PLATFORM VOOR HAAGSE ST E DE L IJ K E T R A N S FO R MATIES EN ARCHITECTUUR JA ARG ANG 2012 I 0 0
R A A D VA N S T A T E D O O R M E R K X + G I RO D D E P O Ë T I C A VA N H E T B ES TA AN D E S TAT I O N S P L E I N HOLLANDS SPOOR I N T E R I E U R P A P E S T R A A T BINCKHORST 2012 H E T DAK LOZ E N PA L E I S VA N K E S S L E R VERDICHTEN IS M E E R DAN WON I NG E N S T A P E L E N O N T W E R PFAS E I C C A F G E R O N D D E W E D E R G E B O O R T E VA N H E T PUBLIEK DOMEIN
INDEX
PA S K L A A R
OPINIE
R A AD VAN STATE DOOR MER X+GIROD 6
DE POËTICA VAN HET BESTA ANDE
GESPOT
A N A LY S E
CECI N’EST PAS UN MAGASIN.....
20
BINCKHORST 2012
A N A LY S E
REVIEW
VERDICHTING IS MEER DAN WONINGEN STAPELEN 30
ONT WERPFASE ICC AFGEROND
2
10
22
34
COLOFON REDAC T I E
De redac tie van de HA ACS b esta at uit leden van het Ha ags
Arc hitec tuur Café.De redac tie is: M elvin Kaer s enhout, Corine Keus, Leo O or s c hot (ein dredac tie), Judith Sc hotanus, Lot te Z a aijer. VO RM G E V I N G studi oMAEK KO PI J
Kopij wordt op prijs gestel d en zal worden b eo ordeel d op relevan tie: redac tie@ha ac.nu VERS PRE I D I N G
HA ACS is een di gitale (k war ta al)uitgave die te lezen is op
w w w.ha ac.nu en die kostel o os gemail d wordt na ar iedereen die de
ADHD 6 STATIONSPLEIN HOLL ANDS SPOOR
uitn o di gin g van het Ha AC ont van gt en de ver s c hillen de organis aties en vereni gin gen die zi c h b ezi g houden met het Ha ags e stads b eel d.
16
OVER H E T HA AG S ARCH I TEC T U U RCAFÉ
Het Ha ags Arc hitec tuur Café (Ha AC) is er vo or iedereen die
geïnteres s eerd is in geb ouwd Den Ha ag. Wil je op de ho ogte blijven
van ons programma , b ezoek dan iedere ma an d even onze website of mel d je via onze site a an vo or de mailin glist of vol g ons via Linked - in. O ns programma omvat: PASK L A AR
Iedere derde dins dag van de ma an d ga at Ha AC na ar een pas op -
geleverd geb ouw of an dere interes s ante plek in Den Ha ag. In deze reeks ‘ Pas k la ar’ wordt in gezels c hap van de arc hitec t een geb ouw b ezo c ht en b es proken. ADHD
het Ac tueel Den Ha ag Debat (ADHD) is een gezamenlijk initiatief van Ha AC, BNA K rin g Ha aglan den, Het Nuts huis en Stro om Den
Ha ag. Aler t, leven di g en ac tief worden de la atste ont wik kelin gen in
REVIEW
de Ha ags e stedenb ouw en arc hitec tuur b es preek ba ar gema ak t. B e -
zoek de ADHD wordpres s bl og vo or een volledi g over zi c ht van de af-
HET DAKLOZENPALEIS VAN KESSLER 26
gel op en jaren.
ht tp: //ac tueel denha ag debat.wordpres s.c om FIE TSTOCHT DO OR DE STAD
Elk ja ar op de derde dins dag in juni organis eer t het Ha ags Arc hitec tuur Café een fietsto c ht d o or de stad on der lei din g van ieman d die van b etekenis is of was bij de wordin g van Den Ha ag. DAG VAN DE ARCHITECTUUR
Ja arlijks, meestal in juni, organis eer t het Ha AC s amen met de Sti c h tin g Dag van de Arc hitec tuur Den Ha ag, BNA K rin g Ha aglan den, ge -
meente Den Ha ag, B ouw fon ds O nt wik kelin g en Stro om Den Ha ag de Dag van de A rc hitec tuur. BESTUUR
Het b estuur van Ha AC b esta at uit vrijwilli ger s. De b estuur sleden zijn: J o op B olster, Robin J on gejan, M elvin Kaer s enhout, Corine
Keus, Dolf L an gerak, A n gela Lot t, Leo O or s c hot, Judith Sc hotanus,
OPINIE DE WEDERGEBOORTE VAN HET PUBLIEKE DOMEIN
J oke Stolk, Raúl Walla ar t, Lot te Z a aijer.
B ezoek onze Ha AC website vo or een uitgebrei der over zi c ht van on -
38
ze ac tiviteiten.
ht tp: // w w w.ha ac.nu
3
HA AC S #01
P L AT F O R M V O O R H A A G S E S T E D E L I J K E T R A N S F O R M AT I E S E N A R C H I T E C T U U R Wa a r o m?
We bevinden ons let terlijk op een breuk vlak van veranderingsprocessen in en om de stad Den Haag. Tien jaar geleden zag de wereld er heel anders uit dan nu. Ont wikkelaars, aannemers, gemeenten en pensioenfondsen droomden van de maagdelijk groene weilanden buiten de stad waar eindeloze wijken konden worden gebouwd maar sinds de financiële crisis zijn deze gouden tijden voorbij. Tegenwoordig staat de bestaande stad in het middelpunt van de belangstelling, haar oude gebouwen en monumenten, de aanwezige stedelijke ruimten en parken. Nieuwe archi tectuur zal binnen deze omgeving een plaats moeten vinden. Het cultureel er fgoed, de verhalen van haar bewoners en de historiciteit van de stad staan weer centraal. De stad is weer terug bij waar ze ooit begon: een product van haar bewoners en haar activiteiten. Aan alle debat ten, opinies en beschouwingen over deze nieuwe mentaliteit wil het nieuwe magazine HA ACS actief deelnemen. Het initiatief van HA ACS is genomen door het Haags Architectuur Café (Ha AC). Wij willen de vele organisaties met eigen invalshoeken een plat form geven voor het debat over de veranderingen in Den Haag. Al veel organisaties houden zich direct of indirect bezig met de stad zoals: BNA Kring Haaglanden, Stroom Den Haag, Nutshuis, Het Monumentenplat form, ArchiGuides, Vrienden van Den Haag, Sk yline Cit y, Stichting Haags Industrieel Er fgoed (SHIE), Algemene Vereniging voor natuurbe scherming voor ‘s Gravenhage en omstreken (AVN). Organisaties die zich elk vanuit een eigen gezichtspunt met de stad bezig houden, soms als beroepsgroep, soms als belangenvereniging, soms verontruste burgers die een stedelijke transformatie bekritiseren. Ha AC, Haags en soms tegendraads: HA ACS! De rubrieken in HA ACS blikken terug en kijken vooruit, diepen schat ten op uit het Haags gemeen tearchief, houden beschouwingen over actuele thema’s, bezoeken monumenten, houden inter views met prominenten en doen aan beeldanalyse, doen verslag van activiteiten en presenteren nieuwe spraakmakende projecten. De stad is wat haar bewoners willen en vinden, HA ACS wil deze meningen kanaliseren, presenteren en geïnteresseerden helpen bij het lezen van Den Haag. Leo Oorthuis eindredacteur
HAACS
4
5
PA S K L A A R
R A A D VA N S TAT E D O O R M E R K X+ G I R O D
D r i e j a a r g e l e d e n b e z o c h t h e t H a a g s A r c h i t e c t u u r C a f ĂŠ d e e e r s t e f a s e va n d e n i e u w b o u w e n r e n ova t i e va n d e R a a d va n S t a t e a a n d e P a r k s t r a a t . N a o p l e ve r i n g va n d e t w e e d e f a s e ko n h e t H a AC d i n s d a g 15 n ove m b e r h e t h e l e g e b o u w b e z o e ke n . In 2001 gaf de Rijksgebouwendienst Merk x+Girod architecten de opdracht voor de nieuwbouw en renovatie. Aanleiding was het toegenomen aantal werkne mers, de noodzaak tot groot onderhoud en de verbetering van de veiligheid. Het gebouwencomplex van de Raad van State bestaat onder meer uit drie rijksmonumenten, waaronder het Paleis Kneuterdijk (1716), diverse 19e- eeuwse panden en het Wegener Sleeswijk gedeelte. Tussen 1978 en 1983 zijn
alle gebouwen door Wegener Sleeswijk met elkaar verbonden. De zit tingszalen lagen verspreid in het labyrint van gebouwen. De diverse panden zijn door Merk x+Girod op een ef ficiĂŤnte manier aan elkaar geknoopt. Het gebouw bestaat nu functioneel uit drie delen; een kantoorgedeelte, het publieksdeel met de zit tingszalen en een aantal monumentale ruimten die voor representatieve doeleinden worden gebruik t.
6
De 19e- eeuwse panden met verschillende verdiepingshoogten aan de Parkstraat zijn samengevoegd en ongeveer in het midden, net voor de trappenhuizen, ‘doorgezaagd’. De monumentale gevels en alle oorspronkelijke kamers direct aan de straatzijde zijn behouden. De 180 meter lange verbindingsroute van de voorkant aan de Kneuterdijk tot aan de achterkant aan de Oranjestraat, trek t door zijn glazen overkapping en vide het daglicht diep naar binnen. De lichtstraat verbindt alle oude panden aan de nieuwe kantooronderdelen die hier aan de achterzijde haaks op staan.
abstracte patronen. Hetzelfde is gebeurd met het pauwenmotief in de Balzaal van het Wit te Paleisje, dat terugkeer t in de gordijnen en het tapijt. De uitbreiding van Wegener Sleeswijk is gestript. De gevel kreeg grotere ramen en de nieuwe bakstenen moeten voor een minder sombere uitstraling zorgen. De belangrijkste stedenbouwkundige ingreep is de opengewerk te gevel aan het begin van de Parkstraat. Op deze plek moet het interieur van het bedrijfsrestaurant zichtbaar worden. Door de overkragende verdieping maak t het gebouw van afstand toch een gesloten in druk. De nauwelijks gebruik te openbare doorgang is ver vallen. De Franse tuin achter het Wit te Paleisje is nog steeds bereikbaar vanuit de Paleisstraat.
De meeste aanpassingen in de monumenten aan de Kneuterdijk, zoals de moderne klimaatinstallatie, zijn bijna onzichtbaar. De structuur van het gebouw is in dit gedeelte wel in tact gelaten, maar er is niet voor gekozen om de interieurs van een bepaalde periode te reconstrueren. De monumentale kapconstructie van het voormalige woonhuis van Van Oldenbarnevelt aan de Kneuterdijk is in het zicht gebracht en biedt nu onderdak aan de bibliotheek van de Raad. De ingrepen in het interieur zijn verder beperk t gebleven tot een nieuwe historische laag van nieuwe tapijten, lambrisering, kroonluchters en gordijnen. Iedere ruimte heef t een nieuwe uitstraling die past bij het historische karak ter. Het oorspronkelijke kleurrijke bloemmotief in het Huis van der Mijle is dank zij sjablonen opge blazen tot slingerende en krullende bijna
Het is goed te zien dat Merk x+Girod zowel opdracht had voor de architec tuur als het interieur. Inrichting en gebouw sluiten naadloos op elkaar aan. De detaillering en uit voering zijn zeer zorgvuldig. Het is een kunst om in een complex dat uit zo veel verschillende gebouwen bestaat alle aansluitingen netjes uit te werken. In het gebouw van de Raad van State is dat goed geluk t. Dat is alleen mogelijk als de architect van beginfase tot en met de uit werking intensief bij het proces betrokken is. In de huidige bouwprak tijk is dat helaas vaak niet het geval. De Raad van State was een van de laatste projecten die de Rijksgebouwendienst traditioneel heef t
7
8
aanbesteed. Aan de renovatie van het ministerie van FinanciĂŤn door Meijer en van Schooten is te zien dat een PPS constructie niet per definitie ten koste hoef t te gaan van de k waliteit. Belangrijker zijn de eisen van de opdrachtgever en de betrokkenheid van de architect in het bouwproces. Een gebouw dat zo per fect is uitgewerk t kan er al snel te steriel en karakterloos uit zien. Dat is hier niet het geval. In de vormgeving van interieur en ex terieur is heel consequent gebruik gemaak t van asymmetrie en ten opzichte van elkaar verspringende lijnen en elementen. Er zijn veel verschillende materialen toegepast, maar het kleurgebruik is zelden uitbundig. Doordat het grote complex uit verschillende oude gebouwen bestaat is de variatie in ruimten en vormen groot en ver veelt de wandeling door de 180 meter lange gang geen moment. De verschillende klassieke en hedendaagse ruimten zien er wel steeds anders uit, maar toch is het Merk x+Girod geluk t om het hele gebouw eenzelfde ingetogen luxe sfeer mee te geven. De enige ruimte die uit de toon valt is de gotische zaal in het Paleis, die door het donkere hout werk heel anders overkomt. Met behoud van de monumentale sfeer is een eigentijds complex tot stand gekomen dat met recht een ‘gesamtkunst werk’ genoemd kan worden.
t e k s t :
J u d i t h S c h o ta n u s A l d e r s h o f f (w w w. r o o s a l d e r s h o f f. n l)
b e e l d e n : R o o s
9
OPINIE
D E P O Ë T I C A VA N H E T B E S TA A N D E
Ac h t e r d e m o n u m e n t a l e g e ve l s va n h e t L a n g e Vo o r h o u t e n d e K n e u t e r dijk transformeerde de afgelopen jaren bijna geruisloos het allegaartje a a n g e b o u w e n va n d e R a a d va n S t a t e t o t e e n u n i ve r s u m w a a r ve r f i j n i n g e n vo o r n a a m h e i d e e n n i e u w e b e t e ke n i s k r e g e n . E r k w a m e e n e i n d e a a n e e n l a n g e t r a d i t i e w a a r b i j vo o r a l d e a a n s c h e r p i n g t u s s e n‘o u d ’( h e t d o m e i n va n M o n u m e n t e n z o r g e n h i s t o r i s c h e f r e a k s) e n‘ n i e u w ’( h i p p e e i g e n t i j d s e a r c h i t e c t e n) c e n t r a a l s t o n d . M e r k x + G i r o d a r c h i t e c t e n g ave n n i e t a l l e e n vo r m a a n d e b e b o u w i n g m a a r vo o r a l a a n h e t d e n ke n ove r t r a n s f o r m a t i e p r o c e s s e n va n o u d e g e b o u w e n e n s t e d e l i j ke w e e f s e l s n a a r n i e u w e b e s t e m mingen. Niet zomaar viel na de competitie de keus op Merk x + Girod architecten. Immers bij de restauratie van het Concer tge bouw en de Trêveszaal hadden de architecten van dit bureau al laten zien dat oude monumentale panden en interieurs smaak vol zijn te restaureren en vorm te geven en geschik t te maken voor een nieuwe functie. Niet volgens het principe contrast: er is iets ouds waar monumentenzorg over gaat en de architect doet er een nieuw kunstje naast. Nee, men doet het volgens het principe: er is
10
iets ouds dat onderzocht wordt op zijn intrinsieke k waliteiten en de architecten gebruiken deze k waliteiten bij de ont wikkeling van het nieuwe plan. De mindere k waliteiten worden min of meer gecorrigeerd. Dat leverde een nieuw onderkomen op voor de Raad van State met allure. Een renovatie die volledig ontdaan is van het schreeuwerige nieuwe en de sfeer ademt van de onlangs door Het Haagse Ingenieursbureau chic gerestaureerde openbare ruimte van het Lange Voorhout.
Het gaat hier niet zomaar om een alle gaar tje van willekeurige gebouwen. Er staan een aantal juweeltjes uit de architectuurhistorie tussen; gebouwen waar zich al heel wat afspeelde in het verleden. Het oudste van allemaal is natuurlijk de Raad van State zelf, die als adviesraad werd opgericht in 1531 door keizer Karel de Vijfde, waarmee het de oudste staatsinstelling van Nederland is. Het Huis van Oldenbarnevelt op de Kneuterdijk 22 bouwde men vanaf 1611 naar een ont werp van de architect Hendrick de Keyser. Hij bracht daarmee de nieuwe mode, om voorname woonhuizen dwars te plaatsen, uit de Zuidelijke Nederlanden naar Den Haag. Na de onthoofding van Van Oldenbarne velt in 1619 streek drie jaar later het Hof van Bohemen neer in dit en het naburige huis. De winterkoning Frederik V, keur vorst van de Palts en vooral de winterkoningin Elizabeth Stuar t, de dochter van de Engelse koning brachten het zwierige hofleven naar het Voorhout. Een t weede meester werk is ‘het Wit te paleisje’ aan de Kneuterdijk 20 dat door de Frans-Haagse architect Daniël Marot werd ont worpen voor de familie van Wassenaar- Obdam en vanaf 1717 gebouwd. Marot was ook al de architect van de Trêveszaal in 1698. Dit paleis dat in de hoek ligt van de Kneuterdijk en het Voorhout verknoopt verschillende stede lijke ruimten en interieurs op een inge nieuze manier aan elkaar. De Oranjes kochten het paleis en lieten er tussen 1816 en 1817 een prachtige neoclassicistische balzaal aan bouwen. Willem I schonk het paleis aan zijn zoon Willem II die daar woonde met zijn vrouw Anna Paulowna, dochter van tsaar Paul van Rusland. Het paleis werd verbouwd en uitgebreid, in 1842 was de Gotische zaal gereed, geïnspireerd op het Christ Church College in Ox ford waar Willem II had gestudeerd. Na Willem II en Anna
raak te het gebouwencomplex in onbruik. Na de Tweede Wereldoorlog betrok het Ministerie van Financiën het gebouwencomplex en toen die verhuisde naar een nieuw gebouw k wam de Raad van State er in. Tussen 1978 en 1983 liet men een deel van de oude bebouwing en paleizen slopen; de achterzijde van het Huis van Van Oldernbarnevelt, de hoek van de Kneuterdijk en alle oude bebouwing aan de Parkstraat. De architect C. Wegner Sleeswijk k wam met zijn moderne ont werp in aanvaring met monumentenzorg. Dat leidde tot een compromis; aan de Kneuterdijk k wam iets ‘ouds’ en in de Parkstraat kon de architect zijn moderne droom realiseren. Het bouw werk van Hendrick de Keyser werd ongeveer tien meter achter de gevel doorgezaagd en alles achter die lijn werd afgebroken voor de nieuwbouw. Het contrast tussen oud en nieuw was toen usance en een handige strategie voor een architect die wat wilde. In de jaren negentig van de vorige eeuw werd er nog een rij woningen in de Parkstraat bijgekocht. In een van deze huizen woonde aan het einde van de negentiende eeuw Jhr. mr. Victor de Stuers de oprichter van Monumentenzorg.
11
Merk x + Girod architecten gaven dit merk waardige gebouwencomplex een verrassende samenhang en eigen sfeer, deels door restauratie en deels door nieuwbouw, maar vooral door de
aankleding van de interieurs. Het hele gebouwencomplex werd opgeruimd. De overdaad aan losse gebouw tjes en aanbouw tjes op het binnenterrein werd weggehaald en de infrastructuur binnen de gebouwen werd verbeterd. Historische behangmotieven, kleuren en deco raties vormden de inspiratiebron voor de af werking van wanden en vloeren. Het gebouw is kleurrijk, maar alle kleuren zijn terughoudend, er zijn nauwelijks scherpe contrasten. Deze ton-sur-ton kleuren bepalen de sfeer door het hele gebouwencomplex en brengen rust en samenhang. Daarnaast zijn het vooral de speciaal ont worpen gordijnen, wandbespanningen en tapijten die het gebouwencomplex zijn eigen karak ter geven.
Een minpuntje is misschien wel het nieuwbouwgedeelte op het binnenterrein, daar werd een paar meter achter de gevel alles gesloopt om de nieuwbouw te realiseren. Wellicht was het beter geweest om de oude bouwstructuur van de huizen te gebruiken en de verbindingszone tussen de achtergevel van de Parkstraat-huizen en de nieuwbouw te leggen. De overdaad aan materialen bij de nieuwbouw doet onrustig en willekeurig aan. De vanzelfsprekendheid die aan de Kneuterdijk te vinden is lijk t bij de nieuwbouw ontglipt. De Raad van State opgericht in 1531 straalt uit wat het is. Een voornaam gebouw dat de oudste staatsinstelling 12
van Nederland representeer t aan de Kneuterdijk, nabij het episch centrum van de bestuurlijke macht. Het belangrijkste is misschien wel dat de omgang met monumenten en oude stedelijke weefsels met dit gebouwencomplex een nieuwe wending kreeg en een mijlpaal is in de her waardering van bestaande stedelijke structuren en bebouwing. Een Copernicaanse wending in Den Haag. te kst:
b e e l d e n:
Leo O orsc h ot R o o s A l d e r s h o f f ( w w w . r o o s a l d e r s h o f f . n l )
13
14
15
ADHD 6
S TAT I O N S P L E I N H O L L A N D S S P O O R
E e n l o p e n d d e b a t ove r h e t s t a t i o n s p l e i n vo o r H o l l a n d s S p o o r vo r m d e d e s t a r t va n h e t z e s d e Ac t u e l e D e n H a a g D e b a t , A D H D 6 . D e H T M a m b i t i e o m h i e r i n m a a r t 2 0 14 n i e u w e t r a m s t e l a t e n r i j d e n , b i e d t e e n m o o i e k a n s o m h e t ve r w a a r l o o s d e p l e i n d e g e z e l l i g h e i d t e g e ve n d i e d e b u u r t b e wo n e r s e n p a s s a n t e n n u m i s s e n . A l s h e t a a n d e N S e n g e m e e n t e l i g t , t r e k ke n z e d e vo e t g a n g e r s t u n n e l i n d e s t a t i o n s h a l d o o r t o t h e t a c h t e r g e l e g e n L a a k k w a r t i e r. Wo r d t H o l l a n d s S p o o r d a a r m e e d e ‘ p o o r t t o t I n t e r n a t i o n a a l D e n H a a g ’ o f b l i j f t h e t b i j l o k a a l ve r t i e r e n e e n a a n t r e k ke l i j ke ve r b i n d i n g t u s s e n h e t s t a t i o n e n d e H a a g s e b i n n e n s t a d? Dinsdagavond 11 ok tober 2011. Ondanks het duister en de gestage regen verzamelen zich op het plein voor het Haagse station Hollands Spoor groepjes aandachtige volwassenen die gevels af turen en kruispunten overzien. Buur tbewoonster en architect Madeleine Steigenga legt uit dat de eigenaar van de dichtgetimmerde panden aan de overkant de ont wikkeling van het plein frustreer t. De economische crisis lijk t veel plannen lam te leggen, en de eigenaar lijk t zijn renovatieplannen sinds de uitzet ting van de bewoners vergeten te zijn. Onder tussen staan de historische gevels er afgepeigerd bij.
16
Projectont wikkelaar Rene Barends, eigenaar van het ‘Kleine Belastingkantoor’ links tegenover de stationsingang, heef t vergelijkbare gedachten over de eigenaar van het zogenaamde ‘Grote Belastingkantoor’ tegenover hem. Samen zouden ze een mooie toegang tot het plein kunen realiseren, maar het overleg lijk t gestok t. Zo wordt de poor t tussen het station en de binnenstad gevormd door t wee lelijke, leegstaande gebouwen op een chaotisch verkeersknooppunt. Liefst had Barends beide locaties gekocht en strategisch met elkaar verbonden, want dat gaat op deze manier niet lukken.
Vo o r b i j d e p o s t z e g e l b e n a d e r i n g
tot er een gezamenlijk plan ligt, vraagt een van de toehoorders zich af. In af wachting van alle goede verande ringen heef t Rober t Jan Verhagen zijn designwinkel annex kunstgalerie Lief Her tje en De Grote Wit te Reus vast naar een prominente plek aan het stationsplein verhuist. We kunnen allemaal gaan zit ten wachten tot de NS de looptunnel uit de hal van Holland Spoor door trek t naar het achtergelegen Laakk war tier, lijk t de gedachte. Of we kunnen gewoon vast aan de slag gaan. Want kijk nu eerlijk: iedereen wil die tunnel, iedereen wil een gezellig plein om op te blijven plakken en iedereen wil een aantrekkelijke route van het station naar de binnenstad.
“In Rot terdam hebben we dat probleem van al die deelbelangen opgelost door iedereen naast zijn eigen vrije zone ook een aandeel in de ‘mixed zone’ te geven”, ver telt conceptont wikke laar Manish Dixit. Dixit ont wikkelde de gebiedsvisie voor station Rot terdam Centraal, ook zo’n gebied waar stad en station gescheiden waren door verkeersstromen en een soor t betonnen niemandsland. “ Er stonden gebouwen waar je alleen maar met pasjes in kon, gesloten structuren”, ver telt Dixit, “maar nu hebben we een routekaar t ont wikkeld die de burger moed geef t, een gemeenschappelijk verhaal van gebruikers als CodARTS, ING en de gemeente.” Het vooruitzicht van een levendige, open ruimte waar passanten ook kunnen blijven, lok t een nieuw soor t ondernemingen. “ Het casino heef t sindsdien besloten niet te ver trekken, maar bij het station te blijven.”
De NS zelf is een uitgesproken voorstander van lokaal ondernemerschap, ver telt Sebastian Ropers van NS Poor t. Weliswaar moeten de winkeltjes in de nieuwe open gevel misschien weer verdwijnen als de huidige tunnel plaatsmaak t voor een doorlopende variant met fietsopvang, maar de NS doet haar best alle verhuurlokaties aantrekke lijk te maken voor ondernemers uit de wijk. Waar nu een heleboel verstopte kantoren zit ten, komen straks toegankelijke flex werkplekken. Ropers zit niet te wachten op een zoveelste filiaal van een supergrossier, maar ziet juist de charme van het lokale aanbod. “ Uit alle studies blijk t dat de consument behoef te heef t aan diversiteit. Broodjes kroket verkopen hier niet.”
Ben Veen, de verant woordelijke projectleider bij de gemeente Den Haag, ver telt dat er ook voor het gebied Hollands Spoor wel degelijk een plan is – een ‘beetje geheim’ nog, maar toch een plan waarin men er vanuit gaat dat het plein voor àlle Hagenaars is. Minder auto’s, meer terras. De wijkbewoners hebben zich er al in 2008 over kunnen buigen, maar het college van B&W moet het nog goedkeuren. Een buur tbewoonster van de Haagse Stadspar tij gromt van afgrijzen: het huidige college zou alleen maar overal ‘internationaal’ op willen plakken, zonder ook maar even aan de wijkbewoners te denken. En dan die studenten... de geldschieters willen hen lokken, maar de buur t zit er straks mee opgescheept.
Lokaal = Internationaal
Wa a r o m wa c h t e n?
Waarom zou iedereen moeten wachten
17
Toegegeven, de wijk ziet er op eerste gezicht nog wat naargeestig uit, maar voor wie hier al jaren op zijn plek is, is het er heerlijk toeven. In plaats van een klef fe Big Mac haal je een honingbroodje van de Marokkaanse bakker of een goede pita köf te bij de Turk. Bij de groenteboer liggen cactusvruchten en
18
tussen alle exotische eetgelegenheden hebben zich inmiddels de eerste designen prullariawinkeltjes geïnstalleerd. Het is hier goed verdienen, weet kapper Dick de Vries, en sinds er camera’s hangen is het ook best weer pret tig wonen. Maar Hollands Spoor ‘de poor t tot international Den Haag’? Onzin, vindt hij, de Thalys stopt hier niet eens meer. Wil je internationaal, dan moet je naar Schiphol of Rot terdam. NS-man Ropers is het helemaal met hem eens: slechts 2% van zijn klanten reist hier internatio naal, met 60.000 doorgaande reizigers per dag heb je die helemaal niet nodig. Daar kan conceptont wikkelaar Dixit zich niet helemaal in vinden. “ Een stad bestaat altijd uit paradoxen, juist op plaatsen als een stationsgebied. Mensen willen rust en plezier, wonen en werken, etc. etc. Ook al reist maar 2% van de treinreizigers internationaal, Den Haag is nog steeds de 2e VN stad van de wereld, en lokatie van instituten als het Vredespaleis. Hollands Spoor is niet alleen deel van een wijk, maar ook van een stad, een land, een wereld. Toon ambitie, maak deel uit van een strate gische visie. Internationaal en lokaal kunnen best samengaan.” t e k s t : K l a a r tj e
Jaspers I S i e b e S w a r t ( w w w . s i e b e s w a r t . n l ), O o r s c h o t, H a a g s g e m e e n t e a r c h i e f
b e e l d e n : l u c h t f o t o
Leo
' S tat i o n s p l e i n H o ll a n d s S p o o r . D e eer ste b li k di e een to er i st h eef t di e
d e t r e i n s ta p i s r u ï n e u s . S i n d s ' d e i n t e r n at i o n a l e e n t r e e va n d e D e n H a a g ' a a n ' d e m a r k t ' w e r d o v e r g e l at e n heeft Den Haag het gezicht gekregen va n e e n m e l a at s e .' uit
19
GESPOT
C EC I N’ES T PA S U N M AG A S I N . . . . . a d r e s
co n cepto nt wi kkeli ng grafisch ontwerp interieurontwerp
common kin p a p e s t r a at
22
maurice ajanaku jos kel tessa kuyvenhoven, studio intussen
20
21
A N A LY S E
BINCKHORST 2012
I n 2 0 0 7 p r e s e n t e e r d e d e g e m e e n t e D e n H a a g h e t m a s t e r p l a n va n O M A vo o r de Binckhorst. Het ambitieuze plan met e en zwaar programma bestaande uit o . a . 7 0 0 0 wo n i n g e n , k a n t o r e n , p u b l i e k s f u n c t i e s e n vo o r z i e n i n g e n z o r g d e vo o r e e n e n o r m e d r u k o p h e t g e b i e d , h e t g e h e l e g e b i e d z o u g e t r a n s f o r m e e r d wo r d e n t o t e e n h o o g s t e d e l i j k s t a d s d e e l m e t e e n g r o o t s t a d s p a r k . D i t b e t e ke n d e vo o r d e r u i m 4 0 0 g e ve s t i g d e b e d r i j ve n d a t d e z e o p t e r m i j n z o u d e n m o e t e n ve r h u i z e n e n /o f u i t g e ko c h t z o u d e n wo r d e n . Er werd een gebiedsont wikkelingsmaatschappij opgericht met Bouw fonds, BPFbouwinvest en de Gemeente Den Haag, die langzaam de bedrijven begon uit te kopen en zoveel mogelijk grond in bezit probeerde te krijgen. Toen de financiĂŤle crisis in 2009 begon, keerde langzaam het tij en werden de ambititeuze plannen echte luchtkastelen. Inmiddels is de ont wikkelingsmaatschappij opgeheven, het bestemmingsplan ligt nog bij de Raad van State, maar
zal hoogst waarschijnlijk ver worpen worden en het masterplan is sinds eind 2011 definitief van de baan.
22
De Binckhorst is van oorsprong een industrieterrein dat is opgebouwd in de jaren ‘50. In het noordelijke deel was oorspronkelijk de gasfabriek gevestigd. Momenteel bevindt zich er het af valverzameldepot en de vuiloverslaghal, vanwaar het Haagse af val via de Vliet richting Rot terdam wordt ver voerd. Daarnaast zijn er een tiental autosloperijen, van groot
tot klein, waar de auto onderdelen keurig gerangschik t in stalen loodsen zijn opge slagen. Overigens is de automobielsector door de gehele Binckhorst in alle facet ten aanwezig; wasstraten, sloperijen, auto schadebedrijven, autoverhuurbedrijven, garage’s en showrooms, voor elk wat wils op het gebied van automobiliteit.
kantoren die door de economische crisis in onbruik zijn geraak t. Het gebied heef t een nieuwe impuls nodig en een andere manier van ont wikkeling is in deze tijd noodzakelijk. In december 2011 presenteerde de Gemeente Den Haag dan ook de nieuwe Gebiedsaanpak Binckhorst, deze zet ‘een nieuwe koers naar een globale bestemming’ uit.
In de Binckhorst zijn al jaren veel maak bedrijven gevestigd zoals bouwbedrijven, lasbedrijven, drukkerijen, papier fabriek en banketbakker. Allemaal bedrijven die de stad dienen en dan ook stadsge bonden zijn.
De nieuwe koers van gebiedsont wikkeling gaat uit van de Binckhorst als economische motor van Den Haag, waar ruimte blijf t voor de huidige bedrijven en daarnaast nieuwe initiatieven mogelijk zijn, voor tbouwend op de aanwezige k waliteiten van het gebied.
De betonfabrieken aan de binnenhaven met hun markante kranen en silo’s zorgen voor een schaalvergroting die het gebied een stoer karak ter geef t.
Het doel van de nieuwe gebiedsaanpak is een gemengd stedelijk milieu te verkrijgen, maar hoe dit gemengde stedelijke milieu eruit moet zien is in de aanpak nog onduidelijk. Zeker omdat de structuur visie 2040 nog steeds als kader voor de lange termijn geldt en er gesproken wordt over het toevoegen van 5000 woningen, wat binnen deze aanpak een zeer groot aantal is. In het masterplan was de ambitie 7000 woningen en daar voor moesten alle bedrijven uitge plaatst worden. De vraag is wat deze visie van een geleidelijke ont wikkeling inhoudt, mét behoud van de industrie in verhouding tot de beoogde 5000 woningen.
Maar het gebied heef t ook verborgen plekken zoals het kasteel De Binckhorst en de begraafplaats St. Barbara, een groene zone in het gebied vanwaaruit de Binckhorst oorspronkelijk is ontstaan. De planont wikkeling in de masterplanfase heef t echter wel zijn sporen achter gelaten. Tot 2009 zijn veel autoshowrooms uitgekocht en verhuisd naar het Forepark. Dit lever t inmiddels een leeg beeld op langs de Binckhorstlaan. Daarnaast zullen de sloopbedrijven medio 2012 moeten verhuizen naar een industrieterrein in Nootdorp. Niet alle sloopbedrijven kunnen in deze tijd een investering aan en sommige zijn dan ook genoodzaak t hun werk zaamheden te staken. Bedrijven in het gebied zijn door de planont wikkelingen in het verleden lang in onzekerheid geweest en hebben hierdoor geen investeringen kunnen doen in hun bedrijf. Dit geef t het gebied een ver waarloosd beeld, evenals de leegstaande
Daarnaast wordt er ingezet op een betere stedelijke en regionale bereikbaarheid door de aanleg van de Rot terdamse Baan. De Rot terdamse Baan zal een nieuwe entree van de stad moeten worden in de vorm van een boulevard met een hoogwaardig stedelijk karak ter.
23
Dit deel uit het bestemmingplan van 2009 wordt nu ingepast in het gebied dat met een total andere aanpak zal worden
24
ont wikkeld. De visie van een hoogste delijke boulevard staat haaks op de uitgangspunten van ‘de nieuwe koers’, hier wordt eigenlijk weer op een traditionele manier gedacht over stadsontwikkeling, met grote investeerders en afnemers. Daarnaast zal ruimtelijk gezien de Rot terdamse Baan zoals nu beoogd het gebied in t weeën opdelen, waardoor de samenhang in het gebied wordt verbroken. De nieuwe Gebiedsaanpak Binckhorst lijk t wat dat betref t uit te gaan van t wee verschillende richtingen, die elkaar tegenspreken, waardoor de gebiedsaanpak wel wat op t wee benen hink t. En dat is jammer. Het zou goed zijn als er vanuit één visie wordt ont wikkeld. Zodat de Binckhorst met de mooie bedrijven, ruimtelijke k waliteiten en nieuwe initiatieven volledig tot z’n recht kan komen. te kst:
Corine Keus E19 a r c h i t e c t e n
b e e l d e n:
25
REVIEW
H E T DA K L OZ E N PA L E I S VA N K E S S L E R
I n d e H a a g s e k r a c h t w i j k Tr a n sva a l wo r d t b i n n e n ko r t h e t n i e u w e g e b o u w va n d e Ke s s l e r S t i c h t i n g vo o r d e o pva n g va n d a k- e n t h u i s l o z e n g e o p e n d . E e n r i j k g e d e t a i l l e e r d e n g e k l e u r d g e b o u w va n d e h a n d va n J o s va n E l d o n k va n h e t a r c h i t e c t e n b u r e a u S o e t e r s va n E l d o n k . E e n g e b o u w d a t r i j kd o m u i t s t r a a l t m a a r ke u r i g b i n n e n h e t b u d g e t i s g e r e a l i s e e r d . Het waren de bewoners van de Kessler stichting zelf die voor dit ont werp kozen, ver telt Van Eldonk tijdens een excursie van het Haags Architecten CafĂŠ. De daklozen kregen vier verschillende modellen voorgelegd en kozen eenstemmig voor het paleismodel. De architect onderstreept dat dit gebouw de Haagse daklozen een gevoel van eigenwaarde teruggeef t. Ver volgens was, volgens Van Eldonk, een lange strijd met welstand en super visor nodig om het paleis te realiseren. Men vond dat het gebouw vooral passend moest zijn in de omgeving.
lutiebouwstijl met nog een vage zweem van Hollandse Neorenaissance. De eerste Haagse stedenbouwer Lindo en architect Van Liefland corrigeerden het stedenbouwkundige plan nog tijdens de bouw, er werden diagonalen en pleinen toegevoegd en huizen kregen voor tuintjes.
Wa t i s Tr a n sva a l?
Dat is natuurlijk meteen al problematisch. Wat is het beeld van Transvaal? Deze wijk begon ooit in armetierige revo -
26
Tussen 1915 en 1925 verrezen in de directe omgeving van de Kesslerstichting de eerste woningwetblokken met de kenmerkende poor tgebouwen. Typisch Haagse por tiek woningen vier hoog in sober metselwerk en een platdak met een fors overstek. De meeste huizen in de omgeving werden de afgelopen jaren ver vangen. Incidenteel verschenen prachtige gebouwen, als visuele ankerpunten in de wijk zoals de oriĂŤntaals
aandoende Julianakerk (1924/26) en het volksbadhuis (1925) in de stijl van de Nieuwe Haagse School. Beeld, sfeer en karak ter van Transvaal laten een overgang zien van revolutiebouw naar collectivisatiebouw uit het interbellum. Het begin van t wintigste eeuw was ook de periode dat de ‘Vereeniging Tehuis voor Onbehuisden’ werd opgericht door Haagse burgers. Deze vereniging had tot doel om dakloze en ontslagen gevangenen tijdelijk op te vangen en voor te bereiden op terugkeer in de burgermaatschappij. Na een genereuze gif t van de gefor tuneerde Haagse oliehandelaar D.A .J. Kessler kon de daklozenopvang een nieuw gebouw aan de De la Rey weg neerzet ten in 1923. Dat gebouw ademde de sfeer van de baksteenarchitec tuur van Transvaal en was in 2009 aan ver vanging toe. Bij de gemeente leefde er het idee dat de nieuwbouw zich vooral moest voegen in het beeld, de sfeer en het karak ter van Transvaal. Het uitgesproken uiterlijk van het nieuwe gebouw moet daarom een doorn in het oog van super visor Jeroen Geurst en Endr y van Velzen van de Haagse welstand zijn geweest.
nomen en kreeg zo zijn karak teristieke geknik te dak vorm. Ook het idee van een naambord waar ‘Kessler Stichting’ op staat, namen de architecten over en lieten het uit voeren in sierbeton. Verder is het rode metselwerk van Transvaal terug te vinden in het gebouw en de goothoogte aan de De la Rey weg, deze laatste t wee werden door de super visor opgelegd. Wellicht dat het groen en geel van de dakpannen door ADO aanhangers is afgedwongen en dat de architect het rood er aan heef t toegevoegd. Het paleis lijk t symmetrisch aan de straat maar is het niet als men goed kijk. Het bestaat grof weg uit vijf bouwdelen, zoals ook paleizen uit de zeventiende en acht tiende eeuw waren samengesteld uit vijf bouwdelen: t wee eindgebouwen, het middendeel met de entree en daartussen t wee verbindingsstukken. Al de bouwdelen en tussenstukken verschillen iets van elkaar. Het interieur heef t fraaie kleuren maar het blijk t een cellenkantoor te zijn met lange gangen en verdeeld in compar timenten. Personeel (voorzien van securit y pass) heef t zijn eigen gangensysteem op de verdiepingen, maar de cliënten verplaatsen zich alleen ver ticaal in het eigen compar timent. Deze scheiding van de verschillende doelgroepen is beslist nodig omdat veel daklozen een drugsprobleem hebben. In het nacht verblijf verblijven vaak de distributeurs ter wijl in het compar timent naast hen de consumenten juist over tuigd moeten worden
Groen en Geel
Het gebouw zelf zit vol ver wijzingen. Bijvoorbeeld naar het vijf tiende- eeuwse ziekenhuishotel Hotel-Dieu in Beaune met zijn kleurige daken en verspringende dakkapellen. De topgevel van het middenbouwdeel van het oude gebouw met de entree werd als vorm overge -
27
28
van de gevaren van drugs. Gezien de indeling van het gebouw rijst meteen de vraag of de Kessler Stichting niet beter een leeg ministerie had kunnen betrekken. Den Haag heef t immers een overschot aan fraaie lege ministeries met cellenkantoren, een ideaal t ype gebouw voor deze functie. Het daklozenpaleis is bijna klaar en Haagse zwer vers zullen zeker blij zijn met hun nieuwe opvallende onderkomen. Toch zal menig voorbijrijdende bezoeker eerder denken dat dit gebouw iets met Walt Disney te maken heef t dan met de opvang, begeleiding en het terugbrengen naar de maatschappij van de dolende mens.
Dit
ArchiNed naar Eldonk voora fg a a n d a a n e e n p r o j ect b e z o e k va n h e t H a ag s A r c h i t e c t u u r C a f ĂŠ i n s e p t e m b e r 2 011. artikel verscheen eerder op
a a n lei d i n g va n d e le zi n g va n
te kst:
b e e l d e n:
29
Jos
va n
Leo O orsc h ot S o e t e r s v a n E l o n k , L e o O o r s c h o t ( f o t o :S j o e r d S o e t e r s )
A N A LY S E
V E R D I C H T I N G I S M E E R D A N W O N I N G E N S TA P E L E N
a n a ly s e v a n t w i n t i g h e c ta r e H a a g s e v e r d i c h t i n g s t y p o l o g i e ë n e n s t u d i e ‘ H a a g s e v e r d i c h t i n g ’, E19 a r c h i t e c t e n
- s t r at e g i e ë n
‘ F o r s e b e vo l k i n g s g r o e i i n R a n d s t a d t o t 2 0 2 5’ ko p t e h e t Pl a n b u r e a u vo o r d e L e e f o m g e v i n g i n o k t o b e r 2 0 11. D e b e vo l k i n g z a l d e ko m e n d e j a r e n d o o r g r o e i e n e n d e v r a a g n a a r wo n i n g e n t o e n e m e n . Ve r d i c h t e n k a n d e s t a d m e e r b i e d e n d a n a l l e e n e x t r a wo n i n g e n p e r h e c t a r e , d a t l a t e n S t u d i o H a r t z e m a e n E19 i n h u n ve r d i c h t i n g s s t u d i e s vo o r R o t t e r d a m e n D e n H a a g z i e n . In de Structuur visie Randstad 2040 van minister Kramer uit 2008 stelde het kabinet dat de bevolkingsgroei binnen de steden opgevangen moet worden, in plaats van daarbuiten. In 2011 werd deze visie ver vangen door de Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte (SVIR), waarin het accent k wam te liggen op infrastructuur. Ondanks deze koerswijziging kiezen steden er toch voor om de groeiende woningbehoef te binnen de stadsgrenzen op te lossen, waarbij
verdichten één van de strategieën is. Met name uit economische noodzaak proberen zij burgers aan zich te binden.
C o m b i n e e r ve r d i c h t i n g m e t h e r s t e l s t a d s s t r u c t u u r.
Het verdichten in de vorm van grootschalige binnenstedelijke projecten ligt sinds de financiële crisis niet meer voor de hand. In opdracht van de gemeente Rot terdam, afdeling Stadsont wikkeling, ont wikkelde stedenbouwkundig 30
s t r at e g i e v o o r R o t t e r d a m : c o m b i n e e r v e r d i c h t e n e n h e r s t e l s ta d s s t r u c t u u r s t u d i e ‘ K l e i n e n f i j n ’, S t u d i o H a r t z e m a
ont werpbureau Studio Har tzema een alternatieve verdichtingsstrategie voor Rot terdam in de studie ‘Klein en fijn’. Har tzema nam daarbij de kleine korrel, de kavel, als uitgangspunt en onderzocht hoe met deze bouwsteen tegelijk de stadsstructuur hersteld kan worden.
de structuur onsamenhangend en voor de passant onleesbaar. Har tzema wees in Rot terdam 442 kleine projecten (in totaal 1,9 miljoen m2 ex tra woonruimte) aan, met name ter plaatse van de breuklijnen. De locaties zijn lege en reeds bebouwde bouwkavels en per kavel verschillen de opgaven van gaten opvullen, transformatie, optoppen of sloop -nieuwbouw. Hij koos samen met de gemeente 34 kanshebbers (85.000 m2 ex tra ruimte) die als eerste in de mark t gezet kunnen worden. De kaders voor ieder project bestaan uit een rooilijn en bouwhoogte, het programma is vrij. De gemeente Rot terdam maak t voorzichtig werk van de verdichtingsstudie.
Gefascineerd door de straten en mor fo logie van de stad onderzocht Har tzema de breuklijnen in de stad en ontdek te dat de stadsstructuur flink is aangetast. De breuklijnen komen voor t uit de stadsvernieuwing, brandgrens, zeewering, wegen en het water. Tussen deze breuklijnen vormen gebieden samenhangende eilandjes in de stad, maar daar waar ze over elkaar liggen (o.a. bij Hofplein) is 31
R egentessekwartier. Typologie: beneden - bovenwoning
Zeeheldenkwartier. Typologie: herenhuis
H eilige G eesthof. Typologie: hofwoning
B enoordenhout. Typologie: stadsvilla
Valkenboskwartier. Typologie: staartwoning
Bomenbuurt. Typologie: portiekwoning
Statenkwartier. Strategie: herenhuizen worden appartementen
S puistraat. Strategie: wonen boven winkels
R eyniershof. Strategie: bouwen op binnenterreinen
Sijtwende. Strategie: bouwen op infra
R esident. Strategie: sloop > nieubouw middelhoogbouw
5 - STAARTWONING
Stedelijke voorzieningen
5,5
Differentiatie
4
Groenvoorziening
-
Privé buitenruimte
5
Toegankelijkheid
3,3
Parkeren
2,7
Privé parkeren
-
Woningen / ha
4,3
Woninggrootte
3,7
Aantal bewoners / ha
9,2
Strijkijzer. Strategie: sloop > nieuwbouw hoogbouw
Stedelijk weefsel
93 m2
boven: twaalf van de twintig hectare stedelijk weefsel met Haagse verdichtingstypologieën en -strategieën onder: beoordeling van de verdichtingstypologie staartwoning, in Valkenboskwartier studie ‘Haagse verdichting’, E19 architecten
Methode Uitbreiden op privé terrein | Bouwstijl Traditioneel | Verkaveling Per 3 woningen | Bouwjaar Vanaf 1920 | Bouwhoogte 3 lagen 32
Biedt extra leefbaarheid en wo o n k wa l i t e i t
de verdichting (244 woningen/ ha). Hier staat met een eigen parkeerplaats, buitenruimte en nabijheid van winkels en openbaar ver voer veel leef- en woonk waliteit tegenover. Ver vangende hoogbouw (zoals het Strijkijzer) zorgt weliswaar voor de hoogste dichtheid (351 woningen/ ha), maar de woonk waliteit wordt hier minder goed beoordeeld en er zijn nauwelijks voorzieningen in de omgeving.
Ook Den Haag, stad met de hoogste woningdichtheid van Nederland, moet verder verdichten. In de Agenda voor Haagse Verdichting, een uit werking van de Haagse Structuur visie 2020, bepalen bouwhoogten de verdichtingstrategie. In opdracht van Stroom Den Haag en Haags Monumenten Plat form onderzocht E19 (Corine Keus en Nanne Verbruggen) Haagse voorbeelden die, behalve ex tra woningen per hectare, ook meer leefbaarheid in de stad en woonk waliteit opleveren. Met deze studie tonen zij aan dat verdichten verder gaat dan het stapelen van woningen.
Ve l e k l e i n e s t a p p e n
Beide studies tonen aan dat verdichtingsstrategieën de stad meer kunnen bieden, dan alleen ex tra woonruimte. In de studie van Har tzema lever t verdichting tegelijker tijd een verbeterde stadsstructuur op, met aangeheelde bouwblokken, subtiele hoogteaccenten en zelfs sluiproutes voor fietsers. E19 toont geslaagde voorbeelden die, behalve een hoge verdichting, ook veel leef- en woonk waliteiten bieden met winkels in de buur t, eigen buitenruimten en parkeerplaatsen. Bovendien laten de studies zien dat met vele kleinschalige verdichtingsstrategieën - zorgvuldig ingepast in het stedelijk weefsel en met de kavel als bouwsteen- eenzelfde dichtheid is te realiseren als met enkele grootschalige hoogbouwprojecten. Volgens de onderzoekers zou de stad baat hebben bij een kleinschalige aanpak: vele kleine stappen kunnen samen resulteren in een grote sprong vooruit.
Zij analyseerden t wintig gebieden met verschillende verdichtingst ypolo gieen (por tiek woningen, hof woning, woonhotel, etc.) en verdichtingsstrate gieën (van functiewijziging, bouwen op restruimten tot sloop nieuwbouw). Per gebied onderzochten zij in één hectare stedelijk weefsel de mate van verdichting (o.a. woningen per hectare), de woonk waliteit van de individuele woning (o.a. parkeren, buitenruimte) en de leefbaarheid van de woonomgeving (o.a. aanwezigheid van winkels en OV ). Als les voor de toekomst beoordeelden zij de verdichtingprojecten en brachten de scores in kaar t. Van de onderzochte verdichtingt ypo logieën blijk t een gebied met ‘staar twoningen’ (woningen met uitbouw in het binnenterrein) met 150 woningen per hectare de hoogste dichtheid op te leveren. Deze t ypologie biedt de bewoner bovendien eigen buitenruimte, een parkeerplaats op straat en voorzieningen in de buur t. Van de verdichtingstrategieën is sloop -nieuwbouw met middelhoge bouwblokken (zoals De Resident) het meest ef fectief voor
: Lot te Z a aij er E19 - a r c h i t e c t e n , b r o n: G o o g l e e a r t h tekst
b e e l d:
33
studio
Hartzema
REVIEW
O N T W E R P FA S E I C C A FG E R O N D
O p d e p l a a t s va n d e A l e x a n d e r k a z e r n e z a l i n h e t d u i n g e b i e d h e t I n t e r n a t i o n a a l S t r a f h o f ( I n t e r n a t i o n a l C r i m i n a l C o u r t , I C C) ve r r i j z e n . N a d a t h e t Deense architectenbureau Schmidt Hammer Lassen het definitief ontwerp h e e f t a f g e r o n d , i s d e a a n b e s t e d i n g s p r o c e d u r e 2 d e c e m b e r 2 0 11 va n s t a r t g e g a a n . D e N e d e r l a n d s e ove r h e i d z o r g t e r vo o r d a t h e t I C C i n e e n g e s p r e i d b e d j e t e r e c h t ko m t . G e m e e n t e D e n H a a g z o c h t d e l o c a t i e , d e R i j k s g e b o u w e n d i e n s t o r g a n i s e e r d e d e o n t w e r p w e d s t r i j d e n z o r g t vo o r d e ve i l i g h e i d e n i n f r a s t r u c t u u r. D e g r o n d i s ko s t e l o o s d o o r d e N e d e r l a n d s e r e g e r i n g b e s c h i k b a a r g e s t e l d . Vo o r d e o n t w i k ke l i n g va n h e t g e b o u w i s 9 2 m i l j o e n e u r o u i t g e t r o k ke n . Het rationeel opgezet te gebouw van in totaal 48.000 m2 bestaat uit zes torens met in de hoogste toren van ruim 40 meter de rechtszalen en het mediacentrum. De andere torens bevat ten kantoren met 1.200 werkplekken. Op dit moment heef t de organisatie 876 werknemers. De eerste verdieping bestaat uit algemene ruimten zoals conferentie ruimten, restaurant en bibliotheek. Het souterrain bevat de techniek en opslagruimten en is de logistieke ruggengraat van het gebouw.
D i p l o m a t i e ke a r c h i t e c t u u r
34
In het ont werp van Schmidt Hammer Lassen is de uitstraling van het gebouw in de media betrokken. De toren met rechtszalen moet het icoon van het ICC worden en wereldwijd herkenbaar zijn. Omdat het om een internationale instelling gaat, mag het gebouw van de betrokken diplomaten en juristen niet ver wijzen naar een specifieke nationale bouwstijl of symbolen bevat ten met een politieke betekenis. Het gebouw staat voor de representatie van het internatio -
nale recht en moet een universeel gebouw zijn. Net zoals de universele ideeën van Plato: los van tijd en ruimte. Projectarchitect Lars Beier: ‘De 115 landen die het Internationaal Strafhof ver tegenwoordigt, hebben zeer verschillende culturen maar hechten allemaal waarde aan groen.’ De gevel van de toren met rechtszalen krijgt een groene uitstraling door de planten die op de gevel groeien. De binnentuinen zorgen ook binnen voor het nodige groen. Dit is de enige manier waarop het gebouw aansluit op de omgeving, het duingebied waarin het complex ligt. De gemeente Den Haag stelde vooraf geen eisen aan de stijl van de architectuur en aan aanpassing van de architectuur aan de gebouwen in de omgeving. Den Haag ziet de internatio nale zone, het stedenbouwkundig plan waar het gebouw onderdeel van is, als een groen gebied met daarin losstaande solitaire gebouwen. Elke internatio -
nale instelling is vrij de eigen architec tuurstijl te kiezen. De gemeente wil zo veel mogelijk instellingen naar de stad trekken en legt daarom zo min mogelijk beperkingen op. Op deze manier geef t Den Haag echter alle regie uit handen om een samenhangend stadsbeeld te creëren of te behouden.
35
De rationele architectuur is dus bepaald door de eisen van het ICC. De gevel moet bestand zijn tegen de zoute zeewind en tegen eventuele bomaanslagen. De geve lelementen worden gemaak t van onderhoudsarm glasvezel versterk t beton. Nieuw is dat dit materiaal ook voor de kozijnen wordt gebruik t. De panelen in de gordijngevel worden schuin geplaatst zodat de omgeving op verschillende manieren in het glas kan reflecteren en de uitstraling van de torens minder hard wordt.
36
koste van het landschap in de omgeving.
Ve i l i g h e i d ve r s u s t r a n s p a r a n t i e
Om voormalige dictators te kunnen berechten kent het gebouw scherpe veiligheidsmaatregelen. Toch moet het ommuurde gebouw een open en transparante uitstraling krijgen. De rechtszalen zijn toegankelijk voor publiek, dat na controle in het entreegebouw eerst een soor t slotgracht moet oversteken voordat het bij de rechtszalen kan komen. Hoewel deze zalen redelijk transparant zijn hebben de groene zijbeuken van het gerechtsgebouw een gesloten gevel. De muur rondom het gebouw mag dan verdiept zijn aangebracht, het is nog maar de vraag of transparantie en hoge veiligheidsmaatregelen in dit ont werp wel kunnen samengaan.
Aanbestedingsprocedure
De internationale aanbestedingsproce dure voor de bouw van het ICC is eind vorig jaar van star t gegaan. De procedure betref t een engineering en construct contract. De ont wikkeling van de bijzondere gevel is om risico in de aanbeste dingsprocedure te verkleinen al gegund aan Scheldebouw. Het uitont wikkelde gevelconcept wordt later wel onderdeel van de aanbesteding. Projectmanager Brink Groep ver wacht daarom geen problemen bij de aanbesteding. De aanbe stedingsprocedure zal volgens planning begin 2012 worden afgerond, waarna de bouw kan beginnen. De oplevering moet plaatsvinden medio 2015 en de inge bruikname volgt in 2016. De sloop van de Alexanderkazerne begint dit najaar.
Idee en uit werking lijken ook niet helemaal met elkaar in lijn te liggen voor wat betref t de zichtbaarheid van het duingebied. De locatie aan de Van Alkemadelaan ligt tegen de duinen tegenover de gevangenis van Scheveningen. De achterliggende duinen moeten volgens de architect, tussen de verschillende torens van het gebouw door zichtbaar zijn. Het duingebied wordt rondom het gebouw doorgezet, zodat dit beter te zien is vanuit de stad dan nu het geval is. Door de plint die de torens verbindt zullen de duinen achter het gebouw echter maar heel beperk t waarneembaar zijn. De hekken en muur rondom het gebouw worden in het landschapsont werp geĂŻntegreerd, maar het grote gebouw zal toch de locatie domineren. Bovendien is de footprint van het gebouw en de muur rondom rechthoekig, wat een ‘harde’ uitstraling geef t in plaats van een organische vorm, die beter aansluit bij het grillige duinlandschap. Uit veiligheidsover wegingen liggen de 425 parkeerplaatsen bovendien niet ondergronds, maar op maaiveld. Dit gaat, ondanks een goede inpassing, toch ten
Het ont werpteam bestaat naast Schmidt Hammer Lassen ook uit het Deense SL A landschapsarchitecten en ingenieursbureaus onder aansturing van Royal Haskoning. Na de aanbesteding wordt het team overgedragen aan de aannemer. Deze constructie waarin het ont werpteam verant woordelijk blijf t voor de uit werking en het feit dat de detaillering in het definitief ont werp al is vastgelegd, zorgt er hopelijk voor dat de Deense architect zijn ambitie voor hoogwaardige architectuur zonder luxe en zijn reputatie als ont werper van zorgvuldige details, kan waarmaken. te kst:
J u d i t h S c h o ta n u s I n t e r n at i o n a l C r i m i n a l C o u r t
b e e l d e n:
37
OPINIE
D E W E D E R G E B O O R T E VA N H E T P U B L I E K D O M E I N
‘ D e s t a d D e n H a a g i s a f,’ b e t o o g d e d e s t a d s t e d e n b o u w e r E r i k P a sve e r o n l a n g s o p e e n l e z i n g i n D e l f t . G r o t e s t e d e l i j ke u i t b r e i d i n g e n z o a l s d e V i n e x , u i t g e s t r e k t e b e d r i j ve n t e r r e i n e n o f k a n t o r e n p a r ke n z i j n n i e t m e e r t e ve r w a c h t e n i n d e ko m e n d e p e r i o d e . D e f i n a n c i ë l e c r i s i s , e c o n o m i s c h e c r i s i s , ve r a n d e r i n g va n l i f e s t y l e , h e t n i e u w e w e r ke n e n d e d e m o g r a f i s c h e ve r a n d e r i n g e n v r a g e n a l l e m a a l o m e e n a n d e r e ‘ m i n d s e t ’ i n h e t o m g a a n m e t d e s t a d e n h a a r b e wo n e r s . De topdown gestuurde stedelijke transformaties waarbij bedrijven, bewoners, en bebouwing worden verplaatst en ver wijderd en waar men ver volgens met een schone lei begint, staat niet meer in de belangstelling van financiers, een buitenkans voor de bevolking. Met de financiële crisis van 2008 k wam een einde aan deze specifieke vorm van grootschalige gebiedsont wikkeling, waarbij vooral de grondpositie en vermeerdering van de grondwaarde doorslaggevend was. Het motief voor stedelijke transformatie was geld verdienen door vermeerdering van de waarde van de grond door pensioenfondsen, projectont wikkelaars, en beleggers in onroerend
38
goed en gemeenten die de eigen kas wilden spekken. De Binckhorst werd het symbool van deze vorm van gebiedsontwikkeling. Er was sprake van een discontinuïteit van het stedelijk geheugen omdat de bewoners en de bedrijven weg moesten, gebouwen gingen allemaal plat. Het publieke domein of de ‘civil societ y’ werd daarbij in de plannen volledig genegeerd en geruïneerd. In woonwijken werd een relatief goedkope woonvoorraad gesloopt. In het ergste geval bleef het bouw terrein dan jaren leeg (zoals nu in Duindorp ,en de Rivie renbuur t waar de zandvlak ten wachten op een investeerder),of panden worden dichtgetimmerd (Stationsplein) en dat
heef t een ruïneuze invloed op de stad en zijn bewoners.
cit y-building onze steden tot duurbare steden transformeren.
S l ow - c i t y - b u i l d i n g
> >1 W h a t yo u s e e i s w h a t yo u g e t
Tegenwoordig worden veel ideeën geopperd, men spreek t van ‘organische stedenbouw’, ‘duurzame stedenbouw’, ‘bot tom-up -benadering’, ‘slow- cit y-building’, ‘creatieve stad’, ‘spontane stad’ etc. Als men de zaak cynisch bekijk t kan men ook spreken van terug naar de laissez fair. Uit het verleden weten we hoe dat kan ontaarden. Een nieuw evenwicht moet er gevonden worden tussen wat er gaande is in het ‘publiek domein’ en de strategie van de gemeente. Positief is dat bewoners en bedrijven van de stad weer centraal komen te staan bij stede lijke transformaties en dat men uitgaat van een historische continuïteit bij stede lijke transformaties-processen. Men ziet de al aanwezige bewoners en bedrijven weer staan. Het ‘publiek domein’ is terug in de stad! Niet meer alles kopen en alles slopen maar een zorgvuldige en chirurgische stedenbouw, een stedelijke acupunctuur binnen de bestaande omgeving die het stedelijke geheugen respecteer t: de bestaande bebouwing en de al aanwezige bewoners en bedrijven. Transformatiestrategieën die in de stad gaande zijn moeten een perspectief bieden voor ont wikkelingen in de komende periode. Daar voor is van gemeentezijde een duidelijke visie nodig. Op de ‘Internationale Biënnale Leegstand & Herbestemming’ in Maastricht dachten vastgoedspecialisten, stedenbouwers, geografen en studenten diep na over de ‘mindset’. Deze archipel van gedachten werd door Job Roos van de afdeling RMIT van de Facult y of Architecture TU -Delf t samengevat in zeven principes. De zeven pilaren voor de komende jaren waarbij met slow-
Steden zijn elkaars concurrenten geworden in het aantrekken en behouden van bewoners, bezoekers en bedrijven. Maak een aantrekkelijke, schone en veilige stad en openbare ruimte voor iedereen. Gebruik veel beter de eigen k waliteiten van de stad in plaats van iets ‘nieuws’ van ver. In de regio van Nederland is er al sprake van krimp, op termijn ontkomen daar ook de steden niet aan. De komende 10 à 20 jaar zal er weinig meer worden bijgebouwd. Anticipeer hierop met een visie en nieuwe rollen voor de overheid, burgers en private par tijen. Wat je ziet is wat je krijgt.
> > 2 Ta c t i c s i n s t e a d o f s t r a t e g y
Over weeg een nieuw balans tussen oude en nieuwe bebouwing. Denk niet in blauwdrukplannen, kopieer niet blind de succesnummers uit ander steden of fabriceer geen megaplannen maar maak gebruik van de aanwezige k waliteiten. Programmeer, faciliteer en stimuleer activiteiten in plaats van zelf te gaan ont wikkelen. Ontdek t de k waliteiten in de eigen stad.
> > 3 G e t m ov i n g
Stimuleer tijdelijk gebruik en zet herbe stemming in vanuit activiteiten die al gaande zijn in de stad. Ga uit van de mogelijkheden en niet van wat niet kan.
> > 4 M i n i m a l i n t e r ve n t i o n / Maximum effect
39
Soms zorgt een kleine ingreep voor veel beweging en ef fect in wijken en buur ten, zoals een stadstuin in de Tasmanstraat. Niet overal is hoogdravende evene menten architectuur nodig om een stad k waliteit te geven. Zoek oplossingen op
40
andere schaalniveaus.
> > 5 B u i l d i n g s a r e p e o p l e
Zoek aansluiting bij lokale thema’s en ont wikkelingen. Lokale connec ties zorgen voor beweging, draagvlak en procesversnelling. Potenties zit ten in onver wachte hoeken. Maak gebruik van het publieke domein of civil societ y. Waarden van gebouwen liggen niet intrinsiek aan het gebouw zelf ten grondslag maar zijn mede waarden die door de bewoners en gebruikers worden toegekend.
> > 6 G l o c a l: T h i n k g l o b a l , Ac t l o c a l
Global en local zijn geen tegenstellingen zoals vaak wordt gesuggereerd door de politiek, het zijn aspecten. Steden zijn al sinds de prehistorie min of meer global, eenvoudigweg om dat ze altijd deel waren van een net werk van economische relaties. Vanuit het ‘local’ werden in het verleden meer ‘global’ zaken teweeg gebracht in de stad dan men zich realiseer t. Elk gebouw en elke wijk heef t wel iets ‘local’ en iets ‘global’. Wij zijn allemaal een beetje van beiden: glocal.
> >7 C r e a t i v i t y & C o m m u n i t y
Pamper de creatieve industrie, faciliteer en stimuleer jongen mensen en zzp - ers met ideeën en beginnende bedrijfjes. Bijvoorbeeld zoals gebeur t bij de Caballerofabriek op de Binckhorst. te kst:
b e e l d e n:
41
Leo O orsc h ot N e ll e k e M i n e u r ( w w w . e m m a s h o f . n l )
HAACS
i s e e n i n i t i at i e f v a n h e t
Haags Architectuur CafĂŠ