪.‬‬ ‫هه‌رچه‌نده‌ له‌و هێرشه‌دا دوازده‌ كه‌س كوژران‪.‬‬ ‫جوگرافیا‬ ‫سۆمالی كه‌وتۆته‌ ڕۆژهه‌اڵتی كیشوه‌ری ئه‌فریقا و به‌شی‬ ‫باكوریشی كه‌وتۆته‌ سه‌ر هێلی ئیستوا‪ ،‬له‌ باكووره‌وه‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫كه‌نداوی عه‌ده‌ن هاوس������نوور‌ه و زه‌ریای هیندیش كه‌وتۆت‌ه‬ ‫ڕۆژهه‌اڵت������ی ئه‌و واڵته‌وه‌‪ .‬ئه‌و واڵت������ه‌ و واڵتانی ئه‌تیۆپیا و‬ ‫جیبۆت������ی وه‌كو قۆچی ئه‌فریقا ده‌ناس������رێت‪ .‬س������ۆمالی ل‌ه‬ ‫باكووری ڕۆژئاوا له‌گه‌ڵ جیبۆتی‪ ،‬له‌ ڕۆژئاوا له‌گه‌ڵ ئه‌تیۆپیا‬ ‫و و له‌ باش������ووریش له‌گه‌ڵ كینیا هاوس������نووره‌‪ .‬س������ۆمالی‬ ‫له‌و تراس������ت سۆمالی كه‌ پێش������تر له‌ژێر ده‌سه‌اڵتی ئیتاڵیا‬ ‫بوو‪ ،‬هه‌روه‌ها س������ۆمالی له‌ند كه‌ پێش������تر له‌ژێر ده‌سه‌اڵتی‬ ‫بریتانیادا بوو و له‌ژێر پاڵپشتی ئه‌و واڵته‌ (ئێستا خه‌ریكی‬ ‫ناس������اندنی س������ه‌ربه‌خۆیی خۆیه‌ت������ی له‌الی������ه‌ن كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫جیهانییه‌وه‌) پێكهاتووه‌‪ .‬درێژایی كه‌ناراوه‌كانی س������ۆمالی‬ ‫‪ 3025‬كیلۆمه‌ت������ره‌ ك������‌ه درێژترین كه‌ن������اراوی هه‌یه‌ له‌نێو‬ ‫واڵتانی ئه‌فریقا‪.‬‬ ‫س������ۆمالی ب������‌ه پانتای������ی (‪ )637.657‬كیلۆمه‌تر دووجا‪،‬‬ ‫چ������ڵ و دووه‌مین واڵتی گه‌وره‌ی دنیا دوای ئه‌فغانس������تانه‌‪.‬‬ ‫قه‌باره‌ی ئه‌و واڵت‌ه له‌گه‌ڵ كۆماری ناوه‌ندی ئه‌فریقا هاوتای‌ه‬ ‫و هه‌ندێك ل‌ه ویالیه‌تی تێگزاس������ی ویالیه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانی‬ ‫ئه‌مریكا بچووكتره‌‪.‬‬

‫ئابی ‪2012‬‬

‫‪23‬‬


‫پایته‌خت‬ ‫مۆگادیش������ۆ‪ ،‬له‌گه‌ڵ ناوچه‌كانی دیكه‌ی سۆمالی پێشوو‪،‬‬ ‫وه‌كو نموونه‌یه‌ك كه‌ ڕژێمێكی خاوه‌ن سه‌رمایه‌ی پشێوی هه‌یه‌‬ ‫یادی ده‌كرێت‪ .‬سه‌ره‌ڕای (یان له‌وانه‌یه‌ به‌هۆی) بێ یاسایی‪،‬‬ ‫مۆگادیش������ۆ له‌ بواری په‌یوه‌ندیی و ئێنترتێت له‌ ڕۆژهه‌اڵتی‬ ‫ئه‌فریقا له‌ س������ه‌رووی هه‌مووانه‌‪ .‬له‌و شاره‌دا تۆڕێكی نوێی‬ ‫په‌یوه‌ندی دروست كراوه‌و په‌ره‌ی پێدراوه‌‪ ،‬كه‌ پێكهاتووه‌ له‌‬ ‫ته‌له‌فۆنی كابینه‌ی خۆجێ������ی و په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوده‌وڵه‌تیی‬ ‫مانگی ده‌س������تكرد‪ .‬نه‌بوون������ی سیس������تمێكی هه‌مه‌الیه‌نه‌ی‬ ‫وه‌رگرتنی باج بۆته‌ هۆی ئه‌وه‌ی ك������ه‌ تۆڕه‌ په‌یوه‌ندییه‌كانی‬ ‫ئه‌و واڵته‌ نرخێكی زۆر كه‌میان هه‌بێت‪ ،‬كه‌ له‌ سه‌رتاس������ه‌ری‬ ‫كیشوه‌ری ئه‌فریقا كێبڕكێیان له‌سه‌ر ناكرێت‪ .‬قاوه‌خانه‌یه‌كی‬ ‫زۆری ئێنترنێت له‌و واڵته‌ دروس������تبوونه و سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش‬ ‫دوو كه‌ناڵ������ی ته‌له‌فزیۆنی و به‌رهه‌مهێنه‌رێكی خزمه‌تگوزاری‬ ‫ئێنترنێتیش چااڵكییان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئاو و هه‌وا‬ ‫به‌شی باكووری واڵت ته‌پۆڵكه‌یه‌كی زۆری هه‌ی‌ه و به‌رزی‬ ‫زۆربه‌ی ناوچه‌كان ل‌ه ئاس������تی ده‌ریاو‌ه ل‌ه ‪ 900‬تاك ‪2100‬‬ ‫مه‌تر ل‌ه به‌رزی و نزمیدایه‌‪ .‬ناوچه‌كانی ناوه‌ند و باشووری‬ ‫ئه‌و واڵته‌ ده‌ش������تایی‌ه و به‌رزییه‌كه‌ی له‌ ئاستی ده‌ریاوه‌ ل‌ه‬ ‫‪ 180‬مه‌تر كه‌متره‌‪ .‬ڕووباره‌كانی جوبا و شابل‌ه له‌ ئه‌تیۆپیا‬ ‫سه‌رچاو‌ه ده‌گرن ب‌ه درێژایی واڵت به‌ره‌و باشوور ده‌ڕوات‬ ‫و ده‌ڕژێت‌ه زه‌ریای هینده‌وه‌‪ .‬به‌اڵم ڕووباری شابله‌ جگ‌ه ل‌ه‬ ‫وه‌رزی باران بارین ناگات‌ه زه‌ریاوه‌‪.‬‬ ‫هۆكاره‌ سه‌ره‌كییه‌كانی ئاو و هه‌وای ئه‌و واڵته‌ بریتین‬ ‫له‌‪ :‬ئاو و هه‌وای گه‌رم له‌ سه‌رانسه‌ری ساڵ‪ ،‬باو و بارانی‬ ‫وه‌رزی ن������ا ڕێكوپێك كه‌ ده‌بێته‌ ه������ۆی دووباره‌بوونه‌وه‌ی‬ ‫وشكه‌س������اڵی‪ .‬به‌شێوه‌یه‌كی مامناوه‌ندی پله‌ی گه‌رمی له‌‬ ‫نێ������وان ‪ 30‬تا ‪ 40‬پله‌ی س������انتیگراد (‪ 85‬تا ‪ 105‬پله‌ی‬ ‫فارنهایت)ـه‌‪ ،‬كه‌ له‌گه‌ڵ ناوچه‌ به‌رز و هێلی كه‌ناراوه‌كانی‬ ‫ڕۆژهه‌اڵت جی������اوازه‌‪ .‬مامناوه‌ندی كه‌مترین پله‌ی گه‌رمی‬ ‫ڕۆژنه‌ له‌ نێ������وان ‪ 15‬تا ‪ 30‬پله‌ی س������انتیگراده‌ (‪ 60‬تا‬ ‫‪ 85‬پله‌ی فارنهایت)‪ .‬بوونی با وه‌رزییه‌كانی باش������ووری‬ ‫ڕۆژئ������اوا‪ ،‬فێنكه‌ بایه‌كی ده‌ریایی‪ ،‬ده‌بێته‌ هۆی ئه‌وه‌ی له‌‬ ‫نێوان مانگی ئایار و تش������رینی یه‌كه‌م وه‌كو سازگارترین‬ ‫وه‌رزی مۆگادیش������ۆ ئه‌ژمار ده‌كرێت‪ .‬له‌ مانگی كانوونی‬ ‫یه‌كه‌م تاكو مانگی ش������وباتیش به‌ بوونی با وه‌رزییه‌كانی‬ ‫باش������ووری ڕۆژه������ه‌اڵت‪ ،‬كه‌ش������ێكی س������ازگاری هه‌یه‌‪،‬‬ ‫هه‌رچه‌نده‌ بارودۆخی ئاو و هه‌وای مۆگادیش������ۆ زۆر كه‌م‬

‫‪ 24‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)24‬‬

‫به‌ سازگاری ده‌بینرێت‪ .‬خولی زه‌مه‌نی كه‌ له‌ نێوان دوو‬ ‫وه‌رز ك������ه‌ كه‌وتۆته‌ نێوان مانگ������ی (كانوونی یه‌كه‌م تاكو‬ ‫شوبات و ئادار تاكو ئایار)‪ ،‬وه‌كو خولی گه‌رم و شێدار‬ ‫ئه‌ژمار ده‌كرێت‪ .‬‬ ‫ئابووری‬ ‫ل‌ه كاتی هه‌ڵوه‌ش������انه‌وه‌ی ده‌وڵه‌ت ‪ ،‬ئه‌و سۆمالییه‌ی ك‌ه‬ ‫محه‌مه‌د زیاد باره‌ ب‌ه (سۆسیالیسمی زانستی) ناوی ده‌برد‬ ‫بۆ ئابووریی بازاڕی ئازاد گۆڕدرا‪.‬‬ ‫سۆمالی به‌هۆی نه‌رمی نواندنی (كۆمه‌ڵگه‌ی جیهانی)‬ ‫به‌ڕاس������تی گه‌شه‌ی س������ه‌ند‪ .‬ل‌ه س������ۆمالی (هه‌ر ئه‌و‌ه‬ ‫نه‌بوو كه‌ ده‌وڵ������ه‌ت هاوكاریی په‌روه‌رده‌ی ش������ێوازێكی‬ ‫سه‌رس������وڕهێنه‌ری ئه‌فریقایی كرد – به‌ش������ی بازرگانی‬ ‫كارا ك‌ه جێی پش������ت پێ به‌ستن بوو له‌به‌ر چاوی خه‌ڵك‬ ‫كۆنترۆڵ������ی گه‌نده‌ڵیی پله‌به‌رزه‌كانی ئاش������كرا نه‌ده‌كرد‪.‬‬ ‫ڕێكخس������تنی پیشه‌س������ازیی په‌یوه‌ندییه‌كان‪ ،‬گواستنه‌و‌ه‬ ‫و كۆمپانیاكان������ی گواس������تنه‌وه‌ی ده‌ریای������ی ل������ه‌ پێناو‬ ‫پێشكه‌شكردنی خزمه‌تگوزاریی به‌ كه‌رتی تایبه‌تی ئازاده‌‪.‬‬ ‫قاوه‌خانه‌كان ل‌ه مۆگادیش������ۆ گه‌شه‌یه‌كی زۆری هه‌بووه‌‪.‬‬ ‫كۆمپانیاكانی كه‌رتی تایبه‌تیی ئاسایش‪ ،‬خزمه‌تگوزارییان‬ ‫پێشكه‌ش ب‌ه بازرگانه‌كان ل‌ه پێناو پاراستنی سه‌رمایه‌ و‬ ‫داراییه‌كانیان ده‌كرد‪.‬‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌كان������ی ئه‌م دواییه‌ی بانگی جیهانی باس له‌و‌ه‬ ‫ده‌كات كه‌‪" :‬س������ۆمالی س������ه‌باره‌ت به‌ ڕاگه‌یاندنی ڕێژه‌ی‬ ‫هه‌ژاری زیاده‌ڕۆیی كردوو‌ه و له‌ هه‌ندێ بواردا ژێرخانێكی‬ ‫باشتری هه‌ی‌ه له‌چاو واڵت‌ه ده‌وڵه‌مه‌نده‌كانی دیكه‌ی ئه‌فریقا"‪.‬‬ ‫هۆكاری س������ه‌ره‌كیش ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئه‌و بانك‌ه له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تی‬ ‫ناوه‌ن������دی له‌ژێر ه������اوكاری دارایی خۆی‪ ،‬ل������‌ه تااڵنكردنی‬ ‫سامانی نه‌ته‌وه‌یی‪ ،‬یه‌ك نه‌بووه‌‪.‬‬ ‫كشتوكاڵ گرنگترین به‌شی چااڵكییه‌كانی دارایی بووه‌‬ ‫و نزیكه‌ی ‪ %40‬داهاتی ب������اج و نزیكه‌ی ‪%60‬یش داهاتی‬ ‫هه‌نارده‌ی هه‌یه‌‪ .‬خزمانی عه‌ش������ایر و نیمچه‌ عه‌ش������ایری‬ ‫كۆچه‌ر كه‌ ب������ۆ به‌رده‌وامبوونی ژیانیان مه‌ڕومااڵت به‌خێو‬ ‫ده‌كه‌ن‪ ،‬به‌ش������ێكی زۆری دانیش������توانی واڵت پێكده‌هێنن‪.‬‬ ‫دوای مه‌ڕوم������ااڵت‪ ،‬م������ۆز هه‌نارده‌یه‌ك������ی گرنگی واڵته‌؛‬ ‫ش������ه‌كر‪ ،‬گه‌نمه‌ش������امی وێشویی‪ ،‬گه‌نمه‌ش������امی و ماسی‬ ‫بۆ س������وودوه‌رگرتنی ناوخۆیی به‌رهه‌م ده‌هێنرێن‪ .‬به‌شی‬ ‫بچوكه‌كه‌ی پیشه‌س������ازیی واڵت كه‌ ب������واری به‌رهه‌مه‌كانی‬ ‫كش������توكاڵی كارده‌كات‪%10 ،‬ی داهات������ی تاك دروس������ت‬ ‫ده‌كات‪.‬‬


‫په‌رله‌مانی هه‌ڵپه‌سێردراو چییه‌؟‬

‫په‌رله‌مان������ی هه‌ڵپه‌س������ێردراو (‪ )hung parliament‬ل������ه‌‬ ‫كولتووری سیاسیی په‌رله‌مانی بریتانیادا باوه‌‪.‬‬ ‫په‌رله‌مان������ی هه‌ڵپه‌س������ێردراو به‌و بارودۆخ������ه‌ ده‌گوترێت كه‌‬ ‫هیچكام له‌ حزبه‌كان نه‌توانن زۆرینه‌ی كورسییه‌كانی ئه‌نجومه‌نی‬ ‫گشتیی بریتانیا به‌ده‌ست بهێنن‪ .‬به‌وجۆره‌ په‌رله‌مانه‌‪ ،‬كه‌ له‌وێدا‬ ‫ده‌وڵه‌ت ناتوانێت به‌بێ‌ پالپش������تی ده‌نگی حزبه‌كانی دیكه‌ یاسا‬ ‫په‌س������ه‌ند بكات‪ ،‬پێی ده‌گوترێت په‌رله‌مانی هه‌ڵپه‌س������ێردراو‪ .‬بۆ‬ ‫به‌ده‌س������تهێنانی زۆرینه‌‪ 326 ،‬كورس������ی له‌ كۆی ‪ 650‬كورسی‬ ‫ئه‌نجومه‌نی گشتی پێویسته‌‪ ،‬واته‌ (نیوه‌ كۆ یه‌ك)‪.‬‬ ‫بارودۆخی په‌رله‌مانی هه‌ڵپه‌سێردراو ده‌بێته‌ هۆی ئه‌وه‌ی كه‌‬ ‫ده‌وڵه‌تی هاوپه‌یمان‪ ،‬یا ده‌وڵه‌تی كه‌مینه‌ ‌یان هه‌ڵوه‌ش������انه‌وه‌ی‬ ‫په‌رله‌م������ان له‌ به‌رنامه‌ی كار دابنرێت‪ .‬له‌وكاته‌دا‪ ،‬ڕای گش������تی‬ ‫ئه‌وه‌ی������ه‌ ده‌وڵه‌تێ������ك كه‌ ب������ه‌ به‌ه������ۆی بارودۆخ������ی په‌رله‌مانی‬ ‫هه‌ڵپه‌س������ێردراو هاتبێته‌كایه‌وه‌‪ ،‬ده‌وڵه‌تێك������ی كاریگه‌ر و به‌هێز‬ ‫نییه‌‪ .‬ئه‌م خاڵه‌ به‌تایبه‌تی له‌نێوان هه‌ڵس������ووڕێنه‌رانی كاروباری‬ ‫ئاب������ووری‪ ،‬الیه‌نگری زیاتریان هه‌یه‌ و هه‌ربۆیه‌ وه‌اڵمی بازار بۆ‬ ‫ده‌وڵه‌تی هاوپه‌یمانی نه‌رێنییه‌‪.‬‬ ‫ته‌مه‌نی كورتی ده‌وڵه‌ته‌كانی كه‌مینه‌ یان هاوپه‌یمانی ده‌بێته‌‬ ‫هۆی ئه‌وه‌ی ئه‌و حزبه‌ی كه‌ سه‌ركردایه‌تی ئه‌م جۆره‌ ده‌وڵه‌تا‌نه‌ی‬ ‫له‌ ئه‌س������تۆدایه‌‪ ،‬نه‌توانێت به‌رنامه‌كانی به‌ ته‌واوی به‌ڕێوه‌ ببات‪،‬‬ ‫چونكه‌ ناچ������اره‌ هه‌ندێك له‌ به‌رنامه‌كانی له‌ب������ه‌ر پارێزگاری و‬ ‫پاڵپش������تیكردن له‌و حیزبانه‌ی كه‌ الیه‌نگری ئه‌ون‪ ،‬وه‌الوه‌ بنێ‌ و‬ ‫ئه‌م پرسه‌ له‌ ڕێژه‌ی متمانه‌ یان پاڵپشتیی كه‌م ده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫دیمه‌نی سیاس������یی بریتانیا؛ له‌كاتی دروس������تبوونی ده‌وڵه‌ته‌‬ ‫چه‌ند حزبی������ه‌كان له‌م واڵته‌دا‪ ،‬واته‌ له‌ (س������ه‌ده‌ی هه‌ژده‌مدا)‬ ‫پاوانی دوو حزبی كرێ������كار و پارێزكار (‪ )the tories‬بووه‌ و‬ ‫یه‌كێك له‌م دوو حزبه‌ زۆرینه‌ی كورسییه‌كانی ئه‌نجومه‌نی گشتی‬ ‫به‌ده‌ست ده‌هێنا ‌و كابینه‌ی خۆی پێكهێناوه‌‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم ئ������ه‌م بارودۆخه‌ ل������ه‌ كۆتاییه‌كانی س������ه‌ده‌ی نۆزده‌وه‌‬

‫گۆڕانی به‌س������ه‌رداهات‪ ،‬چونكه‌ چه‌ن������د حیزبێكی دیكه‌ش هاتن‌ه‬ ‫ناو مه‌یدانی سیاس������ه‌ته‌وه‌ و به‌و پێیه‌ بنه‌مای پێشویان تێكدا و‬ ‫شێوازی كولتووری دابه‌شكرنی كورسییه‌كانی ئه‌نجومه‌نیان له‌‬ ‫نێوان هه‌ردوو حزبی پارێزكاران و كرێكارانیان تێكدا و وشه‌ی‬ ‫په‌رله‌مانی هه‌ڵپه‌س������ێردراو به‌و ش������ێوه‌یه‌ هاته‌ نێ������و ئه‌ده‌بیاتی‬ ‫سیاسیی بریتانیاوه‌‪ .‬هه‌رچه‌نده‌ پێداچوونه‌وه‌ به‌مێژووی بریتانیا‬ ‫ئه‌وه‌ نیشان ده‌دات كه‌ بارودۆخێكی ئه‌وها كه‌متر ده‌ركه‌وتووه‌‪.‬‬ ‫له‌ الیه‌كی دیك������ه‌وه‌؛ ده‌ركه‌وتنی بارودۆخی به‌ناو په‌رله‌مانی‬ ‫هه‌ڵپه‌س������ێردراو ل������ه‌ ڕۆلی س������ه‌رۆكوه‌زیر (س������ه‌رۆكی حزبی‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتدار) كه‌م ناكاته‌وه‌‪ .‬له‌ كات������ی ده‌ركه‌وتنی بارودۆخی‬ ‫په‌رله‌مانی هه‌ڵپه‌سێردراو‪ ،‬شاژنی بریتانیا وه‌كو جاران داوا له‌‬ ‫سه‌رۆكوه‌زیر و سه‌رۆكی حزب ده‌سه‌اڵتدار‪( ،‬هه‌رچه‌نده‌ ئه‌گه‌ر‬ ‫ژماره‌ی كورسییه‌كانی حزبه‌كه‌ی له‌ حزبه‌كانی دیكه‌ كه‌متر بێت)‬ ‫ده‌كات ب������ۆ پێكهێنانی ده‌وڵه‌تی نوێ هه‌نگاو بنێت و ده‌وڵه‌تێكی‬ ‫هاوپه‌یمانی یان ده‌وڵه‌تی كه‌مین������ه‌ پێك بێنێت‪ .‬له‌ بارودۆخێكی‬ ‫ئه‌وهادا ڕۆلی حزبه‌ بچووكه‌كان‌ به‌هۆی هه‌لی به‌شداریكردن یان‬ ‫به‌شداری نه‌كردنیان له‌ ده‌وڵه‌تی هاوپه‌یمانیدا‪ ،‬گرنگ ده‌بێت‪.‬‬ ‫س������ه‌رۆكوه‌زیرانی ده‌وڵه‌ت������ی كه‌مینه‌ ده‌توانێ������ت ماوه‌یه‌ك‬ ‫ده‌سه‌اڵتدار بێت و پاشان به‌ هیوای به‌ده‌ستهێنانی زۆرینه‌ داوای‬ ‫هه‌ڵبژارنێكی دیكه‌ بكات‪ ،‬یا له‌وانه‌یه‌ به‌هۆی ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی‬ ‫به‌ له‌ده‌ستدانی متمانه‌ی په‌رله‌مان‪ ،‬ناچار به‌ دووباره‌كردنه‌وه‌ی‬ ‫هه‌ڵبژاردن بێت‪.‬‬ ‫ئه‌وجا ئه‌گه‌ر س������ه‌رۆكوه‌زیر نه‌توانێت ده‌وڵه‌تێكی ئه‌وها پێك‬ ‫بێنێت‪ ،‬ئه‌وكاته‌ ئه‌ركی پێكهێنانی ده‌وڵه‌ت به‌ س������ه‌رۆكی حزبێك‬ ‫ده‌سپێردرێت كه‌ زۆرترین ژماره‌ی كورسییه‌كانی له‌ هه‌ڵبژاردن‬ ‫به‌ ده‌ستهێناوه‌ و ئه‌گه‌ر ئه‌ویش نه‌توانێت ده‌وڵه‌تی هاوپه‌یمانی‬ ‫پێك بێنێت‪ ،‬په‌رله‌مان له‌الیه‌ن بنه‌ماڵه‌ی پاشای ده‌سه‌اڵتداره‌وه‌‬ ‫هه‌ڵده‌وه‌شێته‌وه‌ و هه‌ڵبژاردنێكی نوێ‌ ئه‌نجام ده‌درێت‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪http://www.irdiplomatic.com :‬‬

‫ئابی ‪2012‬‬

‫‪25‬‬


‫ده‌ور و ئه‌رکی ڕاوێژکاری ڕاگه‌یاندن‬ ‫له‌ دامه‌زراوه‌ حکوومییه‌کاندا‬ ‫ن‪ :‬باوکی زاگرۆس‬ ‫ڕاوێ������ژکاری ڕاگه‌یاندن (میدیا)‪ ،‬بریتیی‌ه له‌ که‌س������ێکی‬ ‫کارناس و به‌ ئه‌زموون که‌ له بواری ڕاگه‌یاندن و پرس������ی‬ ‫چاپه‌مه‌نیدا واڵمده‌ره‌‪ ،‬هه‌روه‌ها به‌رپرسی به‌شی ڕاگه‌یاندن‌ه‬ ‫ل‌ه دامه‌زراوه‌یه‌کدای������ه‌‪ .‬گه‌یاندنی زانی������اری (ده‌نگوباس‪،‬‬ ‫ڕاستکردنه‌وه‌‪ ،‬ڕوونکردنه‌وه‌)‪ ،‬په‌یوه‌ندیکردن به‌ که‌ره‌سه‌کانی‬ ‫ڕاگه‌یاندن‪ ،‬هه‌روه‌ها ئاماده‌کردنی کۆنفرانس������ی چاپه‌مه‌نی‬ ‫ل‌ه ئه‌رک‌ه س������ه‌ره‌کییه‌کانی به‌ش������ی ڕاوێژکاری ڕاگه‌یاندنی‬ ‫وه‌زاره‌تێکه‌‪ .‬بۆ باش������تر به‌ڕێوه‌چوون������ی کاری ڕاوێژکاری‪،‬‬ ‫ده‌بێ ڕاوێژکاری میدیا په‌یوه‌ندیی ڕۆژانه‌ی له‌گه‌ڵ وه‌زیر و‬ ‫وته‌بێژدا هه‌بێت‪ .‬ئاگاداربوونه‌وه‌ ل‌ه ناوه‌ڕۆکی چاپه‌مه‌نییه‌کان‬ ‫ئه‌رکێکی هه‌ر‌ه گرینگی ڕاوێژکاری ڕاگه‌یاندنه‌‪.‬‬ ‫ڕاوێ������ژکار ده‌بێ بزانێ������ت که‌ چی س������ه‌باره‌ت به‌ کار و‬ ‫کرده‌وه‌کانی ئه‌و دامه‌زراوه‌ ی������ان ئه‌و وه‌زاره‌ته‌ی که‌ کاری‬ ‫تێدا ده‌کات‪ ،‬له‌ ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گشتیدا به‌ شێوه‌ی پیت‬ ‫و ده‌ن������گ باڵو ده‌کرێته‌وه‌‪ .‬هه‌ر به‌ ڕێگه‌ی ئه‌ویش������ه‌وه‌یه‌ که‌‬

‫‪ 26‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)24‬‬

‫وه‌زاره‌ت و وته‌بێژ ئاگاداری ڕا‪ ،‬ڕه‌خنه‌ و تێبینیی هاوواڵتیان‬ ‫و چاپه‌مه‌نیی������ه‌کان ده‌بن������ه‌وه‌‪ .‬هه‌ر به‌ ڕێگ������ه‌ی ڕاوێژکاری‬ ‫ڕاگه‌یاندنه‌وه‌یه‌ که‌ ده‌نگوباس‪ ،‬ڕاستکردنه‌وه‌ و ڕوونکردنه‌وه‌ی‬ ‫وه‌زاره‌ت به‌ که‌ره‌سه‌کانی ڕاگه‌یاندن ده‌درێت‪.‬‬ ‫* ئ������ه‌و‌ه گرینگ‌ه ک������‌ه ڕاوێژکاری ڕاگه‌یان������دن بزانێت‪،‬‬ ‫هاوواڵتی������ان و که‌ره‌س������ه‌کانی ڕاگه‌یان������دن س������ه‌باره‌ت ب‌ه‬ ‫وه‌زاره‌ته‌که‌ی و گش������ت پێکهاته‌که‌ی چۆن بیر ده‌که‌نه‌وه‌ و‬ ‫چی بۆ ئه‌وان گرینگه‌؟‬ ‫* ه������ه‌ر ب‌ه ڕێگه‌ی ڕاوێژکاره‌وه‌ی‌ه ک������ه‌ وه‌زیر و وته‌بێژ‬ ‫ئاگاداری تێڕوانین‪ ،‬هه‌ڵوێس������ت و ئه‌گه‌ری ئه‌و پرسیاران‌ه‬ ‫ده‌بنه‌وه‌‪ ،‬ک‌ه له‌ که‌ره‌سه‌کانی ڕاگه‌یاندندا باسیان لێوه‌ده‌کرێت‬ ‫و له‌وانه‌یه‌ له‌ داهاتووددا ئاڕاسته‌ی به‌ڕێوه‌به‌رانی بکرێن‪.‬‬ ‫ڕۆڵ������ی ڕاوێژکاری ڕاگه‌یاندن له‌م بواره‌دا که‌ ئاخۆ چ پرس‬ ‫و کێشه‌یه‌ک ل‌ه فۆرمی پرس������یاردا ڕووبه‌ڕووی وه‌زیر یان‬ ‫وته‌بێژ ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬که‌لێک گرینگ و به‌رچاوه‌‪ .‬ئه‌مه‌یان یه‌کێک‬


‫ل‌ه خاڵ������‌ه هه‌ره‌ گرینگه‌کانی ڕاوێژکاری ڕاگه‌یاندن‌ه (له‌گه‌ڵ‬ ‫گرووپه‌که‌ی) که‌ ئه‌گه‌ر بێتوو ئه‌و شاره‌زایی و لێوه‌شاوه‌یی‬ ‫هه‌بێت و ڕاگه‌یاندن بناس������ێت‪ ،‬ده‌توانێت گرفت و کێشه‌کان‬ ‫که‌متر بکاته‌وه‌‪.‬‬ ‫* پێویست‌ه له‌سه‌ر ڕاوێژکاری ڕاگه‌یاندن‪ ،‬النیکه‌م ڕۆژێ‬ ‫یه‌کجار له‌گه‌ڵ وه‌زیر و وته‌بێژدا کۆبوونه‌وه‌ی هه‌بێت‪ .‬ئه‌مه‌ش‬ ‫به‌مه‌به‌ستی ئاگادارکردنه‌وه‌ له‌و بابه‌ت و ده‌نگوباسانه‌ی ک‌ه‬ ‫سه‌باره‌ت ب‌ه هه‌رێمی کوردستان‪ ،‬عێراق‪ ،‬هه‌روه‌ها ناوچ‌ه و‬ ‫جیهان باڵو ده‌کرێنه‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ بواری ناوچه‌یی و جیهانیی������ه‌وه‌‪ ،‬ئاگاداربوون له‌ ڕای‬ ‫سیاس������ه‌توانان و که‌ره‌س������ه‌کانی ڕاگه‌یاندنی ئه‌م ده‌ڤه‌رانه‌‪،‬‬ ‫مه‌رجێکی ت������ره‌‪ .‬کاتێک پایه‌به‌رزیکی هه‌رێمی کوردس������تان‬ ‫س������ه‌ردانێکی واڵتێکی ناوچه‌ک������ه‌ ده‌کات‪ ،‬ده‌بێ ڕاوێژکاری‬ ‫ڕاگه‌یان������دن بزانێت ک������ه‌ ڕاگه‌یاندنه‌کان و سیاس������ه‌توانانی‬ ‫واڵتێکی دیاریکراوی ناوچه‌ سه‌باره‌ت به‌ هه‌رێمی کوردستان‬ ‫چی ده‌ڵێن و هه‌ڵوێستیان چییه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ده‌بێ زۆر به‌ جددی‬ ‫بیر له‌و ئه‌گه‌ره‌ به‌هێزانه‌ بکرێته‌وه‌‪ ،‬که‌ نێردراوێکی یاساییی‬ ‫هه‌رێمی کوردستان ڕووبه‌ڕووی چ پرسیارێک ده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م������ه‌ ڕێک ئه‌و ئه‌رک‌ه هه‌س������تیاره‌یه‌ که‌ پێویس������تی ب‌ه‬ ‫خوێندنه‌وه‌یه‌کی ورد و‪ ،‬ده‌بێ ش������اره‌زایییه‌کی باش������ی ل‌ه‬ ‫ڕاگه‌یاندنه‌کانی واڵتێکی دیاریک������راوی ناوچه‌که‌دا هه‌بێت‪.‬‬ ‫بێش������ک ده‌بێ ئاگاداری کاروباری سیاس������یش بن و حزب‬ ‫و ڕێکخراو‌ه سیاس������ییه‌کانیش باش بناسێت‪ .‬لێهاتوویی و‬ ‫ناسینی ناکۆکیی نێوان هێز و الیه‌نه‌ سیاسییه‌کانی واڵتێکی‬ ‫دیاریکراو بۆ ڕاوێژکاری ڕاگه‌یاندن کارێکی پێویسته‌‪.‬‬

‫تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی ڕاوێژکاری‬ ‫ڕاگه‌یاندن‬ ‫س������ه‌ره‌کیترین تایبه‌تمه‌ندی������ی ڕاوێ������ژکاری ڕاگه‌یاندن‬ ‫ئه‌وه‌ی������ه‌‪ ،‬ده‌بێ ڕۆژنامه‌وان بێت‪ ،‬هه‌روه‌ها ش������اره‌زایی ل‌ه‬ ‫کاری ڕاگه‌یاندن و یاساکانی ڕاگه‌یاندنیشدا هه‌بێت‪ .‬ده‌بێ‬ ‫به‌باش������ی زمانی کوردی بزانێت‪ ،‬چونکه‌ زمان که‌ره‌س������ه‌ی‬ ‫په‌یوه‌ندیک������ردن و گه‌یاندن������ه‌‪ .‬لێڵی و ناڕوون������ی له‌ زمانی‬ ‫گه‌یاندندا‪ ،‬گرف������ت بۆ په‌یوه‌ندیک������ردن و تێگه‌یاندن دێنێت‌ه‬ ‫کایه‌وه‌‪.‬‬ ‫پێویسته‌ خاوه‌نی په‌یوه‌ندییه‌کی به‌رفراوانی جه‌ماوه‌ری‬ ‫بێت‪ ،‬ب������ه‌ تایب������ه‌ت له‌گ������ه‌ڵ که‌ره‌س������ه‌کانی ڕاگه‌یاندن ب‌ه‬ ‫گش������ت چه‌ش������نه‌کانیه‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها له‌گه‌ڵ ڕۆژنامه‌واناندا‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌کی تایبه‌تیی هه‌بێت‪.‬‬ ‫به‌رگ������ری ل������ه‌ ئازادی������ی نووس������ین‪ ،‬باڵوکردن������ه‌و‌ه و‬ ‫ده‌ستاوده‌ستکردنی زانیاری بکات‪ ،‬هه‌روه‌ها شاره‌زایییه‌کی‬ ‫باش������ی ل‌ه چه‌مک������ی ئه‌خالق������ی ڕۆژنامه‌وانی و یاس������ای‬ ‫ڕۆژنامه‌گه‌ریدا هه‌بێت‪.‬‬ ‫پێکهێنانی لێژنه‌ی ڕۆژنامه‌وانی‬ ‫بۆ باش������تر به‌ڕێوه‌چ������وون و به‌دواداچوون������ی کاره‌کان‪،‬‬ ‫پێویست‌ه لێژنه‌یه‌کی چه‌ند که‌سی ل‌ه ڕۆژنامه‌وانانی شاره‌زا‬ ‫پێک بێت‪.‬‬ ‫* خوێندنه‌وه‌ی چاپه‌مه‌نییه‌کانی هه‌رێمی کوردس������تان و‬ ‫ئێراق‪ ،‬هه‌روه‌ه������ا ئاگاداربوون ل‌ه ڕاگه‌یاندنه‌کانی ناوچه‌ و‬ ‫جیهان‪.‬‬ ‫* بوونی پارێزه‌ری یاس������ایی ب������ۆ به‌دواداچوونی کاری‬ ‫یاس������ایی سه‌باره‌ت به به‌شی کاروبار و پرسی ڕاگه‌یاندنی‬ ‫وه‌زاره‌ته‌که‌‪.‬‬ ‫پێویسته‌ ک‌ه ڕاوێژکاری ڕاگه‌یاندن‪ ،‬که‌سێکی نه‌رمونیان‪،‬‬ ‫شاره‌زایییه‌کی باشی ل‌ه کار و زمانی ڕاگه‌یاندن‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫له‌ ئه‌خالقی ڕۆژنامه‌وانی و یاسای په‌یوه‌یست به‌و کاره‌و‌ه‬ ‫هه‌بێت‪ .‬ئاگاداری و شاره‌زایی له‌ چاپه‌مه‌نییه‌کانی واڵتانی‬ ‫ده‌وروبه‌ر به‌شێکی تر‌ه ل‌ه کاری ڕاوێژکاری ڕاگه‌یاندن ک‌ه‬ ‫ده‌بێ به‌رده‌وام ئه‌م کار‌ه به‌ڕێوه‌ بچێت‪.‬‬ ‫ڕاوێژکاری ڕاگه‌یاندن جیا ل������ه‌و‌ه ک‌ه ده‌بێ ڕۆژنامه‌وان‬ ‫بێت‪ ،‬ده‌بێ ئه‌وه‌ش بزانێت ک‌ه ل‌ه دامه‌زراوه‌یه‌کی ڕه‌سمیی‬ ‫حکوومیدا کار ده‌کات‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌‪ ،‬به‌رده‌وام هه‌ڵسوکه‌وت‪،‬‬ ‫نووس������ین و په‌یفه‌کانی ل‌ه ژێر چاودێریدای‌ه و به‌ چه‌شنێک‬ ‫نوێنه‌رایه‌تیی دامه‌زراوه‌که‌ی ده‌کات‪.‬‬

‫ئابی ‪2012‬‬

‫‪27‬‬


‫لیختن شتاین‬

‫لیخت������ن ش������تاین دوای مۆناك������ۆ‪ ،‬ڤاتی������كان و س������ان مارینۆ‪،‬‬ ‫س������ێیه‌‌مین واڵتی بچووكه‌ له‌ ئه‌ورووپا‪ .‬ئه‌م ناوه‌نده‌‌ ئه‌ورووپایییه‌‬ ‫له‌ ڕۆژهه‌اڵته‌وه‌ له‌گه‌ڵ نه‌مس������ا و له‌ ڕۆژاواوه‌ له‌گه‌ڵ سویس������را‬ ‫هاوس������نووره‌‪ .‬پایته‌خت������ی ئه‌م واڵت������ه‌ (ڤ������ادووز ‪)Vaduz‬ه‌ كه‌‬ ‫پێنج هه‌زار دانیش������تووی هه‌یه‌‪ .‬ڕووبه‌ره‌ك������ه‌ی ‪ 160‬كیلۆمه‌تری‬ ‫چوارگۆش������ه‌یه‌‌ و ژماره‌ی دانیشتووانی ‪ 35‬هه‌زار كه‌س ده‌بێت‪.‬‬ ‫له‌ ڕووی ئاو و هه‌واوه‌ ناوچه‌یه‌كی زۆر س������ارده‌ و زس������تانێكی‬ ‫زۆر س������ارد و هاوینێكی فێنكی هه‌یه‌‪ .‬گرنگترین شار له‌و واڵته‌دا‬ ‫(شان)ه‪ ‌،‬كه‌ ‪ 5500‬دانیشتووی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫حكوومه‌تی ئه‌م واڵته‌ پاشایه‌تیی سنوورداره‌ و ده‌سه‌اڵتداره‌كه‌ی‬ ‫ش������اهزاده‌یه‌كه‌‪ .‬لندس������تگ (په‌رله‌مان)ی له‌ ‪ 25‬ئه‌ندام پێكدێت‪،‬‬ ‫ژماره‌ی نوێنه‌رانی له‌ ژێر سیسته‌مێكی دیاریكراو و به‌پێی ژماره‌ی‬ ‫دانیشتووانی هه‌ر ناوچه‌یه‌ك‪ ،‬به‌ ده‌نگی ته‌واوی ئه‌و خه‌ڵكه‌ی که‌‬ ‫ته‌مه‌نی یاسایییان هه‌یه‌‪ ،‬بۆ ماوه‌ی چوار ساڵ‌ هه‌ڵبژێردرێن‪.‬‬ ‫په‌رله‌مان‪ 5 ،‬كه‌س و یه‌كێ له‌وانه‌ سه‌رۆكوه‌زیران وه‌ك لیژنه‌ی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی (كابینه‌) هه‌ڵده‌بژێرێت‪ .‬سه‌رۆكوه‌زیر به‌ فه‌رمی له‌ الیه‌ن‬ ‫شازاده‌وه‌ ده‌سنیشان ده‌كرێت‪ .‬ئه‌م واڵته‌ خاوه‌نی دیموكراسییه‌كی‬ ‫ته‌واو س������ه‌ربه‌خۆیه‌ و له‌ ساڵی ‪ 1984‬ئافره‌تانی ئه‌م واڵته‌ مافی‬ ‫ده‌نگدانیان به‌ده‌س������تهێنا‌‪ .‬حزبه‌ سیاسی و‌ سه‌ره‌كییه‌كان بریتین‌‬ ‫له‌ (یه‌كێتی نیش������تمانی‪ ،‬حزبی هاوواڵتیی پێش������كه‌وتوو و حزبی‬ ‫لیستی ئازاد (ژینگه‌)‪.‬‬ ‫له‌ س������اڵی ‪ 1809‬ناپلیوونی یه‌كه‌م وه‌ك یه‌كه‌مین ئیمپراتۆری‬ ‫فه‌ره‌نس������ا‪ ،‬حكوومه‌تی خۆی دامه‌زراند و ئه‌م پرسه‌ش لیختن‬ ‫شتاینی خس������ته‌ ژێر كارتێکه‌ری خۆی و‪ ،‬له‌ دواییدا ئه‌م واڵته‌‬ ‫له‌ س������اڵی ‪ 1866‬بوو به‌ هاوپه‌یمانی ئه‌ڵمانیا‪ .‬ل‌ه ساڵی ‪1836‬‬ ‫یه‌كه‌مین كارگه‌ی س������یرامیك س������ازی و له‌ ساڵی ‪ 1861‬بانكی‬ ‫گه‌وره‌ و باوه‌ڕپێكراو له‌م واڵته‌دا دامه‌زران‪ .‬لیختن ش������تاین‌ له‌‬ ‫س������اڵی ‪ 1868‬بێالیه‌نیی خۆی ڕاگه‌یاند‪ .‬ئه‌م واڵته‌ كه‌ به‌ هۆی‬

‫‪ 28‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)24‬‬

‫خاكی نه‌مساوه‌ له‌ ئه‌ڵمانیا جیا ده‌کرێته‌وه‌‌‪ ،‬ته‌نیا شازاده‌نشینی‬ ‫ئه‌ڵمان������ی بوو كه‌ له‌ س������اڵی ‪ 1871‬تێكه‌ڵ ب������ه‌ ئیمپراتۆرییه‌تی‬ ‫ئه‌ڵمانی نه‌بوو‪.‬‬ ‫له‌ س������اڵی ‪ 1924‬ئه‌م واڵته‌ له‌ یه‌كگرتنه‌وه‌ی گۆمركی و پاره‌یی‬ ‫له‌گه‌ڵ سویسرا به‌شدار بووه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها له‌ ساڵی ‪1919‬سویسرا‬ ‫به‌رپرس������یاره‌تیی سیاس������ه‌تی ده‌ره‌وه‌ی لیختن شتاینی له‌ ئه‌ستۆ‬ ‫گرت‪ .‬شازاده‌ (هانس ئادام)ی دووه‌م دوای مردنی باوكی (فرانتز‬ ‫جۆزێف)ی دووه‌م‪ ،‬له‌ ساڵی ‪ 1989‬جێگای باوكی گرته‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ س������اڵی ‪( 1993‬ماریو فریك) له‌ حزبی یه‌كێتی نیش������تمانی‬ ‫س������ه‌رۆكایه‌تیی واڵتی گرته‌ ئه‌س������تۆ‪ ،‬هه‌روه‌ها له‌ س������اڵی ‪2001‬‬ ‫(ئۆتمار هاسلێر) شوێنی ئه‌وی وه‌ك سه‌رۆكوه‌زیران گرته‌وه‌‪.‬‬ ‫ل������ه‌ڕووی نه‌ته‌وه‌ و ئایینه‌‌وه‌ ئه‌م واڵته‌ ‪ %65‬لیختن ش������تاینی‪،‬‬ ‫‪ %10‬سویس������ری و ‪ %5‬نه‌مسایی و ‪ %3‬ئه‌ڵمانییه‌كان پێكی دێنن‪.‬‬ ‫‪%80‬ی لیختن شتاینییه‌كان كاسولیك و ‪%10‬ی تریش پروتستانن‪.‬‬ ‫زمان������ی فه‌رمیی������ان ئه‌ڵمانییه‌‪ .‬هه‌نارده‌ی ئه‌م واڵته‌‪ ،‬كه‌ره‌س������ه‌ و‬ ‫ئامێره‌كانی ددانپزیشكی و ئاسنه‌واڵه‌یه‌‪ .‬لیختن شتاین یه‌كێ له‌‬ ‫ئه‌ندامانی یه‌كێتی ئه‌ورووپایه‌‪ .‬واڵتی لیختن ش������تاین ‪ 11‬ویالیه‌ت‬ ‫له‌ خۆده‌گرێت‪:‬‬ ‫‪ -١‬بالزێرز ‪ -٢‬ئسشن‪ -٣ .‬گه‌مپرین ‪ -٤‬ماوورێن‪ -٥ .‬پله‌نكێن‪.‬‬ ‫‪ -٦‬ڕووگێڵ‪ -٧ .‬ساش������ن‪ -٨ .‬ش������ێلێنبه‌رگ‪ -٩ .‬تریس������ێن‪-١٠ .‬‬ ‫تریسێنبه‌رگ‪ -١١ .‬ڤادۆز‪.‬‬

‫لیختن شتاین‬ ‫ناوی ڕه‌سمی‪:‬‬

‫پاشایه‌تیی لیختن شتاین‬

‫پایته‌خت‪:‬‬

‫ڤادووز‬

‫پانتایی خاک‪:‬‬

‫‪ ١٦٠‬کیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌‬

‫ژماره‌ی دانیشتووان‪ – ٣٦١٩٠ :‬ئاماری ساڵی ‪٢٠١٠‬‬


‫چاپه‌مه‌نیی‬ ‫ئازاد‬ ‫له فارسییه‌وه‌‪ :‬باوکی زاگرۆس‬ ‫نابێ ڕۆژنامه‌وانان بكه‌ونه‌ ژێر كارتێكه‌ریی بیروڕای خه‌ڵكه‌و‌ه‬ ‫و‪ ،‬پێویس������ته تا ده‌توانن به دوای ڕاستیدا بگه‌ڕێن‪ .‬دیموكراسی‬ ‫ڕێگ������ه ب������ه چاپه‌مه‌نی ده‌دات تا ب‌ه بێ ترس ل������ه ده‌وڵه‌ت یان ب‌ه‬ ‫قازانجی ئه‌و ده‌نگوباس كۆ كه‌‌نه‌وه و باڵویان بكه‌نه‌وه‪.‬‬ ‫ ل������ه كۆمه‌ڵگ������ه دیموكراتییه‌کاندا‪ ،‬ناب������ێ چاپه‌مه‌نی له ژێر‬‫چاودێ������ری ده‌وڵه‌تدا بێت‪ .‬ل������ه ده‌وڵه‌ت������ه‌ دیموكراتییه‌كاندا‪ ،‬ن‌ه‬ ‫دامه‌زراوه‌یه‌ک هه‌ی‌ه به ناوی وه‌زاره‌تی ڕۆش������نبیری‪ ،‬كه بابه‌تی‬ ‫ڕۆژنامه‌كان و چاالكیی په‌یامنێران كۆنترۆڵ بكات‪ ،‬یان مه‌رج بۆ‬ ‫توێژینه‌وه‌ سه‌باره‌ت ب‌ه توانایی و لێوه‌شاوه‌یی په‌یامنێران دابنێ‬ ‫و‪ ،‬ن‌ه گوش������اریش ده‌خاته س������ه‌ر ئه‌وان تا ببن به ئه‌ندامی ئه‌و‬ ‫سه‌ندیكایانه‌ی كه له ژێر ڕكێفی حكوومه‌تدان‪.‬‬ ‫ ئه‌رك������ی چاپه‌مه‌نیی ئ������ازاد هوش������یاركردنه‌وه‌ی خه‌ڵك و‬‫پرس������یاركردنه له به‌ڕێوه‌به‌ران و له هه‌م������ان كاتدا‪ ،‬خوڵقێنه‌ری‬ ‫هه‌لومه‌رجێکن بۆ باس و لێدوانی ناوچه‌یی و سه‌رانسه‌ری‪.‬‬ ‫ـ حكوومه‌ت������ه دیموكراتییه‌كان هێ������ز و توانایی به چاپه‌مه‌نیی‬ ‫ئازاد ده‌ده‌ن‪ ،‬ده‌زگای دادوه‌ریی س������ه‌ربه‌خۆ‪ ،‬كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی‬ ‫و بیروڕای ئازاد‪ ،‬گش������تیان به‌رگری له چاپه‌مه‌نیی ئازاد ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ده‌بێ یاسا پشتیوانی له‌ چاپه‌مه‌نیی ئازاد بکات‪.‬‬ ‫ـ له حكوومه‌ته دیموكراتییه‌كاندا ده‌وڵه‌ت به‌رپرسی كرده‌وه‌كانی‬ ‫خۆیه‌تی و بۆیه خه‌ڵك داوایان لێده‌كات ئاگاداری ئه‌و بڕیاران‌ه بن‪،‬‬ ‫که‌ حکوومه‌ت ب‌ه نوێنه‌رایه‌تیی ئه‌وان ده‌ی دات‪ .‬چاپه‌مه‌نییه‌کان‬ ‫به‌ ڕێگه‌ی چاودێریکردن ب‌ه س������ه‌ر کاروباره‌کانی ده‌وڵه‌تدا "مافی‬ ‫وش������یاركردنه‌وه"ی خه‌ڵك ده‌سته‌به‌ر ده‌که‌ن و بوار ده‌ڕه‌خسێنن‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی ک‌ه سیاس������ه‌ته‌كانی ده‌وڵه‌ت بخه‌ن‌ه ژێر پرس������یاره‌وه‪.‬‬ ‫حكوومه‌ته دیموكراتییه‌كان له‌س������ه‌ریانه ب������وار بۆ ڕۆژنامه‌وانان‬ ‫بڕه‌خسێنن‪ ،‬تا به‌شداریی كۆبوونه‌و‌ه گشتییه‌ ده‌وڵه‌تییه‌كان بكه‌ن‬ ‫و مافیان هه‌بێ به‌ڵگه‌نامه میللیه‌كان ببینن‪ .‬ده‌وڵه‌ت نابێ سنوور‬ ‫بۆ وتار و نووسینه‌كانی ڕۆژنامه‌وانان دیاری بكات‪.‬‬ ‫ـ چاپه‌مه‌نی پێویس������ته له ئاست كاره‌كانی خۆیدا به‌رپرسیار‬

‫بێت و له ڕێی ئه‌نجومه‌نه پیشه‌یی‪ ،‬شورای سه‌ربه‌خۆی چاپه‌مه‌نی‬ ‫و نوێن������ه‌ره‌تایبه‌ت������ه‌كان و ڕه‌خنه‌گرانی نێ������و ڕێكخراوه‌كانه‌و‌ه‬ ‫كه له س������كااڵی خه‌ڵ������ك ده‌كۆڵنه‌وه‪ ،‬به وردی به دوای س������كااڵ‬ ‫و زیاده‌ڕۆیییه‌كانیان������دا بچ������ن‪ ،‬ب������ه‌م پێی������ه‌‪ ،‬به‌رپرس������یاریه‌تیی‬ ‫وه‌اڵمده‌ربوونی ئه‌وان له‌ ناوه‌وه‌ش ده‌پارێزرێت‪.‬‬ ‫ـ دیموكراس������ی پێویستی به هه‌ڵبژاردن و بڕیاردانی خه‌ڵكه‌وه‬ ‫هه‌یه‪ .‬بۆ وه‌ده‌ستهێنانی متمانه‌ی خه‌ڵك سه‌باره‌ت به چاپه‌مه‌نی‪،‬‬ ‫ڕۆژنامه‌وان������ان ده‌ب������ێ ڕاپۆرتی ڕاس������ته‌قینه له‌س������ه‌ر بنه‌مای‬ ‫س������ه‌رچاوه‌ی باوه‌ڕ پێكراو و زانیاریی دروس������ت ئاماده‌بكه‌ن‪.‬‬ ‫دزیی ئه‌ده‌بی یان ڕاپۆرتی س������اخته‪ ،‬نه‌یاری چاپه‌مه‌نیی ئازاد و‬ ‫داهێنه‌رانه‌یه‪.‬‬ ‫ـ چاپه‌مه‌ن������ی بۆ جیاكردن������ه‌و‌ه و كۆكردن������ه‌وه‌ی زانیاری و‬ ‫باڵوكردن������ه‌وه‌ی ئ������ه‌وان له ڕه‌وتی نووس������یندا‪ ،‬نابێ ده‌س������ته‌ی‬ ‫نووسه‌رانیان له ژێر كارتێكه‌ریی حكوومه‌تدا بن‪.‬‬ ‫ نابێ ڕۆژنامه‌وانان بكه‌ونه‌ ژێر كارتێكه‌ریی بیروڕای خه‌ڵكه‌و‌ه‬‫و‪ ،‬پێویس������ته تا ده‌توانن به دوای ڕاستیدا بگه‌ڕێن‪ .‬دیموكراسی‬ ‫ڕێگ������ه به چاپه‌مه‌نی ده‌دات تا ب‌ه بێ ت������رس له ده‌وڵه‌ت‪ ،‬یان ب‌ه‬ ‫قازانجی ئه‌و ده‌نگوباس كۆ كه‌‌نه‌وه و باڵویان بكه‌نه‌وه‪.‬‬ ‫ـ له حكوومه‌ت������ه دیموكراتییه‌كاندا‪ ،‬ملمالنێیه‌كی به‌رده‌وام له‬ ‫نێوان دوو ماف������ی گرینگ له گۆڕێدایه‪ .‬یه‌كێك له‌و مافانه‌ ئه‌ركی‬ ‫ده‌وڵه‌ته بۆ پاراس������تنی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی و ئه‌وی تریان مافی‬ ‫ئاگاداركردنه‌وه‌ی خه‌ڵكه‌ به پشتیوانیی كارامه‌یی ڕۆژنامه‌وانان‬ ‫له ده‌ستپێڕاگه‌یشتنیان به زانیاری‪.‬‬ ‫پێویس������ته كه حكوومه‌ت������ه‌كان جار جار ده‌ستپێڕاگه‌یش������تن‬ ‫ب������ه هه‌ندێ������ك زانیاری ك������ه ب������ۆ بالوكردنه‌وه‌ی گش������تی گه‌لێك‬ ‫هه‌ستیاره‪ ،‬سنوورداری بكه‌ن‪ .‬به‌اڵم ڕۆژنامه‌وانان له حكوومه‌ت‌ه‬ ‫دیموكراتییه‌‌كاندا به‌ته‌واوه‌تی مافیان هه‌یه به‌دوای ئه‌م پرسانه‌دا‬ ‫بچن‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪ :‬ماڵپه‌ڕی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریکا‬

‫ئابی ‪2012‬‬

‫‪29‬‬


‫ڕۆڵی ئافره‌تان له‌ ئه‌ڵمانیادا‬

‫ن‪ :‬حه‌سیب ئه‌دیب عه‌بدی‬ ‫ڕۆڵێک ک‌ه ئافره‌ت ل‌ه چه‌ندین سه‌ده‌ی ڕابردوودا ل‌ه ئه‌ڵمانیا‬ ‫هه‌یبوو‪ ،‬به‌س������ترابۆو‌ه ب‌ه کۆمه‌ڵێك ئ������ه‌رك‪ ،‬وه‌کو ماڵداری و‬ ‫به‌خێوکردن������ی منداڵ و کاروباری ناو م������اڵ و هتد‪ !....‬به‌اڵم‬ ‫ش������ه‌ڕ و ئاواره‌یی و مالوێرانی ل‌ه شار‌ه گه‌وره‌کانی ئه‌ڵمانیا‬ ‫دوای شه‌ڕی دووه‌می جیهانی‪ ،‬ئه‌م ئه‌رکانه‌ی سه‌ره‌وه‌ی تێکدا‬ ‫و ئافره‌تان������ی ئه‌ڵمانیای ناچارکرد س������ه‌ره‌ڕای ئه‌م ئه‌رکانه‌‪،‬‬ ‫ئه‌رکه‌کانی به‌س������تراو‌ه ب‌ه پیاو و کوره‌کانیان به‌جێ بێنن‪ ،‬ک‌ه‬ ‫ل‌ه ناو شه‌ڕدا کوژرا بوون‪ ،‬یا ببوون ب‌ه که‌مئه‌ندام‪.‬‬ ‫وات������‌ه گه‌وره‌تری������ن هان������ده‌ر بوو‪ ،‬ک������ه‌ دی������واری ئه‌رک‌ه‬ ‫دیاریکراوه‌که‌ی خۆیان بشکێنن و پێ ل‌ه ناو کۆمه‌ڵگه‌ی خویان‬ ‫دابنێن و ڕۆڵی س������ه‌ره‌کی ببینن‪ .‬وای لێهات ک‌ه تا پێنچ ده‌ی‌ه‬ ‫دوایی‪ ،‬ش������ان ب‌ه شانی پیاوان دوای شه‌ڕی دووه‌می جیهانی‬ ‫بۆ چاکسازیی والتی ئه‌ڵمانیا هه‌مو توانای خویان ب‌ه کار بێنن‬ ‫و‪ ،‬ئه‌مڕۆ منداڵ و نه‌وه‌کانیان درێژ‌ه ب‌ه ڕێگاکه‌یان ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫ژنان������ی گه‌نج������ی ئه‌ڵمانیا خۆیان ب‌ه یه‌کس������ان ب‌ه پیاوانی‬ ‫ئه‌ڵمانی������ا ل‌ه کۆمه‌ڵگ‌ه داده‌نێن و‪ ،‬ئه‌م بیر کردنه‌و‌ه و بیروڕای‌ه‬ ‫ئه‌رک������ی نوێی بۆی������ان هینای������‌ه دی‪ .‬ل‌ه کۆماری پێش������ووی‬ ‫دیموکراتی ئه‌ڵمانی������ا (ئه‌ڵمانیای ڕۆژهه‌اڵت) ل‌ه ‪ ١٠٠‬ئافره‌ت‬ ‫‪٩٠‬یان فه‌رمانبه‌ر بوون و باوه‌ڕیان به‌م‌ه نه‌بوو‪ ،‬ک‌ه ئافره‌ت بۆ‬ ‫گوزه‌رانی ژیانی ده‌بێ ب‌ه پیاو به‌س������ترا بێته‌و‌ه و هه‌ر شتێک‬ ‫به‌رامبه‌ر به‌م بیروڕای‌ه با‪ ،‬ڕه‌تیان ده‌کرده‌وه‌‪.‬‬ ‫چاالکییه‌کان������ی ئافره‌تان ل‌ه ئه‌ڵمانی������ا زیاتر ب‌ه کاروباری‬

‫‪ 30‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)24‬‬

‫جه‌ماوه‌رییه‌وه‌ به‌س������تراوه‌‪ .‬مه‌یلی ده‌ستێوه‌ردانی کاروباری‬ ‫سیاسی ئه‌گه‌رچی ڕۆژ به‌ دوای ڕۆژ به‌ره‌و زیاد بوونه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫بوونی کۆمه‌ڵێك کێش������ه‌ی جه‌ماوه‌ری لێ نه‌گرا ئه‌وه‌ی ئه‌وان‬ ‫ده‌یانه‌وه‌ێ بیکه‌ن‪ ،‬ئه‌ویش بوونی کۆمه‌ڵێك کێشه‌ی بنه‌ماڵه‌یییه‌‪،‬‬ ‫چونکه‌ له‌به‌ر بوونی ئیش و به‌ده‌ستهێنانی کۆمه‌ڵێك داواکاریی‬ ‫تایبه‌تمه‌ند‪ ،‬ئافره‌ت نه‌یتوانی به‌ باش������ی ئه‌رکی کاروباری ناو‬ ‫ماڵ و بنه‌ماڵه‌یی خۆیان جێبه‌جێ بکه‌ن‪.‬‬ ‫وات‌ه زۆر ئاش������کرایه‌ ک‌ه سه‌رهه‌ڵدانی خه‌باتی ئافره‌تان ل‌ه‬ ‫ئه‌ڵمانیا دوای چه‌ند سه‌ده‌یه‌ك به‌ هه‌بوونی زۆریی کێشه‌کان‪،‬‬ ‫جێگه‌ی خۆی له‌ ناو کۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌ڵمانیادا ده‌کاته‌و‌ه و توانی‬ ‫ل‌ه کاتێکی که‌مدا یه‌کێت������ی ئافره‌تانی ئه‌ڵمانیا بێنێت‌ه دی‪ ،‬ک‌ه‬ ‫زیاتر ل������‌ه (‪ )١٠٠‬ڕێکخراوی ل������ه‌ ده‌وری خۆیدا کۆکرده‌وه‌‪،‬‬ ‫ک������ه‌ له‌ زۆربه‌ی لێژنه‌ ئابووری‪ ،‬جه‌ماوه‌ری و ته‌نانه‌ت نه‌ته‌و‌ه‬ ‫یه‌کگرتووه‌کانیشدا ڕۆڵی دانوستان ده‌بینێ‪.‬‬ ‫لۆئی������ز ئوتو پیته‌رز دان������ه‌ری یه‌کێتی ئافره‌ت������ان و یه‌که‌م‬ ‫ڕێکخراوی ئافره‌تان ل‌ه ئه‌ڵمانیا هه‌ڵوێس������تی خۆی به‌رامبه‌ر‬ ‫به‌ پێکهاتن������ی لێژنه‌ی ئافره‌تان ئ������اوا ڕاده‌گه‌یێنێت‪" :‬بوون و‬ ‫به‌شداریی ئافره‌تان له‌ دانان و دیاریکردنی به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانی‬ ‫واڵت‪ ،‬نه‌ ته‌نیا مافه‌‪ ،‬به‌ڵکو ئه‌ركیشه‌‪!...‬‬ ‫ئه‌و بڕوای به‌و‌ه هه‌بوو‪ ،‬که‌ باش������ترین ڕێگای گه‌یشتن به‌م‬ ‫ئامانجه‌ چوون بۆ به‌ش������ی زانس������ت و فێربوونی ئافره‌تان و‬ ‫سه‌رکه‌وتنیان له‌ بواری ئیش و کاره‌‪ .‬واته‌ ل‌ه ژێر ڕێنماییه‌کانی‬


‫کورد نه‌ته‌وه‌یه‌کی بێ ده‌وڵه‌ت‬

‫لوئیز ئوتو پیترز ‪1895 - 1819‬‬ ‫ئ������ه‌و بوو ک‌ه یه‌کێت������ی ئافره‌تانی ئه‌ڵمانیا ل‌ه س������ه‌ده‌ی ‪ ٧٠‬و‬ ‫‪ ٨٠‬توان������ی دان ب������‌ه مافه‌کانی بنێ و داوای دروس������تکردنی‬ ‫قوتابخانه‌ی ته‌کنیکی و بازرگانی بۆ کچان و یه‌کبوونی مافی‬ ‫پاداش������تی کار وه‌ك پیاوان و بوونی یاس������ای کار تایبه‌ت بۆ‬ ‫ئافره‌تان و به‌شداری ل‌ه ده‌نگدان و هتد‪!...‬‬ ‫ژنان������ی ئه‌ڵمانی������ا به‌مج������ور‌ه توانیان ڕۆژ ل������ه‌ دوای ڕۆژ‬ ‫س������ه‌رکه‌وتن به‌ ده‌س������ت بێنن‪ .‬به‌ش������داری ل������ه‌ کارکردن ل‌ه‬ ‫ده‌زگاکانی شه‌مه‌نده‌فه‌ر و ئیداره‌کانی نام‌ه گه‌یاندن (پۆسته‌)‬ ‫و بگۆڕه‌کانی ته‌له‌فوون‪ ،‬ک‌ه تا پێش ئه‌و‌ه به‌س مافی کارکردن‬ ‫ب������ۆ پیاوان بوو‪ .‬ب‌ه دوای ئ������ه‌م چاالکییانه‌دا بوو‪ ،‬ک‌ه یه‌کێتی‬ ‫ئافره‌تان������ی ئه‌ڵمانیا توانی له‌ س������اڵی ‪١٩٠٨‬دا س������ه‌رکه‌وتن‬ ‫ل‌ه به‌دیهێنانی یاس������ایه‌ك ل‌ه حکوومه‌تی ئه‌و کاتدا به‌ده‌س������ت‬ ‫بێنێت‪.‬‬ ‫به‌پێی ئه‌و یاسای‌ه ده‌بێ ده‌ستوورێک ده‌ر بکرێت ک‌ه ماف ب‌ه‬ ‫ئافره‌تان بدات تا ئه‌وانیش بتوانن ل‌ه هه‌مو به‌شه‌کانی زانکۆدا‬ ‫درێژ‌ه ب‌ه خویندنی بااڵ بده‌ن و‪ ،‬هه‌ر به‌ دوای ئه‌م یاسایه‌دا بوو‬ ‫ک‌ه مافی به‌شداری ل‌ه ئه‌نجام دانی کوبوونه‌و‌ه سیاسییه‌کاندا‬ ‫وه‌رگرت و ببن‌ه ئه‌ندام له‌ ڕێکخراو‌ه سیاسییه‌کاندا‪ .‬ب‌ه دوای‬ ‫ئه‌م هه‌واڵنه‌دا بوو‪ ،‬ک‌ه ‪ ١٠‬س������اڵ دوات������ر ئافره‌تانیش مافی‬ ‫ده‌نگدانیان ل‌ه هه‌ڵبژاردندا به‌ده‌ستهێنا‪.‬‬

‫ن‪ :‬ئه‌نتۆنی گیدێنز‬ ‫نه‌ته‌و‌ه بێ ده‌وڵه‌ته‌کان ب‌ه شێوه‌یه‌کی تایبه‌تی ل‌ه جیهانی‬ ‫ئه‌مڕۆدا به‌رچاون‪ ،‬به‌اڵم النیکه‌م ل‌ه ماوه‌ی سه‌د ساڵی‬ ‫ڕابردوودا بوونیان هه‌بووه‌‪ .‬نه‌ته‌وه‌ی بێ ده‌وڵه‌ت خه‌ڵکانێکن‬ ‫که‌ بڕوایان وای‌ه سه‌ر ب‌ه کۆمه‌ڵگه‌یه‌کن‪ ،‬به‌اڵم خاوه‌نی‬ ‫ده‌وڵه‌ت – نه‌ته‌و‌ه نین‪.‬‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی ئه‌و کۆمه‌ڵگه‌یه‌‪ ،‬هه‌ر ئه‌و تایبه‌تمه‌ندییه‌ن‬ ‫ک‌ه "بێندیک ئه‌ندرسۆن" جه‌ختیان له‌سه‌ر ده‌کاته‌وه‌‪ .‬ب‌ه‬ ‫واتایه‌کی تر‪ ،‬زمانی هاوبه‌ش‪ ،‬مێژووی کولتووری هاوبه‌ش‬ ‫و چه‌شنێک مێژووی تایبه‌ت به‌خۆ و‪ ،‬تا ڕاده‌یه‌ک هاوبه‌شی‬ ‫ده‌سکرده‌‪ .‬له‌به‌ر ئه‌و‌ه نه‌ته‌و‌ه بێ ده‌وڵه‌ته‌کان خاوه‌نی‬ ‫"ناسیۆنالیسم"ن‪ ،‬چونک‌ه ته‌ژین ل‌ه ناسنامه‌ی نه‌ته‌وه‌یی؛‬ ‫نه‌ته‌وه‌شیان هه‌ی‌ه و خاوه‌نی چه‌شن‌ه کۆمه‌ڵگه‌یه‌کن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ده‌وڵه‌تیان نیی‌ه و ئاواتی ئه‌وه‌یان هه‌یه‌‪ ،‬ک‌ه ببن به‌ ده‌وڵه‌ت‪.‬‬ ‫نه‌ته‌وه‌ی کورد یه‌کێک له‌و نه‌ته‌وانه‌ی‌ه ک‌ه به‌سه‌ر چه‌ند واڵت‬ ‫ل‌ه ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستدا دابه‌ش کراوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و بڕوای‌ه ک‌ه کوردستان ده‌بێ ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆی هه‌بێت‪،‬‬ ‫له‌ گۆڕێدا هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم ده‌وڵه‌ت نیی‌ه و شه‌ڕ و پێکدادانیش‬ ‫به‌م هۆیه‌و‌ه ڕوو ده‌ده‌ن‪ .‬بێشک بوونی نه‌ته‌وه‌ی بێ ده‌وڵه‌ت‬ ‫هه‌میشه‌ نابێت‌ه هۆی شه‌ڕ و پێکدادانی خه‌ست‪.‬‬ ‫کۆمه‌ڵه‌ نه‌ته‌وه‌یه‌ک هه‌ن‪ ،‬که‌ ڕێژه‌یه‌کی که‌م ل‌ه ناویاندا‬ ‫الیه‌نگری ل‌ه بوون به‌ ده‌وڵه‌ت ده‌که‌ن‪ .‬ل‌ه ئه‌ورووپا نموونه‌ی‬ ‫جیاوازمان له‌و بواره‌دا هه‌ن‪ .‬چاره‌نووسی سکۆتله‌ندا‪،‬‬ ‫کاتالۆنیا و باسک چییان به‌سه‌ر دێت؟ ئایا به‌لژیکا دابه‌ش‬ ‫ده‌بێت؟‬ ‫سه‌رچاوه‌‪ :‬چشم انداز دولت ‪ -‬ملت‬

‫ئابی ‪2012‬‬

‫‪31‬‬


‫ڕۆڵی میدیاكان‪ ،‬یاسا و دیموكراسی‬ ‫ه كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌‌نیدا‬ ‫ڕۆڵی چاپه‌مه‌نییه‌كان ل ‌‬

‫و‪ :‬سنۆبه‌ر ته‌یب‬ ‫ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گش������تی نه‌ ته‌نی������ا په‌یوه‌ندیی ب‌ه‬ ‫شارس������تانییه‌ت و کۆمه‌ڵگ������ه‌ی مه‌ده‌نیی������ه‌وه‌ هه‌یه‌‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌کی نه‌پچڕاویش������ی هه‌یه‌‪ ،‬چونکه‌ شارستانییه‌ت‬ ‫و ڕه‌وتی به‌مه‌ده‌نیكردنی كۆمه‌ڵگه‌‪ ،‬له‌ ڕاس������تیدا پڕۆسه‌ی‬ ‫هاتنه‌ناوه‌وه‌ی زانیاری و ئاڵوگۆڕه‌ ئه‌رێنییه‌کانه‌‪.‬‬ ‫‌ئه‌وه‌ی كه‌ زاناكان له‌ س������ه‌ری ڕێكکه‌وتوون‪ ،‬ئه‌وه‌یه‌‬ ‫كه‌ ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گشتی ته‌نیا كه‌ره‌سه‌یه‌كن‪ ،‬كه‌‬ ‫ڕه‌وت و ش������ێوازی ئاڵۆگوڕی كۆمه‌اڵیه‌تی ده‌ستنیشان‬ ‫ده‌ك������ه‌ن‪ ،‬چونک������ه‌ ه������ه‌ر ئاڵوگۆڕێک������ی کۆمه‌اڵیه‌تی وا‬ ‫ده‌خوازێت خه‌ڵک له‌ په‌یوه‌ندی و لێک تێگه‌ییش������تندا بن‬ ‫و ئاڵوگۆڕی بیروڕا بک������ه‌ن و‪ ،‬له‌ کۆتاییدا جموجۆڵێکی‬ ‫به‌رفراوان������ی کۆمه‌اڵیه‌تی وه‌ڕێ بخه‌ن‪ ،‬ئه‌ویش ئامرازی‬ ‫ڕاگه‌یاندنی گشتییه‌‪.‬‬ ‫ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گشتی یان زانیاریی گشتی‪ ،‬ده‌بێت‌ه‬ ‫هۆی ئه‌و‌ه ك‌ه ته‌واوی خه‌ڵكی ئاگاداری گش������ت بابه‌ته‌كان‬ ‫بكاته‌و‌ه و په‌یوه‌ندییه‌ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانی ده‌سته‌به‌ر ده‌كات‪.‬‬ ‫ئامان������ج له‌ دابینکردن������ی په‌یوه‌ندیی������ه‌كان و خوڵقاندنی‬ ‫كه‌شی گفتوگو ئه‌وه‌یه‪ ‌،‬ك‌ه خه‌ڵك بیروڕا‌كانیان هه‌ڵسه‌نگێنن‬ ‫و له‌ ژێر ڕۆش������ناییه‌كه‌یدا‪ ،‬گۆڕانكاری ل‌ه شێوه‌ی تێڕوانین‬ ‫و كرده‌وه‌ی خۆیاندا بێننه‌کایه‌وه‌‪ ،‬په‌یوه‌ندیی‌ه كه‌س������ییه‌كان‬ ‫ده‌توانێت گۆڕانكاری له‌ تاكه‌كه‌سیدا دروست بكات‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ی گشتی ل‌ه ماوه‌یه‌كی كورتدا ده‌توانێت‬ ‫ئامرازی ڕاگه‌یاندن ‌‬

‫‪ 32‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)24‬‬

‫ئاڵوگۆڕ ل‌ه شێوه‌ی تێڕوانینی گرووپی‌ مرۆییدا پێک بێنێت و‬ ‫ئاڵوگۆڕی كۆمه‌اڵیه‌تی بێنێت‌ه به‌رهه‌م‪.‬‬ ‫چاپه‌مه‌نیی������ه‌كان ل������ه‌ كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك������ی مه‌ده‌نیدا کاتێک‬ ‫گرینگیی خۆی وه‌کو هۆکاری ئاڕاسته‌کردنی کۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫پێشان ده‌دات‪ ،‬که‌ ڕه‌وتی گه‌شه‌ ده‌سپێ بکات‪ .‬چونکه‌ له‌و‬ ‫قۆناغه‌دا پرسی چاالککردنی هێزه‌کان و ده‌رفه‌تی مرۆڤی‬ ‫خۆی ده‌رده‌خات‪.‬‬ ‫وته‌یه‌كی‌ باوه‌ كه‌ ده‌ڵێت‪( :‬کێشه‌ی بنه‌ڕه‌تی و سه‌ره‌کیی‬ ‫واڵته‌ په‌ره‌نه‌گرتوو و دواکه‌وتووه‌کان سه‌رچاوه‌ی ئابووری‬ ‫نیی������ه‌‪ ،‬به‌ڵکو ده‌ب������ێ ه������ۆکاری دواکه‌وتوویی ئ������ه‌وان له‌‬ ‫په‌ره‌نه‌گرتوویی و گه‌ش������ه‌ی سه‌رچاوه‌ی مرۆڤی ئه‌وانه‌وه‌‬ ‫بزانین‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ ئه‌رکی س������ه‌ره‌کی ئه‌وان بریتی ده‌بێت‪،‬‬ ‫له‌ هه‌وڵدان بۆ چاکس������ازیی س������امانی مرۆڤی‪ ).‬هه‌وڵدان‬ ‫بۆ نوێس������ازیی سه‌رمایه‌ مرۆڤییه‌كان‪ ،‬بریتییه‌ له‌ وشیاریی‬ ‫مه‌عنه‌وی������ی مرۆڤ������ه‌كان و ڕێگه‌‌ خۆش������كه‌ره‌ ب������ۆ كاری‬ ‫هاوبه‌ش‪.‬‬ ‫وشیاریی مرۆڤه‌كان قۆناغێكه‌ كه‌ پێویستی به‌ فێركردنی‬ ‫گشتییه‌‪ ،‬دوای شه‌ری یه‌كه‌می جیهانی‪ ،‬هه‌روه‌ها شه‌ڕی‬ ‫دووه‌م������ی جیهانی‪ ،‬زۆرب������ه‌ی واڵتانی جیه������ان كه‌ ئه‌مڕۆ‬ ‫گه‌یشتوونه‌ته‌‌لوتكه‌ی شارستانییه‌ت‪ ،‬واڵتێكی وێران بوون‬ ‫و هیچ شارستانییه‌تێكی تێدا نه‌ده‌بینرا‪ .‬ئه‌وان له‌و خاڵه‌وه‌‬ ‫به‌ره‌و شارستانییه‌ت هه‌نگاویان نا‪.‬‬


‫له‌ زۆربه‌ی ئه‌م واڵتانه‌دا به‌رنامه‌ به‌رفراوانه‌كانی فێركردن‬ ‫له‌ ڕێگ������ه‌ی چاپه‌مه‌نییه‌كان������ه‌وه‌ به‌ڕێوه‌ ده‌چ������وو‌‪ ،‬هه‌ر له‌و‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌شدا‌ به‌رنامه‌كانی فێركردنی له‌ ڕێگه‌ی ڕادیۆکانه‌وه‌‬ ‫كاریگه‌ری زیاتری له‌ هه‌ر ش������تێكی تر هه‌بووه‌‪ ،‬چونکه‌ تاک‬ ‫تاکی كۆمه‌ڵگه‌‪ ،‬چ خوێن������ده‌وار یا نه‌خوێنده‌وار‪ ،‬خرایه‌ ژێر‬ ‫په‌روه‌رده‌ و فێركردنی تایبه‌ت و توانا سروش������تییه‌كانیان له‌‬ ‫پێناو نوێسازی له‌ بواری په‌یوه‌ندیی كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ئابووری‪،‬‬ ‫فه‌رهه‌نگی و سیاسییه‌وه‌‪ ،‬وه‌گه‌ڕ خست‪.‬‬ ‫په‌یوه‌ندیی‌ گشتی یا چاپه‌مه‌نییه‌كان له‌ ڕه‌وتی كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫مه‌ده‌نیدا سوود له‌ په‌یوه‌ندییه‌ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان وه‌رده‌گرن‪.‬‬ ‫چاپه‌مه‌نی به‌ ئاڕاسته‌ی وه‌دیهێنان و پێكهێنانی كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫مه‌ده‌نی‪ ،‬ده‌توانن یارمه‌تیی ڕه‌وتی په‌ره‌پێدانی نه‌ته‌وه‌یی و‬ ‫هاوکات ڕه‌چاوکردنی دادپه‌روه‌ری بكه‌ن‪.‬‬ ‫ل������ه‌ كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی������دا ده‌وڵه‌ت ل������ه‌ به‌رامبه‌ر خه‌ڵك‬ ‫به‌رپرس������یاره‌ و له‌ به‌رامبه‌ر كرده‌وه‌‪ ،‬بڕیار و به‌رنامه‌كانیدا‬ ‫ناچار ب������ه‌ وه‌اڵمدانه‌وه‌یه‌‪ .‬ده‌وڵه‌ت به‌رامبه‌ر خه‌ڵك و خه‌ڵك‬ ‫به‌رامب������ه‌ر ده‌وڵ������ه‌ت به‌رپرس و له‌ په‌یوه‌ندی������دان‪ ،‬خه‌ڵك له‌‬ ‫كاتی ده‌س������ته‌به‌ركردنی مافه‌كانیان ده‌چنه‌ پاڵ ده‌وڵه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌ گش������تییه‌كان ك‌ه پاڵپش������تی میدیاكانه‌‪ ،‬ده‌توانێت‬ ‫په‌یوه‌ندیی ڕاست و دروست و كاریگه‌ر له‌ گه‌ڵ خه‌ڵك و ڕای‬ ‫گشتی به‌ ڕێگه‌ی میدیاكانه‌وه‌ مافی‌ خه‌ڵك دابین بكه‌ن‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ه������ا یه‌كێ له‌ س������ه‌ره‌كیترین مافه‌كانی خه‌ڵك له‌‬ ‫كۆمه‌لگای مه‌ده‌نیدا مافی (به‌ده‌ستهێنانی زانیاری)یه‌‪ ،‬هیچ‬ ‫كه‌س������ێك یا گرووپێك ناتوانێت ئه‌م مافه‌ش له‌ هاوواڵتیان‬ ‫زه‌وت ب������كات‪ .‬په‌یوه‌ندیی‌ گش������تی ی������ا چاپه‌مه‌نییه‌كان له‌‬ ‫كه‌ره‌س������ه‌ گرنگه‌كانی ده‌س������ته‌به‌ركردنی وه‌دیهێنانی ئه‌م‬ ‫مافه‌ی������ه‌‪ ،‬خه‌ڵك ل������ه‌ كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی������دا مافی‌ ئه‌وه‌یان‬ ‫هه‌یه‌ كه‌ بزانن‪ ،‬ڕاس������تییه‌كانی ده‌وروبه‌ری ژیانیان چین‌؟‬ ‫هه‌روه‌ه������ا مافی ئه‌وه‌یان هه‌یه‌ بزانن ئ������ه‌و بڕیارانه‌ی كه‌‬ ‫له‌ الیه‌ن به‌رپرس������انی ده‌وڵه‌ته‌وه‌ ده‌رده‌چێت بۆ كاروباری‬ ‫ئابووری‪ ،‬سیاسی‪ ،‬فه‌رهه‌نگی‪ ،‬خوشگوزه‌رانی‪ ،‬هونه‌ری‪،‬‬ ‫په‌یوه‌ندی و شار‪ ،‬چین‌؟‬ ‫له‌ كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نیدا خه‌ڵك مافی ئه‌وه‌یان هه‌یه‌ بزانن‬

‫و زانیاری س������ه‌باره‌ت به‌ كاروباره‌كان به‌ده‌ست بێنن‪ ،‬یان‬ ‫زانیاری س������ه‌باره‌ت به‌ هه‌لومه‌رجی خۆیان به‌ده‌ست بێنن‬ ‫و‪ ،‬ئه‌مه‌ ئه‌ركی چاپه‌مه‌نییه‌كانه‌ كه‌ له‌ وه‌رگرتنی ئه‌م مافانه‌‌‬ ‫ڕێنمایی خه‌ڵك بكه‌ن و ئه‌وان له‌ ئاڕاس������ته‌ی بڕیاردانێکی‬ ‫باشتر و عه‌قالنیتردا ڕێنوێنی بکه‌ن‪.‬‬ ‫ل������ه‌ تایبه‌تمه‌ندییه‌كان������ی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌ن������ی‪ ،‬بوونی‬ ‫به‌رده‌وامی هاوواڵتیی وش������یار و ئ������اگاداره‌‪ .‬كاتێك خه‌ڵك‬ ‫بواری ناسین و بڕیاردانیان بۆ ده‌ڕه‌خسێ‪ ،‬که‌ ئاگادارییه‌کی‬ ‫پێویستیان سه‌باره‌ت به‌ کاروکرده‌وه‌کانی ده‌وڵه‌ت هه‌بێت‬ ‫و له‌ کۆتاییدا توانای هه‌ڵسه‌نگاندنیشیان ده‌بێت‪.‬‬ ‫چاپه‌مه‌نییه‌كان وه‌ك سه‌رچاوه‌ی په‌یوه‌ندی نێوان ده‌وڵه‌ت‬ ‫و ده‌وڵه‌تی������ش به‌ زانیاری گه‌یاندنی خێ������را‪ ،‬ورد و ڕوون‬ ‫ده‌توانێت یارمه‌ت������ی به‌و ڕۆڵه‌ی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی بدات‪.‬‬ ‫چاپه‌مه‌نی یا ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گش������تی‪ ،‬چ چاپه‌مه‌نی‪،‬‬ ‫وێنه‌یی یا بیستن له‌ بواری ئاگاداركردنی بیروڕای گشتیدا‬ ‫ڕۆلێك������ی زۆر گرن������گ ده‌گێرن‪ ،‬ته‌نان������ه‌ت به‌پێی بیروڕای‬ ‫هه‌ندێ زانایان‪ ،‬چاپه‌مه‌نییه‌كان به‌ ده‌س������ه‌اڵتی چواره‌م له‌‬ ‫ده‌وڵه‌تێكدا ده‌ژمێردرێن‪.‬‬ ‫له‌ كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نیدا‪ ،‬میدیاكان كه‌ره‌س������ه‌ی باس و‬ ‫بیستنی جه‌ماوه‌ره‌‌‪ ،‬له‌ س������ه‌رده‌مێكدا كه‌ جیهان بووه‌ به‌‌‬ ‫گوندێکی جیهانی‪ ،‬چاپه‌مه‌نییه‌كان ڕۆلێكی س������ه‌ره‌كی له‌‬ ‫دروستكردنی ئه‌م گو‌نده‌دا ده‌گێڕن و ئامرازی په‌یوه‌ندییه‌‬ ‫ل������ه‌ نێ������وان فه‌رهه‌نگه‌كان ل������ه‌ ڕێكخس������تنی بیروباوه‌ڕه‌‬ ‫جۆراوجۆره‌کاندا و‪ ،‬له‌ سه‌رده‌مێكدا که‌ به‌ر‌هو‌ به‌جیهانیبوون‬ ‫هه‌ن������گاو ده‌نێین‪ ،‬میدیا و چاپه‌مه‌نییه‌كان ڕۆلێكی گرنگ له‌‬ ‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی سنووره‌كان و لێكنزیكبوونه‌وه‌ی واڵتان‬ ‫ده‌بینن‪ .‬بچووكترین ڕووداو كه‌ له‌ گۆش������ه‌یه‌كی جیهاندا‬ ‫ڕوو ده‌دات‪ ،‬به‌ خێرایییه‌كی سه‌رس������ووڕهێنه‌ره‌وه‌ گشت‬ ‫خه‌ڵك له‌م ڕووداوه‌ ئاگادار ده‌بنه‌وه‌‪.‬‬ ‫ل������ه‌ الیه‌كی ت������ره‌وه‪ ‌،‬چاپه‌مه‌نییه‌كان له‌ ئاڕاس������ته‌ی لێك‬ ‫تێگه‌یش������تنی ئاڵوگۆڕی ئه‌زموون������ه‌كان‪ ،‬یه‌كێتیی نه‌ته‌وه‌یی‪،‬‬ ‫یه‌كسانی‪ ،‬لێكنزیكبوونه‌وه‌ی بیروڕا جۆراوجۆره‌کان له‌ ئاکامی‬ ‫ئاش������تیدا‪ ،‬سه‌قامگیری و ئاس������ایش له‌ به‌دامه‌زراوه‌کردنی‬ ‫یاساكان و بایه‌خگه‌لی فه‌رهه‌نگی و كۆمه‌اڵیه‌تی ڕۆلێكی زۆر‬ ‫گه‌وره‌ ده‌گێڕن‪ ،‬كه‌ ده‌وری میدیا و په‌ره‌پێدانی فه‌رهه‌نگی و‬ ‫بیروباوه‌ڕه‌كانی خه‌ڵكی زۆر به‌رچاوه‌‪.‬‬ ‫ئازادی������ی چاپه‌مه‌نییه‌كان له‌گ������ه‌ڵ گۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی‬ ‫و سیس������ته‌می دیموكراس������ی له‌ واڵتێكدا یه‌ك ده‌گرنه‌وه‌‪.‬‬ ‫ل������ه‌ كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نیدا چاپه‌مه‌نی كه‌ره‌س������ه‌یه‌كه‌ كه‌ به‌‬ ‫به‌كارهێنانی‪ ،‬ده‌توانرێ������ت چاودێری کرده‌وه‌کانی ده‌وڵه‌ت‬

‫ئابی ‪2012‬‬

‫‪33‬‬


‫و به‌ڕێوه‌به‌ران������ی بكات و به‌ر ب������ه‌ به‌الڕێداچوونیان به‌ر‌هو‌‬ ‫گه‌نده‌ڵی‪ ،‬نادادپه‌روه‌ری‪ ،‬پاوانخوازی و ملهوڕی بگرێت‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ه������ا میدیاكان كه‌ره‌س������ه‌یه‌ك ‌ن ک������ه‌ ب‌ه ڕێگه‌ی‬ ‫ئه‌وانه‌وه‌ ده‌توانرێت كرداری لێپرس������راوان سنووردار و‬ ‫مه‌رجدار بكرێت و ئه‌وانه‌ی مل ب‌ه یاس������ا ناده‌ن به‌ریان‬ ‫پێ بگرێت و بوار بۆ چاکسازی‪ ،‬پێشکه‌وتن و په‌ره‌پێدان‬ ‫له‌ بواره‌ جۆراوجۆره‌کان وه‌کو دابینکردن و به‌دیهێنانی‬ ‫دادپه‌روه‌ری و به‌یاساییکردن له‌ کۆمه‌ڵگه‌دا ڕێک بخات‪.‬‬ ‫چاپه‌مه‌نیی������ه‌كان وه‌ك پردی په‌یوه‌ندی������ی نێوان خه‌ڵك و‬ ‫ده‌وڵه‌ت‪ ،‬ڕه‌نگدان������ه‌وه‌ی ئیراد‌ه و ویس������تی هاوواڵتیان‬ ‫ده‌ورێکی گرینگی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫(هێگل) ده‌ڵێت‪" :‬پێشكه‌وتن و پێگه‌یشتن له‌ كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی‬ ‫مه‌ده‌نیدا له‌ ڕه‌وتی چاپه‌مه‌نیی������ه‌كان له‌و کۆمه‌ڵگه‌یه‌دا به‌‬ ‫دی������ار ده‌كه‌وێ‪ ".‬ب������ه‌و واتایه‌یه‌ كه‌ به‌ ه������ه‌ر پێوه‌رێك كه‌‬ ‫ڕاگه‌یاندنی گش������تی بتوانن ئه‌رك و به‌رپرسیاره‌تییه‌كانیان‬ ‫له‌ به‌رامبه‌ر پرس������ه‌ كۆمه‌اڵیه‌تیی������ه‌کان به‌جێ بێنن و لێی‬ ‫ت������ێ بگه‌ن‪ ،‬به‌ هه‌مان ڕاده‌ش به‌مه‌ده‌نیبوون له‌ كۆمه‌ڵگه‌دا‬ ‫خێراتر ده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫پرس������ی كردنه‌وه‌ی ده‌رگاكانی شارستانییه‌ت‪ ،‬گه‌شه‌ی‬ ‫ئاس������تی بیری سیاس������یی خه‌ڵك و به‌رزکردنه‌وه‌ی ڕاده‌ و‬ ‫ئاستی ژیان‪ ،‬هه‌میشه‌ له‌ به‌رامبه‌ر چاپه‌مه‌نی و ڕاگه‌یاندنه‌‬ ‫گشتییه‌كاندایه‌‪.‬‬ ‫هه‌ر كاتێک ل������ه‌ كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی������دا‪ ،‬خه‌ڵك نه‌توانن‬ ‫باس له‌ كێش������ه‌ و گرفته‌كانیان بکه‌ن‪ ،‬هه‌ر كاتێ میلله‌تێك‬ ‫نه‌توانێت به‌ ته‌واوی له‌ كاروباری په‌یوه‌ست به‌ چاره‌نووسی‬ ‫سیاس������یی خۆی تێ ب������گات و‪ ،‬هه‌ر كاتێ پێش������كه‌وتن له‌‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌یه‌کدا الواز بووه‌‌ و هاوسه‌نگیی پێداویستییه‌كانی‬ ‫خه‌ڵك نه‌بێت‪ ،‬ده‌سبه‌جێ ئه‌و بڕیاره‌ ده‌درێت‪ ،‬که‌ چاپه‌مه‌نی‬ ‫و که‌ره‌سه‌کانی ڕاگه‌یاندن نه‌یانتوانیوه‌‌ ئه‌ركه‌كانی خۆیان‬ ‫به‌جێ بێنن‪ .‬چونک‌ه ئه‌م که‌ره‌س������انه‌ن‌ كه‌ ده‌نگی خه‌ڵك به‌‬ ‫ده‌وڵه‌ت و كۆمه‌ڵگه‌ی نێونه‌ته‌وه‌یی ده‌گه‌یێنن‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ه������ا ئامرازێكه‌ كه‌ خه‌ڵكی ئاگادار ده‌كه‌نه‌وه‌ له‌و‬ ‫ڕووداوانه‌ی كه‌ له‌ ده‌وروبه‌ریان ڕوو ده‌ده‌ن و په‌یوه‌س������تن‬ ‫به‌ ژیان و چاره‌نووس������یانه‌وه‌‪ .‬له‌ کۆتاییدا‪ ،‬ئه‌م که‌ره‌سانن‬ ‫ک������ه‌ خه‌ڵکی ئام������اده‌ ده‌که‌ن تا پێک������ه‌وه‌ و‌زه‌ی خۆیان بۆ‬ ‫ئاڵوگۆڕه‌کان وه‌گه‌ڕ خه‌ن‪ .‬چاپه‌مه‌نییه‌کان که‌ره‌س������ه‌یه‌کن‬ ‫له‌ ئاڕاسته‌ی به‌دیهێنانی ئازادی‪ ،‬به‌رابه‌ری‪ ،‬دادپه‌روه‌ری‪،‬‬ ‫دیموکراسی و بایه‌خه‌کانی کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نیدان‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪www.acsf.af :‬‬

‫‪ 34‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)24‬‬

‫هاوپه‌یمانی چییه‌؟‬ ‫هاوپه‌یمانی‪ ،‬ده‌س������ته‌واژه‌یه‌كی سیاس������یی‌ه ك‌ه‬ ‫ڕۆژان‌ه له‌نێو هه‌واڵه‌ سیاس������ی و میدیا نێوده‌وڵه‌تییه‌کان‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها له‌ نێو وشه‌كانی سیاسه‌تمه‌داران و چااڵكوانانی‬ ‫سیاسی‪ ،‬دووبار‌ه ده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫وشه‌ی هاوپه‌یمانی (‪ )alliance‬ب‌ه مانای (گردبوونه‌وه‌‪،‬‬ ‫له‌گه‌ڵ یه‌كتریدا كۆكبوون و په‌یوه‌ستبوون به‌ یه‌كتری)یه‌‪ .‬ل‌ه‬ ‫ڕووی سیاسیش������ه‌وه‌‪ ،‬هاوپه‌یمانی ڕێككه‌وتنێك‌ه ل‌ه نێوان‬ ‫دوو ی������ان چه‌ند هێز ب������ۆ الیه‌نگریكردن ل������‌ه یه‌كتری ب‌ه‬ ‫مه‌به‌ستی پێشڤه‌چوونی سوودی هاوبه‌ش‪.‬‬ ‫هاوپه‌یمانیی������ه‌كان چه‌ندین ش������ێوه‌ی جیاوازیان هه‌یه‌‪،‬‬ ‫وه‌ك������وو‪ :‬دوو الیه‌ن������ه‌ و چه‌ند الیه‌نه‌‪ ،‬نهێنی و ئاش������كرا‪،‬‬ ‫س������اده‌ یان ئاڵۆز‪ ،‬ماوه‌كورت یان درێژخایه‌ن‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫هاوپه‌یمانی له‌ ڕووی سیاسه‌تی ناوخۆیی و نێوده‌وڵه‌تییه‌و‌ه‬ ‫كاراییێكی زۆری هه‌یه‌‪.‬‬ ‫له‌ ڕووی نێوده‌وڵه‌تیی������ه‌وه‌‪ ،‬ئامانج ل‌ه هاوپه‌یمانی‪ ،‬لێك‬ ‫نزیكبوونه‌وه‌ و هاوكاریی چه‌ند واڵتێكی جیاواز‌ه بۆ گه‌یشتن‬ ‫به ئامانجێك یان چه‌ندین ئامانجی هاوبه‌ش‪ .‬هاوپه‌یمانیی‌ه‬ ‫نێوده‌وڵه‌تییه‌كان كاتێك دروست ده‌بن‪ ،‬ك‌ه چه‌ند واڵتێك ب‌ه‬ ‫گشتی هاوبیر بن له‌گه‌ڵ یه‌كتری بۆ به‌دیهێنانی ئامانجێكی‬ ‫به‌رچ������او‪ .‬واڵتانی ئه‌ن������دام له‌ هاوپه‌یمان������ی له‌وانه‌ی‌ه بۆ‬ ‫هاوكاریكردنی یه‌كت������ری ڕێككه‌وتننامه‌یه‌كی فه‌رمی ئیمزا‬ ‫بكه‌ن‪ ،‬ی������ان به‌بێ هیچ ڕێككه‌وتنێك ل������‌ه پێناو به‌دیهێنانی‬ ‫ئامانجێكی به‌رچاویان‪ ،‬ڕێك بكه‌ون‪.‬‬ ‫له‌ بواری سیاس������ه‌تی ناوخۆیی واڵتانیش‪ ،‬هاوپه‌یمانیی‬ ‫ح������زب و الیه‌نه‌ سیاس������ییه‌كان پرس������ێكی فه‌رمییه‌‪ .‬ئه‌و‬ ‫پرس������ه‌ به‌تایبه‌ت له‌ سیستمه‌ سیاس������ییه‌كانی په‌رله‌مانی‬ ‫كه‌ ده‌وڵه‌ت له‌نێو په‌رله‌مان دی������اری ده‌كرێت‪ ،‬گرنگییه‌كی‬ ‫تایبه‌تی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫له‌به‌ر ئ������ه‌وه‌ی ل‌ه سیس������تمی په‌رله‌مان������ی حزبێك كه‌‬ ‫زۆرینه‌ی كورسییه‌كانی ئه‌نجومه‌نی به‌ده‌ست هێناوه‌ خۆی‬ ‫له‌ خۆیدا حكوومه‌ت پێك دێنێت‪ ،‬ئه‌و حزبانه‌ی كه‌ له‌ ڕووی‬ ‫سیاسییه‌وه‌ زۆرینه‌یان به‌ده‌ست نه‌هێناوه‌‪ ،‬بۆ به‌ده‌ستهێنانی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكردن له‌گه‌ڵ ئه‌و حزبانه‌ی كه‌ له‌ ڕووی‬ ‫بیری ئایدیۆلۆژیی������ه‌وه‌ له‌یه‌كتری نزیكن‪ ،‬هاوپه‌یمانی گرێ‬ ‫ده‌ده‌ن‪ .‬له‌وانه‌ی������ه‌ ئ������ه‌و هاوپه‌یمانییه‌ پێ������ش ئه‌نجامدانی‬ ‫هه‌ڵبژاردن و له‌كاتی هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردن گرێ بدرێت‪ ،‬یان‬ ‫دوای ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردن و پاش دیاریكردنی ژماره‌ی‬ ‫كورسی هه‌ر حزبێك‪ ،‬هاوپه‌یمانی ئه‌نجام بدرێت‪.‬‬


‫گرووپی هه‌شت‬ ‫گرووپی هه‌شت (‪ )G8‬له‌ هه‌شت واڵتی پیشه‌سازیی جیهان‬ ‫پێكهاتووه‌‪ ،‬كه‌ ‪%65‬ی ئابووریی جیهانیان له‌ ده‌ستدایه‌‪.‬‬ ‫رێبه‌رانی واڵتانی فه‌ره‌‌نسا‪ ،‬ئه‌ڵمانیا‪ ،‬ئیتالیا‪،‬‬ ‫ژاپ������ون‪ ،‬ئه‌مری������كا‪ ،‬ڕوس������یا‪ ،‬كه‌نه‌دا و‬ ‫بریتانیا ئه‌م هه‌شت واڵته‌ (گرووپی‬ ‫‪ )٨‬پێكدێنن‪ ،‬ك‌ه س������الێ جارێك‬ ‫دانیش������تنێكی هاوبه‌شیان هه‌ی‌ه‬ ‫و سه‌رۆكایه‌تی ئه‌م گرووپه‌ ب‌ه‬ ‫شێوه‌ی خولییه‪ ‌،‬كه‌ هه‌ر ساڵ‬ ‫ل������ه‌ مانگی ئایار ی������ا كانوونی‬ ‫دووه‌م ب‌ه یه‌كێ ل������‌ه ئه‌ندامان‬ ‫ده‌سپێردرێت‪ *.‬ئه‌و واڵته‌ی ك‌ه‬ ‫س������ه‌رۆكایه‌تیكردنی خوله‌كه‌ی ل‌ه‬ ‫ئه‌س������تۆدایه‌‪ ،‬خانه‌خۆی و به‌رپرس������ی‬ ‫ڕێوڕه‌سم و ئاسایشی كۆبوونه‌وه‌ی سااڵنه‌یه‌‪.‬‬ ‫كۆبوونه‌وه‌كانی ئ������ه‌م گرووپه‌ بۆ میدی������اكان زۆر گرنگه‌ و‬ ‫زۆرجار ده‌بێت‌ه بیانوویه‌ك بۆ به‌ڕێوه‌چوونی خۆپیش������اندانی‬ ‫ناڕه‌زایی‪.‬‬ ‫بواری دروس������تبوونی ئ������ه‌م دامه‌زراوه‌یه‌ بۆ س������اڵه‌كانی‬ ‫شپرزه‌یی ئابووری و قه‌یرانی نه‌وت له‌ سه‌ره‌تا‌كانی ده‌یه‌ی‬ ‫هه‌فتای زایینی ده‌گه‌رێته‌وه‌‪ .‬له‌ ساڵی ‪1973‬دا له‌ واڵمدانه‌وه‌‬ ‫به‌‌م هه‌لومه‌رجه‌‌‪ ،‬واڵتی ئه‌مریكا به‌ ئاماده‌بوونی ئابووریناسانی‬ ‫گه‌وره‌ له‌ ئه‌ورووپا‪ ،‬ژاپون و ئه‌مریكا کۆمه‌ڵه‌ دانیش������تنێکی‬ ‫ناڕه‌سمی ڕێكخست‪ ،‬كه‌ به‌ (گرووپی قوتابخانه‌) ناسرا‪.‬‬ ‫له‌ س������اڵی ‪ 1975‬به‌ ده‌سپێش������خه‌ریی واڵتی فه‌ره‌نسا و له‌‬ ‫سه‌رده‌می سه‌رکۆمار (ڤالێری ژیسكار دیستن) و سه‌رۆكوه‌زیرانی‬ ‫ئه‌و كاتی ئه‌ڵمانیا (هێلمۆت ش������میت)‪ ،‬بۆ س������ه‌رکه‌وتن به‌سه‌ر‬ ‫قه‌یرانه‌كه‌دا‌‪ ،‬بیری������ان له‌ ڕێگه‌ چاره‌یه‌کی نێوده‌وڵه‌تی کرده‌وه‌ و‬ ‫درێژه‌یان به‌م بیره‌دا و له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مایه‪ ‌،‬یه‌كه‌مین كۆنفرانسی‬ ‫ئابووریی جیهانی له‌و ساڵدا و له‌ کۆشکی (رامبۆلییه‌) له‌ پاریس‬ ‫به‌ڕێوه‌چوو‪ .‬ڕێبه‌رانی ئه‌و واڵتانه‌ که‌ له‌و كۆبوونه‌وه‌دا به‌ش������دار‬ ‫بوون‪ ،‬هه‌ر له‌و كاته‌دا له‌س������ه‌ر ئه‌وه‌ ڕێککه‌وتن‪ ،‬كه‌ دانیش������تنی‬ ‫ڕێبه‌ران هه‌موو ساڵێ به‌ڕێوه‌ بچێت‪.‬‬ ‫ش������ه‌ش واڵتی پێکهێنه‌ر‪ ،‬به‌ گرووپی ش������ه‌ش ناس������ران‪.‬‬ ‫به‌ گه‌یش������تنی كه‌نه‌دا به‌م دامه‌زراوه‌یه‌ له‌ س������اڵی ‪1976‬دا‪،‬‬

‫ناوی بوو به‌ گرووپی حه‌وت و له‌ س������اڵی ‪ 1998‬به‌ گه‌یشتنی‬ ‫(رووسیا)ش ئه‌م گرووپه‌‪ ،‬ناوی به‌ گرووپی هه‌شت ده‌ركرد‪.‬‬ ‫س������ه‌ره‌ڕای ئه‌مه‌ش كه‌ ئه‌م دامه‌زراوه‌ی‌ه‬ ‫ل‌ه س������ه‌ره‌تادا ب������ۆ هاوكارییه‌ ئابووری‬ ‫و داراییی������ه‌کان پێكهاتب������وو‪ ،‬ل������‌ه‬ ‫كۆتاییه‌كان������ی ده‌ی������ه‌ی حه‌فتای‬ ‫زایینیدا ب������ه‌ تێپه‌ڕبوونی كات‪،‬‬ ‫سیاسه‌تیش هاته‌ ناو گۆڕه‌پانی‬ ‫بڕیاره‌كانیانه‌وه‌‪.‬‬ ‫ل������ه‌ كۆبوونه‌وه‌كانی س������ااڵنی‬ ‫دوایی������دا‪ ،‬ڕێبه‌ران������ی گرووپ������ی‬ ‫هه‌ش������ت له‌ باره‌ی هه‌ن������دێ بابه‌ت‬ ‫وه‌ك گه‌ش������ه‌پێدانی جیهانی‪ ،‬ئاشتی له‌‬ ‫ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاس������ت‪ ،‬دروستكردنه‌وه‌ی‬ ‫عێراق و ئاسایش������ی جیهان������ی ڕێککه‌وتن‪ .‬واڵتانی‬ ‫ئه‌ندام له‌م گرووپه‌ له‌ بواری پرس������ه‌ سیاس������ییه‌كاندا‪ ،‬ده‌توانن‬ ‫ئامان������ج و ڕێكار ده‌ستنیش������ان بكه‌ن‪ ،‬ب������ه‌اڵم په‌یڕه‌وكردنی بۆ‬ ‫ئه‌ندامانی گرووپه‌که‌ پێویست نییه‌‪ .‬ئه‌م گرووپه‌ به‌ هۆی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫ئابووری و سیاس������یی ئه‌ندامانیه‌وه‌‪ ،‬ل������ه‌ كرده‌وه‌دا کارتێکه‌ریی‬ ‫به‌سه‌ر زۆربه‌ی دامه‌زراوه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌کاندا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫دانیشتنه‌كانی سااڵنی دوایی ئه‌م گرووپه‌‪ ،‬جیاوازییه‌کی‬ ‫زۆری له‌گه‌ڵ کۆبوونه‌وه‌کانی ده‌یه‌ی حه‌فتادا هه‌یه‌‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫دیداری ڕێبه‌رانی گرووپی هه‌ش������ت ب‌ه ڕێوڕه‌سم و له‌ ژێر‬ ‫چاودێریه‌ک������ی توندی ئه‌منیدا به‌رێوه‌ده‌چێت‪ .‬ب‌ه س������ه‌دان‬ ‫كارمه‌ن������د و به‌ڕێوه‌به‌ری ده‌وڵه‌ت له‌داڕش������تنی به‌رنامه‌ و‬ ‫جێبه‌جێکردنیدا خه‌ریکی کارن‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‌‪ ،‬ئه‌و کۆبوونه‌وانه‌ هێشتا هه‌ندێ له‌ شێوازه‌‬ ‫نافه‌رمییه‌كانی خۆی پاراستووه‌ و زۆر جار له‌ ڕۆژی دووه‌می‬ ‫دانیشتنه‌کاندا‪ ،‬سه‌ر‌كرده‌كان دوور له‌ هه‌ر جۆره‌ ڕێوڕه‌سم‬ ‫و بیروكراتییه‌تێ������ک‪ ،‬هه‌روه‌ها دوور له‌ كامیرای میدیاكان‪ ،‬له‌‬ ‫دیدارێکی نافه‌رمیدا گفتگۆ له‌گه‌ڵ یه‌كتر ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ل������‌ه الی������ه‌ن یه‌كێت������ی ئه‌ورووپ������اوه‌‪ ،‬دوو به‌ڕێوه‌به‌ر ل‌ه‬ ‫كۆبوونه‌وه‌كان������ی گرووپه‌كه‌د‌ا به‌ش������دار ده‌بن‪ .‬س������ه‌رۆكی‬ ‫كۆمیسیۆنی ئه‌ورووپا و سه‌رۆكی واڵتێك كه‌ سه‌ركردایه‌تیی‬ ‫خۆلی ئه‌م یه‌كێتییه‌ی ل‌ه ئه‌ستۆدایه‌‪ ،‬به‌اڵم یه‌كێتی ئه‌ورووپا‬

‫ئابی ‪2012‬‬

‫‪35‬‬


‫ل‌ه وتووێژی سیاسیی (گرووپی هه‌شت)دا به‌شدار نابێت‪.‬‬ ‫ئه‌مری������كا ب‌ه له‌به‌رچاوگرتنی ده‌س������ه‌اڵتی سیاس������ی و‬ ‫نیزامییه‌که‌ی‪ ،‬وه‌ك ئه‌ندامێكی زلهێز له‌م گرووپه‌دا له‌قه‌له‌م‬ ‫ده‌درێت‪ ،‬هه‌رچه‌ند شتێكی وا له‌ پێو‌دانگ و په‌یوه‌ندییه‌كانی‬ ‫گرووپی هه‌شت به‌ فه‌رمی ڕانه‌گه‌یێندراوه‌‪.‬‬ ‫ره‌خنه‌گ������ران له‌ (گرووپی هه‌ش������ت) ده‌ڵێن‪ :‬په‌یامی ئه‌م‬ ‫دامه‌زراوه‌یه‌ هه‌میش‌ه پاڵپش������تی به‌رژه‌وه‌ندی چه‌ند واڵتی‬ ‫س������ه‌رمایه‌دار و خاوه‌ن ئیمتیاز له‌ به‌رامبه‌ر به‌رژه‌وه‌ندیی‬ ‫به‌شه‌که‌ی تری جیهان بووه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و واڵتانه‌ی كه‌ ژماره‌ی دانیشتووانی زۆرن‪ ،‬وه‌ك چین‬ ‫و هیندوس������تان كه‌ ل‌ه ده‌یه‌كانی دواییدا گه‌شه‌ی ئابووریی‬ ‫خێرایان هه‌بووه‌‪ ،‬ئه‌ندامی گرووپی هه‌شت نه‌بوون‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫واڵتانی ئه‌فریق������ا و ئه‌مریكای باكووری������ش‪ ،‬هیچ جار له‌م‬ ‫دامه‌زراوه‌یه‌دا نوێنه‌ریان نه‌بووه‌‪.‬‬ ‫سیاس������ه‌تی الیه‌نگران������ه‌ی گرووپی هه‌ش������ت له‌ بواری‬ ‫به‌جیهانیكردنی ئابووری‪ ،‬به‌رهه‌ڵستێكی زۆری ورووژاندوو‌ه‬ ‫بووه‬ ‫و جار به‌جار خۆپیش������اندانه‌ك‌ه زیاتر جێی س������ه‌رنج ‌‌‬ ‫تا كۆبوونه‌وه‌ی گرووپی هه‌ش������ت‪ .‬گرینگترین خۆپێشاندان‬ ‫ئه‌وه‌ بوو ک‌ه هاوکات له‌گه‌ڵ کۆبوونه‌وه‌ی گروپی هه‌ش������ت‬ ‫له‌ ساڵی ‪ ٢٠٠١‬ل‌ه ئیتالیادا به‌ڕێوه‌چوو‪ .‬ل‌ه ساڵی ‪2001‬دا‬ ‫بۆ پاراس������تن ل‌ه ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ خۆپێش������اندان‌ه‬ ‫ناڕه‌زایییه‌کان‪ ،‬هه‌وڵدراوه‌ كه‌ كۆبوونه‌وه‌ی س������ااڵنه‌یان ل‌ه‬ ‫شوێنێكی دووركه‌وتووتر ڕێکخه‌ن‪.‬‬ ‫زۆربوونی توندوتیژی له‌م جۆره‌ خوپێشاندانه‌دا‪ ،‬بۆته‌ هۆی‬ ‫ئه‌و‌ه ك‌ه ئاسایش بۆ پارێزگاریكردنی كۆبوونه‌وه‌كان توندتر‬ ‫بكرێت و‪ ،‬ئه‌مه‌ش ب‌ه نۆره‌ی خۆی دیمه‌نێكی شاراوه‌ی به‌و‬ ‫دامه‌زراوه‌یه‌ و كۆبوونه‌وه‌كان داوه‌‪ ،‬ك‌ه هه‌میش������‌ه ل‌ه پشت‬ ‫ده‌رگا داخراوه‌كانه‌وه‌ به‌ڕێوه‌ده‌چن‪.‬‬ ‫ی هه‌ش������ت به‌رنامه‌ی‬ ‫له‌و ده‌س������ااڵنه‌ی دواییدا‪ ،‬گرووپ ‌‬ ‫داڕش������تووه‌ بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی نه‌خۆش������ییه‌كانی وه‌ك‬ ‫ئایدز‪ ،‬هه‌روه‌ها هه‌ندێ پرۆژه‌یان به‌ مه‌به‌س������تی گه‌ش������‌ه و‬ ‫په‌ره‌پێدان������ی واڵتانی هه‌ژار و كه‌مكردن������ه‌وه‌ی قه‌رزه‌كانی‬ ‫جیهانی سێیه‌م ڕاگه‌یاندووه‌‪.‬‬ ‫زۆر جار دانی ئه‌م هاوكارییان‌ه ب‌ه هه‌بوونی دیموكراسی‬ ‫و حكومه‌تێكی ته‌ندروس������ت و ل‌ه واڵتان������ه‌و‌ه گرێدراوه‌ ك‌ه‬ ‫یارمه‌تی وه‌رده‌گرن‪ ،‬به‌اڵم ڕه‌خنه‌گران ده‌ڵێن‪ ،‬بارس������تایی‬ ‫یارمه‌تییه‌کان������ی گرووپ������ی هه‌ش������ت ب‌ه ب������ه‌راوورد له‌گه‌ڵ‬ ‫پێداویستییی واڵتانی هه‌ژار‪ ،‬زۆر كه‌مه‌‪.‬‬ ‫هه‌ر چه‌ند جارێك ئه‌ندامانی گرووپی هه‌ش������ت ل‌ه باره‌ی‬ ‫بابه‌ت������ی زۆر گرنگه‌وه‌ جیاوازیی ڕایان هه‌یه‌‪ .‬بۆ نموون‌ه ل‌ه‬

‫‪ 36‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)24‬‬

‫كۆبوونه‌وه‌ی ساڵی ‪ 2001‬كه‌ ل‌ه ئیتالیادا به‌ڕێوه‌چوو‪ ،‬باس‬ ‫ل‌ه گۆڕانكارییه‌كانی كه‌ش������وهه‌وا کرا‪ .‬له‌و کۆبوونه‌وه‌یه‌دا‬ ‫(ج������ورج بوش) س������ه‌ركۆماری ئ������ه‌و کاتی ئه‌مری������كا‪ ،‬ب‌ه‬ ‫ده‌ربڕین������ی دژایه‌تیی خۆی س������ه‌باره‌ت (په‌یمانی كیۆتۆ) و‬ ‫که‌مکردن������ه‌وه‌ی گازه‌کان‪ ،‬ل‌ه کرده‌وه‌دا باس و لێدوانه‌کانی‬ ‫ئه‌و کۆبوونه‌وه‌یه‌ی به‌ بنبه‌س������ت گه‌یاند‪ .‬بێشک جارێكی تر‬ ‫ئه‌م پرس������‌ه ل‌ه كۆبوونه‌وه‌ی س������اڵی ‪2007‬دا هاته‌وه‌ گۆڕێ‬ ‫و ب������‌ه پێداگیری هه‌موو ئه‌ندامان به‌ تایبه‌ت واڵتی ئه‌ڵمانیا‪،‬‬ ‫ل‌ه كۆتایی������دا گرووپه‌ك‌ه توانی ل‌ه باره‌ی به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی‬ ‫گه‌رم������ای زه‌وی بگات������‌ه ڕێككه‌وت������ن‪ ،‬ك‌ه ب‌ه ن������ۆره‌ی خۆی‬ ‫سه‌ركه‌وتنێكی گه‌ور‌ه بۆ ئه‌و كۆبوونه‌وه‌یه‌ له‌قه‌ڵه‌م درا‪.‬‬ ‫بابه‌تێكی تری ك‌ه به‌درێژایی س������ااڵنی ڕابردوو ل‌ه نێوان‬ ‫ئه‌ندامان������ی (گرووپی هه‌ش������ت)دا ناکۆکیی له‌س������ه‌ر بوو‪،‬‬ ‫داگیركردنی نیزامیی عێراق ب‌ه سه‌رۆكایه‌تی ئه‌مریكا بوو‪.‬‬ ‫له‌م باره‌یه‌و‌ه النیکه‌م س������ێ ئه‌ندامی ئه‌م گرووپ‌ه (ئه‌ڵمانیا‪،‬‬ ‫فه‌ره‌نسا و ڕووسیا) دژی ئه‌م کرده‌وه‌ی‌ه بوون‪.‬‬ ‫له‌ س������اڵی ‪ 2009‬به‌مالو‌ه ل‌ه كۆبوونه‌وه‌ی س������ااڵنه‌دا‪،‬‬ ‫دۆزینه‌وه‌ی ڕێگه‌چاره‌ی هاوبه‌ش بۆ سه‌قامگیریی ئابووریی‬ ‫جیهان������ی و هاوكاری������ی گه‌ش������ه‌ی ئابووری ل������ه‌ به‌رامبه‌ر‬ ‫قه‌یرانی ئابووریی جیهانیدا چڕ بۆته‌وه‌‪ .‬گرووپی هه‌ش������ت‪،‬‬ ‫به‌بێ هه‌بوونی نووس������ینگه‌یه‌كی ناوه‌ند و جێگیر‪ ،‬بودجه‌ و‬ ‫كارمه‌ندی هه‌میشه‌یی‪ ،‬ل‌ه ڕاستیدا دامه‌زراوه‌یه‌ک‌ه نافه‌رمی‬ ‫و پاوانک������راو ك‌ه ئه‌ندامه‌كانیان تێده‌كوش������ن تا له‌ ڕێگه‌ی‬ ‫گفتوگۆ و ك������رده‌وه‌ی هاوبه‌ش‪ ،‬ڕێگ‌ه چاره‌یه‌ك بۆ كێش������‌ه‬ ‫جیهانییه‌كان بدۆزنه‌وه‌‪.‬‬ ‫* سه‌رۆكایه‌تیی خولی و كۆبوونه‌وه‌كانی گرووپ هه‌شت‬ ‫ل‌ه سااڵنی ڕابروودا‪:‬‬ ‫• ‪ -2001‬ئیتالیا‪ ،‬كۆبوونه‌وه‌ی جنوا‬ ‫• ‪ -2002‬كه‌نه‌دا‪ ،‬كاناناسكیس‬ ‫• ‪ -2003‬فه‌ره‌نسا‪ ،‬ئویان‬ ‫• ‪ -2004‬ئه‌مریكا‪ ،‬سی ئایله‌ند‬ ‫• ‪ -2005‬به‌ریتانیا‪ ،‬گلن ئایگلز‬ ‫• ‪ -2006‬ڕووسیا‪ ،‬سان پترسبۆرگ‬ ‫• ‪ -2007‬ئه‌ڵمانیا‪ ،‬هایلیگن دام‬ ‫• ‪ -2008‬ژاپون‪ ،‬هۆكایدوو تۆیاكو‬ ‫• ‪ -2009‬ئیتالیا‪ ،‬الكۆئیال‬ ‫• ‪ -2010‬كه‌نه‌دا‪ ،‬مۆسۆكۆکا‬ ‫• ‪ -2011‬فه‌ره‌نسا دوویل‬ ‫سه‌رچاوه‌‪ :‬بی بی سی‬


‫كۆمه‌ڵگه‌ی‌ مه‌ده‌نی‌‬ ‫و‪ :‬ته‌حسین ته‌ها به‌هائه‌دین‬ ‫كۆمه‌ڵگ ‌ه چییه‌؟‬

‫ كۆمه‌ڵگ������ه‌ به‌رهه‌م������ی‌ گردبوون������ه‌وه‌ی‌ مرۆڤ������ه‌كان و كردار‌ه‬‫دووالیه‌نه‌كانیان������ه‪ ‌،‬كه‌ له‌گه‌ڵ یه‌كتریدا ده‌ژین و له‌ گه‌یش������تن به‌‬ ‫ئامانجێك������ی‌ دیاریكراو هاوكاریی‌ یه‌كت������ر ده‌كه‌ن‪ ،‬جگه‌ له‌وه‌ش‬ ‫پێوه‌ڕه‌كان و ڕێس������ا س������اده‌ یا ئالۆزه‌كان به‌س������ه‌ر په‌یوه‌ندییه‌‬ ‫ئاساییه‌كانیاندا زاڵه‌ و دامه‌زراوه‌كان و ڕێكخراوه‌كان به‌رده‌وامی‌‬ ‫و پایه‌داریی‌ كۆمه‌ڵیان دابین ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ ئه‌گۆست كۆنت‪ :‬باوه‌ڕی‌ وایه‌ كه‌ كۆمه‌ڵگه‌ له‌ هه‌موو كه‌سانی‌‬‫زین������دوو‪ ،‬هه‌روه‌ها له‌ هه‌موو ئه‌و كه‌س������انه‌ی‌ مردوون‪ ،‬به‌اڵم به‌‬ ‫كاریگه‌ریی‌ خۆیان له‌ زه‌ینی‌ نه‌وه‌ی‌ داهاتوویاندا به‌رده‌وامی‌ به‌‬ ‫ژیانی‌ خۆیان ده‌ده‌ن‪ ،‬پێك دێ‌‪.‬‬ ‫ گێرهارد لێس������كی‌‪ :‬كۆمه‌ڵگ������ه‌ گرووپێك������ی‌ خودموختاره‌ كه‌‬‫پێكهاتووه‌ له‌ كه‌س������انی‌ ناو جۆرێكی‌ تایبه‌ت كه‌ به‌ ش������ێوه‌یه‌كی‌‬ ‫هه‌ره‌وه‌زی‌ ڕێك خرابن‪.‬‬

‫ی‬ ‫ی مه‌ده‌ن ‌‬ ‫ی كۆمه‌ڵگه‌ ‌‬ ‫چه‌مك ‌‬

‫له‌ وش������ه‌دا پێك دێ‌ ل������ه‌ (كۆمه‌ڵگه‌) و (مه‌ده‌ن������ی‌)‪ ،‬كۆمه‌ڵگه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫مه‌ده‌نی‌ (‪ )civil society‬بابه‌تێكی‌ فه‌لسه‌فییه‌ كه‌ هه‌لێنجان‬ ‫و پێناسه‌ی‌ جیاوازی‌ بۆ كراوه‌‪.‬‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی‌ مه‌ده‌نی‌ س������یفه‌تی‌ كۆمه‌ڵگه‌یه‌ كه‌ فه‌یله‌س������ووفان و‬ ‫زانا مه‌زنه‌كانی‌ وه‌ك ئه‌فالتوون‪ ،‬س������وقرات‪ ،‬هێگل‪ ،‬زه‌رده‌ش������ت‬ ‫و هت������د‪ ....‬كه‌س������انێك بوون كه‌ به‌ درێژایی‌ مێ������ژوو ئارمانجی‌‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی‌ مه‌ده‌نییان هه‌بووه‌‪ .‬كۆمه‌ڵگه‌ی‌ مه‌ده‌نی ڕه‌گوڕیشه‌ی‌‬ ‫له‌ مه‌ده‌نییه‌ت و شارنشینیدا هه‌یه‌ و به‌ گشتی‌ ژیانی‌ كۆمه‌اڵیه‌تیی‌‬ ‫شاری‌‪ ،‬هاوڕێ‌ له‌گه‌ڵ شارستانییه‌ت وه‌بیر ده‌هێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ی خه‌ڵكانێك‌ه ك‌ه تیایدا خه‌ڵك‬ ‫ی كۆمه‌ڵگ������ه‌ ‌‬ ‫ی مه‌ده‌ن ‌‬ ‫كۆمه‌ڵگ������‌ه ‌‬ ‫ی ده‌وڵ������ه‌ت و كۆمه‌لگه‌ن‬ ‫خۆی‌ زه‌مینه‌س������از و دروس������تكه‌ر ‌‬ ‫ك������‌ه ل‌ه دووڕووی������ی‌‪ ،‬بێعه‌قلی‌‪ ،‬زوڵم‪ ،‬جه‌ن������گ‪ ،‬نادادپه‌روه‌ری‌‪،‬‬ ‫ی و برایه‌تیدا ده‌ژین‬ ‫پاش������اگه‌ردانی‌‪ ،‬داماڵڕاو‌ه و له‌ ئاش������ت ‌‬ ‫دوور ده‌که‌ون������ه‌و‌ه له‌ ش������ه‌ڕ و زوڵم و هه‌وڵ������دان بۆ ژیانێکی‬ ‫به‌خته‌وه‌رانه‌‪ ،‬ئه‌مان‌ه بریتین ل‌ه کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی‪.‬‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی‌ مه‌ده‌نی‌ په‌یوه‌ندیی‌ خه‌ڵك له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌ت و په‌یوه‌ندیی‌‬ ‫ده‌وڵ������ه‌ت له‌گه‌ڵ خه‌ڵكدا به‌رق������ه‌رار ده‌كات‪ ،‬كۆمه‌ڵگه‌ی‌ مه‌ده‌نی‌‬ ‫دیارده‌یه‌كی‌ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌ نه‌ك سیاس������ی‌‪ ،‬به‌اڵم به‌بێ‌ ده‌وڵه‌ت و‬

‫حكومه‌ت ناكرێ‌ كۆمه‌ڵگه‌ی‌ مه‌ده‌ن������ی‌ ڕێگه‌ی‌ به‌دیهێنانی‌ خۆی‌‬ ‫بگرێته‌ به‌ر‪.‬‬ ‫له‌ كۆمه‌ڵگه‌ی‌ مه‌ده‌نیدا هه‌ر تاك په‌یوه‌ست بێ‌ به‌ هه‌ر ئایین‪ ،‬نه‌ژاد‬ ‫و زمانێكه‌وه‌‪ ،‬وه‌كو هاوواڵتیانی‌ تری‌ كۆمه‌ڵگه‌ ژیان به‌سه‌ر ده‌بات‪،‬‬ ‫كه‌س������انی‌ كۆمه‌ڵگه‌ی‌ مه‌ده‌نی‌ مافی‌ ئه‌وه‌یان هه‌ی������ه‌ بۆ هه‌ر كوێ‌‬ ‫بچن‪ ،‬چۆن كار بكه‌ن‪ ،‬له‌ كوێ‌ نیش������ته‌جێ‌ بن‪ ،‬سه‌ر به‌ كام حزب‬ ‫ی������ا بزووتنه‌وه‌ بن‌ و‪ ،‬چی‌ ده‌خوێنن������ه‌وه‌ ‪ ....‬ئه‌ندامانی‌ كۆمه‌ڵگه‌ی‌‬ ‫مه‌ده‌نی‌ ئه‌و كه‌سانه‌ن كه‌ به‌بێ‌ قازانجی‌ تاكه‌كه‌سی‌‪ ،‬له‌به‌ر خاتری‌‬ ‫ئاشتی‌‪ ،‬دادپه‌روه‌ریی‌ كۆمه‌اڵیه‌تی‌ و دیموكراسی‌ خه‌بات ده‌كه‌ن‪.‬‬

‫ێ‬ ‫ی مان���او ‌ه س��� ‌‬ ‫ی ل���ه‌ڕوو ‌‬ ‫ی مه‌ده‌ن��� ‌‬ ‫كۆمه‌ڵگ���ه‌ ‌‬ ‫ی خواره‌وه‌ی‌ بۆ كراوه‌‪:‬‬ ‫پێناس ‌ه ‌‬

‫‪ -1‬كۆمه‌ڵگ������ه‌ی‌ مه‌ده‌ن������ی‌ كایه‌ی‌ گش������تیی‌ ژیان������ی‌ ده‌وڵه‌ت و‬ ‫هاوواڵتیان و هه‌روه‌ها مه‌یدانی‌ به‌كارهێنان ‌ی ده‌سه‌اڵته‌ له‌الیه‌ن‬ ‫هاوواڵتیان������ه‌وه‌ كه‌ كرداره‌كانی‌ ئه‌م دوو جه‌مس������ه‌ره‌ (ده‌وڵه‌ت‬ ‫و كۆمه‌ڵگه‌) یاس������ا و ڕێس������ا دیاری‌ ده‌كات و ه������ه‌ر تاكێك له‌‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌دا به‌ مه‌رج������ی‌ پارێزراوبوونی‌ مافه‌كانی‌‪ ،‬ئیمتیازات و‬ ‫مافه‌كانی‌ خۆی‌ ڕاده‌ستی‌ تاك یا گرووپێكی‌ تر ده‌كات‪:‬‬ ‫‪ -2‬كۆمه‌ڵگه‌ی‌ مه‌ده‌نی‌ په‌رجانێكه‌ له‌به‌ینی‌ چوار به‌شی‌ سه‌ره‌كیی‌‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی‌ گشتیدا (ئابووری‌‪ ،‬سیاسه‌ت‪ ،‬فه‌رهه‌نگ و كۆمه‌ڵ)‪،‬‬ ‫كه‌ له‌ودا ئه‌نجوومه‌نه‌ خۆبه‌خشه‌كان‪ ،‬حیزب و گرووپه‌كان ڕۆڵی‌‬ ‫میحوه‌ری‌ له‌ ڕه‌هه‌نده‌ سیاسی‌‪ ،‬كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كاندا ده‌گێڕن‪.‬‬ ‫‪ -3‬كۆمه‌ڵگ������ه‌ی‌ مه‌ده‌نی‌ كۆمه‌ڵێك������ه‌ له‌ دام������ه‌زراوه‌ چاالكه‌كان و‬ ‫ڕێكخراوه‌ س������ه‌ندیكایی‌‪ ،‬كۆمه‌اڵیه‌تی‌ و سیاس������ییه‌كانی‌ یاسامه‌ند‬ ‫و س������ه‌ربه‌خۆ‪ ،‬كه‌ ڕه‌نگده‌ره‌وه‌ی‌ دیدگاكان������ی‌ تاكه‌كانی‌ كۆمه‌ڵگه‌یه‌‬ ‫بۆ سیس������ته‌می‌ سیاس������یی‌ بااڵده‌س������ت و ئاڵقه‌ی نێوان ده‌وڵه‌ت و‬ ‫خه‌ڵكه‌‪ .‬ئه‌م دامه‌زراوانه‌ چه‌س������پاندن و دامه‌زراوكردنی‌ ئازادی‌ و‬ ‫به‌ش������داریی‌ جه‌ماوه‌رین كه‌ له‌ جڵه‌وكردنی‌ ده‌سه‌اڵتی‌ تاكڕه‌وانه‌دا‬ ‫ڕۆڵی‌ سه‌ره‌كی‌ ده‌گێڕن‪ ،‬به‌گشتی‌ كۆمه‌ڵگه‌ی‌ مه‌ده‌نی‌ گۆڕه‌پانێكه‌ بۆ‬ ‫ڕێكخس������تن و ئاسانكردنه‌وه‌ی‌ په‌یوه‌ندیی‌ نێوان ده‌وڵه‌ت و كۆمه‌ڵگه‌‬ ‫كه‌ له‌ الیه‌كه‌وه‌ ڕوانگه‌كانی‌ خه‌ڵك بۆ ده‌وڵه‌ت ده‌گوازێته‌وه‌ و له‌ الی‌‬ ‫تره‌وه‌ ڕه‌نگده‌ره‌وه‌ی‌ ئه‌ركه‌كان و كاره‌كانی‌ ده‌وڵه‌ته‌ بۆ كۆمه‌ڵگه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪http://facultyofjournalism.af :‬‬

‫ئابی ‪2012‬‬

‫‪37‬‬


‫كورته‌‌یه‌‌ك له‌ هه‌‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماری‬ ‫له‌ ئه‌مریكا‬

‫وه‌رگێڕانی‌‪ :‬شه‌هرام عه‌زیز‬ ‫یه‌كێك ل‌ه ش������ێوازه‌ بنه‌ڕه‌‌تی و گرنگه‌کانی سیس������ته‌می‬ ‫سیاس������یی ویالیه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا‪ ،‬سیس������تمی‬ ‫نوێنه‌رایه‌تیی‌ه و ده‌‌توانین بڵێین له‌و واڵته‌دا زیاتر له‌ هه‌موو‬ ‫والتێكی دیك‌ه هه‌ڵبژاردن ئه‌نجام ده‌درێت‪ .‬ئه‌م هه‌ڵبژاردن‌ه‬ ‫له‌ ئاستی ده‌وڵه‌تی فیدراڵی‪ ،‬ده‌وڵه‌تی ویالیه‌ته‌كان و خۆجێی‬ ‫ئه‌نجام ده‌درێت‪ .‬به‌ ش������ێوازێكی تر زۆرێك ل‌ه پۆسته‌كان ل‌ه‬ ‫سه‌ركۆماری تا به‌ڕێوه‌به‌ری قوتابخانه‌ یان فڕۆكه‌خانه‌كان‪،‬‬ ‫له‌الیه‌ن خه‌ڵكه‌و‌ه بۆ خولی دیاریكراو هه‌ڵده‌بژێردرێن‪.‬‬ ‫به‌پێ������ی ئاماره‌كانی به‌رده‌س������ت‪ ،‬له‌ هه‌م������وو ویالیه‌ت‌ه‬ ‫یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكادا‪ ،‬زیاتر ل‌ه (‪ )500‬هه‌زار پۆس������ت‬ ‫به‌ه������ۆی هه‌ڵبژاردن������ه‌و‌ه دابه‌ش ده‌كرێن‪ ،‬ك������ه‌ (‪ )537‬پل‌ه‬ ‫ل‌ه ئاس������ت حكوومه‌تی فیدراڵییه‌‪ )8000( ،‬پله‌ ل‌ه ئاس������ت‬ ‫حكوومه‌ت������‌ه هه‌رێمییه‌كان و ‪ 494‬هه‌زار پله‌ش‌ ل‌ه ئاس������ت‬ ‫ده‌وله‌ته‌ خۆجێییه‌كانه‌‪.‬‬ ‫ی فیدراڵی������دا‪ ،‬س������ه‌ركۆمار ل‌ه ڕێی‬ ‫ل������‌ه ئاس������ت ده‌وڵه‌ت ‌‬ ‫سیس������ته‌مێكی دووقۆناغی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬ك������ه‌ قۆناغی یه‌كه‌م‬ ‫له‌الی������ه‌ن خه‌ڵك و قۆناغی دووه‌میش له‌الیه‌ن ده‌س������ته‌یه‌كی‬ ‫ناس������راو ب������ه‌ ئه‌لكت������راڵ كالج‪ ،‬ب������ۆ ماوه‌ی چوار س������اڵ‬ ‫هه‌ڵده‌بژێردرێت‪ .‬نوێنه‌رانی كۆنگره‌ش ڕاس������ته‌وخۆ به‌هۆی‬ ‫ده‌نگی خه‌ڵك������ه‌و‌ه هه‌ڵده‌بژێردرێن‪ .‬بنه‌م������ای هه‌ڵبژاردنی‬

‫‪ 38‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)24‬‬

‫پاڵێوراوانی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران‪ ،‬ڕێژه‌ی خه‌ڵكی بازنه‌كانی‬ ‫هه‌ڵبژاردن������‌ه و بۆ هه‌ر ‪ 570‬هه‌زار كه‌س نوێنه‌رێك ده‌چێت‌ه‬ ‫ئه‌نجومه‌ن������ی نوێنه‌ران‪ ،‬ك‌ه ‪ 435‬ك������ه‌س له‌خۆ ده‌گرێت‪ .‬ل‌ه‬ ‫كاتێكدا هه‌ر ویالیه‌تێك به‌ب������ێ له‌به‌رچاوگرتنی گه‌وره‌یی و‬ ‫بچووك������ی‪ 2 ،‬نوێنه‌ری ل‌ه ئه‌نجومه‌ن������ی پیراندا هه‌یه‌‪ .‬به‌و‬ ‫پێیه‌‪ ،‬ژماره‌ی س������یناتۆره‌كان به‌ دڵنیایی ‪ 100‬كه‌سه‌ كه‌ بۆ‬ ‫خولێكی ‪ 6‬ساڵی هه‌ڵده‌بژێردرێن‪.‬‬ ‫ته‌نها ده‌س������ه‌اڵتێك كه‌ ئه‌ندامه‌كانی به‌ش������ێوه‌یه‌كی‬ ‫نا ڕاس������ته‌وخۆ هه‌ڵده‌بژێردرێن‪ ،‬ده‌س������ه‌اڵتی دادوه‌ری‬ ‫ی������ان دادوه‌ری دیوانی باالی فیدراڵ������ه‌‪ )9( .‬دادوه‌ری‬ ‫پله‌ به‌رزی دیوانی باالی فی������دراڵ‪ ،‬هه‌روها دادوه‌رانی‬ ‫دیكه‌ی دادگاكانی دادوه‌ری كه‌ له‌الیه‌ن سه‌ركۆماره‌وه‌‬ ‫ده‌ناس������ێنرێن‪ ،‬به‌ په‌س������ندكردنی ئه‌نجومه‌ن������ی پیران‬ ‫هه‌ڵده‌بژێردرێ������ن‪ ‌.‬م������اوه‌ی كار و چاالكیی دادوه‌رانی‬ ‫دیوانی ب������االی فیدراڵ ت������ا كۆتایی ژیانه‌‪ .‬له‌ ئاس������ت‬ ‫ویالیه‌ته‌كانیشه‌وه‌‪ ،‬هه‌ر ئه‌و شێوازه‌ دووباره‌ ده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ده‌سه‌اڵتداران له‌ شێوه‌ی سه‌رۆكی ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكار‬ ‫وه‌كو س������ه‌ركۆمار بۆ ماوه‌ی ‪ 4‬ساڵ هه‌لده‌بژێردرێن و‬ ‫هاوكات نوێنه‌رانی ئه‌نجومه‌نی یاسادانانی ویالیه‌تیش‬ ‫هه‌ڵده‌بژێردرێن‪.‬‬


‫شیكردنه‌وه‌یه‌كی كورت سه‌باره‌ت ب ‌ه هه‌ڵبژاردنی‬ ‫سه‌ركۆماری ل ‌ه ئه‌مریكا‬ ‫هاوواڵتیان������ی ه������ه‌ر ویالیه‌تێ������ك ل������ه‌ سیس������ته‌می‬ ‫هه‌ڵبژاردنی ئه‌مریكادا به‌ شێوازێكی جیا و سه‌ربه‌خۆ‬ ‫له‌ ویالیه‌ته‌كانی دیكه‌‪ ،‬ه������اوكات له‌ ڕۆژی هه‌ڵبژاردنی‬ ‫نوێنه‌ران������ی ئه‌نجومه‌ن������ی پیران (ه������ه‌ر ویالیه‌تێك دوو‬ ‫سیناتۆری هه‌یه‌) و كه‌سانێك به‌ ناونیشانی ئه‌لێكترال‬ ‫كالێج (كالێج������ی هه‌ڵبژاردن) هه‌ڵده‌بژێ������رن‪ .‬ژماره‌ی‬ ‫ئه‌لێكت������رال كالێجی هه‌ر ویالیه‌تێ������ك به‌رامبه‌ر ژماره‌ی‬ ‫نوێنه‌رانی ئه‌و ویالیه‌ته‌ له‌ كۆنگره‌ی فیدرال كۆ (‪)2‬ـه‌‪،‬‬ ‫(كه‌ به‌رابه‌ره‌ به‌ ژماره‌ی نوێنه‌رانی ئه‌نجومه‌نی پیرانی‬ ‫هه‌ر ویالیه‌تێك له‌ ئه‌نجومه‌نی پیرانی فیدراڵ)‪ .‬ژماره‌ی‬ ‫ئه‌لێكترال كالێجه‌كان له‌ ته‌واوی واڵت (‪ )538‬كه‌س������ه‌‪،‬‬ ‫كه‌ بۆ به‌دستهێنانی پۆستی سه‌ركۆماری ده‌بێ (‪)270‬‬ ‫ئه‌لێكترال كالێج به‌ده‌ست بێنن‪.‬‬ ‫چۆنیه‌تی ده‌نگدانی ئه‌لێكترال كالێجه‌كان بۆ پاڵێوراوی‬ ‫یه‌كێك له‌ هه‌ر دوو حزبی دیموكرات یا كۆماری‪.‬‬ ‫ب‌ه پێی كولتوورێكی كۆن ل‌ه هه‌ر ویالیه‌تێك به‌ شێوه‌یه‌كی‬ ‫جیا له‌س������ه‌ر ئه‌و بنه‌ماییه‌‪ ،‬ك‌ه كام له‌م پاڵێوراوان‌ه ده‌نگی‬ ‫زیاتر ب‌ه ده‌س������ت دێنن (به‌بێ له‌به‌رچاوگرتنی جیاوازی ل‌ه‬ ‫ژماره‌ی ده‌نگده‌ران و ئه‌و كه‌س������انه‌ی په‌یوه‌س������تن به‌ هه‌ر‬ ‫ویالیه‌تێك) هه‌موو ئه‌لێكترال كالێجه‌كان ل‌ه هه‌ر ویالیه‌تێك‬

‫ده‌ن������گ به‌و پاڵێوراو‌ه ده‌ده‌ن‪ ،‬ك‌ه له‌الیه‌ن خه‌ڵكه‌وه‌ زۆرترین‬ ‫ده‌نگیان به‌ده‌ستهێناوه‌‪.‬‬ ‫له‌و خاڵ‌ه به‌هێزه‌كانی ئه‌و سیس������ته‌مه‌ زۆربوونی ڕۆڵی‬ ‫ویالیه‌ت‌ه بچووكه‌كانه‌‪ ،‬هه‌رچه‌ند‌ه له‌وانه‌ی‌ه ده‌نگ‌ه گشتییه‌كان‬ ‫ل������ه‌ ته‌واوی ئه‌مریكا له‌ به‌رژه‌وه‌ن������دی پاڵێوراوانی تر بێت‪.‬‬ ‫ب������ۆ نموون‌ه جۆرج بووش له‌ س������اڵی (‪ )2000‬له‌ ویالیه‌تی‬ ‫فلۆریدا به‌ كه‌متر ل‌ه (‪ )1000‬ده‌نگ ل‌ه پێش������ه‌وه‌ی ئاڵگۆر‬ ‫بوو‪ .‬ل‌ه ئه‌نجامدا هه‌موو ئه‌و ئه‌لێكترال كالێجانه‌ی ك‌ه سه‌ر‬ ‫به‌ ویالیه‌تی فلۆریدا ب������وون بۆ به‌رژه‌وه‌ندیی جۆرج بووش‬ ‫ده‌نگی������ان دا‪ .‬جۆرج بووش‪ ،‬پاش دووج������ار ئه‌ژماركردنی‬ ‫ده‌نگ������ه‌كان ك‌ه به‌ده‌س������ت ئه‌نجام درا‪ ،‬ب������ه‌ بڕیاری دادگا‬ ‫پۆستی سه‌ركۆماری به‌ده‌ستهێنا‪.‬‬ ‫به‌و هۆیه‌وه‌ پرسه‌كه‌ گه‌یش������ته‌ دادگا‪ ،‬ئاڵگۆر سكاالیه‌كی‬ ‫پێشكه‌ش به‌ دادگای دیوانی بااڵ كرد كه‌ بۆ سێیه‌مجار ده‌نگه‌كان‬ ‫بژمێردرێن������ه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم دادگا بریاری دا كه‌ هه‌ژماركردنه‌كه‌ی‬ ‫جاری دووه‌م یاس������ایی و ب������اوه‌ڕ پێكراو بووه‌ و پێویس������ت‬ ‫ناكات كه‌ بۆ جاری س������ێیه‌م ده‌نگه‌كان ئه‌ژمار بكرێنه‌وه‌‪ ،‬له‌‬ ‫ئه‌نجام������دا ئه‌لێكترال كالێجه‌كانی فلۆریدا ده‌نگیان به‌ جۆرج‬ ‫بووش دا و جۆرج بووش بوو به‌ س������ه‌ركۆمار‪ .‬له‌و س������اڵه‌دا‬ ‫ویالیه‌تی فلۆریدا ڕۆڵێكی گرنگی هه‌بوو بۆ ده‌ستنیشانگردنی‬ ‫سه‌ركۆماری‪ .‬شایانی باس������ه‌ له‌و كاتدا برای جۆرج بووش‬ ‫پارێزگاری ویالیه‌تی فلۆریدا بوو‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌‪http://fa.wikipedia.org/wiki :‬‬

‫ئابی ‪2012‬‬

‫‪39‬‬


‫میدیا و دیموكراسی‬

‫ی دارڤان‬ ‫ی ل ‌ه ئینگلیزییه‌وه‌‌‪ :‬باوك ‌‬ ‫وه‌رگێڕان ‌‬

‫ی ئازادیی‌ ڕاده‌‌ربڕین ده‌كه‌نه‌ ڕاستی‌‪.‬‬ ‫ته‌نها هۆكانی‌ ڕاگه‌یاندنن ك ‌ه پیاده‌‌كردن ‌‬ ‫دادگا ‌‬ ‫ی‬ ‫گوته‌كان������ی‌‬ ‫مافه‌كانی‌ مرۆڤی‌ (ئینته‌ر‬ ‫ئه‌مه‌ری������كان) به‌كورت������ی‌‬ ‫پره‌نسیپێك دیاری ده‌كه‌ن‪ ،‬كه‌‬ ‫ئێستا به‌ شێوه‌یه‌كی‌ گشتی‌ له‌ یاسای‌‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی������دا ناس������ێنراوه‌ و دانی‌ پێدا‬ ‫نراوه‌‪ .‬پیاده‌كردنی‌ ئازادیی‌ ڕاده‌ربڕین‬ ‫له‌ دیموكراس������ییه‌تدا مانایه‌كی‌ كه‌می‌‬ ‫هه‌یه‌ ئه‌گه‌ر بێت������و ئازادیی‌ ڕاده‌ربڕین‬ ‫ته‌نها له‌سه‌ر ئاستی‌ تاكه‌كه‌س په‌یڕه‌و‬ ‫بكرێت‪ .‬ئازادیی‌ ڕاده‌ربڕین ته‌نها ئه‌وه‌‬ ‫نییه‌ تۆ ئازاد بێت هه‌موو ش������تێك به‌ هاوسێیه‌كه‌ت بڵێی‌ یا‬ ‫هه‌موو شتێك ل‌ه هاوسێیه‌كه‌ته‌وه‌ ببیسی‪ ،‬به‌ڵكو به‌شێوه‌یه‌كی‌‬ ‫گرنگتر ئه‌وه‌یه‌ كه‌ تۆ ڕاستییه‌كان و بیروڕاكان ده‌رببڕی‌ و‬ ‫زانیارییه‌كانیش له‌ میدیاوه‌ وه‌ربگریت‪.‬‬ ‫دادگای‌ نێوده‌وڵه‌تی‌ كه‌ پێشكه‌وتنی‌ زیاتری‌ له‌و باره‌یه‌وه‌‬ ‫به‌خۆیه‌وه‌ بینیوه‌‪ ،‬بریتییه‌ له‌ دادگای‌ ئه‌ورووپی‌ بۆ مافه‌كانی‌‬ ‫م������رۆڤ‪ .‬دادگای‌ ئه‌ورووپی‌ بۆ مافه‌كان������ی‌ مرۆڤ ئه‌وه‌ی‌‬ ‫یه‌كال كردۆته‌وه‌ كه‌ ئازادی������ی‌ میدیا بۆ ئاگاداركردنه‌وه‌ی‌‬ ‫به‌رده‌وامی‌ هاواڵتیان گرنگه‌‪:‬‬ ‫ئازادیی‌ میدیا هێزێك ده‌به‌خشێته‌ هاوواڵتیان‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫باش������ترین هۆكاریش������ه‌ بۆ دۆزینه‌وه‌ و زانین������ی‌ بیروڕا و‬ ‫هه‌ڵوێسته‌كانی‌ سه‌ركرده‌ سیاس������ییه‌كانیان‪ ،‬به‌تایبه‌تیش‬ ‫ده‌رفه‌تی‌ ئه‌وه‌ ده‌داته‌ سیاسه‌توانان كه‌ به‌رپه‌رچدانه‌وه‌ و‬ ‫لێدوانی‌ خۆیان له‌سه‌ر سه‌رقاڵبوونی‌ ڕای‌ گشتی‌ هه‌بێت‪،‬‬ ‫به‌م ش������ێوه‌یه‌ ئازادیی میدیا وا ده‌كات كه‌ هه‌موو كه‌سێك‬ ‫بتوانێت به‌ش������داری‌ له‌ گفتوگۆی‌ ئازادیی‌ سیاسیدا بكات‬ ‫كه‌ كاكڵ‌هی‌ گرنگی‌ چه‌مكی‌ دیموكراسیی‌ كۆمه‌ڵگه‌یه‌‪.‬‬ ‫میدی������ا‪ ،‬خه‌ڵ������ك له‌ب������ار‌هی‌ مه‌س������ه‌له‌كانی‌ خواس������تی‌‬ ‫گش������تی‌ ئاگادار ده‌كات������ه‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ه������ا وه‌ك ده‌زگایه‌كی‌‬ ‫چاودێریكردنیشه‌ له‌سه‌ر حكوومه‌ت‪:‬‬

‫‪ 40‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)24‬‬

‫شتێكی‌ پێویسته‌ له‌سه‌ر‬ ‫ده‌زگاكان������ی‌ ڕاگه‌یان������دن‬ ‫كه‌ بی������روڕا و زانیارییه‌كان‬ ‫له‌باره‌ی‌ مه‌سه‌له‌كانی‌ خواستی‌‬ ‫گش������تی‌ باڵو بكه‌ن������ه‌وه‌ و به‌خه‌ڵك‬ ‫ڕابگه‌یێنن‪ .‬ن������ه‌ك بڵێین هه‌ر ته‌نها‬ ‫ئه‌ركی‌ باڵوكردن������ه‌وه‌ی‌ زانیاری‌‬ ‫و بی������روڕای‌ ل������ه‌م جۆرانه‌ی������ان‬ ‫له‌سه‌ره‌‪ ،‬به‌ڵكو هاوواڵتیان مافی‌‬ ‫به‌ده‌ستگه‌یشتنی‌ ئه‌و زانیاری‌‬ ‫و بیروڕایانه‌ش������یان هه‌ی������ه‌‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌رنا میدیا ناتوانێت ڕۆڵی‌ گرنگی‌ خۆی‌ له‌«چاودێریی‬ ‫گشتی»دا بگێڕێت‪.‬‬ ‫به‌پێ������ی‌ دادگای‌ ئه‌ورووپ������ی‌‪ ،‬ڕۆڵی‌ دیموكراس������ییانه‌ی‌‬ ‫میدی������ا دوو الیه‌نی‌ هه‌یه‌ كه‌ ئه‌وانی������ش ئاگاداركردنه‌وه‌ی‌‬ ‫هاوواڵتیان و كاركردنه‌ وه‌ك ده‌زگایه‌كی‌ چاودێری‌ به‌سه‌ر‬ ‫حكوومه‌ته‌وه‌‪ .‬ئ������ه‌م ڕۆڵه‌ هیچ ئه‌ركێك������ی‌ تایبه‌ت ناخاته‌‬ ‫س������ه‌ر هیچ ڕۆژنامه‌ و ده‌زگایه‌كی‌ باڵوكردنه‌وه‌ی‌ تایبه‌ت‪،‬‬ ‫به‌ڵكو زیاتر ئه‌رك ده‌خاته‌ س������ه‌ر حكوومه‌ت تاكو جه‌خت‬ ‫له‌وه‌ بكاته‌وه‌‪ ،‬كه‌ میدیا توانیویه‌تی‌ ئه‌ركی‌ خۆی‌ جێبه‌جێ‌‬ ‫بكات‪ .‬ئه‌م پره‌نسیپه‌ به‌شێوه‌یه‌كی‌ ڕوون له‌ چوارچێوه‌كانی‌‬ ‫هه‌ڵبژاردندا به‌ كرده‌یی‌ تێوه‌ ده‌گلێت‪.‬‬ ‫به‌پێ������ی‌ دادگای‌ ئه‌ورووپ������ی‌‪ ،‬ڕه‌نگ������ه‌ حكوومه‌ته‌كان‬ ‫الیه‌نه‌كانی‌ ته‌كنیكیی‌ په‌خش������كردن به‌یاس������ا ڕێك بخه‌ن‪.‬‬ ‫پێویس������ته‌ فریكوێنسه‌كان به‌بێ‌ هه‌ڵس������وكه‌وتی‌ هه‌بوونی‌‬ ‫جیاوازی‌ و به‌ش������ێوه‌یه‌كی‌ دادوه‌ران������ه‌ ته‌رخان بكرێن‪.‬‬ ‫ده‌زگاكانی‌ میدیا ده‌بێ‌ مه‌س������ه‌له‌كانی‌ وه‌ك ناوزڕاندن و‬ ‫ورووژان������دن له‌به‌رچاو بگرن‪ ،‬به‌اڵم وه‌ك ڕۆڵێكی‌ گش������تی‌‬ ‫ڕه‌نگ������‌ه میدی������اكان ناوه‌ڕۆكه‌كانی‌ میدیاکان س������نووردار‬ ‫نه‌كه‌ن‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪http://aceproject.org :‬‬


‫هه‌ڵبژاردنه‌کان له‌ ساڵی ‪٢٠١٢‬دا‬ ‫ئااڵ‬

‫واڵت‬

‫هه‌ڵبژاردن‬

‫ڕێکه‌و‌ت‬

‫میسر‬

‫په‌رله‌مانی (قۆناغی سێیه‌م)‬

‫‪٢٠١٢/١/٣‬‬

‫کیریباتی‬

‫سه‌رکۆماری‬

‫‪٢٠١٢/١/١٣‬‬

‫تایوان‬

‫ئه‌نجومه‌نی یاسادانان‬

‫‪٢٠١٢/١/١٤‬‬

‫تایوان‬

‫سه‌رکۆماری‬

‫‪٢٠١٢/١/١٤‬‬

‫کازاخستان‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫‪٢٠١٢/١/١٥‬‬

‫کرۆاتیا‬

‫ڕێفراندۆم‬

‫‪٢٠١٢/١/٢٢‬‬

‫فینله‌ندا‬

‫سه‌رکۆماری (قۆناغی یه‌که‌م)‬

‫‪٢٠١٢/١/٢٢‬‬

‫میسر‬

‫ئه‌نجومه‌نی یاسادانان (قۆناغی دووه‌م)‬

‫‪٢٠١٢/١/٢٩‬‬

‫کوێت‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫‪٢٠١٢/٢/٢‬‬

‫فینله‌ندا‬

‫سه‌رکۆماری (قۆناغی دووه‌م)‬

‫‪٢٠١٢/٢/٥‬‬

‫تورکمه‌نستان‬

‫سه‌رکۆماری (قۆناغی یه‌که‌م)‬

‫‪٢٠١٢/٢/١٢‬‬

‫میسر‬

‫ئه‌نجومه‌نی یاسادانان (قۆناغی دووه‌م)‬

‫‪٢٠١٢/٢/١٤‬‬

‫التڤیا‬

‫ڕێفراندۆم‬

‫‪٢٠١٢/٢/١٨‬‬

‫یه‌مه‌ن‬

‫سه‌رکۆماری‬

‫‪٢٠١٢/٢/٢١‬‬

‫سێنێگال‬

‫سه‌رکۆماری (قۆناغی یه‌که‌م)‬

‫‪٢٠١٢/٢/٢٦‬‬

‫سووریا‬

‫ڕێفراندۆم‬

‫‪٢٠١٢/٢/٢٦‬‬

‫ئێران‬

‫په‌رله‌مانی (قۆناغی یه‌که‌م)‬

‫‪٢٠١٢/٣/٢‬‬

‫ڕووسیا‬

‫سه‌رکۆماری‬

‫‪٢٠١٢/٣/٣‬‬

‫سڵۆڤاکیا‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫‪٢٠١٢/٣/١٠‬‬

‫سویسڕا‬

‫ڕێفراندۆم‬

‫‪٢٠١٢/٣/١١‬‬

‫ئابی ‪2012‬‬

‫‪41‬‬


‫ئێل سالڤادۆر‬

‫ئه‌نجومه‌نی یاسادانان‬

‫‪٢٠١٢/٣/١١‬‬

‫تیمووری ڕۆژهه‌اڵت‬

‫سه‌رکۆماری (قۆناغی یه‌که‌م)‬

‫‪٢٠١٢/٣/١٧‬‬

‫گینه‌‬

‫سه‌رکۆماری (قۆناغی یه‌که‌م)‬

‫‪٢٠١٢/٣/١٨‬‬

‫ئه‌ڵمانیا‬

‫سه‌رکۆماری‬

‫‪٢٠١٢/٣/١٨‬‬

‫سڵۆڤێنیا‬

‫ڕێفراندۆم‬

‫‪٢٠١٢/٣/٢٥‬‬

‫سێنێگال‬

‫سه‌رکۆماری (قۆناغی دووه‌م)‬

‫‪٢٠١٢/٣/٢٥‬‬

‫گامبیا‬

‫ئه‌نجومه‌نی یاسادانان‬

‫‪٢٠١٢/٣/٢٩‬‬

‫بوورما (میانمار)‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫‪٢٠١٢/٤/١‬‬

‫کۆریای باشوور‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫‪٢٠١٢/٤/٢‬‬

‫تیمووری ڕۆژهه‌اڵت‬

‫سه‌رکۆماری (قۆناغی دووه‌م)‬

‫‪٢٠١٢/٤/١٦‬‬

‫فرانسه‌‬

‫سه‌رکۆماری (قۆناغی یه‌که‌م)‬

‫‪٢٠١٢/٤/٢٢‬‬

‫گینه‌‬

‫سه‌رکۆماری (قۆناغی دووه‌م)‬

‫‪٢٠١٢/٤/٢٩‬‬

‫مالی‬

‫سه‌رکۆماری (قۆناغی یه‌که‌م)‬

‫‪٢٠١٢/٤/٢٩‬‬

‫هه‌نگاریا (مه‌جارستان)‬

‫سه‌رکۆماری (دواخرا)‬

‫‪٢٠١٢/٥/٢‬‬

‫ئێران‬

‫په‌رله‌مانی (قۆناغی یه‌که‌م)‬

‫‪٢٠١٢/٥/٤‬‬

‫یوونان‬

‫په‌رله‌مانی (پێشوه‌خته‌)‬

‫‪٢٠١٢/٥/٦‬‬

‫فرانسه‌‬

‫سه‌رکۆماری (قۆناغی دووه‌م)‬

‫‪٢٠١٢/٥/٦‬‬

‫سێربیا‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫‪٢٠١٢/٥/٦‬‬

‫ئه‌رمه‌نستان‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫‪٢٠١٢/٥/٦‬‬

‫سێربیا‬

‫سه‌رکۆماری (قۆناغی دووه‌م)‬

‫‪٢٠١٢/٥/٦‬‬

‫باهاما‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫‪٢٠١٢/٥/٧‬‬

‫سووریا‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫‪٢٠١٢/٥/٧‬‬

‫ئه‌لجه‌زائیر‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫‪٢٠١٢/٥/١٠‬‬

‫مالی‬

‫سه‌رکۆماری (قۆناغی دووه‌م)‬

‫‪٢٠١٢/٥/١٣‬‬

‫سێربیا‬

‫سه‌رکۆماری (قۆناغی دووه‌م)‬

‫‪٢٠١٢/٥/٢٠‬‬

‫‪ 42‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)24‬‬


‫کۆماری دۆمێنیکه‌ن‬

‫سه‌رکۆماری‬

‫‪٢٠١٢/٥/٢٠‬‬

‫میسر‬

‫سه‌رکۆماری (قۆناغی یه‌که‌م)‬

‫‪٢٠١٢/٥/٢٣‬‬

‫لێسێتۆ‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫‪٢٠١٢/٥/٢٦‬‬

‫ئیرله‌ندا‬

‫ڕێفراندۆم‬

‫‪٢٠١٢/٥/٣١‬‬

‫فرانسه‌‬

‫ئه‌نجومه‌نی یاسادانان (قۆناغی یه‌که‌م)‬

‫‪٢٠١٢/٦/١٠‬‬

‫میسر‬

‫سه‌رکۆماری (قۆناغی دووه‌م)‬

‫‪٢٠١٢/٦/١٦‬‬

‫فرانسه‌‬

‫ئه‌نجومه‌نی یاسادانان (قۆناغی دووه‌م)‬

‫‪٢٠١٢/٦/١٧‬‬

‫یوونان‬

‫په‌رله‌مانی (پێشوه‌خته‌)‬

‫‪٢٠١٢/٦/١٧‬‬

‫پاپووا نیۆ گینه‌‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫‪٢٠١٢/٦/٢٣‬‬

‫مه‌غوولستان‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫‪٢٠١٢/٦/٢٨‬‬

‫ئیسله‌ندا‬

‫سه‌رکۆماری‬

‫‪٢٠١٢/٦/٣٠‬‬

‫سێنێگال‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫‪٢٠١٢/٧/١‬‬

‫مالی‬

‫په‌رله‌مانی (قۆناغی یه‌که‌م)‬

‫‪٢٠١٢/٧/١‬‬

‫مێکزیک‬

‫ئه‌نجومه‌نی یاسادانان‬

‫‪٢٠١٢/٧/١‬‬

‫مێکزیک‬

‫سه‌رکۆماری‬

‫‪٢٠١٢/٧/١‬‬

‫لیبیا‬

‫ئه‌نجومه‌نی یاسادانان‬

‫‪٢٠١٢/٧/٧‬‬

‫تیمووری ڕۆژهه‌اڵت‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫‪٢٠١٢/٧/٧‬‬

‫گینه‬

‫ئه‌نجومه‌نی یاسادانان (وه‌دوا خرا)‬

‫‪٢٠١٢/٧/٨‬‬

‫کۆنگۆ (برازاویل)‬

‫ئه‌نجومه‌نی یاسادانان (قۆناغی یه‌که‌م)‬

‫‪٢٠١٢/٧/١٥‬‬

‫مالی‬

‫په‌رله‌مانی (قۆناغی دووه‌م)‬

‫‪٢٠١٢/٧/٢٢‬‬

‫کۆنگۆ (برازاویل)‬

‫ئه‌نجومه‌نی یاسادانان (قۆناغی دووه‌م)‬

‫‪٢٠١٢/٧/٢٩‬‬

‫ڕۆمانیا‬

‫ڕێفراندۆم‬

‫‪٢٠١٢/٧/٢٩‬‬

‫ئانگۆال‬

‫ئه‌نجومه‌نی یاسادانان‬

‫‪٢٠١٢/٨/٣١‬‬

‫هۆنگ کۆنگ‬

‫ئه‌نجومه‌نی یاسادانان‬

‫‪٢٠١٢/٩/٩‬‬

‫هۆله‌ندا‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫‪٢٠١٢/٩/١٢‬‬

‫بێالرووس‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫‪٢٠١٢/٩/٢٣‬‬

‫ئابی ‪2012‬‬

‫‪43‬‬


‫گورجستان‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫‪٢٠١٢/١٠/١‬‬

‫ڤێنێزوویێال‬

‫سه‌رکۆماری‬

‫‪٢٠١٢/١٠/٧‬‬

‫مۆنتێنێگرۆ‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫‪٢٠١٢/١٠/١٤‬‬

‫ئووکراینا‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫‪٢٠١٢/١٠/٢٨‬‬

‫ڤانوواتوو‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫‪٢٠١٢/١٠/٣٠‬‬

‫کۆماری چێک‬

‫ئه‌نجومه‌نی یاسادانان‬

‫‪٢٠١٢/١٠/٣٠‬‬

‫تۆگۆ‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫‪٢٠١٢/١٠/٣٠‬‬

‫لیتوانیا‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫‪٢٠١٢/١٠/٣٠‬‬

‫پۆرتێ ڕیکۆ‬

‫ئه‌نجومه‌نی یاسادانان‬

‫‪٢٠١٢/١١/٦‬‬

‫پۆرتێ ڕیکۆ‬

‫ڕێفراندۆم‬

‫‪٢٠١٢/١١/٦‬‬

‫پاالوو‬

‫ئه‌نجومه‌نی یاسادانان‬

‫‪٢٠١٢/١١/٦‬‬

‫ئه‌مریکا‬

‫سه‌رکۆماری‬

‫‪٢٠١٢/١١/٦‬‬

‫سڵۆڤێنیا‬

‫سه‌رکۆماری‬

‫‪٢٠١٢/١١/١١‬‬

‫سییێرا لێئۆن‬

‫ئه‌نجومه‌نی یاسادانان‬

‫‪٢٠١٢/١١/١٧‬‬

‫سییێرا لێئۆن‬

‫سه‌رکۆماری‬

‫‪٢٠١٢/١١/١٧‬‬

‫نێپاڵ‬

‫ئه‌نجومه‌نی یاسادانان‬

‫‪٢٠١٢/١١/٢٢‬‬

‫ئه‌مریکا‬

‫ئه‌نجومه‌نی یاسادانان‬

‫‪٢٠١٢/١١/٢٢‬‬

‫ڕۆمانیا‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫‪٢٠١٢/١١/٢٢‬‬

‫پاالوو‬

‫سه‌رکۆماری‬

‫‪٢٠١٢/١١/٢٢‬‬

‫بوورکینا فاسۆ‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫‪٢٠١٢/١٢/٢‬‬

‫غه‌نا‬

‫سه‌رکۆماری‬

‫‪٢٠١٢/١٢/٧‬‬

‫غه‌نا‬

‫ئه‌نجومه‌نی یاسادانان‬

‫‪٢٠١٢/١٢/٢٨‬‬

‫به‌رمیوودا‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫‪٢٠١٢/١٢/٢٨‬‬

‫بووتان‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫‪٢٠١٢/١٢/٢٨‬‬

‫کۆریای باشوور‬

‫سه‌رکۆماری‬

‫‪٢٠١٢/١٢/٢٨‬‬

‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬ ‫‪ 44‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)24‬‬

‫‪http://aceproject.org‬‬


‫گرینگیی‬ ‫زانیاری و ده‌وری له‌ کۆمه‌ڵگه‌دا‬ ‫ن‪ :‬ئه‌لند زاگرۆس‬ ‫"زانیاری بریتییه‌‌ له‌ كۆمه‌‌ڵه‌‌ ڕاگه‌‌یاندراوێک‪ ،‬كه‌ ناوئاخنه‌‌كه‌‌یان‬ ‫باس له‌ ڕوونكردنه‌‌وه‌‌‪ ،‬ڕاستكردنه‌‌وه‌‌‪ ،‬بیروڕا و بۆچوون‪ ،‬زانیاری‬ ‫سه‌‌باره‌‌ت به‌ سروشت و كۆمه‌‌ڵگه‌‪ ،‬ده‌‌سه‌‌اڵت‪ ،‬بڕیار و چۆنیه‌‌تیی‬ ‫بڕیاروه‌‌رگرتن‪ ،‬ده‌‌نگوباس‪ ،‬ڕاپۆرت و لێكۆڵینه‌‌وه‌‌‪ ،‬ڕه‌‌خنه‌‌‪ ،‬وێنه‌‌‬ ‫و ئامار‪ ،‬هه‌روه‌ها ح������ه‌‌ز و ئاواته‌‌كان ده‌‌كه‌‌ن‪ ".‬هه‌ر به‌ ڕێگای‬ ‫زانیارییه‌‌‌ كه‌ هاوواڵتیان شاره‌‌زای كاروباری ده‌‌سه‌‌اڵتداران له‌‬ ‫بواری ناوچه‌‌یی‪ ‌،‬سه‌‌رانسه‌‌ری و جیهانی ده‌‌بنه‌‌وه‌‌‪.‬‬ ‫‌‌وه و‬ ‫زانیاریی������ه‌‌ ك������‌ه ده‌‌رفه‌‌ت بۆ بڕی������اردان دێنێت������ه‌‌ كایه ‌‌‬ ‫‌‌وتی هه‌ڵبژاردن‬ ‫له ڕه ‌‌‬ ‫به هاوواڵتیان ده‌‌دات‪ ،‬ك‌ه چۆن ‌‌‬ ‫یارمه‌‌تی ‌‌‬ ‫‌‌وه زانی������اری گه‌‌لێك‬ ‫و بڕیاردان������دا به‌‌ش������دار بن‪ .‬له‌‌ب������ه‌‌ر ئه ‌‌‬ ‫�����ه كاری ڕاگه‌‌یاندندا‪،‬‬ ‫گرینگه‌‌‪ ،‬به‌‌اڵم زانس������تیبوون و وردیی ل� ‌‌‬ ‫‌‌نه و باس‬ ‫گرینگتره‌‌‌‪ .‬زانیاری به‌ پێی سروش������تی خۆی بێالیه ‌‌‬ ‫�����ته‬ ‫له‌ ناوه‌‌ڕۆكی دیارده‌‌كان‌ ده‌‌كات‪ ،‬له‌‌به‌‌ر ئه‌‌م هۆیه‌وه‌‌‌‪ ،‬پێویس� ‌‌‬ ‫وه‌‌ك������و دیارده‌‌یه‌‌كی س������ه‌‌ربه‌‌خۆ و بێالیه‌‌ن س������ه‌‌یری بكرێت‪.‬‬ ‫له ناو‌ له‌‌شی كۆمه‌‌ڵگه‌‌ی‬ ‫‌‌رمه كه‌ ‌‌‬ ‫ده‌‌ڵێن "زانیاری خوێنێكی گه ‌‌‬ ‫له هاتووچۆ دایه‌‌‪".‬‬ ‫دیموكراتیكدا ‌‌‬ ‫كاتێ������ك ئامرازی ڕاگه‌‌یاندنی گش������تی بنه‌‌ماكه‌‌ی له‌‌س������ه‌‌ر‬ ‫‌‌ركه گرینگه‌‌ی خۆی‬ ‫گه‌‌یاندن������ی زانیاری داده‌‌ڕێژێت‪ ،‬ئ������ه‌‌و ئه ‌‌‬ ‫�����ه كۆمه‌‌ڵگه‌‌دا به‌‌ڕێوه‌‌ده‌‌ب������ات‪ ،‬ك‌ه له‌‌ جیات������ی هاوواڵتیان و‬ ‫ل� ‌‌‬ ‫حكووم������ه‌‌ت بی������ر نه‌‌كات������ه‌‌وه‌‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ل‌ه بواری سیاس������ی‪،‬‬ ‫‌‌وه كار و كرده‌‌وه‌‌كانی ده‌‌سه‌‌اڵتداران‬ ‫ئابووری و كۆمه‌‌اڵیه‌‌تییه ‌‌‬ ‫ب������‌ه هاوواڵتیان بگه‌‌یێنێت و بیروبۆچوون و ڕای هاوواڵتیانیش‬ ‫‌‌وه ده‌‌گه‌‌یێنێت‪،‬‬ ‫‌‌ركه ئه ‌‌‬ ‫به‌‌ ده‌‌سه‌‌اڵت بدات‪ .‬به‌‌ڕێوه‌‌چوونی ئه‌‌م ئه ‌‌‬ ‫نییه به‌‌جێگه‌‌ی هاوواڵتیان‬ ‫كه‌ ئامرازی ڕاگه‌‌یاندنی گشتی بۆی ‌‌‬ ‫كراوه بێت تا حكوومه‌‌ت‬ ‫‌‌‬ ‫بیر بكاته‌‌وه‌‌‪ ،‬به‌‌ڵكو ده‌‌بێ گۆڕه‌‌پانێكی‬ ‫و هاوواڵتیان تێیدا بیروڕاكانیان ئاڵوگۆڕ بكه‌‌ن‪.‬‬ ‫جیاوازی ل‌ه نێوان زانیاری و ده‌‌نگوباس تا ڕاده‌‌یه‌‌ك ناڕوونه‌‪.‬‬ ‫گرینگه‬ ‫‌‌‬ ‫هه‌ندێك زانیاری ده‌‌توانن ده‌‌نگوباس نه‌‌بن‪ .‬به‌‌اڵم ئه‌‌وه‌‌ی‬ ‫و ده‌‌ب������ێ بزاندرێت‪ ،‬زانیارییه‌‌ ك‌ه بواری "بڕیاردان ل‌ه ژیان"دا‬ ‫دێنێته كایه‌‌وه‌‌‪ ،‬هه‌روه‌ها یارمه‌‌تیی "هه‌ڵبژاردن"‬ ‫‌‌‬ ‫بۆ هاوواڵتیان‬ ‫به هاوواڵتیانیش ده‌‌دات‪.‬‬ ‫و "دیاریكردنی به‌‌رژه‌‌وه‌‌ندی" ‌‌‬ ‫زانیاری س������ه‌ره‌کیترین س������ه‌رچاوه‌یه‌ بۆ بڕی������اردان‪ .‬به‌بێ‬

‫بوونی زانیاری سه‌باره‌ت به‌ گشت الیه‌نه‌کانی کۆمه‌ڵگه‌‪ ،‬بێشک‬ ‫چه‌وت������ی و الری له‌ بڕیارداندا ڕووده‌دات و له‌ ئاکامدا کۆمه‌ڵگه‌‬ ‫تووشی قه‌یران ده‌بێته‌وه‌‪ .‬کاتێک زانیاریی هه‌ڵه‌ و ناته‌واو باڵو‬ ‫بکرێته‌وه‌‪ ،‬بێش������ک کار له‌سه‌ر بڕیاردان ده‌کات و ئاکامه‌که‌شی‬ ‫چه‌وتیی لێده‌که‌وێته‌وه‌ و کۆمه‌ڵگه‌ به‌الڕێدا ده‌بات‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌‪،‬‬ ‫ده‌بێ زانیاریی ڕاس������ت و دروس������ت و به‌ شێوه‌یه‌کی بێالیه‌نانه‌‬ ‫باڵوبکرێته‌وه‌‪ .‬پێویسته‌ ئه‌مه‌ش بنه‌مای کاری هه‌ر دامه‌زراوه‌یه‌ک‬ ‫بێت‪ ،‬جا چ سیاسی یان کۆمه‌اڵیه‌تی بێت‪ .‬حکوومه‌ته‌کان به‌بێ‬ ‫زانیاری ناتوانن کار بکه‌ن و بڕیاری شیاو بده‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌‌م چه‌‌مكه‌‌ گرینگه‌‌ یه‌‌كێك له‌ بنه‌‌ما سه‌‌ره‌‌كییه‌‌كانی ده‌‌وڵه‌‌تێكی‬ ‫دیموكراتیك‪ ،‬به‌‌رپرس‪ ،‬وه‌اڵمده‌‌ر‌‌ و كراوه‌‌یه‌‌‪ .‬ده‌‌ستپێڕاگه‌‌ییشتنی‬ ‫هاوواڵتیان ب������ه‌ زانیاری‌‪ ،‬هه‌روه‌ها به‌یاس������اییکردنی زانیاری‬ ‫و ده‌‌ستاوده‌‌ستكردنیش������ی به‌ ش������ێوه‌‌یه‌‌كی ئازاد‪ ،‬خوڵقێنه‌‌ری‬ ‫ت‪ ‌،‬كه‌ له‌‌ودا دۆخێكی كراوه‌‌ بۆ باس‬ ‫كه‌‌شوهه‌وایه‌‌كی ئازاد ده‌بێ ‌‬ ‫و لێدوان و لێك تێگه‌‌ییش������تن له‌ نێوان هاوواڵتیان و ده‌‌سه‌‌اڵتدا‬ ‫دێنێته‌‌ كایه‌‌وه‌‌‪ .‬به‌‌م ش������ێوه‌‌یه‌‌ ئه‌‌ندامانی كۆمه‌‌ڵگه‌‌ (حكوومه‌‌ت‪،‬‬ ‫هاوواڵتیان و ئامرازی ڕاگه‌‌یاندنی گشتی) له‌‌ كه‌‌شوهه‌وایه‌‌كی‬ ‫ژیرانه‌‌ و ئاشتییانه‌‌دا پێكه‌‌وه‌‌ ده‌‌په‌‌یڤن‪.‬‬ ‫کارناس������انی کاروباری گه‌یاندنی زانی������اری جه‌خت له‌و‌ه‬ ‫ده‌که‌نه‌وه‌‪ ،‬زانیاری ئه‌زموونی مرۆڤییه‌ ک‌ه ب‌ه شێوه‌ی نووسراو‌ه‬ ‫کۆ ده‌کرێته‌وه‌ و به‌ شێوازێکی ماقووڵیش به‌وانی تر ده‌درێت‪،‬‬ ‫تا بۆ ڕێکوپێکردنی کاره‌کانیان که‌ڵکی لێوه‌ر بگرن‪.‬‬ ‫سیس������ته‌می گه‌یاندنی زانیاری‪ ،‬وشیاریی هاوواڵتیان به‌رز‬ ‫ده‌کاته‌و‌ه و توان������ای ئه‌قاڵنییان له‌ بواره‌کان������ی ژیاندا په‌ر‌ه‬ ‫پێده‌دات‪ .‬گه‌رچی زانیارییه‌کان ده‌توانن بواری جیاواز له‌خۆ‬ ‫بگرن‪ ،‬به‌اڵم گرینگییه‌که‌ی له‌وه‌دای‌ه ک‌ه تێگه‌ییشتنی هاوواڵتیان‬ ‫به‌رفراوانتر ده‌کاته‌و‌ه و به‌ر به‌ به‌الڕێداچوونیان ده‌گرێت‪.‬‬ ‫ئازادبوون و باڵوکردنه‌وه‌ی زانیاری یارمه‌تێده‌رێکی باش‌ه‬ ‫بۆ حکوومه‌تێکی ک������راوه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها چێکه‌ری متمانه‌ش������‌ه ل‌ه‬ ‫نێوان هاوواڵتیان و ده‌س������ه‌اڵتدا‪ .‬ل������‌ه کۆتاییدا مه‌ودای نێوان‬ ‫هاوواڵتی������ان و حکوومه‌ت که‌مت������ر ده‌بێت������ه‌وه‌ و بواریش بۆ‬ ‫تێگه‌یشتن و پێکه‌وه‌هه‌ڵکردنێکی ئه‌قاڵنی ده‌ڕه‌خسێنێت‪.‬‬

‫ئابی ‪2012‬‬

‫‪45‬‬


‫واتای ئۆپۆزسیۆن‬

‫ئۆپۆزسیۆن و سیسته‌مه‌ دیموکراتییه‌کان‬ ‫‪ 46‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)24‬‬

‫ئۆپۆزس���یۆن‪ ،‬ح���زب و گرووپ���ی سیاس���یی ڕێکخ���راون ک��� ‌ه‬ ‫به‌رهه‌ڵس���تکاری حکوومه‌تی جێگیر ده‌که‌ن و به‌پش���تیوانیی یاسا‬ ‫ڕه‌خن���ه‌ی ل���ێ ده‌گ���رن‪ .‬ل��� ‌ه کات���ی به‌ده‌س���تهێنانی ڕای زۆرینه‌ی‬ ‫هاوواڵتی���ان ل��� ‌ه هه‌ڵبژاردنێک���ی ئازاددا‪ ،‬ده‌س���ه‌اڵتی سیاس���ی و‬ ‫کاروباری واڵت ده‌گرن ‌ه ده‌ست‪.‬‬

‫بواره‌کانی سه‌رهه‌ڵدانی ئۆپۆزسیۆن‬ ‫له‌و واڵتانه‌ی ک ‌ه خاوه‌نی سیسسته‌می دیموکراسیی په‌رله‌مانین‪،‬‬ ‫له‌وانه‌ی ‌ه ئۆپۆزسیۆنی یاسایی به‌ هۆکاری په‌یوه‌نددار ب ‌ه ڕێکخراو‪،‬‬ ‫ئایدۆلۆژی و پێگه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ش���ێوازی جۆراوجۆر به‌خۆیه‌و ‌ه‬ ‫بگرێ���ت‪ .‬ئۆپۆزس���یۆن ل��� ‌ه واڵت��� ‌ه جۆراوجۆره‌کان���دا تا ئێس���تا ب ‌ه‬ ‫س���ێ شێوه‌ خۆی ده‌رخس���تووه‌‪ :‬ده‌س���ه‌اڵتخواز‪ ،‬ڕێفورمخواز و‬ ‫شۆڕشگێڕ‪.‬‬ ‫ئۆپۆزس���یۆنی ده‌س���ه‌اڵتخواز بریتیی��� ‌ه ل���ه‌و به‌رهه‌ڵس���تکارانه‌‪،‬‬ ‫ک���ه‌ ته‌نی���ا دژایه‌ییی به‌ڕێوه‌به‌رانی سیاس���یی حوکم���ڕان ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی ڕێفۆرمخواز ئه‌و گرووپه‌ن که‌ سه‌رجه‌م سیسته‌می‬ ‫سیاس���ییان قبووڵه‌‪ ،‬به‌اڵم به‌رهه‌ڵس���تکاری سیاس���ه‌تی ڕۆژانه‌ی‬ ‫ده‌که‌ن‪ .‬ئۆپۆزس���یۆنی شۆڕش���گێڕ‪ ،‬ئه‌و که‌س���انه‌ن ک��� ‌ه دژایه‌تیی‬ ‫گش���ت سیس���ته‌می حوکمڕانی ده‌که‌ن‪ .‬ئۆپۆزس���یۆن له‌و چه‌شن ‌ه‬ ‫واڵتانه‌ش���دا ب ‌ه هۆکاری په‌یوه‌ن���ددار ب ‌ه ڕێکخس���تن‪ ،‬ئایدۆلۆژی‪،‬‬ ‫پێگه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬پێکهاته‌ی ئابووری و کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬به‌ شێوازی‬ ‫جۆراوجۆر دێنه‌ کایه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم پرس���یاری یه‌ک���ه‌م ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬بۆچی له‌و چه‌ش���ن ‌ه واڵتانه‌دا‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی یاسایی دره‌نگ دێت ‌ه کایه‌و ‌ه و له‌رزۆکه‌؟ له‌به‌ر ئه‌و ‌ه‬ ‫ده‌بێ���ت هه‌ندێک ل ‌ه هۆکار ‌ه س���ه‌ره‌کییه‌کان وه‌کو پێکهات ‌ه و بینای‬ ‫ده‌سه‌اڵت و کولتووری سیاسی بدرێن ‌ه به‌ر باس و توێژینه‌وه‌‪.‬‬ ‫ل���ه‌ نێ���وان پێکهات���ه‌ی ده‌س���ه‌اڵت و ده‌رفه‌ت���ی هاتنه‌کای���ه‌وه‌ی‬ ‫ئۆپۆزس���یۆن‪ ،‬په‌یوه‌ندییه‌ک���ی گه‌لێ���ک نزیک هه‌یه‌‪ .‬ل���ه‌و واڵتانه‌ی‬ ‫ک��� ‌ه خاوه‌ن���ی سیس���ته‌می په‌رله‌مانی���ن‪ ،‬ده‌رفه‌ت���ی س���ه‌رهه‌ڵدانی‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی یاسایی زۆرتره‌‪ .‬به‌اڵم سیسته‌می په‌رله‌مانیش خۆی‬ ‫له‌ ڕه‌وتێک���ی گونجاوی مێژوویی و ئایدۆلۆژیدا دێته‌ کایه‌وه‌‪ .‬ئه‌و‬ ‫هۆکارانه‌ی ک ‌ه به‌ر ب ‌ه س���ه‌رهه‌ڵدانی دیموکراس���ی ده‌گرن‪ ،‬بێشک‬ ‫ده‌رفه‌ت ناده‌ن تا ئۆپۆزسیۆنی یاساییش له‌دایک ببێت‪.‬‬


‫هه‌ڵکردن له‌گه‌ڵ ئۆپۆزس���یۆن په‌یوه‌ندی ب ‌ه فکری‬ ‫دابه‌ش���ینی ده‌س���ه‌اڵته‌و ‌ه هه‌یه‌‪ ،‬هه‌ر کاتێک ئاڵوگۆڕ‬ ‫ل���ه‌ پێکهاته‌ی ده‌س���ه‌اڵت و ش���ێوه‌ی دابه‌ش���کردنیدا‬ ‫نه‌یه‌ت��� ‌ه کای���ه‌وه‌‪ ،‬ئۆپۆزس���یۆن پێ���ک نای���ه‌ت‪ .‬به‌اڵم‬ ‫پێکهاته‌یه‌کی سیاسیی دیموکراتیک کاتێک پێک دێت‪،‬‬ ‫ک���ه‌ هه‌لومه‌رجێکی فکری و کولتووری���ی له‌بار بێت ‌ه‬ ‫کایه‌وه‌‪.‬‬ ‫سه‌رهه‌ڵدانی کێبڕکێ و به‌شداریی سیاسی وه‌کو‬ ‫ڕێگه‌ خۆشکه‌ر بۆ ڕه‌گئاژۆیی ئۆپۆزسیۆنی یاسایی‪،‬‬ ‫په‌یوه‌ن���دی به‌ ڕاده‌ی کۆنترۆڵی حکوومه‌ت به‌س���ه‌ر‬ ‫سه‌رچاوه‌کانی ده‌سه‌اڵته‌وه‌ هه‌یه‌‪.‬‬ ‫س���ه‌رچاوه‌کانی ده‌س���ه‌اڵت دوو چه‌شنن؛ یه‌کێک‬ ‫توندوتیژی یان سیاسیی ‌ه و ئه‌وی تریش ناتوندوتیژ ‌ه‬ ‫وه‌کو سه‌رچاو ‌ه دارایییه‌کان‪ ،‬که‌ره‌سه‌کانی په‌یوه‌ندی‬ ‫و دامه‌زراوه‌کانی فێرک���ردن‪ .‬به‌رزبوونه‌وه‌ی ڕادی‬ ‫کۆنترۆڵی حکوومه‌ت له‌س���ه‌ر ئه‌م چه‌شن ‌ه سه‌رچاو ‌ه‬ ‫جۆراوجۆرانه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ری کێبڕکێی سیاس���ی ل ‌ه نێوان‬ ‫گرووپه‌ جیاوازه‌کاندا که‌م ده‌کاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئایدۆلۆژی���ا و کولت���ووری کۆن که‌ ده‌س���ه‌اڵت ب ‌ه‬ ‫شتێکی پیرۆز‪ ،‬جێی په‌سن و ملکه‌چی له‌به‌رامبه‌ریدا‬ ‫ده‌زانێت‪ ،‬کۆسپ ‌ه بۆ گه‌شه‌ی فکریی به‌رهه‌ڵستکار و‬ ‫کێبڕکێی سیاسی‪ ،‬هه‌روه‌ها ملمالنێی گرووپه‌کان ب ‌ه‬ ‫نیشانه‌ی نه‌خۆشیی کۆمه‌ڵگه‌ له‌قه‌ڵه‌م ده‌دات‪.‬‬

‫ئۆپۆزس���یۆن ل���ه‌ دیموکراس���ییه‌کانی‬ ‫ڕۆژاواییدا‬ ‫(ڕۆبێ���رت داڵ) پیتۆڵ���ی ئه‌مریک���ی ئ���ه‌م خااڵنه‌ی‬ ‫به‌ره‌وه‌ وه‌کو پێوه‌ر بۆ ناساندنی ئۆپۆزسیۆنی واڵت ‌ه‬ ‫دیموکراتییه‌کان ده‌سنیشان ده‌کات‪:‬‬ ‫‪ -١‬ڕێکخس���تن‪ :‬دوو نموون ‌ه له‌ دیموکراسییه‌کانی‬ ‫ڕۆژاوادا به‌رچ���اوه‌‪ .‬یه‌کێ���ک چڕی���ی له‌ ڕێکخس���تی‬ ‫هاوپه‌یمانی���دا‪ ،‬وه‌ک���و بریتانی���ا و ئه‌مری���کا‪ .‬دووه‌م‬ ‫به‌رباڵویی ئۆپۆزس���یۆن له‌ نێوان چه‌ند حزبدا‪ ،‬وه‌کو‬ ‫فرانس ‌ه و ئوسترالیا‪.‬‬

‫‪ -٢‬ڕوانگ���ه‌ی ئاس���تی قبووڵکردن���ی کێبڕکێ‪ :‬له‌م‬ ‫بواره‌ش���دا دوو نموون ‌ه له‌ب���ه‌ر چاو ده‌گرین‪ .‬یه‌کێک‬ ‫له‌وان��� ‌ه ئه‌وه‌ی ‌ه که‌ فره‌یی گرووپ ‌ه ئۆپۆزس���یۆنه‌کان‬ ‫ل ‌ه خه‌س���تیی کێبڕکێیه‌کان که‌م ده‌کاته‌وه‌‪ .‬دووه‌م‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫هه‌لومه‌رجێکی سنووردار یان یه‌کگرتنی ئۆپۆزسیۆن‪،‬‬ ‫به‌رهه‌ڵستکاری و کێبڕکێی خه‌ست و چڕ ده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪ -٣‬ل ‌ه ڕوانگه‌ی هه‌ڵوێستی ئۆپۆزسیۆن سه‌باره‌ت‬ ‫به‌ حکوومه‌ته‌وه‌‪ ،‬چه‌ند چه‌ش���نیی زۆرتر وه‌به‌رچاو‬ ‫ده‌که‌وێ���ت‪ .‬سیس���ته‌م ‌ه دیموکراتیی���ه‌کان ئی���زن ب��� ‌ه‬ ‫ئۆپۆزسیۆن ده‌ده‌ن که‌ ب ‌ه ڕێگه‌ی کارتێکه‌ری له‌سه‌ر‬ ‫ڕای گشتی‪ ،‬به‌کارهێنانی که‌ره‌سه‌کانی ڕاگه‌یاندن و‬ ‫به‌ش���داریی ل ‌ه هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردندا پێویستییه‌کانی‬ ‫خۆیان ب���ۆ به‌ره‌و پێش���بردنی ئامانجه‌کانیان وه‌گه‌ڕ‬ ‫خ���ه‌ن‪ ،‬به‌اڵم گرینگی و ڕاده‌ی که‌ڵکوه‌رگرتن له‌ هه‌ر‬ ‫ی���ه‌ک ل���ه‌و بواران ‌ه ل��� ‌ه سیس���ته‌م ‌ه جۆراوجۆره‌کاندا‬ ‫جیاوازه‌‪.‬‬ ‫‪ -٤‬ل ‌ه ڕوانگه‌ی ئامانجه‌وه‌؛ به‌ له‌به‌رچاوگرتنی ئه‌و‬ ‫پۆلێنکردنه‌‪ ،‬ئۆپۆزسیۆنی یاس���ایی ل ‌ه دیموکراسیدا‪،‬‬ ‫ئۆپۆزس���یۆنی ناو سیسته‌مه‌ک ‌ه واته‌ ده‌سه‌اڵتخواز یا‬ ‫ڕێفۆرمخوازه‌‪ .‬له‌ دیموکراسییه‌کانی ڕۆژاوادا به‌ پێی‬ ‫پێکهات ‌ه و بینای ئه‌و سیس���ته‌مانه‌‪ ،‬ئۆپۆزس���یۆن ک ‌ه‬ ‫دژی پێکهاته‌ی بیناک ‌ه بێت یان شۆرشگێڕ بێ‪ ،‬به‌ره‌و‬ ‫نه‌مان ده‌چێت‪ .‬حزبه‌ کۆمۆنیست و سۆسیالیسته‌کان‬ ‫ل ‌ه واڵتانی ڕۆژاوای ئه‌ورووپادا‪ ،‬ب ‌ه له‌به‌رچاوگرتنی‬ ‫ده‌رفه‌تی به‌ش���داریی ئاش���تییانه‌ ل ‌ه ژیانی سیاسیدا‪،‬‬ ‫ورده‌ ورد ‌ه بوون ب ‌ه ئۆپۆزسیۆنی ڕێفۆرمخواز‪.‬‬ ‫‪ -٥‬ل ‌ه ڕوانگه‌ی که‌ره‌س ‌ه و شێوازه‌کانه‌وه‌؛ شێوازی‬ ‫کاری ئۆپۆزس���یۆن پێڕه‌وی له‌ ئامانجه‌کانی ده‌کات‪.‬‬ ‫له‌و ڕووه‌و ‌ه ش���ێوازه‌کانی باوی چاالکیی سیاس���یی‬ ‫ئۆپۆزسیۆن ل ‌ه دیموکراسییه‌کاندا‪ ،‬بریتیی ‌ه له‌ هه‌ڵمه‌تی‬ ‫هه‌ڵب���ژاردن‪ ،‬هاوپه‌یمانی���ی حزبی‪ ،‬گوش���ارهێنان و‬ ‫چوونه‌ ناو دامه‌زراو ‌ه و ڕێکخراوه‌کانه‌‪.‬‬ ‫به‌ کورتکراوه‌یییه‌و ‌ه ل ‌ه کتێبی «عقل درسیاست»‬ ‫ل ‌ه نووسینی (د‪ .‬حوسێن به‌شیرییه‌) وه‌رگیراوه‌‪.‬‬

‫ئابی ‪2012‬‬

‫‪47‬‬


‫ده‌سه‌‌اڵتی چواره‌م؛ ماف و ئه‌رکه‌کانی‬ ‫ده‌س������ه‌‌اڵتی یاس������ادانان (په‌‌رله‌‌مان) ئه‌‌گه‌‌ر كاری دانان و‬ ‫په‌‌س������ندكردنی كۆمه‌‌ڵێك یاس������ایه‌‌ بۆ كۆمه‌ڵگ������ه‌‪ ،‬واته‌‌ فۆرمدان‬ ‫ب������ه‌ ژیانی سیاس������ی‪ ،‬ئاب������ووری و كۆمه‌‌اڵیه‌‌تی������ی كۆمه‌‌ڵگه‌یه‌‪‌،‬‬ ‫ده‌‌س������ه‌‌اڵتی جێبه‌‌جێكردن‌‌ (حكوومه‌ت) ئه‌‌و بڕیارانه‌‌ به‌‌ گشت‬ ‫ورده‌‌كارییه‌‌كانییه‌‌وه‌‌‌به‌‌ڕێوه‌‌ ده‌‌بات‪ .‬ده‌‌سه‌‌اڵتی دادوه‌‌ریش ئه‌‌مانه‌‬ ‫ده‌‌خاته‌‌ خانه‌‌ی داد و یاسایییه‌‌وه‌‌ و به‌رگرییان لێ ده‌کات‪.‬‬ ‫لێره‌‌دا س������ێ هێز خاوه‌‌نی ده‌‌س������ه‌‌اڵتن‪ ،‬هاوكات ك‌ه ده‌‌بێ‬ ‫له نێوان‬ ‫�����ته هاوكاری و هه‌ماهه‌نگی ‌‌‬ ‫س������ه‌‌ربه‌‌خۆ بن‪ ،‬پێویس� ‌‌‬ ‫خۆیاندا دروس������ت بكه‌‌ن‪ ،‬تا گه‌‌نده‌‌ڵی دروست نه‌‌بێت‪ .‬له‌گه‌ڵ‬ ‫پێویسته ل‌ه یاسای گشتیی واڵتدا‬ ‫‌‌‬ ‫ئه‌وه‌شدا‪ ،‬هه‌ر ده‌‌سه‌‌اڵتێك‬ ‫ڕێوشوێنی یاسایی بۆ دیاری بكرێت‪ ،‬هاوكاتیش سنووركانیان‬ ‫دیاری كرا بن‪ .‬یانی له‌ یاسای به‌‌ڕێوه‌‌به‌‌ریی واڵتدا دیاریكرابێت‪،‬‬ ‫هێزانه ده‌‌توانن چی بكه‌‌ن و چی نه‌‌كه‌‌ن‪ .‬كۆمه‌‌ڵناسان‬ ‫‌‌‬ ‫كه‌ ئه‌‌م‬ ‫ئه‌‌م دابه‌‌ش������ینه‌‌ ل‌ه ده‌‌س������ه‌‌اڵتدا‪ ،‬بۆ تێڕوانینه‌‌كانی (بارۆن دۆ‬ ‫مۆنتێسكیۆ ‪ )١٧٥٥-١٦٨٩‬ده‌‌گه‌‌ڕێننه‌‌وه‌‌‪.‬‬ ‫ب������ۆ گه‌‌یاندن������ی كاروكرده‌‌وه‌‌كانی ئه‌‌م س������ێ ده‌‌س������ه‌‌اڵته‌‌‪،‬‬ ‫‌‌وه و پالنه‌‌كانی‬ ‫هه‌روه‌ها بۆ ئه‌‌وه‌‌ی هاوواڵتیان ئاگاداری كرده ‌‌‬ ‫‌‌وه بۆ ئه‌‌م‬ ‫حكوومه‌تی خۆیان بن‪ ،‬ده‌‌بێ میكانیزمێكی گواستنه ‌‌‬ ‫‌‌دایه‬ ‫�����ه هه‌بێت تا هاوواڵتیان ئاگادار بكرێنه‌‌وه‌‌‪ .‬لێره ‌‌‬ ‫چاالكییان� ‌‌‬ ‫که‌ ده‌‌سه‌‌اڵتێكی تر له‌‌دایك ده‌‌بێت و به‌ ده‌‌سه‌‌اڵتی چواره‌م (ل‌ه‬ ‫هه‌ندێک شوێنیش ده‌سه‌اڵتی سێیه‌م) ناوی ده‌‌برێت‪.‬‬ ‫له‌‌ الیه‌‌كی تریشه‌‌وه‌‌ ئه‌‌گه‌‌ر په‌‌رله‌‌مان كاره‌‌كانی خۆی به‌‌باشی‬ ‫به‌‌ڕێ������وه‌‌ نه‌‌ب������ات و بڕیاره‌‌كانی له‌‌گه‌‌ڵ بارودۆخ������ی كۆمه‌‌ڵگه‌دا‬ ‫نه‌‌گونجێ������ن‪ ،‬ئه‌‌گ������ه‌‌ر ده‌‌س������ه‌‌اڵتی جێبه‌‌جێكردن ل������ه‌ به‌‌رامبه‌‌ر‬ ‫كاره‌‌كانی خۆیدا به‌‌رپرس نه‌‌بێت و له‌ به‌‌رامبه‌‌ر هاوواڵتیانیشدا‬ ‫وه‌اڵمده‌‌ر نه‌‌بێت‪ ،‬ئه‌‌گه‌‌ر ده‌‌سه‌‌اڵتی دادوه‌‌ریش له‌ ژێر كارتێكه‌‌ریی‬ ‫حكومه‌تدا بێت و دادوه‌‌ر نه‌‌بێ������ت‪ ،‬چۆن هاوواڵتیان بتوانن له‌‌م‬ ‫هه‌موو كێشه‌ گرینگ و چاره‌‌نووسسازانه‌ ئاگادار ببنه‌‌وه‌‌‪.‬‬ ‫‌‌وه بۆ پێداچوونه‌‌وه‌‌ و ئاگادار كردنه‌‌وه‌‌ی هاوواڵتیان‬ ‫له‌‌به‌‌ر ئه ‌‌‬ ‫له‌ كار و پڕۆژه‌‌كانی حكوومه‌ت‪ ،‬ده‌‌س������ه‌‌اڵتێكی تر پێویس������ته‌‌‪.‬‬ ‫ڕێک لێره‌‌دای‌ه ك‌ه باس ل‌ه ده‌‌س������ه‌‌اڵتی چ������واره‌‌م دێته‌ گۆڕێ‪،‬‬ ‫ئه‌وی������ش باس ل‌ه بیروڕاكان������ی (ئێدمۆند بێرك ‪)١٧٩٧-١٧٢٩‬‬ ‫‌‌اڵته ل‌ه ده‌‌سه‌‌اڵته‌‌كانی‬ ‫ده‌‌كرێت‪( .‬بێرک) پێی وابوو‪" ،‬ئه‌‌م ده‌‌سه ‌‌‬

‫‪ 48‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)24‬‬

‫تر گرینگتره‌‌‪ ".‬واته‌‌ ده‌‌س������ه‌‌اڵتێك كه‌ ئاڵقه‌‌ی نێوان ده‌‌وڵه‌‌ت و‬ ‫هاوواڵتیان بێت‪ .‬هه‌ندێک ل‌ه کارناسان‪ ،‬ده‌سه‌اڵتی چواره‌م ب‌ه‬ ‫"باسکی درێژی دیموکراسی" ناو ده‌به‌ن‪.‬‬ ‫دابه‌‌شكردنی ده‌‌وڵه‌‌ت به‌‌سه‌‌ر س������ێ یان چوار ده‌‌سه‌‌اڵت‪،‬‬ ‫له واڵتێكی‬ ‫‌‌وه س������ه‌‌ر شێوه‌‌ی دروستكردنی ده‌‌وڵه‌‌ت ‌‌‬ ‫ده‌‌گه‌‌ڕێته ‌‌‬ ‫دیاریكراودا‪ .‬له‌‌ ئه‌‌مریكا و بریتانیادا باس ل‌ه چوار ده‌‌سه‌‌اڵت‬ ‫له ده‌‌س������ه‌‌اڵتی‬ ‫له ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌‌ڕاستیش������دا باس ‌‌‬ ‫ده‌‌كرێت‪‌‌ .‬‬ ‫چ������واره‌‌م ده‌‌كرێت‪ ،‬به‌‌اڵم ل‌ه س������كاندیناڤیادا باس ل‌ه س������ێ‬ ‫ده‌‌سه‌‌اڵت ده‌‌كرێت‪.‬‬ ‫ئه‌‌م ده‌‌سه‌‌اڵته‌‪ ‌،‬واته‌‌ ده‌‌سه‌‌اڵتی چواره‌‌م‪ ،‬ئامرازی ڕاگه‌‌یاندنی‬ ‫گشتییه‌‌‪ .‬ڕاگه‌‌یاندنی گشتی بۆوه‌‌ی بتوانێت ئه‌‌ركه‌‌كانی خۆی‬ ‫به‌‌ڕێوه‌‌به‌‌رێت‪ ،‬ده‌‌بێ ئازادیی ڕاده‌ربڕین و نووسینی بۆ دابین‬ ‫بكرێ������ت‪ .‬ئه‌‌م دابینكردنه‌‌ش ته‌‌نیا یه‌‌ك ڕێگای هه‌یه‌‌‪ ،‬ئه‌‌ویش ل‌ه‬ ‫یاس������ای گشتی واته‌‌ له‌ قانوونی ئه‌‌ساس������یدا ب‌ه ڕوونی و ب‌ه‬ ‫‌‌اڵڵه كرا بن‪.‬‬ ‫وردی گه ‌‌‬ ‫وات������ه‌‌ ئازادیی گه‌‌یاندن������ی زانیاری (به‌‌یاس������اییكردنی زانیاری‬ ‫ب������ۆ گواس������تنه‌‌وه‌‌) كه‌‌ چۆن له‌‌ نێ������وان حكووم������ه‌‌ت و هاوواڵتیاندا‬ ‫ده‌‌ستاوده‌‌س������ت بكرێت‪ .‬ئه‌‌م یاس������ایه‌‌ هاوكات كه‌ ئاس������انكاری بۆ‬ ‫ئامرازی ڕاگه‌‌یاندن دێنێته‌‌ كایه‌‌وه‌‌‪ ،‬پێكهاته‌‌كانی ده‌‌سه‌‌اڵتی چواره‌‌م‬ ‫له‌ هه‌ڕه‌‌ش������ه‌‌ بۆ س������ه‌‌ر ڕۆژنامه‌‌وانان ده‌‌پارێزێت و له‌ سانسۆریش‬ ‫ڕزگاریان ده‌‌كات‪ .‬ده‌‌نا ناكرێت چاوه‌‌ڕوانی له‌ ده‌‌س������ه‌‌اڵتی چواره‌‌م‬ ‫بكرێت‪ ،‬كه‌ زانیاری‪ ،‬ده‌‌نگوباس و ڕاپۆرت‌ به‌ هاوواڵتیان بگه‌‌یێنێت‪.‬‬ ‫هه‌ندێک ل‌ه پس������پۆران دوو ئه‌رکی گرینگ بۆ ده‌س������ه‌اڵتی‬ ‫چواره‌م ده‌سنیشان ده‌که‌ن‪:‬‬ ‫‪1‬ـ چاودێریک������ردن و پێداچوون������ه‌وه‌ ب������ه‌ کاروکرده‌وه‌کان������ی‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتداران و به‌ڕێوه‌به‌ران������ی حکوومی‪ ،‬ب������ۆوه‌ی له‌به‌رامبه‌ر‬ ‫هاوواڵتیاندا واڵمده‌ر‌ بن و له‌به‌رامبه‌ر کاره‌کانیاندا به‌رپرس بن‪.‬‬ ‫‪2‬ـ ڕاهێنان������ی هاوواڵتیان و فێرکردنی������ان که چۆن بتوانن‬ ‫بڕیاری سیاسی بده‌ن‪.‬‬ ‫به‌مش������ێوه‌یه‌‪ ،‬ده‌س������ه‌اڵتی چواره‌م (ئامرازی ڕاگه‌یاندنی‬ ‫گش������تی) له‌س������ه‌ر بنه‌مای یاس������ای ڕۆژنامه‌گه‌ری و به‌پێی‬ ‫ئه‌خالقی ڕۆژنامه‌وانی‪ ،‬ده‌وری گرینگ ل‌ه به‌دیموکراتیکردنی‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌دا ده‌گێڕێت‪.‬‬


‫حزبه‌ سیاسییه‌كان‬ ‫و‪ :‬شه‌یدا عه‌زیز‬ ‫بۆ پاراستن و پش������تیوانیكردن له‌ ماف و ئازادیی تاك‌ه‬ ‫كه‌س������ه‌كان‪ ،‬نه‌ته‌وه‌یه‌كی خه‌ڵكس������االر ده‌بێ به‌ هاوكاری‬ ‫یه‌كتری ئه‌و حكوومه‌ته‌ی كه‌ مه‌به‌ستیانه‌ پێكی بێنن و ڕێگای‬ ‫سه‌ره‌كیش بۆ به‌ده‌ستهێنانی‪ ،‬بوونی حزبه‌ سیاسییه‌كانه‌‪.‬‬ ‫حزبه‌ سیاس������ییه‌كان‪ ،‬ڕێكخراوگه‌لێكی خۆبه‌خش������ن بۆ‬ ‫دروس������تكردنی په‌یوه‌ندی له‌ نێوان خه‌ڵ������ك و حكوومه‌ت‪.‬‬ ‫حزب������ه‌كان‪ ،‬پاڵێ������وراوه‌كان ده‌ستنیش������ان ده‌ك������ه‌ن و بۆ‬ ‫به‌ده‌ستهێنانی پۆستی ده‌وڵه‌تی‪ ،‬كێبڕكێ ده‌كه‌ن و خه‌ڵكیش‬ ‫بۆ هه‌ڵبژاردنی سه‌ركرده‌كانی حكوومه‌ت ئاماده‌ ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫حزب������ی زۆرینه‌ (یا حزبێك ب������ۆ به‌ڕێوه‌بردنی كاروباری‬ ‫ده‌وڵه‌ت هه‌ڵده‌بژێردرێت) هه‌وڵ ده‌دات ژماره‌یه‌ك به‌رنامه‌‬ ‫و سیاس������ه‌ت زی������اد بكاته‌ س������ه‌ر ده‌س������توور‪ .‬حزبه‌كانی‬ ‫ئۆپۆزیس������یۆن ده‌توانن ڕه‌خنه‌ له‌ سیاسه‌تی حزبی زۆرینه‌‬ ‫بگرن و پێشنیاره‌كانیان بخه‌نه‌ ڕوو‪.‬‬ ‫حزبه‌ سیاس������ییه‌كان ڕێگاێك ب������ۆ هاوواڵتیان ده‌كه‌نه‌وه‌‬ ‫ت������ا بتوانن به‌رپرس������انی حزبه‌ هه‌ڵبژێ������ردراوه‌كان به‌هۆی‬ ‫كاركردنیان له‌ حكوومه‌تدا‪ ،‬بخه‌نه‌ ژێر پرسیاره‌وه‌‪.‬‬ ‫بیروباوه‌ڕی حزبه‌ سیاس������ییه‌كانی خه‌ڵكساالر له‌سه‌ر‬ ‫بنه‌مای خه‌ڵكس������االری ده‌بێته‌ هۆی ئ������ه‌وه‌ی ئه‌وان ڕێز له‌‬ ‫ده‌وڵه‌تی هه‌ڵبژێردراو بگ������رن‪ ،‬هه‌رچه‌نده‌ ئه‌گه‌ر له‌ حزبی‬ ‫خۆشیان نه‌بێت‪ ،‬ده‌بێ ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌ به‌ فه‌رمی بناسن‪.‬‬ ‫وه‌ك������و هه‌موو حكوومه‌ته‌كانی خه‌ڵكس������االر‪ ،‬ئه‌ندامانی‬ ‫حزبه‌ جیاوازه‌كان‪ ،‬پێناسه‌ی كولتووره‌ جۆراوجۆره‌كانن كه‌‬ ‫له‌وانه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ی گرتووه‌‪ .‬هه‌ندێك له‌م حزبه‌ بچووكانه‌‬ ‫بوونیان هه‌یه‌ كه‌ به‌هۆی هه‌ندێ بیروباوه‌ڕی سیاس������ییه‌وه‌‬ ‫دروست بوونه‌‪ .‬هه‌ندێكی دیكه‌ش له‌سه‌ر بنه‌مای سوودی‬ ‫دارایی یان پێش������ینه‌ی هاوبه‌ش‪ ،‬ڕێكخراون‪ .‬ئه‌و حزبانه‌ی‬ ‫ك������ه‌ ماونه‌ته‌وه‌‪ ،‬كۆمه‌ڵێك هاوواڵتی جی������اواز و ناكۆكن كه‌‬ ‫له‌وانه‌ی������ه‌ ته‌نها ل������ه‌ كاتی هه‌ڵبژاردن له‌گ������ه‌ڵ یه‌كتری كۆ‬ ‫ببنه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئاش������تی و س������ه‌بر (دانبه‌خۆداگرتن)‪ ،‬به‌ پڕ به‌هاترین‬ ‫كاری هه‌موو حزبه‌ سیاسییه‌كانی خه‌ڵكساالر ‪-‬چ بزووتنه‌وه‌‬ ‫بچووك������ه‌كان و ی������ان هاوپه‌یمانیی������ه‌ گه‌وره‌كانی خه‌ڵك‪-‬‬

‫ئه‌ژمار ده‌كرێ������ت‪ .‬حزبه‌كان ده‌زانن ك������ه‌ ته‌نیا له‌ ڕێگای‬ ‫كۆبوونه‌وه‌ی گه‌وره‌ و هاوكاری له‌گه‌ڵ حزبه‌ سیاسییه‌كان‬ ‫و ڕێكخراوه‌كانی دیكه‌ ده‌توانن س������ه‌ركردایه‌تی و دیدێكی‬ ‫هاوبه‌ش كه‌ ده‌بێته‌ هۆی پاڵپشتی خه‌ڵك‪ ،‬به‌ ده‌ست بێنن‪.‬‬ ‫حزبه‌كانی خه‌ڵكساالر له‌ ناسه‌قامگیری و گۆڕانكاریی‬ ‫له‌ بیروباوه‌ڕی سیاس������یی ئ������اگادارن و ده‌زانن كه‌ ده‌نگی‬ ‫هاوبه‌ش‪ ،‬زۆرب������ه‌ی جار به‌هۆی گۆڕین������ه‌وه‌ی بۆچوون و‬ ‫به‌هاكان له‌ گفتوگۆی ئارام‪ ،‬ئازاد و گش������تی‪ ،‬به‌ده‌س������ت‬ ‫دێت‪.‬‬ ‫ئۆپۆزیس������یۆنی ده‌ستووری‪ ،‬یه‌كێك له‌ بنه‌ماكانی هه‌موو‬ ‫حكوومه‌ته‌كانی خه‌ڵكس������االر هه‌ژم������ار ده‌كرێت‪ .‬ئه‌وه‌ به‌و‬ ‫مانایه‌یه‌ كه‌ له‌ سیاس������ه‌تدا‪ ،‬هه‌موو الیه‌نه‌كان ‪-‬به‌ هه‌موو‬ ‫جیاوازییه‌كانیان‪ -‬له‌ به‌هاكانی بنچینه‌یی ده‌ربڕینی ئازادی‬ ‫و باوه‌ڕ به‌ ده‌ستووری هه‌میشه‌یی و به‌هره‌مه‌ندبوونی خه‌ڵك‬ ‫به‌ یه‌كسانی له‌ پش������تیوانیكردن له‌ ده‌ستوور‪ ،‬هاوبه‌شن‪.‬‬ ‫الیه‌نه‌ دۆڕاوه‌كانی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬له‌ زۆربه‌ی ئۆپۆزیسیۆنه‌كان‬ ‫له‌ چاالكییه‌كانیان به‌رده‌وام ده‌بن و باوه‌ڕی ته‌واویان هه‌یه‌‬ ‫كه‌ سیسته‌می سیاسی بۆ پێكهێنانی ڕێكخراو و ناڕه‌زایی‬ ‫ئاش������كرا پش������تیوانی له‌ مافه‌كانی������ان ده‌كات‪ .‬له‌ كاتێكی‬ ‫دیاریك������راودا‪ ،‬حزبه‌كه‌یان هه‌لی كێبركێ بۆ بیروبۆچوون و‬ ‫به‌ده‌ستهێنانی ده‌نگی خه‌ڵك به‌ده‌ست ده‌هێنێ‪.‬‬ ‫له‌ حكوومه‌تی خه‌ڵكس������االردا‪ ،‬ملمالنێ له‌ نێوان حزبه‌‬ ‫سیاسییه‌كان‪ ،‬شه‌ڕ بۆ مانه‌وه‌ نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو بۆ خزمه‌تكردن‬ ‫به‌ خه‌ڵكه‌‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌‪ :‬ماڵپه‌ڕی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریكا‬

‫ئابی ‪2012‬‬

‫‪49‬‬


‫دیموكراسی و كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی‬ ‫س������ه‌ره‌كیترین بواری لێكۆڵین������ه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی‪،‬‬ ‫په‌ره‌پێدانی دیموكراسی و خه‌ڵكساالرییه‌ ل‌ه كۆمه‌ڵگه‌دا‪.‬‬ ‫دیموكراسی زاراوه‌یه‌كی یونانیی‌ه و دێمۆس (‪)demos‬‬ ‫ب������ه‌ مانای خه‌ڵك و (‪ )cratia‬یان (‪)crato‬یش به‌ مانای‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌‪.‬‬ ‫به‌كارهێنان������ی دێم������ۆس ل‌ه الی ئه‌س������ینییه‌كان ب‌ه واتای‬ ‫كۆی هاوواڵتیان بووه‌‪ ،‬له‌م ڕووه‌وه ل‌ه ئه‌س������ینادا‌یه‌كه‌ی‬ ‫گوندی ب‌ه (‪ )demoi‬و دانیش������توانیان ب‌ه (‪)demotia‬‬ ‫ناو ده‌بردن‪.‬‬ ‫ل������‌ه س������ه‌ده‌ی پێنجه‌می پێ������ش زایین‪ ،‬ئاڵوگۆڕ به‌س������ه‌ر‬ ‫(دێمۆس)دا هات و ئه‌م ده‌سته‌واژه‌یه‌ به‌سه‌ر كۆی گشت‬ ‫خه‌ڵكی ئه‌س������ینادا دانرا‪ ،‬كه‌ بۆ به‌ڕێوه‌بردنی كاره‌كانی‬ ‫حكووم������ه‌ت كۆ ده‌بوونه‌وه‌ و كێش������ه‌كانیان چاره‌س������ه‌ر‬ ‫ده‌كردن‪ .‬له‌م واتایه‌دا (دێمۆس) هه‌ر دوو گوندنش������ین و‬ ‫شارنشینه‌كانی ده‌گرته‌وه‌‪ .‬ل‌ه سالی (‪)509‬ی پێش زایین‪،‬‬ ‫ل‌ه ئه‌نجامی چاكس������ازییه‌كانی (كلیستێن) یاسادانه‌ری‬ ‫(ئه‌س������ینی)دا‪ ،‬زاراوه‌ی كۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌سینا كه‌وته‌ سه‌ر‬ ‫زاری گوندنش������ینه‌كان و ل������ه‌و‌ه ب������‌ه دواو‌ه حكوومه‌تی‬ ‫ئه‌س������ینی ب‌ه دیموكراتیا ناونرا‪ ،‬ك������‌ه مانای حكوومه‌تی‬ ‫گوندنشینه‌كانه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م واتای‌ه ورد‌ه ورد‌ه گه‌ش������ه‌ی كرد‪ ،‬تاكو دیموكراسی‬ ‫وه‌ك ناوێكی گشتی بۆ هه‌موو حكوومه‌تێك ب‌ه كار هێنرا‪،‬‬ ‫كه‌ ب‌ه ده‌ستی ته‌واوی خه‌ڵك به‌ڕێوه‌ده‌برێت‪.‬‬ ‫دیموكراسی پێناسه‌ی جۆراوجۆر له‌خۆگرت‪ ،‬به‌ بیرۆڕای‬ ‫(دایسی) دیموكراس������ی به‌سه‌ر به‌شێكی گه‌وره‌ی گشت‬ ‫نه‌ته‌وه‌د‌ا زاڵه‌‪ .‬ب‌ه تێڕوانینی (چارلز وێلیه‌م) دیموكراسی‬ ‫زنجیره‌یه‌ک له‌ ڕێسا یان گه‌اڵڵه‌یه‌کی ڕێکوپێک و ڕێكخراو‬ ‫نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو چوارچێوه‌یه‌ک‌ه ل‌ه بیرۆڕا و جۆری كرده‌وه‌یه‌‪،‬‬ ‫ك‌ه ل‌ه ئاڕاس������ته‌ی به‌رژه‌وه‌ندیی گشتیدایه‌‪ ،‬كه به‌و جۆر‌ه‬ ‫ئیراده‌ی گشتی ڕێنمایی ده‌کات و شی ده‌كرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫(ئابراهام لینكۆڵن) یه‌كێ ل‌ه س������ه‌ركۆماره‌كانی ئه‌مریكا‬ ‫پێناس������ه‌ی دیموكراسی به‌م جۆر‌ه كردووه‌‪" :‬دیموكراسی‬ ‫بریتییه‌ ل‌ه حكوومه‌تی خه‌ڵك‪ ،‬له‌ الیه‌ن خه‌ڵك و بۆ خه‌ڵكه‌"‪،‬‬ ‫ئه‌مڕۆ ئه‌م بیروڕایه‌ وه‌ك پێناس������ه‌یه‌ك بۆ دیموكراس������ی‬ ‫‪ 50‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)24‬‬

‫داده‌نرێت‪ .‬ب‌ه ناوبانگترین پێناسه‌ ك‌ه ساده‌ترینیان بووه‌‪،‬‬ ‫"دیموكراسی بریتیی‌ه له‌ حكوومه‌تی گشت خه‌ڵك‪".‬‬ ‫دیموكراس������ی ش������ێوه‌یه‌که‌ له‌ به‌ڕێوه‌به‌ریه‌تی‪ ‌،‬كه‌ له‌سه‌ر‬ ‫بنه‌م������ای پێكه‌وه‌هه‌ڵك������ردن بنیاتن������راوه‌‪ .‬دیموكراس������ی‬ ‫ده‌رفه‌تێك������ی گش������تیی‌ه ب������ۆ ده‌ربڕێنی م������اف و ئازادیی‬ ‫مرۆڤه‌كان‪.‬‬ ‫له‌ سیس������ته‌می دیموكراس������یدا ده‌نگه‌كان ده‌بیس������ترێن‪،‬‬ ‫بۆ كار‌ه باش������ه‌كان ئازادی ده‌درێ������ت و بۆ بیروڕاكانیش‬ ‫هه‌لێك������ی گونجاو ده‌بێت‪ .‬دیموكراس������ی جۆرێك له‌ ژیان‌ه‬ ‫ك������ه‌ هه‌لی فری������ودان ل‌ه ناوی������دا س������نوورداره‌‪ ،‬فرتوفێڵ‬ ‫كاتێك زاڵ ده‌بێت‪ ،‬كه‌ ڕاس������تی ده‌رفه‌تی به‌رزكردنه‌وه‌ی‬ ‫ده‌نگه‌كه‌ی نه‌بێت‪ .‬دیموكراس������ی جێگایه‌ك‌ه بۆ پاراستنی‬ ‫ئازادی ‪ ،‬ڕاستیی مرۆڤایه‌تی و ده‌رفه‌تێك‌ه بۆ به‌رگری ل‌ه‬ ‫كه‌سایه‌تیی مرۆڤه‌كان‪.‬‬ ‫دیموكراسی توانایه‌كی گه‌وره‌ی هه‌یه‌ بۆ بیستنی هه‌ر ده‌نگێك‪،‬‬ ‫ده‌نگی حكوومه‌ت‪ ،‬ده‌نگی الیه‌نگر‌ه سیاسییه‌کانی حكوومه‌ت‪،‬‬ ‫ده‌نگی به‌رهه‌ڵستكارانی حكوومه‌ت و به‌ شێوه‌یه‌كی یه‌كسان‬ ‫ده‌رفه‌تی به‌رزكردنه‌و‌ه و بیستنی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫كۆمه‌ڵگ������ه‌ی مه‌ده‌ن������ی ب������ه‌ ده‌نگه‌كانی خۆی������ه‌و‌ه ل‌ه پاڵ‬ ‫حكوومه‌ت������دا ده‌ژیت و ده‌نگیان له‌گه‌ڵ ده‌نگی حكوومه‌تدا‬ ‫یه‌ك ده‌بن و یه‌كێتی كرێ������كاران‪ ،‬گرووپ‌ه ڕێكخراوه‌كان‪،‬‬ ‫یه‌كێتیی������ه‌ كۆمه‌اڵیه‌تیی������ه‌كان‪ ،‬میدیا‪ ،‬زاناكان‪ ،‬س������ه‌رۆك‌ه‬ ‫ئایینییه‌کان‪ ،‬نووسه‌ره‌كان‪ ،‬كۆمپانییه‌كان‪ ،‬نووسینگه‌كان‪،‬‬ ‫ده‌زگاكان و ناوه‌نده‌ فه‌رهه‌نگیی������ه‌كان هه‌موویان ده‌نگی‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی به‌رز ده‌كه‌ن������ه‌و‌ه و به‌ ده‌نگدانه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌م ده‌نگانه‌نه‌‪ ،‬كه‌ دیموكراسی لێهاتوویی خۆی بۆ ژیان‬ ‫له‌ كه‌شوهه‌وای‌ كۆمه‌ڵگه‌‌دا ده‌سه‌لمێنێت‌‪.‬‬ ‫له‌ ئه‌نجامدا دیموكراسی په‌یوه‌ندییه‌كی نه‌پچڕاوی له‌گه‌ڵ‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نیدا هه‌یه‌‪ ،‬به‌بێ دیموكراسی بنه‌ماکانی‬ ‫كۆمه‌ڵگ������ه‌ی مه‌ده‌نی دروس������ت نابن‪ .‬زانایانی زانس������ت‌ه‬ ‫سیاس������ی و كۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان له‌م باوه‌ڕه‌دان ك‌ه هه‌بوونی‬ ‫دیموكراس������ی ده‌بێت‌ه هۆی به‌رده‌وامی و س������ه‌قامگیریی‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪http://facultyofjournalism.af :‬‬


‫ئابی ‪2012‬‬

‫‪51‬‬


‫‪ 52‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)24‬‬


Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.